Układ nerwowy człowieka anatomicznie dzielimy na:
1) układ ośrodkowy, obejmujący:
- mózgowie, zawarte w jamie czaszki
- rdzeń kręgowy, biegnący przez kanał kręgowy
2) układ obwodowy, należą do niego:
- nerwy mózgowe (czaszkowe)
- nerwy rdzeniowe.

Rozpatrując działanie układu nerwowego, rozróżniamy w nim część odbierającą i reagującą na bodźce dochodzące z zewnątrz organizmu (wywołującą w większości zależne od woli reakcje organizmu) oraz część, która odbiera i reaguje na podniety pochodzenia wewnątrzorganicznego, (w zasadzie odbywa się to bez udziału woli). Stąd czynnościowo układ nerwowy dzieli się na:
1) układ somatyczny
2) układ autonomiczny (wegetatywny)

Układ ośrodkowy

Układ ośrodkowy stanowi centralny układ nerwowy. Rozmieszczony jest w jamie czaszki i kanale kręgowym. Układ ten składa się z mózgowia oraz rdzenia kręgowego.

Mózgowie

Mózgowie człowieka waży ok. 1375 g, co stanowi ok. 1/42 wagi całego ciała. Owe najważniejsze skupienie tkanki nerwowej zbudowane jest z istoty szarej (stanowi część obwodową mózgowia, to jest ok. 80 % masy całego mózgu) i białej (pod istotą szarą). Istota szara mózgu zbudowana jest z komórek nerwowych, istota biała z włókien nerwowych. Z istoty szarej zbudowana jest kora mózgowa - siedlisko świadomości człowieka, której powierzchnia wynosi 2200cm2.

Mózgowie dzieli się na:
- Kresomózgowie, zbudowane z dwóch półkul mózgowych. Każda półkula dzieli się na płaty odgraniczone od siebie bruzdami. Wyróżniamy płaty: czołowy, ciemieniowy, skroniowy (zawiera ośrodek słuchu, smaku i powonienia), potyliczny (siedlisko ośrodka wrażeń wzrokowych).
- Międzymózgowie, obejmuje wzgórze (główny ośrodek podkorowy czucia) oraz podwzgórze. Podwzgórze połączone jest drogami nerwowymi z korą mózgową oraz ze wszystkimi obszarami organizmu. Cechą charakterystyczną podwzgórza jest to, iż kontroluje i koordynuje ono działalność wewnątrzwydzielniczą przedniego płata przysadki mózgowej, odbiera i przekazuje bodźce drogą krwi i płynów ustrojowych, a także wykazuje czynności neurowydzielnicze (produkuje oksytocynę i wazopresynę).
- Śródmózgowie, obejmuje tzw. konary mózgu oraz pokrywę śródmózgowia. Śródmózgowie łączy międzymózgowie z mostem i móżdżkiem. Mieszczą się w nim podkorowe ośrodki wzroku i słuchu.
- Móżdżek, położony jest w dole czaszki, pod płatami potylicznymi mózgu. Składa się on z dwóch półkul i części środkowej -robaka. Przekrój podłużny przez robaka móżdżku daje charakterystyczny obraz tzw. drzewo życia. Zewnętrzną część móżdżku pokrywa istota szara (kora móżdżku).. Móżdżek sprawuje kontrole nad mięśniami szkieletowymi i odpowiada za koordynację ruchową.
- Rdzeń przedłużony, to najniżej położony odcinek mózgowia. Stanowi on przedłużenie rdzenia kręgowego. W rdzeniu przedłużonym skupionych jest wiele ośrodków nerwowych odpowiedzialnych za funkcje odruchowe. Tak więc stanowi on centralę układu wegetatywnego (kierującego pracą narządów wewnętrznych) oraz czynności odruchowych tj. oddychanie, połykanie, ssanie, kaszel, kichanie, mruganie itp.

Rdzeń kręgowy

Rdzeń kręgowy znajduje się w kanale kręgowym i osłonięty jest oponami rdzeniowymi. Ciągnie się od rdzenia przedłużonego, a kończy (przechodzi w nić końcową) na poziomie II kręgu lędźwiowego. Istota szara położona jest tu wewnętrznie w stosunku do istoty białej (odwrotnie niż w mózgu). Substancja szara na przekroju poprzecznym ma kształt litery H. Ciągnie się ona na całej długości rdzenia w postaci dwóch słupów przednich i tylnich. W słupach przednich rozmieszczone są komórki neuronów ruchowych, w tylnich- komórki neuronów czuciowych. Od rdzenia kręgowego odchodzi 31 par nerwów zawierających somatyczne włókna czuciowe, ruchowe i włókna wegetatywne. Nerwy te przechodzą przez otwory międzykręgowe. Rdzeń kręgowy przewodzi impulsy nerwowe z mózgu i do mózgu. Łączy więc centralne odcinki układu nerwowego w niemal całym organizmie.

