Mózgowie (encephalon):

Kresomózgowie (telencephalon):

Budowa zewnętrzna kresomózgowia:

Ogólny podział mózgu

Mózg (cerebrum) posiada trzy bieguny - biegun czołowy (polus frontalis), biegun potyliczny (polus occipitalis) i leżący na końcu dolnym płata skroniowego, biegun skroniowy (polus temporalis). Zewnętrzną topografię mózgu zaczynamy od najmniej dokładnego podziału mózgu - płaty mózgu (lobi cerebrales).

Od strony górno bocznej (facies superolaterales) widzimy cztery płaty: płat czołowy (lobus frontalis), który ograniczany jest przez dwie bruzdy: (sulcus centralis, sulcus cinguli), płat ciemieniowy (lobus parietalis), odgraniczony od płata czołowego bruzdą środkową, od płata potylicznego bruzdą ciemieniowo potyliczną (sulcus parietooccipitalis), od zakrętu obręczy bruzdą obręczy (sulcus cinguli), od płata skroniowego bruzdą boczną (sulcus lateralis). Płat potyliczny (lobus occipitalis) oddzielony od płata ciemieniowego bruzdą ciemieniowo potyliczną. Granice bruzdy obręczy, należącej do płata limbicznego (gyrus cinguli) i płata skroniowego zostały już omówione przy okazji innych płatów.

Topografia poszczególnych płatów

Płat czołowy (lobus frontalis)

Jest największą częścią kory mózgowej. Zajmuje jej część przednią. Od tyłu ogranicza go bruzda środkowa, od płata skroniowego oddziela go bruzda boczna. Na płacie czołowym wyróżniamy trzy poziome zakręty - zakręt czołowy górny (gyrus frontalis superior), zakręt czołowy środkowy i dolny (gyrus frontalis medius et inferior). Przed bruzdą środkową biegnie pionowy, wyraźny zakręt przedśrodkowy (gyrus praecentralis). Na powierzchni dolnej widzimy zakręty oczodołowe (gyri orbitales). Bruzdy: na powierzchni górno bocznej widzimy trzy główne bruzdy- bruzdę przedśrodkową (sulcus praecentralis), bruzdy czołowe górną oraz dolną (sulcus frontalis superior et inferior), na powierzchni dolnej widzimy szereg małych, krótkich bruzd oczodołowych (sulci orbitales), oraz bruzda prosta (sulcus rectus), w której leży droga węchowa dla nerwu węchowego należąca do płata limbicznego (węchomózgowie).

Płat ciemieniowy (lobus parietalis)

Na płacie ciemieniowym wyróżniamy pionowy zakręt zaśrodkowy (gyrus postcentralis), oraz dwa płaciki - górny i dolny (lobulus parietalis inferior et superior). Po stronie wewnętrznej (od strony wcięcia wielkiego mózgu) widzimy przedklinek (praecuneus).

Płat potyliczny (lobus occipitalis)

Płat potyliczny jest małym płatem położonym krańcowo z tyłu mózgu. Na powierzchni górnobocznej zauważamy szereg małych, krótkich bruzd i zakrętów. Na powierzchni dolnej, po usunięciu móżdżku widzimy bruzdę ostrogową (sulcus calcarinus), która łączy się z bruzdą ciemieniowo potyliczną, tworząc trójkąt zwany klinkiem (cuneus). Poniżej bruzdy ostrogowej widzimy zakręt językowaty (gyrus lingualis).

Płat skroniowy (lobus temporalis)

Na powierzchni bocznej płata skroniowego znajdują się trzy zakręty i dwie bruzdy (sulcus temporalis inferior et posterior, gyrus temporalis inferior, medius et superior). Na powierzchni dolnej zakręt skroniowy dolny.

Wyspa (insula)

Wyspa jest małym, niewidocznym płatem mózgu. Ukryta jest za płatem skroniowym i ciemieniowym. Wyróżniamy w niej zakręty długie i zakręty krótkie

Płat limbiczny (lobus limbicus)

Płat limbiczny składa się z zakrętu obręczy (gyrus cinguli), która od płatów czołowego i ciemieniowego odcięty jest za pomocą bruzdy obręczy (sulcus cinguli), zakręt obręczy widoczny jest w postaci długiego, sierpowatego zakrętu na powierzchni przyśrodkowej mózgu. Z zakrętu przyhipokampowego (gyrus parahyppocampalis), leżącego poniżej bruzdy hipokampa (sulcus hyppocampi), zakręt ten zagina się, tworząc hak (uncus). Hipokamp jest częścią kory mózgowej schowaną prawie całkowicie w bruździe hipokampa. Zakręt zębaty (gyrus dentatus) leżący nad bruzdą przyhipokampową, czasem w niej schowany. Wyróżnia się maleńkimi zakręcikami w postaci ząbków.

Węchomózgowie (ryhinencephalon)

Węchomózgowie u człowieka jest słabo wykształcone. Węchomózgowie składa się z opuszek węchowych (bulbus olfactorius), będących zgrubieniami na końcu dróg węchowych (tractus olfactorius). Drogi węchowe przechodzą dalej w trójkąty węchowe (trigonum olfactorium). Droga węchowa przechodzi przez prążek węchowy (stria olfactoria), pole podspoidłowe (area subcallosa), kończąc się w ciele migdałowatym (corpus amygdaloideum). Między trójkątami węchowymi leży istota dziurkowana przednia (substantia perforata anterior).

Ciało modzelowate (corpus callosum)

Ciało modzelowate inaczej zwane spoidłem wielkim mózgu jest pęczkiem włókien łączącym półkule mózgu. Na przekroju strzałkowym widoczne jest jako sierpowaty, zbity twór włókien nerwowych. W ciele modzelowatym wyróżniamy (od przodu)- dziób (rostrum), kolano (genu), pień (truncus) oraz płat ciała modzelowatego (splenium corporis callosi). Na przekrojach poziomych mózgu, widzimy włókna ciała modzelowatego wnikające głęboko w półkule mózgu. Z przodu ciało modzelowate tworzy symetryczne, parzyste kleszcze mniejsze (forceps minor), w płacie potylicznym kleszcze większe (forceps maior).

Spoidło przednie (comissura anterior)

Spoidło przednie znajduje się między blaszką krańcową (lamina termianalis) a słupami sklepienia. Spoidło przednie bierze udział w tworzeniu ściany komory trzeciej (ventriculus tertius).

Sklepienie (fornix)

Sklepienie zespala ciała suteczkowate (corpus mammilaris) z hipokampem. Jest to warstwa istoty białej rozpięte nad stropem komory trzeciej. W sklepieniu występują trzy części- słupy sklepienia (columnae fornicis), które łączą się w jeden trzon sklepienia (corpus fornicis), by przechodząc ku tyłowi znów się rozdzielić na dwie odnogi sklepienia (crura fornicis). Początkowe części odnóg sklepienia łączą poziome pasma istoty białej, noszące nazwę spoidłem sklepienia (commisura fornicis).

Budowa wewnętrzna kresomózgowia

Komory boczne (ventriculus lateralis)

Komory boczne są parzystymi, symetrycznymi, nieregularnymi tworami leżącymi wewnątrz półkul mózgu. W komorze bocznej rozróżniamy trzy rogi i część środkową. Każda z tych części leży w innym płacie. Część środkowa w płacie ciemieniowym, róg przedni w płacie czołowym, róg tylny w płacie potylicznym, róg dolny w płacie skroniowym.

Róg przedni (cornu anterius)

Róg przedni ma kształt w przybliżeniu trójkątny, wyróżniamy w nim trzy ściany - górną, przyśrodkową i boczną. Ścianę górną tworzą włókna ciała modzelowatego (corpus callosum), tworzą one też koniuszek (róg) przedni komory bocznej. Ścianę boczną tworzy głowa jądra ogoniastego (caput nuclei caudati), biegnącego w ścianie bocznej całej (prawie) komory bocznej. Ścianę przyśrodkową tworzy przegroda przezroczysta (septum pellucidum) rozpięta między słupami sklepienia (columnae fornicis) a kolanem i dziobem ciała modzelowatego (genu et rostrum corporis callosi)

Część środkowa (pars centralis)

W części środkowej komory bocznej wyróżniamy dwie ściany - górną i dolną, które o strony bocznej schodzą się, łącząc wzdłuż bocznego brzegu trzonu jądra ogoniastego (corpus nuclei caudati). Ścianę górną tworzą włókna spoidła wielkiego mózgu. Ścianę dolną tworzą kolejno od strony bocznej → przyśrodkowej trzon jądra ogoniastego, prążek krańcowy (stria terminalis), blaszka przytwierdzona (lamina affixa), splot naczyniówkowy komory bocznej (plexus choroideus ventriculi lateralis) i sklepienie (fornix).

Róg dolny (cornu inferius)

Róg dolny posiada dwie ściany: górno - boczną i dolno - przyśrodkową. Na ścianę górno - boczną składają się obicie (tapetum) składające się z włókien istoty białej należącej do spoidła wielkiego mózgu, ogon jądra ogoniastego (cauda nuclei caudati) i prążek krańcowy (stria terminalis). Ścianę przyśrodkowo - dolną tworzą wyniosłość poboczna (eminentia collateralis), hipokamp (hippocampus), strzępek hipokampa (fimbria hippocampi) i splot naczyniówkowy komory bocznej (plexus choroideus ventriculi lateralis)

Róg tylny (cornu posterius)

Róg tylny tak, jak róg dolny posiada dwie ściany boczną i przyśrodkową. Ścianę boczną tworzy obicie, ścianę przyśrodkową tworzy ostroga ptasia (calcar avis), czasami obserwuje się też opuszkę rogu tylnego komory bocznej (bulbus cornu posterius).

Jądra podstawne (nuclei basales)

Do jąder podstawnych zaliczamy ciało prążkowe (prążkowie), przedmurze oraz ciało migdałowate.

Ciało prążkowane (corpus striatum)

Jest największym jądrem kresomózgowia parzystego, składa się z dwóch jąder przedzielonych blaszkami istoty białej (stąd nazwa - prążki ciemne i jasne).

Jądro ogoniaste (nucleus caudatus)-

wyróżniamy w nim ogon (cauda nuclei caudati) leżący w płacie potylicznym, trzon (corpus nuclei caudati) biegnący od płata potylicznego (od ogona), przez płat ciemieniowy aż do płata czołowego, gdzie przechodzi w głowę (caput nuclei caudati). W trzonie jądra ogoniastego wyróżniamy dwie powierzchnie - przyśrodkową zwaną również powierzchnią komorową (facies ventricularis) i powierzchnię boczną, zwaną powierzchnią torebkową (faciec capsularis) ze względu na sąsiedztwo z torebką wewnętrzną (capsula interna).