Opony mózgowo-rdzeniowe

Mózgowie i rdzeń kręgowy okrywają trzy błony łącznotkankowe noszące nazwę opon mózgowo rdzeniowych. Najbardziej zewnętrznie położona jest opona twarda stanowiąc okostną jamy czaszki i rdzenia kręgowego. Oponę twardą cechuje duża wrażliwość na ból. Pod oponą twardą leży opona pajęczynówkowa.

Mózg i rdzeń pokrywa bezpośrednio, bogato unaczyniona, opona miękka (naczyniowa). Wyrostki (ząbki) opony miękkiej zrastają się z oponą pajęczynówkową i oponą twarda tworząc więzadło ząbkowane. Dzięki temu rdzeń kręgowy chroniony jest przed wstrząsami i urazami, gdyż zawieszony na więzadle i korzeniach rdzeniowych pływa w płynie mózgowo rdzeniowym.

Płyn mózgowo - rdzeniowy wypełnia przestrzeń pomiędzy pajęczynówką a oponą miękką. Płyn ten jest bezbarwny i przejrzysty. W jego skład wchodzi woda, glukoza, białko i sole mineralne. Rola płynu mózgowo-rdzeniowego polega na równomiernym rozkładzie ciśnienia w jamie czaszki, a także chroni on mózgowie i rdzeń kręgowy przed urazami mechanicznymi.

Układ obwodowy

Obwodowy układ nerwowy tworzą parzyste nerwy mózgowe i rdzeniowe, wiążące poszczególne receptory i efektory z mózgiem i rdzeniem,

Układ autonomiczny

Układ autonomiczny (wegetatywny) unerwia głównie narządy wewnętrzne (trzewia). Zapewnia on prawidłowy przebieg najistotniejszych czynności życiowych organizmu tj. m.in. bicie serca, oddychanie, trawienie.

Układ nerwowy autonomiczny składa się z dwóch części uzupełniających się wzajemnie, a jednocześnie działających na siebie antagonistycznie.
-układ współczulny (sympatyczny)
Ośrodki części współczulnej znajdują się w istocie szarej rdzenia kręgowego w części piersiowej i lędźwiowej. Ośrodki rdzeniowe łączą się ze zwojami współczulnymi tworząc parzysty pień współczulny (równolegle po obu stronach kręgosłupa). Włókna układu współczulnego unerwiają wszystkie narządy wewnętrzne, naczynia krwionośne i gruczoły potowe oraz działają przeciwnie do układu przywspółczulnego. Powodują m.in. rozszerzenie źrenic, przyspieszenie akcji serca, zmniejszenie wydzielania gruczołów, zahamowanie perystaltyki jelit.
-układ przywspółczulny (parasympatyczny)
Ośrodki przywspółczulne rozmieszczone są w mózgowiu, rdzeniu przedłużonym i krzyżowej części rdzenia kręgowego. Zwoje układu przywspółczulnego umiejscowione są w pobliżu lub w ścianach unerwianych narządów. Włókna przywspółczulne wychodzące z pnia mózgu dołączają się do nerwów mózgowych :okoruchowych, twarzowym, językowo-gardłowym, błędnym. Unerwiają one mięśnie zwężające źrenicę, akomodacji oka, gruczołu łzowe, śluzowe i ślinianki. Nerw błędny (powodujący zwolnienie akcji serca, zwężenie oskrzeli, wzmaga ruch robaczkowe jelit i wydzielania gruczołów jamy brzusznej) zawiera stosunkowo najwięcej włókien przywspółczulnych. Włókna przywspółczulne części krzyżowej rdzenia, unerwiają część okrężnicy i pęcherz moczowy oraz narządy płciowe (pobudzająco).

Ośrodkowy układ nerwowy

Ośrodkowy układ nerwowy składa się z mózgowia i rdzenia kręgowego.

Mózgowie

Mózgowie wypełnia jamę czaszki i jest otoczone trzema oponami mózgowymi (twardą, przylegającą do kości, następnie - pajęczą, w swojej strukturze podobną do pajęczyny i wreszcie - miękką, wprost leżącą na powierzchni mózowia), oddzielającymi je od wewnętrznych ścian kości czaszki. W oponie twardej znajdują się zamknięte przestrzenie zwane zatokami opony twardej, którymi płynie krew pochodząca z wszystkich mózgowych naczyń żylnych.
Pomiędzy oponą pajęczą (pajęczynówką) i oponą miękką znajduje się jama podpajęczynówkowa tworząca zbiorniki wypełnione płynem rdzeniowo-mózgowym. Te zbiorniki stanowią część skomplikowanego systemu "wodnego" mózgowia, w skład którego, oprócz jamy podpajęczynówkowej, wchodzą także wewnętrzne, śródmózgowe komory: dwie obszerne komory boczne, komora trzecia i komora czwarta, oraz przewody je łączące.