Jądro soczewkowe (nucleus lentiformis)-

Leży poniżej i bocznie w stosunku do jądra ogoniastego. Oddzielone jest od niego torebką wewnętrzną. Jądro soczewkowate dzielimy na dwie mniejsze części - skorupę (putamen) i gałkę bladą (globus pallidus). Skorupa jest położona bocznie od gałki bladej, pomiędzy nimi znajduje się warstwa istoty białej, zwana blaszką rdzenną boczną (lamina medullaris lateralis)

Przedmurze (claustrum)

Przedmurze jest wąziutkim pasmem istoty szarej położonym między wyspą a podstawą jądra soczewkowatego.

Ciało migdałowate (corpus amygdaloideum)

Leży w płacie skroniowym między biegunem skroniowym (polus temporalis) a rogiem dolnym komory bocznej (cornu inferius ventriculi laterale). Składa się z mniejszych skupisk istoty szarej zwanych jądrami ciała migdałowatego (nucleus corporis amygdaloideum).

Torebka wewnętrzna (capsula interna)

Leży między jądrem soczewkowatym (nucleus lentiformis) a wzgórzem (talamus) i jądrem ogoniastym (nucleus caudatus)

Budową przypomina literę „V” zwróconą wierzchołkiem w kierunku przyśrodkowym. Wierzchołek nazywamy kolanem torebki wewnętrznej (genu capsulae internae). Kolano leży między głową jądra ogoniastego a przednią częścią wzgórza. Ramię przednie nazywamy odnogą przednią torebki wewnętrznej (crus anterius capsulae internae), leży ona między caput nuclei caudati a nucleus lentiformis. Odnoga tylna (crus posterius capsulae internae) leży między wzgórzem (thalamus) a jądrem soczewkowatym. Wyróżniamy w niej również część zasoczewkową (pars retrolentiformis), leżącą między jądrem soczewkowatym a ogonem jądra ogoniastego (cauda nuclei caudati), oraz część podsoczewkową (pars sublentiformis), leżącą nad ogonem jądra ogoniastego i pod dolna powierzchnią jądra soczewkowatego.

Torebka ostatnia (capsula extrema)

Leży między przedmurzem a korą mózu

Torebka zewnętrzna (capsula externa)

Leży między przedmurzem (claustrum) a nakrywką jądra soczewkowatego (putamen - nucleus lentiformis)

Międzymózgowie (diencephalon)

Do międzymózgowia zaliczamy wzgórzomózgowie (thalamencephalon), podwzgórze (hypothalamus), spoidło nadwzgórzowe (commisura epithalamica), komorę trzecią (ventriculus tertius) i niskowzgórze (subthalamus).

Wzgórzomózgowie (thalamencephalon)

Wzgórze (thalamus)

Jest to parzysty twór istoty szarej, położony bocznie w stosunku do komory trzeciej, ma kształt jajowaty. Wyróżniamy w nim cztery powierzchnie:

Powierzchnia górna (facies superior vel libera)

Powierzchnię górną nazywamy również powierzchnią wolną wzgórza, gdyż nie łączy się ona bezpośrednio z żadną częścią mózgowia. Na powierzchni górnej wzgórza wyróżniamy poduszkę (pulvinar) uczestniczącą w drogach słuchowych i wzrokową, jest też zespolona z korowym ośrodkiem mowy.

Powierzchnia dolna (facies inferior vel hypotaamica)

Przylega do podwzgórza.

Powierzchnia przyśrodkowa (facies medialis)

Powierzchnia przyśrodkowa tworzy ściany boczne komory trzeciej (ventriculus tertius). Ograniczona od góry jest prążkiem rdzennym wzgórza (stria medullaris thalami), od dołu bruzdą podwzgórzową (sulcus hypothalamicus). W powierzchni przyśrodkowej występuje zrost międzywzgórzowy (adhesio interthalamica.

Powierzchnia boczna (facies laterales)

Powierzchnia boczna przylega do torebki wewnętrznej. Pokryta jest blaszką rdzenną zewnętrzną (lamina medullaris externa).

Zawzgórze (metathalamus)

Do zawzgórza należy ciało kolankowate boczne (corpus geniculatum laterae) i ciało kolankowate przyśrodkowe (corpus geniculatum mediale). Ciała kolankowate leżą poniżej poduszki.

Nadwzgórze (epithalamus)

Znajduje się powyżej, z tyłu wzgórza. Wyróżniamy w nim trójkąt uzdeczki (trigonum habenulae), uzdeczki (habenula), spoidła uzdeczek (commissura habenulae), bruzdę uzdeczek (sulcus habenulae), szyszynkę (corpus pineale), spoidło tylne (commissura posterior).

Podwzgórze (hypothalamus)

Podwzgórze leży poniżej bruzdy podwzgórzowej (sulcus hupothalamicus), tworzy dno i część ściany przedniej komory trzeciej. Do podwzgórza zaliczamy przysadkę (hypophysis), lejek (infundibulum), guz popielaty (tuber cinereum), pasma wzrokowe (tractus opticus), skrzyżowanie wzrokowe pasm wzrokowych (chiasma opticum), ciała suteczkowate (corpora mammilaria).