Wewnątrzmózgowe przestrzenie płynowe mają połączenie z przestrzeniami płynowymi rdzenia kręgowego. Płyn rdzeniowo-mózgowy, o unikatowym składzie biochemicznym i morfologicznym, jest stale produkowany przez specjalne sploty naczyniówkowe w komorach mózgowia, w ilości 650 ml na dobę. Płyn jest swego rodzaju "płaszczem ochronnym mózgowia": działa nań chłodząco (pracujący mózg bardzo szybko się przegrzewa), chroni przed urazami mechanicznymi oraz reguluje ciśnienie wewnątrzczaszkowe. Płyn rdzeniowo-mózgowy oddzielony jest od krwi specjalną barierą, chroniacą przed mieszaniem się obu płynów ustrojowych i zapewniającą przez to unikatowość jego składu.
Rozwój filogenetyczny mózgowia - zmiany zachodzące w trakcie jego ewolucji - jest wyraźnie zaznaczony zarówno w jego budowie, jak i w funkcjach. Nie stanowi on więc jednorodnej struktury. Dlatego mówimy o mózgowiu (a nie o mózgu), które obejmuje zarówno struktury filogenetycznie stare, jak i młode. Przyglądając się mózgowiu łatwo dostrzec, że na jego "stare" struktury nakładają się młodsze, stanowiąc niejako ich "nadbudowę".

Najlepiej to widać na przykładzie mózgu, czyli kresomózgowia, najmłodszej części mózgowia, który jak płaszcz okrywa inne, filogenetyczne starsze struktury: międzymózgowie, śródmózgowie, most i - częściowo - rdzeń przedłużony (śródmózgowie, most i rdzeń przedłużony tworzą tzw. pień mózgu). Jedynie móżdżek nie jest "okryty" przez kresomózgowie, choć należy on do starszych filogenetycznie struktur mózgowia.
Kresomózgowie, czyli mózg, mierzy w wymiarze podłużnym, - tj. od czoła do potylicy - ok. 16 cm, w wymiarze poprzecznym - pomiędzy skroniami - 14 cm, w wymiarze pionowym, liczonym od podstawy ku szczytowi - ok. 12 cm.
Do sklepienia czaszki mózg przylega swoją powierzchnią wypukłą, zwaną inaczej powierzchnią grzbietowo-boczną. Od dołu - podstawą, czyli powierzchnią podstawną opiera się na kościach oddzielających mózgoczaszkę od twarzoczaszki i oczodołów.

Od góry widać, że jest narządem parzystym; ma dwie półkule, lewą i prawą. Pomiędzy nimi znajduje się głęboka podłużna szczelina, na dnie której znajduje się przebiegające ku podstawie tzw. spoidło wielkie, utworzone przede wszystkim przez liczne drogi nerwowe łączące obie półkule. Powierzchnia mózgu jest wyraźnie pofałdowana. Widoczne są na niej dość głębokie bruzdy, pomiędzy którymi znajdują się fałdy, zwane zakrętami mózgu. Zakręty tworzą większe anatomiczne struktury - płaty mózgu. Od przodu widoczne są dwa płaty czołowe, z lewego i prawego boku - płaty skroniowe; od góry, za płatami czołowymi, znajdują się dwa płaty ciemieniowe, a za nimi dwa płaty potyliczne. Pod widocznymi od góry płatami: czołowym, skroniowym i ciemieniowym, chowa się jeszcze jeden, piąty, parzysty płat. Jest to tzw. wyspa. Anatomiczne granice między płatami nie są bardzo wyraźne, często jeden płat przechodzi wprost w drugi.

Kora mózgowa

Powierzchnię zakrętów i wnętrza bruzd prawej i lewej półkuli pokrywa kora mózgu. Jej powierzchnia wynosi ok. 2200 cm2, a grubość - do 4,5 cm. U człowieka ponad 40% kory przypada na płaty czołowe. Na przekroju podłużnym widać, że kora składa się z dwóch warstw: istoty szarej, utworzonej przez sieć 9 miliardów komórek nerwowych - neuronów (2/3-3/4 wszystkich komórek mózgu), tworzących w korze filogenetycznie młodszej, czyli "nowej", aż sześć warstw (w korze "starej", stanowiącej niewielką część mózgu, tych warstw jest o połowę mniej), oraz istoty białej - w skład której wchodzą przede wszystkim włókna nerwowe i tkanka glejowa oraz naczynia krwionośne. W głębi półkul znajdują się otoczone istotą białą osobne skupiska istoty szarej, nie mające bezpośredniej łączności z korą - zwane jądrami podkorowymi albo jądrami podstawnymi.

W korze można zlokalizować pola, które zasadniczo różnią się między sobą spełnianą funkcją. I tak, w tylnej części płatów czołowych zlokalizowana jest tzw. kora ruchowa, która zawiaduje ruchami zamierzonymi. Z elektrofizjologicznych badań wynika, że każda część narządu ruchu, a dokładniej grup mięśniowych, ma tam swoją reprezentację. Największą mają ręce, szczególnie palce oraz mięśnie twarzy i języka, wyraźnie mniejszą - tułów i kończyny dolne. Jest to zrozumiałe zważywszy, jak skomplikowane czynności może wykonać ludzka ręka, czy - jak złożone ruchy wykonują mięśnie mimiczne, np. podczas artykulacji ludzkiej mowy. Ruch (motoryka) ma swą reprezentację także w jądrach podkorowych (jądro ogoniaste, jądro soczewkowate, ciało migdałowate), których zadaniem jest, między innymi, wytworzenie napędu ruchowego oraz regulowanie napięcia mięśni i korygowanie (czynienie jej zgodnej z powziętym zamiarem) czynności motorycznej inicjowanej w korze.

Oprócz kory ruchowej jest też kora czuciowa - zlokalizowana w płatach ciemieniowych, w której analizowane jest czucie powierzchowne i głębokie, następnie - kora słuchowa - w płatach skroniowych, wzrokowa - w płatach potylicznych.
Węch też ma swoją reprezentację w mózgu. Kora węchowa znajduje się w jego części podstawnej (pod płatami czołowymi) i jest utworzona przez położone zewnątrzmózgowo opuszki i pasma węchowe, oraz struktury znajdujące się wewnątrz mózgu. Nota bene, kora węchowa jest najstarszą filogenetycznie częścią kresomózgowia (kora "stara").
Bardzo ważną rolę w mózgowiu odgrywają płaty czołowe. To w nich w dużej mierze jest kształtowana nasza osobowość, to, kim jesteśmy, zdolność do myślenia i wyrażania woli. Prawdopodobnie nasze uczucia też tam mają swój prapoczątek.
Niektóre obszary płatów czołowych i ciemieniowych oraz inne struktury korowe, takie jak hipokamp, część kory węchowej, a także niektóre struktury położone poza korą, np. ciało migdałowate, tworzą tzw. układ limbiczny, który kieruje naszymi zachowaniami, emocjami i jest miejscem powstawania popędów. Na dodatek - układ limbiczny poprzez inne struktury pozakorowe (np. podwzgórze, o którym będzie mowa dalej) ma wpływ na czynności narządów wewnętrznych. Jest on dlatego nazywany czasem mózgowiem trzewnym.

Oprócz pól kory mózgowej, których rola jest wyraźnie określona, związana z poszczególnymi czynnościami organizmu, przede wszystkim z przetwarzaniem bodźców pochodzących z narządów zmysłów oraz z motoryką, jest też w mózgu tzw. kora niespecyficzna, w której dokonuje się analiza zjawisk powstających wewnątrz ośrodkowego układu nerwowego. Jest to tzw. kora asocjacyjna, zlokalizowana w płatach czołowych, a także - w mniejszym zakresie - w płatach skroniowych, ciemieniowych i potylicznych. To w niej zachodzi zjawisko integracji różnych funkcji kory, czyniąc je spójnymi, adekwatnymi do powziętych zamiarów. Tam też jest przeprowadzana analiza okoliczności zewnętrznych, poprzedzająca wydanie dyrektywy (polecenia) wykonania określonej czynności. W korze asocjacyjnej dokonywana jest analiza zasobów pamięci i tam też pamięć jest na bieżąco wykorzystywana. Częścią kory mającą istotny udział w procesie zapamiętywania jest tzw. kora stara (5% kory), zwłaszcza zaś hipokamp, położony wewnątrz mózgu. Współcześnie uważa się, że to właśnie hipokamp tworzy ślady pamięci w określonych polach kory asocjacyjnej, tworzących osobne "wyspy pamięci", a następnie - w miarę potrzeby - sam je odczytuje. Uszkodzenia hipokampa powodują, że człowiek nie potrafi płynnie korzystać ze swoich zasobów pamięci.

Kora jest miejscem powstawania świadomości, na którą składają się takie umiejętności, jak zdolność do abstrakcji czy umiejętność wyrażenia w słowach powstałych myśli, zdolność do wąskiego ukierunkowania uwagi.
Świadomość to także samoświadomość, a więc poczucie tożsamości i odrębności osobniczej. Częścią świadomości jest mowa. W mózgu człowieka jest unikatowa struktura zwana ruchowym ośrodkiem mowy (ośrodek Broca). Znajduje się zwykle (u praworęcznych) w korze lewej półkuli.
Istota biała kory mózgowej jest utworzona przez liczne szlaki (drogi) nerwowe, łączące poszczególne części kory ze sobą oraz ze strukturami pozakorowymi mózgu. Sa więc drogi korowo-rdzeniowe, korowo-jądrowe, korowo-podkorowe, itd. Wszystkie drogi wychodzące z półkul i biegnące do innych części mózgowia mają wachlarzowaty wygląd; zbiegając się, tworzą konary mózgu. Szczególną rolę odgrywają szlaki kojarzeniowe, których sprawność ("drożność") określa naszą inteligencję. Człowiek w dorosłym życiu codziennie traci określoną liczbę neuronów, co nie oznacza, że z każdym dniem jest intelektualnie słabszy. Mniej ważna jest bowiem liczba utraconych komórek niż utrzymanie prawidłowych połączeń pomiędzy pozostałymi.