Komora trzecia (ventriculus tertius)

Komora trzecia leży między ścianami przyśrodkowymi wzgórza. Jest bezpośrednio połączona z komorami bocznymi (ventriculi laterale) za pomocą otworów międzykomorowych (foramen interventriculare), wyjściem z komory trzeciej jest wodociąg mózgu (aqueductus cerebri), który prowadzi do komory czwartej (ventriculus quartus). Ścianami bocznymi komory trzeciej są ściany przyśrodkowe wzgórza i podwzgórza i przy tym była omówiona ich budowa. Strop komory trzeciej tworzy sklepienie (fornix), trzon ciała modzelowatego (truncus corporis calllosi) i splot naczyniówkowy komory trzeciej (plexus choroideus ventriculi tertii). Ścianę przednią tworzą słupy sklepienia (colunae fornicis), rozpięta między nimi przegroda przezroczysta (septum pellucidum), a właściwie jej tylne części i na samym dole ściany przedniej blaszka krańcowa (lamina terminalis). W ścianie przedniej wyróżniamy też spoidło przednie (commissura anterior). Nad słupami sklepienia tuż przy ścianie przedniej, obustronnie znajdują się otwory międzykomorowe (foramina intervwntricularia). Ściana przednia i dolna tworzą róg dolny, na który składa się blaszka krańcowa, lejek (infundibulum), tworzący w tym miejscu zachyłek lejka (recessus infundibuli). Przed zachyłkiem lejka ściana przednia jest wpuklona do wewnątrz komory trzeciej przez skrzyżowanie wzrokowe (chiasma opticum) i tworzy zachyłek wzrokowy (recessus opticus). Tylną ścianę rogu dolnego komory trzeciej tworzy blaszka nerwowa guza popielatego (tuber cinereum).

Ścianę dolną komory trzeciej tworzy górna krawędź podwzgórza. Ścianę tylną, czasem zwaną przez anatomów rogiem tylnym komory trzeciej tworzą spojenie tylne (commissura posterior), spoidło uzdeczek (commissura habenulare).

Śródmózgowie (mesencephalon)

Konary mózgu (pedunculi cerebri)

Są belkowatymi tworami łączącymi półkule mózgu z mostem. Przy wejściu do mostu tworzą kąt, inaczej zwany dołem międzykonarowym (fossa interpeduncularis), który wypełniony jest istotą dziurkowaną tylną, lub międzykonarową (substantia perforata posterior vel interpeduncularis). Konary mózgu składają się z (kolejno od przodu) odnogi mózgu (crus cerebri), ograniczonego wewnętrznie istotą czarną (substantia nigra), kończą się (wewnętrznie) na nakrywce (tegmentum). Między substancją czarną a nakrywką śrómózgowia leżą jądra czerwienne (nucleus ruber).

Wodociąg mózgu (aqeductus cerebri)

Wodociąg mózgu to kilkucentymetrowy, wąski kanał, łączący komorę trzecią (ventriculus tertius) z komorą czwartą (ventriculus quartus). Rozpoczyna się w dolnej części ściany tylnej komory trzeciej a kończy się w górnym rogu komory czwartej. Wodociąg mózgu pokryty jest od wewnątrz istotą szarą.

Pokrywa śródmózgowia (tectum mesencephali)

Pokrywę śródmózgowia tworzą :

Blaszka pokrywy (lamina tecti)-

Jest to skupisko istoty białej, pokrywające pień mózgu od strony grzbietowej. Blaszki istoty białej przedzielone są istotą szarą.

Wzgórek górny (colliculus superior)-

Leży bezpośrednio pod poduszką (pulvinar) wzgórza i bocznie od szyszynki. Wzgórki boczne przechodzą na boczne części pnia mózgu, tworząc ramiona wzgórków (brachium colliculi superioris), które kończą się pod poduszką, przy podstawie ciała kolankowatego przyśrodkowego (corpus geniculatum mediale).

Wzgórek dolny (colliculus inferior)-

Leży bezpośrednio pod wzgórkiem górnym i tak jak wzgórek górny obejmuje pień mózgu ramieniem wzgórka dolnego (brachium colliculi inferioris), który tak jak wzgórka górnego kończy się u podstawy ciała kolankowatego przyśrodkowego. Wzgórek dolny jest mniejszy od górnego.

Tyłomózgowie wtórne (metencephalon)

Most (pons)

Most tworzy wyniosłość leżącą tuż pod pniem mózgu. Wyróżniamy w nim dwie powierzchnie - przednią i tylną, oraz dwie części - brzuszną i grzbietową. Część brzuszna jest silnie uwypuklona, przedzielona na dwie części pionową, głęboką bruzdą podstawna (sulcus basilaris) biegnącą od dołu przedmostowego (fossa praepontina), aż do dołu mostowo opuszkowego (fossa postpontina) leżącego między mostem a rdzeniem przedłużonym (medulla oblongata), inaczej zwanym opuszką mózgową. Bocznie od bruzdy podstawnej mostu leżą wyniosłości piramidowe (eminentia piramidales). Pod dolną krawędzią mostu widzimy wyjście nerwu bloczkowego (nervus trochlearis- n.IV) i tuż obok niego wyjście grubego nerwu trójdzielnego (nervus trigeminus -n.V). Na krawędzi opuszkowej mostu (między mostem a rdzeniem przedłużonym) widzimy wyjście nerwów (kolejno od strony przyśrodkowej) - nerwu odwodzącego (nervus abducens - n.VI), nerwu twarzowego (nervus facialis- n.VII) i nerwu przedsionkowo ślimakowego (nervus vestibulocochlearis - n.VIII). Prowadząc linię między nerwem trójdzielnym (n.V) a nerwem twarzowym (n.VII), wytyczymy umowną granicę przejścia mostu w środkowy konar móżdżku (pedunculus cerebellaris miedius).

Powierzchnia tylna mostu całkowicie przykryta jest przez móżdżek. Jest ona częścią dna komory czwartej (ventriculus quartus). Po usunięciu móżdżku widzimy trzy konary móżdżku - górne (pedunculus cerebellaris superior), najgrubsze środkowe (pedunculus cerebellaris medius) i dolne (pedunculus cerebellaris inferior). Między konarami móżdżku widzimy dno komory czwartej o kształcie trójkąta zwróconego wierzchołkiem ku górze. W wierzchołku trójkąta widzimy dołek górny (fovea duperior). Dno komory czwartej, zwane dołem równoległobocznym (fossa rhomboidea) przedzielone jest za pomocą pionowej bruzdy pośrodkowej (sulcus medianus). Po bokach bruzdy pośrodkowej widzimy wyniosłość środkową (eminentia medialis), która tworzy niewielki wzgórek twarzowy (colliculus facialis), pod którym leżą włókna drogi nerwu twarzowego, okalające jądro nerwu odwodzącego (nucleus nervi abducentis n.VI). W rogu bocznym, za wyniosłością pośrodkową znajduje się trójkątne wgłębienie często zabarwione na kolor siny, zwane miejscem sinawym (locus caeruleus), ku dołowi przechodzące w bruzdę graniczną dołu równoległobocznego (sulcus limitans fossae romboidae).

Móżdżek (cerebellum)

Móżdżek jest tylnym ograniczeniem komory czwartej, tworzy jej ścianę górną i dolną. Powierzchnią górną przylega do płatów potylicznych mózgu, powierzchnią dolną skierowany jest w stroną rdzenia przedłużonego. W móżdżku wyróżniamy dwie półkule móżdżku (hemispheria cerebelli), oraz część łączącą je zwaną robakiem (vermis). Robak widoczny jest wyraźnie od strony dolnej móżdżku, gdyż tam tworzy zagłębienie zwane dolinką móżdżku (vallecula cerebelli).

Na powierzchni górnej widzimy płacik środkowy (lobulus centralis), czub robaka (culmen), oraz spadzistość (declive).

Na powierzchni dolnej widzimy wspomnianą wcześniej dolinę móżdżku (vallecula cerebelli), migdałki móżdżku (tonsila cerebellaris) będące najniżej położoną częścią móżdżku, kłaczki móżdżku (flocculus) leżące pod konarami środkowymi móżdżku. Migdałki móżdżku mają duże znaczenie w anatomii klinicznej, gdyż w przypadku silnej przepukliny móżdżkowej lub w przypadku pobrania płynu mózgowo rdzeniowego przy wysokim ciśnieniu śródczaszkowym, może nastąpić wklinowanie migdałków móżdżku do otworu wielkiego kości potylicznej, co w większości wypadków kończy się zgonem.

Komora czwarta (ventriculus quartus)

Dnem komory czwartej jest dół zwany ze względu na kształt dołem równoległobocznym (fossa romboidea), dół równoległoboczny zbudowany jest z dwóch trójkątów równobocznych skierowanych podstawami ku sobie. Jeden trójkąt należy do powierzchni tylnej mostu i został opisany w trakcie opisywania budowy mostu, drugi trójkąt jest częścią powierzchni tylnej rdzenia kręgowego (medulla oblongata) i tam zostanie dokładniej opisany.

Strop komory czwartej tworzą (kolejno od góry) zasłona rdzeniowa górna (velum medullare superius), rozpięta między konarami górnymi móżdżku (pedunculi cerebellares superiores). Dalszą część stropu komory czwartej tworzy móżdżek. Dolną część stropu komory czwartej tworzą zasłony rdzeniowe dolne (velum medullare inferius) i zawarty między nimi splot naczyniówkowy komory czwartej (plexus choroideus ventriculi quarti).

W tkance naczyniówkowej znajdujemy trzy otwory - parzysty otwór boczny komory czwartej (apertura lateralis ventriculi quarti), łączący komorę czwartą ze zbiornikiem mostowym (cisterna ponticis) i pojedynczy otwór środkowy komory czwartej (apertura mediana ventriculi quarti), łączący komorę czwartą ze zbiornikiem móżdżkowo-rdzeniowym (cisterna cerebellomedullaris). Komora boczna posiada dwa zachyłki boczne (recessus lateralis) i jeden zachyłek wierzchu (recessus fastigii).

Rdzeniomózgowie (myelecephalon)

Rdzeń przedłużony (medulla oblongata)

Rdzeń przedłużony jest najniższą częścią mózgowia, łączącą mózgowie z rdzeniem kręgowym. Wyróżniamy w nim część brzuszną/przednią i część grzbietową. W części przedniej widzimy szczelinę środkową przednią (fissura mediana anterior), biegnącą środkowo przez cały rdzeń przedłużony. Bocznie od szczeliny pośrodkowej widzimy wyraźne wyniosłości zwane piramidami (pyramis) ograniczone bocznie bruzdą przednioboczną (sulcus anterolateralis), dalej bocznie od niej występuje owalna wyniosłość zwana oliwką (oliva). Między oliwką a piramidą wychodzi nerw podjęzykowy (nervus hypoglossis - n.XII). Dolną granicę rdzenia przedłużonego, gdzie przechodzi on w rdzeń kręgowy, wyznacza skrzyżowanie piramid (decussatio pyramidum), widoczne na powierzchni jako przejście włókien nerwowych z jednej piramidy do drugiej.