Półkule mózgu z pozoru są jednakowe. Naprawdę - zarówno morfologicznie, a przede wszystkim - funkcjonalnie - dość zasadniczo się między sobą różnią. Zawsze jedna z półkul dominuje nad drugą, z reguły jest to półkula lewa (u osób praworęcznych). W niej na przykład zlokalizowane są ośrodki mowy związane z zapamiętywaniem i jej rozumieniem oraz jej odtwarzaniem, także w formie pisanej. W drugiej półkuli (zazwyczaj prawej) znajdują się ośrodki zawiadujące orientacją w przestrzeni, zapamiętywaniem, odtwarzaniem i porównywaniem wrażeń wzrokowych i słuchowych. Prawej półkuli przypisywane są zdolności artystyczne.

Móżdżek

Z tyłu, za półkulami mózgu, znajduje się kolejna, wyraźnie wyodrębniona część mózgowia - móżdżek. Wypełnia on tylną część dołu czaszki. Ma kształt spłaszczonej elipsoidy o długości 9-11 cm, szerokości 5-6 cm i wysokości - 5 cm.
Móżdżek, podobnie do mózgu, dzieli się na dwie półkule oddzielone tzw. robakiem, krótką walcowato wydłużoną strukturą. Półkule móżdżku mają liczne równolegle biegnące, wąskie zakręty, oddzielone szczelinami. Są podzielone na płaty i płaciki. Móżdżek, podobnie jak mózg, posiada istotę szarą, czyli korę szarą oraz znajdującą się pod nią - istotę białą, tworzącą tzw. ciało rdzenne. W istocie białej znajdują się osobne skupiska istoty szarej. Są to tzw. jądra móżdżku. Ciekawe, że kora móżdżku jest znacznie bardziej pofałdowana niż kora mózgu. Móżdżek jest znacznie mniejszy od mózgu (stanowi 1/7 jego objętości); jego powierzchnia jednak, dzięki pofałdowaniu, osiąga aż 3/4 powierzchni półkul mózgu.
Kora móżdżku utworzona jest przez komórki nerwowe, neurony, zaś ciało rdzenne, z wyjątkiem jąder, jest utworzone przez włókna nerwowe. Te włókna formują drogi nerwowe, własne - wewnątrzmóżdżkowe oraz drogi doprowadzające pobudzenia do móżdżku i drogi odmóżdżkowe. Drogi grupują się, tworząc konary móżdżku: górny, środkowy i dolny, i łączą móżdżek z innymi częściami mózgowia.

Móżdżek jest ośrodkiem kierującym ruchami. Koordynuje je, a także wpływa na postawę. Kieruje też ruchami gałek ocznych, optymalizując i korygując ruchy całego ciała. Od sprawności móżdżku zależy zdolność utrzymywania równowagi. Móżdżek ma ścisłe fizjologiczne powiązania ze zmysłem równowagi zlokalizowanym w uchu wewnętrznym.
Na dodatek móżdżek programuje motorykę: inicjuje, koordynuje i zakańcza ruchy celowe. Jest też "dystrybutorem mocy": siły skurczu mięśni szkieletowych.

Międzymózgowie i podwzgórze
Na podstawie mózgu widoczny jest fragment kolejnej osobnej struktury mózgowia zwanej międzymózgowiem. Widziany w całości ma klinowaty kształt ostrzem skierowanym do przodu. Z przodu i z boku zrasta się z półkulami mózgu. Jego dolna, podstawna część to podwzgórze - bardzo ważna struktura mózgowia, kontrolująca czynności wegetatywne organizmu, takie jak pobieranie pokarmu, wody, termoregulacja. Podwzgórze wpływa na bieżącą czynność układu krążenia. Kontroluje i reguluje funkcje płciowe, ma wpływ na sen. Integruje czynności wpływające na stan środowiska wewnętrznego ustroju. Jest też miejscem powstawania napędów, które pobudzają do zachowań zgodnych z bieżącymi potrzebami ustroju. W tym zakresie jest fizjologicznie sprzężone z układem limbicznym, bowiem właśnie w podwzgórzu rodzą się podstawy zachowań tworzących reakcję alarmową.

W podwzgórzu wytwarzane są neurohormony, regulujące hormonalną czynność przysadki. Ich produkcja jest ściśle powiązana ze stanem hormonalnym ustroju i aktywność podwzgórza wpływa na homeostazę hormonalną.
Z podwzgórzem związany jest strukturalnie i funkcjonalnie niewielki narząd wydzielania wewnętrznego - przysadka, położony na dnie mózgoczaszki w tzw. siodle tureckim. Z podwzgórzem łączy się za pomocą powrózkowatej struktury, zwanej lejkiem. Tylny płat przysadki jest miejscem wydzielania do krwi hormonów wyprodukowanych w podwzgórzu - wazopresyny (hormonu antydiuretycznego) i oksytocyny. W przednim płacie przysadka sama produkuje i wydziela do krwi hormony, takie jak: ACTH, FSH, GH, LH, FSH, pozostając pod także hormonalną kuratelą podwzgórza.
W skład międzymózgowia wchodzą także : wzgórze z ponad 100 jądrami, pasma wzrokowe, ciało kolankowate oraz szyszynka. Jądra wzgórza są stacjami przekaźnikowymi bodźców płynących z różnych struktur mózgowia. Najważniejsze z nich to jądra asocjacyjne, które czynnościowo są sprzężone z korą mózgową w zakresie integracji pobudzeń czuciowych, płynących z rdzenia kręgowego. Aktywność jąder wzgórza ma także wpływ na nastroje i samopoczucie.
Szyszynka jest narządem międzymózgowia, której funkcja nie została do końca wyjaśniona. Szyszynka prawdopodobnie hamuje czynność gruczołów płciowych aż do okresu dojrzewania, ma także wpływ na dobową chronobiologię - na rytm dobowy (dzień-noc) człowieka, bowiem filogenetycznie jest narządem zmysłu światła.

Śródmózgowie i most

Śródmózgowie jest krótkim odcinkiem pnia mózgu utworzonym przez parzyste grube pasma istoty białej, zwane konarami mózgu, które biegną do półkul mózgu. Na schowanej (okrytej przez płaszcz kory mózgu) powierzchni grzbietowej śródmózgowia znajdują się ważne skupiska komórek nerwowych. Są to m.in. jądra niektórych nerwów czaszkowych.
Śródmózgowie przechodzi w most, w skład którego wchodzą zarówno "białe" włókna nerwowe, jak i istota szara, którą tworzą skupiska neuronów. Most jest uwypukleniem ku podstawie pnia mózgu z charakterystycznym zagłębieniem w środku. Ma pofałdowaną powierzchnię, przechodzącą z boku w grube konary móżdżku. Znajdują się w nim, tak jak w śródmózgowiu, jądra nerwów czaszkowych, m.in. nerwu trójdzielnego i twarzowego.

Twór siatkowaty

Znaczną część wnętrza mostu zajmuje struktura bardzo ważna dla całego ośrodkowego układu nerwowego. Jest to tzw. twór siatkowaty. W jego skład wchodzą liczne neurony, tworzące skupiska zwane jądrami tworu siatkowatego oraz włókna nerwowe przebiegające w różnych kierunkach ku poszczególnym częściom mózgowia.
Obszarowo twór siatkowaty przekracza granice mostu, sięgając z jednej strony (część zstępująca) - niżej położonego rdzenia przedłużonego, a nawet szyjnej części rdzenia kręgowego, z drugiej (część wstępująca) - śródmózgowia, a nawet struktur podkorowych, usytuowanych w pobliżu kory. W tworze siatkowatym zbiegają się drogi doprowadzające pobudzenia powstałe we wszytkich narządach zmysłu, w tym płynące z rdzenia kręgowego oraz pochodzące z jąder podkorowych. Część wstępująca tworu siatkowatego rozprowadza impulsy do wszystkich pól kory, do ośrodków podkorowych, kierujących zachowaniem oraz do ośrodków kontrolujących układ autonomiczny i nadzorujących układ dokrewny. Część zstępująca tworu siatkowatego sprawuje nadzór nad czynnością rdzenia kręgowego, wpływając na stan napięcia mięśni szkieletowych.
Twór siatkowaty ma zasadniczy udział w regulacji zjawisk związanych z czuwaniem i snem, aktywując fazę czuwania.

Rdzeń przedłużony

Ostatnią (najstarszą) strukturą mózgowia, stanowiącą rodzaj łącznika mózgu z położonym pozaczaszkowo rdzeniem kręgowym, jest rdzeń przedłużony, zwany inaczej opuszką.
Ma on kształt spłaszczonego stożka łączącego się podstawą z mostem, a ściętym końcem - z rdzeniem kręgowym. Ma dwie powierzchnie: podstawną i grzbietową. Na powierzchni podstawnej widoczne są grube powrózki ciągnące się wzdłuż rdzenia, oddzielone głęboką bruzdą. Są to tzw. piramidy. W dolnej części rdzenia przedłużonego piramidy krzyżują się. W tym miejscu umownie zaczyna się rdzeń kręgowy. Z boku piramid leżą - oddzielone od nich bruzdą - sznury boczne z obecną u ich szczytu charakterystyczną wyniosłością, zwaną oliwką. Na powierzchni grzbietowej rdzenia przedłużonego biegną pęczki włókien nerwowych. U góry rdzeń przechodzi w konary dolne móżdżku.
Rdzeń przedłużony zawiera zarówno istotę szarą, jak i istotę białą, jednak ich rozmieszczenie jest odmienne niż w mózgu: na zewnątrz jest istota biała, wewnątrz - szara. Istotę białą tworzą liczne drogi nerwowe, spośród których wyróżniają się wymienione już wcześniej piramidy, które są utworzone przez drogi rdzeniowo-korowe.
W rdzeniu przedłużonym, a dokładniej w tworze siatkowatym rdzenia, znajdują się centra kontrolujące podstawowe funkcje narządów wewnętrznych. Są tam zlokalizowane ośrodki oddychania, naczynioruchowe i sercowe, wreszcie - ośrodki związane z czynnością przewodu pokarmowego. W tym obszarze "centrum" stanowi jednocześnie ośrodkową część autonomicznego układu nerwowego.