Od strony grzbietowej widzimy bruzdę pośrodkową tylną (sulcus medianus posterior), po obu jej bokach widzimy po jednym pęczku smukłym (fasciculus gracilis), przechodzący u swojego górnego końca w guz smukły (tuberculum gracile), pod którym możemy znaleźć skupisko istoty szarej - jądro smukłe (nucleus gracilis). Po bokach pęczków smukłych biegną pęczki klinowate (fasciculus cuneatum), który tak, jak pęczek smukły przechodzi w guz (tuberculum cuneatum), pod którym leży jądro klinowate (nucleus cuneatus). Pęczki smukłe oddzielone są od pęczków klinowatych za pomocą bruzdy środkowej tylnej (sulcus intermedius posterior) w bruździe tej swoje wyjście ma I nerw szyjny (nervus cervicalium I et II). Dalej bocznie, od guzka klinowatego leży guzek popielaty. Dalej bocznie leży sznur boczny (funisculus lateralis),

Trójkąt dolny dołu równoległobocznego

W części rdzeniowej/opuszkowej dołu równoległobocznego wyróżniamy następujące części. Tak jak w części mostowej przez środek biegnie głęboka bruzda środkowa (sulcus medianus). Bocznie od niej widzimy trójkąt nerwu podjęzykowego (trigonum nervi hypoglossi), trójkąt ten jest niewielką wyniosłością, podstawą skierowany w stronę prążków rdzeniowych (striae medullares). Bocznie od trójkąta nerwu podjęzykowego widzimy trójkąt nerwu błędnego (trigonum nervi vagi). Dalej ku dołowi i bocznie widzimy podłużną wyniosłość zwaną sznurem rozdzielającym (funisculus separans), oddzielającą trójkąt nerwu błędnego od powierzchni nieco pofałdowanej, nie na każdym preparacie widocznej zwanej polem najdalszym (area postrema). Trójkąt dolny dołu równoległobocznego u swego wierzchołka posiada dołek dolny (fovea inferior). Ograniczony jest od powierzchni grzbietowej nienależącej do komory czwartej za pomocą taśmy naczyniówkowej (taenia choroidea). Pola najdalsze łączą się poniżej dołka dolnego za pomocą zasówki (obex).

Rdzeń kręgowy (medulla spinalis)

Budowa zewnętrzna rdzenia kręgowego

Rdzeń kręgowy ma kształt wydłużonego walca spłaszczonego w płaszczyźnie czołowej. Jest jedyną częścią ośrodkowego układu nerwowego, która zachowała swoją pierwotną, segmentową budowę. Za jego początek umownie przyjmuje się miejsce poniżej skrzyżowania piramid (decussatio piramidum), kończy się w kanale krzyżowym jako nić rdzeniowa (fillium spinale).

W miejscu połączenia rdzenia kręgowego z nerwami kończyn (górnych i dolnych) rdzeń kręgowy tworzy zgrubienia - zgrubienie szyjne (imnuminestentia cervicalis) i zgrubienie krzyżowo lędźwiowe (imnuminestentia lumbosacralis).

W wyniku nierównomiernego wzrostu kręgosłupa i rdzenia kręgowego występuje w rdzeniu kręgowym rzekome wstępowanie rdzenia kręgowego (pseudoascensus medullae spinalis). Skutkuje to tym, że nerwy rdzeniowe, wychodzące z rdzenia kręgowego na poziomie szyjnym są prawie poziome, by przy niższych kręgach zmieniać kierunek swojego biegu na skośny ku dołowi, a nerwy lędźwiowe, krzyżowe i nić rdzeniowa schodzą z rdzenia nerwowego w kierunku pionowym i tworzą koński ogon (cauda equina), będący jakby pęczkiem włókien nerwowych. Na wysokości I kręgu lędźwiowego rdzeń kręgowy zwęża się, tworząc stożek rdzeniowy (conus medullaris) i nie biegnie dalej jako rdzeń kręgowy, tylko jako nić końcowa/rdzeniowa (fillium terminale), a kanał kręgowy wypełniają nerwy rdzeniowe (N.L.1 - N.S.5).

Przez cały rdzeń kręgowy na powierzchni przedniej biegnie głęboka, pionowa szczelina przednia (fissura anterior), bocznie od niej biegnie pole wyjścia nerwów rdzeniowych, zwane polem korzeniowym przednim (area radicularis anterior), inaczej zwana bruzdą przednio boczną (sulcus anterolateralis). Na powierzchni tylnej przebiega płytka bruzda pośrodkowa tylna (sulcus medianus posterior), bocznie od niej bruzda tylno boczna (sulcus posterolateralis), będąca jednocześnie miejscem wyjścia korzeni grzbietowych nerwów rdzeniowych i nosi miano pola korzeniowego tylnego (area radicularis posterior). Bruzdy boczne tylne i przednie dzielą rdzeń kręgowy na cztery sznury - sznur przedni/brzuszny (funisculus anterius vel ventralis), dwa sznury boczne (funisculus lateralis) i sznur tylny/grzbietowy (funisculus dorsalis vel posterius). W sznurze grzbietowym w części szyjnej i piersiowej występuje bruzda tylna pośrednia (sulcus intermedius posterior).