Rdzeń kręgowy

Oprócz mózgowia do ośrodkowego układu nerwowego należy także rdzeń kręgowy. Znajduje się on poza czaszką w kanale kręgowym kręgosłupa. Ma wydłużony walcowaty kształt z wrzecionowatymi poszerzeniami (zgrubieniami) w okolicy szyjnej i lędźwiowej. Zaczyna się poniżej skrzyżowania piramid, na wysokości otworu owalnego czaszki, na jej podstawie, kończy się stożkowato - tzw. stożkiem rdzeniowym na wysokości drugiego kręgu lędźwiowego.
Długość rdzenia kręgowego wynosi ok. 45 cm. Jest, tak jak mózg, otoczony trzema oponami. Także i tutaj pomiędzy oponą twardą i podpajeczą znajduje się przestrzeń wypełniona płynem rdzeniowo-mózgowym. W okolicy lędźwiowej ta przestrzeń jest dość łatwo dostępna; można się do niej dostać cienką igłą i pobrać nieco płynu do badania.
Na powierzchni rdzenia widoczne są podłużne bruzdy, dzielące rdzeń na sześć sznurów. Z przodu rdzenia znajduje się szczelina dzieląca go na dwie symetryczne części. Z tyłu - też jest dość głęboka bruzda będąca "lustrzanym odbiciem" przedniej bruzdy. Rdzeń, tak jak mózg, jest także zlateralizowany, ma swoją część prawą i lewą, z tym, że są to w pełni symetryczne, jednakowe połowy.

Układ ośrodkowy jest zbudowany z istoty szarej i białej. W mózgu istota szara leży zewnętrznie w stosunku do istoty białej; w rdzeniu kręgowym jest odwrotnie.  Istota szara odbiera i wysyła podniety nerwowe, a biała jedynie je przewodzi.

 MózgowieMózgowie składa się z: kresomózgowia, międzymózgowia, śródmózgowia, tyłomózgowia wtórnego i rdzenia przedłużonego W anatomii ludzkiej stosuje się również podział mózgowia na mózg, móżdżek i rdzeń przedłużony. Dla celów klinicznych mózgowie dzieli się na mózg i pień mózgu, przy czym pod pojęciem mózg rozumie się półkule mózgowe i część wzrokową podwzgórza, a przez pień — pozostałą część mózgowia.

Zwoje autonomiczne znajdują się w różnej odległości od układu ośrodkowego, a w zależności od ich położenia wyróżnia się: zwoje przykręgowe zwoje przedkręgowe i zwoje śródścienne.

Zwoje przykręgowe leżą po obu stronach kręgosłupa, tworząc parzysty pień współczulny.

Zwoje przedkręgowe są bardziej oddalone od kręgosłupa, ale znajdują się z dala od unerwianych narządów. Zwoje te powstały w wyniku wywędrowania komórek nerwowych z ośrodkowego układu nerwowego w rozwoju zarodkowym. Leżą one na tylnej ścianie jamy brzusznej. Liczba włókien pozazwojowych wychodzących z takiego zwoju jest znaczna. Tworzą one tzw. sploty. Do nich m.in. należą: splot trzewny, zwany splotem słonecznym, zawierający zwoje, z których największym jest parzysty zwój trzewny, splot krezkowy górny i splot krezkowy dolny.

Zwoje śródścienne występują na powierzchni lub w ścianie narządów wewnętrznych: w mięśniu sercowym, gruczołach, w ścianie przełyku, żołądka, jelit, pęcherza moczowego, macicy itd. Utworzone są przeważnie przez układ przywspółczulny.

Pod względem anatomicznym i czynnościowym układ autonomiczny dzieli się na część współczulną i część przywspółczulną. Obie części działają na zasadzie antagonistycznej, na przykład część współczulną przyspiesza akcję serca, a przywspółczulną ją hamuje.

  Podstawa mózgu Dolna spłaszczona powierzchnia mózgu nosi nazwę podstawy mózgu (powierzchnie boczne i górna są wypukłe). Na podstawie mózgu, od tyłu ku przodowi, znajdują się: rdzeń przedłużony, most, konary mózgu, wychodzące spod przedniej części mostu ku przodowi i bokowi i zagłębiające się w półkulach mózgowych, guz popielaty, skrzyżowanie wzrokowe, pasmo węchowe.

Kresomózgowie jest utworzone głównie przez dwie półkule mózgowe. Na każdej półkuli wyróżnia się: powierzchnię wypukłą, przyśrodkową i podstawną, trzy krawędzie — górną, dolną i boczną, oraz trzy bieguny — czołowy, skroniowy i potyliczny. Półkule oddzielone są od siebie szczeliną podłużną mózgu. Na jej dnie znajduje się ciało modzełowate, zbudowane z włókien łączących obie półkule. Na powierzchni półkul występują fałdy, zwane zakrętami mózgu, porozdzielane bruzdami. Bruzdy dzielą powierzchnię półkuli na płaty: czołowy, ciemieniowy, skroniowy i potyliczny.