Budowa wewnętrzna rdzenia kręgowego

W rdzeniu kręgowym, odwrotnie, niż w mózgu, istota biała (drogi czuciowe rdzenia kręgowego) leży na zewnątrz (powierzchniowo) i tworzy wspomniane wcześniej sznury (funisculus lateralis, anterius, posterius), a istota szara (drogi ruchowe) leży wewnątrz rdzenia kręgowego i otacza leżący środkowo kanał środkowy, wytwarzając pionowe słupy (columnae). Na przekroju poprzecznym rdzenia kręgowego widzimy, że słupy istoty szarej występują w postaci litery „H”, blaszką poziomą położoną w płaszczyźnie czołowej.

Istota szara tworzy trzy parzyste różki - dwa przednie (cornu anterius vel ventralis), dwa boczne (cornu laterale) i dwa tylne (cornu posterius vel dorsalis), prócz rogów tworzy też spoidło szare (commisura grisea), przez środek którego biegnie kanał środkowy (canalis centralis). Pomiędzy rogiem bocznym, a sznurem bocznym widzimy twór siatkowaty (formatio reticularis).

Róg grzbietowy

Róg grzbietowy (cornu posterius) składa się z podstawy rogu grzbietowego (basis cornus posterius), szyjki rogu grzbietowego (cervix cornus posteriu), głowę rogu (caput cornus posterius) i wieńczący ją wierzchołek (apex cornus posterius). Wierzchołek rogu tylnego otoczony jest przez istotę galaretowatą (substantia gelatinosa).

Jądra rdzenia kręgowego

1. Jądro grzbietowo - brzeżne (nucleus dorsomarginalis) - ma pełnić rolę „centrum kojarzeniowego”, odpowiadające za odruchy rdzeniowe

2. Jądro przyśrodkowe (nucleus dorsomedialis et ventromedialis) - obsługuje mięśnie klatki piersiowej, grzbietu, brzucha

3. Jądro brzuszno boczne (nucleus ventrolateralis) - kończyna górna

4. Jądro grzbietowo boczne (nucleus dorsolateralis) - kończyna dolna

5. Jądro nerwu dodatkowego (nucleus nervi accesorius) - na poziomie szyjnym

6. Jądro zagrzbietowo boczne (nucleus retrodorsalolateralis) - obsługujące palce u nóg i u rąk (występuje na poziomach C₈-Th₁ i S₁-S₃)

7. Jądro pośrednio boczne (nucleus intermediolateralis) - będące początkiem przedzwojowych włókien współczulnych i tworzy słup pośrednio boczny (columna intermediolateralis)

8. Jądro pośrednio przyśrodkowe (nucleus intermediomedialis) - będące początkiem przedzwojowych włókien przywspółczulnych.

Opony mózgowia i rdzenia kręgowego, płyn mózgowo rdzeniowy

Opony mózgowia i rdzenia kręgowego są błoną łącznotkankową wyściełającą i ochraniającą struktury centralnego układu nerwowego. Od zewnątrz występują: opon twarda (dura mater), pajęczynówka (arachnoidea), opona miękka (pia mater).

Opona twarda (dura mater)

Opona twarda przylega bezpośrednio do kości czaszki, zastępując okostną. Wyróżniamy w niej dwie warstwy - blaszkę włóknistą zewnętrzną (lamina fibrosa externa) i blaszkę włóknistą wewnętrzną (lamina fibrosa interna). Blaszka zewnętrzna, zwana też listkiem okostnowym (folimu periosticum) jest bogato unaczyniona i unerwiona. Blaszka wewnętrzna, inaczej listek mózgowy (folium encephalicum) okrywa mózgowie. Czasami blaszki te tworzą między sobą wolne przestrzenie, zwane zatokami opony twardej (sinus durae matris).

Blaszka wewnętrzna tworzy strzałkowo przebiegający sierp mózgu (falx cerebri) i sierp móżdżku (falx cerebelli), namiot móżdżku (tentorium cerebelli), w części przedniej posiadający rozcięcie (incisura tentorii) dla pnia mózgu, oraz przeponę siodła (diaphragma sellae). W rdzeniu kręgowym listki opony twardej rdzenia kręgowego (dura mater spinalis)przebiegają cały czas oddzielnie, wytwarzając jamę nadtwardówkową (cavum epiduralis).

Pajęczynówka mózgowia (arachnoidea mater encephali)

Najcieńsza z opon mózgowia, łączy się bezpośrednio z oponą twardą (dura mater), przylegając ściśle do jej powierzchni wewnętrznej. Czasem pajęczynówka (arachnoidea mater encephali) jest oddzielona od opony twardej za pomocą pustej przestrzeni, zwanej przestrzenią podtwardówkową (spatium subdurale). Między pajęczynówką (arachnoidea mater encephali) a oponą miękką (pia mater enephali) zawsze występuje przestrzeń wypełniona płynem mózgowo rdzeniowym (liquor cerebrospinals), przestrzeń ta zwana jest przestrzenią podpajęczynówkową (cavitas subarachnoidea). Gdy przestrzeń podpajęczynówkowa jest dużych rozmiarów, nazywamy ją zbiornikiem podpajęczynówkowym (cisterna subarachnoidea), są to zbiornik móżdżkowo - rdzeniowy (cisterna cerebellomedullaris), zbiornik dołu bocznego mózgu (cisterna fossae lateralis cerebri), zbiornik skrzyżowania (cisterna chiasmatis), zbiornik międzykonarowy (cisterna interpeduncularis), oraz w kręgosłupie na poziomie kręgów lędźwiowych zbiornik lędźwiowy (cisterna lumbalis).