Półkule zbudowane są z istoty białej pokrytej istotą szarą, zwaną korą mózgu. Ta ostatnia tworzy nieregularne skupienia w postaci leżących głębiej (w obrębie istoty białej) jąder podkorowych. We wnętrzu pojedynczej półkuli występuje szczelinowata przestrzeń, zwana komorą boczną. Od przodu na podstawie mózgowia, na każdej półkuli znajduje się węchomózgowie, które składa się z opuszki węchowej, pasma węchowego, i trójkąta węchowego

MiędzymózgowieRozwojowo międzymózgowie pochodzi (tak jak kresomózgowie) z przedniego pęcherzyka mózgu. Do międzymózgowia zalicza się wzgórze, które jest położone grzbietowo i stanowi podkorowy ośrodek czucia oraz podwzgórze zajmujące miejsce brzuszne. Są one skupieniami istoty szarej. W skład podwzgórza wchodzą: skrzyżowanie wzrokowe i guz popielaty przechodzący w lejek, na którym zawieszona jest przysadka mózgowa. W obrębie międzymózgowia występuje szczelina, zwana komorą trzecią. Od przodu kontaktuje się ona z komorami bocznymi za pośrednictwem dwóch otworów międzykomorowych. Ku tyłowi światło komory trzeciej przechodzi w wodociąg mózgu, który leży w śródmózgowiu i łączy się ze światłem komory czwartej znajdującej się w tyłomózgowiu.

ŚródmózgowieŚródmózgowie stanowi część pnia mózgu łączącą międzymózgowie z mostem i móżdżkiem. Do śródmózgowia zalicza się dwa konary mózgu i blaszkę pokrywy śródmózgowia. Pomiędzy konarami występuje dół międzykonarowy, którego dno wypełnia istota dziurkowana tylna. Przez wnętrze śródmózgowia przebiega kanał, zwany wodociągiem mózgu, łączący komorę trzecią z komorą czwartą. Blaszka pokrywy śródmózgowia znajduje się nad wodociągiem. Składa się ona z dwóch par wzgórków: górnych i dolnych.

Tyłomózgowie wtórneTyłomózgowie wtórne obejmuje most i móżdżek.Most przedstawia się jako gruba taśma położona poprzecznie poza konarami mózgu. W kierunku bocznym przechodzi on w konary móżdżkowe, które wchodzą w móżdżek. Most zbudowany jest z włókien nerwowych i ze skupień istoty szarej, które tworzą jądra własne mostu.

Móżdżek leży ponad komorą czwartą. Składa się on z dwóch półkul i leżącego w części środkowej robaka. Móżdżek pokryty jest istotą szarą, zwaną korą móżdżku, która tworzy podłużne fałdy porozdzielane równoległymi bruzdami. W leżącej pod korą móżdżku istocie białej znajdują się skupienia ciał komórek nerwowych, zwane jądrami móżdżku

UKŁAD NERWOWY AUTONOMICZNY

Układ autonomiczny — tak jak układ somatyczny — dzieli się na część ośrodkową i część obwodową. Do pierwszej z nich należą jądra występujące w pniu mózgu oraz skupienia komórek nerwowych w rdzeniu kręgowym, do drugiej — zwoje i nerwy.

Oba układy: somatyczny i autonomiczny pozostają pod wpływem kory mózgowej.

W odróżnieniu od układu somatycznego, w którym droga odśrodkowa (eferentna) stanowi jeden neuron biegnący od rdzenia kręgowego do mięśnia szkieletowego, w układzie autonomicznym składa się ona z dwóch neuronów. Ciała komórek pierwszych neuronów leżą w ośrodkowym układzie nerwowym, a ich neuryty kończą się w zwoju obwodowym. Drugie neurony rozpoczynają się ciałami komórek nerwowych w tym zwoju, a kończą się w tkankach unerwianego narządu. Neuryty autonomiczne wychodzące z układu ośrodkowego i tworzące synapsę z ciałem drugiego neuronu w zwoju obwodowym, nazywają się włóknami przedzwojowymi, natomiast neuryty wychodzące ze zwoju, docierające do komórek narządów wewnętrznych i kończące się tam synapsami, zwą się włóknami pozazwojowymi lub zazwojowymi

Rdzeń przedłużonyRdzeń przedłużony ma kształt ściętego stożka, którego podstawa jest skierowana ku górze. Jego górną granicę tworzy tylny brzeg mostu, a u dołu przechodzi bez wyraźnej granicy w rdzeń kręgowy. Na dolnej przedniej powierzchni rdzenia przedłużonego występują dwa białe pasma, zwane piramidami utworzone przez włókna tzw. drogi piramidowej. Większość tych włókien przechodzi na stronę przeciwną, tworząc skrzyżowanie piramid. W rdzeniu przedłużonym od przodu znajduje się szczelina pośrodkowa przednia, a od ty} — bruzda pośrodkowa tylna. Wymieniona szczelina i bruzda wraz z bruzd; boczną przednią i bruzdą boczną tylną dzielą powierzchnię rdzenia na sznury. Sznury boczne zakończone są zgrubieniem, zwanym oliwką. Przez środek rdzenia przedłużonego biegnie kanał środkowy rdzenia przedłużonego, który u góry przechodzi w światło komory czwartej, a u dołu — w kanał środkowy rdzenia kręgowego

---