Opona miękka zwana naczyniówką (pia mater encephali)

Opona miękka mózgowia przylega bezpośrednio do płaszcza mózgu, wnikając w bruzdy. Opona miękka zbudowana jest, podobnie jak opona twarda z dwóch warstw - blaszki zewnętrznej (lamina externa piae matris) i blaszki wewnętrznej (lamina interna piae matris).

Płyn mózgowo rdzeniowy (liquor cerebrospinalis)

Płyn mózgowo rdzeniowy wypełnia jamę podpajęczynówkową (cavitas subarachnoidea) wokół całego ośrodkowego układu nerwowego, komory boczne (ventriculi laterales), komorę trzecią (ventriculus tertius) oraz komorę czwartą (ventriculus quartus). Pełni rolę poduszki amortyzującej wstrząsy i ruchy tkanki nerwowej wewnątrz czaszki i kanału kręgowego. Płyn mózgowo rdzeniowy wytwarzany jest głównie przez sploty naczyniówkowe komór (plexus choroideus), w większości komór bocznych. Ma możliwość przemieszczania się w jamie podpajęczynówkowej i komorach. Głównym powodem występowania płynu mózgowo rdzeniowego jest możliwość szybkiego zmieniania ciśnienia wewnątrz czaszki, przez swobodne zmniejszanie i zwiększanie jego ilości w jamie podpajęczynówkowej i komorach mózgu. Jeśli jest zbyt wysokie ciśnienie, płyn zostaje przesączony częściowo do krwi, jeśli zbyt niskie, sploty naczyniówkowe wytwarzają większą ilość płynu mózgowo rdzeniowego.

Krążenie płynu mózgowo rdzeniowego

Sploty naczyniówkowe komór bocznych (plexus choroideus ventriculi laterale)

↓

komory boczne (ventriculus lateralis)

↓

przez otwór międzykomorowy (foramen interventriculare)

↓

komora trzecia (ventriculus tertius)

↓

wodociąg mózgu (aqueductus cerebri)

↓

komora czwarta (ventriculus quartius)

↓	↓
Przez otwory boczne i środkowy komory czwartej (aperturae madiana et laterale ventriculi quarti) ↓ Zbiornik móżdżkowo rdzeniowy (cavitas cerebellomedullaris) ↓ Jama podpajęczynówkowa rdzenia kręgowego (cavitas subarachnoidea medullaris) ↓ Naczynia żylne czaszki i krew	Przez wejście do kanału środkowego ↓ Kanał środkowy rdzenia kręgowego (canalis centralis)

Zatoki opony twardej (sinus durae matris)

1. Zatoka strzałkowa górna (sinus sagitalis superior) - przebiega w podstawie sierpa mózgu

2. Zatoka strzałkowa dolna (sinus sagitalis inferior) - na wolnej sierpa mózgu (falx cerebri)

3. zatoka prosta (sinus rectus) - przebiega w środkowej części namiotu móżdżku, wejście od sierpa mózgu

4. zatoka poprzeczna (sinus transversus) - poprzecznie na potylicy - symetryczna, parzysta

5. zatoka esowata (sinus sigmoideua) - na dolnej powierzchni opony twardej, na końcu zatoki poprzecznej.

6. zatoka potyliczna (sinus occipitalis) - w podstawie sierpa móżdżku, od otworu wielkiego do guzowatości potylicznej wewnętrznej

7. spływ zatok (confuens sinuum) - miejsce połączenia się zatok na potylicy

8. zatoka jamista (sinus cavernosus) - przy siodle tureckim, nad przysadką (hypophysis)

Unaczynienie ośrodkowego układu nerwowego.

Do mózgu krew doprowadzona jest dwoma, parzystymi naczyniami - tętnicą szyjną wewnętrzną (arteria carotis interna dextera et sinistra) i tętnicą kręgową (arteria vertebralis).

Jądra

Jądra wzgórza (nuclei thalami)

1. Jądra przednie: jądro przednio - brzuszne (nucleus anteroventralis), jądro przednio grzbietowe (nucleus anterodorsalis)¸ jądro przednio przyśrodkowe (nucleus anteromedialis) łączą się z korą płata limbicznego

2. Jądro przyśrodkowe (nucleus medialis) płat czołowy i limbiczny

3. Jądra brzuszne (nuclei ventales thalami) - [jądro brzuszne przednie (nucleus ventralis anterior), jądro brzuszne pośrednie (nucleus ventralis intermedius)] łączą się z jądrami podstawnymi i jądrami móżdżku, [jądro brzuszne tylne (nucleus ventralis posterior), jądro brzuszne tylno boczne (nucleus ventralis posterolateralis)] należą do układu czuciowego

Wyjście nerwów czaszkowych

1. nervus olfactorius - bulbus olfactorius

2. nervus opticus - chiasma opticum

3. nervus oculomotorius - sulcus medialis odnogi mózgu w fossa interpeduncularis

4. nervus trochlearis - grzbietowa powierzchnia lamina tecti

5. nervus trigeminus - granica między pons / pedunculus cerebellaris medius

6. nervus abducens - między pons a pyramis

7. nervus facialis - bocznie od n.6, między pons a medulla oblongata

8. nervus vestibulocochlearis - bocznie od n.7

9. nervus glosopharyngeus - bocznie od olivae

10. nervus vagus - poniżej n.9

11. nervus accesorius - poniżej nervus vagus

12. nervus hypoglossus - między oliva a pyramis

---