źródła archeologiczne i pojęcia zw.

ARCHEOLOGIA [gr. archaio = starożytność, logos = nauka, słowo],

• nauka zajmująca się odkrywaniem, opisywaniem, klasyfikacją i interpretacją zabytków,

• jest to nauka pomocniczą (opisową) do historii i prahistorii,

• jest to nauka źródłoznawcza, dysponuje wyłącznie źródłami materialnymi,

• do podstawowych zadań archeologii należy: ustalenie wieku odkrywanych źródeł archeol., badanie ich pierwotnej funkcji i rekonstrukcja rozwoju w czasie i przestrzeni,

• a. generalnie dzieli się na archeologię pradziejową (prahistoria) - dzieje społeczności ludzkich nie znających pisma, i archeologię historyczną - dzieje społeczności znanych ze źródeł pisanych, o których wiedzę uzupełniamy badaniami archeologicznymi.

• W 1826 Christian Jürgensen Thomsen (Duń.) wyróżnił (wzorem Lukrecjusza) 3 etapy rozwoju narzędzi pracy, wg podstawowych surowców, z których je wykonywano. Nadał im rangę i nazwę epok chronologicznych - kamienia, brązu i żelaza (potem podzielono go jeszcze na starszą, środkową i młodszą epokę kamienia) - podział ten przyczynił się do rozwoju a. jako osobnej nauki historycznej.

ŹRÓDŁA ARCHEOLOGICZNE

• wszelkie materialne ślady działania ludzi w przeszłości, wydobywane z ziemi lub wody archeologiczną metodą wykopaliskową, umożliwiające rekonstrukcję różnorodnych dziedzin bytowania grup ludzkich,

• [ź.a. mające znaczenie dla dziedzictwa kulturowego i wciągnięte do rejestru muzealnego lub konserwatorskiego stają się zabytkami archeol. podlegającymi ochronie prawnej],

• ź.a. występujące w jednym obiekcie (np. jamie grobowej, pozostałości domu) tworzą prosty zespół źródeł archeologicznych, zaś grupa takich prostych zespołów z jednej osady lub cmentarzyska, pracowni, kopalni itp. tworzy zespół złożony; zbiór złożonych zespołów źródeł archeologicznych, odznaczający się podobieństwem, jest podstawą wydzielenia archeologicznej kultury. Ź.a. są „anonimowe” , pośrednie i niepełne w przekazywaniu info. Jedynie wyjątkowo, np. w wyniku katastrofy (wybuch wulkanu, powódź itp.), całość materialnych wytworów zostaje zachowana, tj. w wyniku fosylizacji co zdarza się niezwykle rzadko np. Pompeje i Herkulanum (wybuch Wezuwiusza w 79 r. n.e.),

• ź.a. dzielimy rozmaicie gł. pod kryterium: JAKOŚCI i CHARAKTERU ZNALEZISKA, a in. sys. podziału wyróżniają

1. nieruchome - ogólnie dzielimy na obiekty osadnicze i grobowe.

Osadnicze - konstrukcje mieszkalne, obronne, świątynne, komunikacyjne - np. drogi, piece, kopalnie, ślady orki obiekty osadnicze mogą występować pojedynczo lub tworzyć - obozowiska, osady.

Grobowe - pochówki wziemne lub w jamach. Groby szkieletowe i ciałopalne (te ostatnie: popielnicowe, jamowe lub warstwowe). Groby jednostkowe lub zbiorowe.

„Zespoły zwarte” - „dary grobowe”, „skarby” (przedmioty mające dużą wartość dla ich właścicieli, mogące zawierać pół-surowce), „skarby kupieckie”, „skarby wotywne” (dla bóstw), można dzięki nim ustalić, że były używane w tym samym czasie, ale nie koniecznie wytworzone w tym samym czasie,

2. ruchome - narzędzia pracy, AGD, szczątki pożywienia, broń, stroje, środki komunikacji, przedmioty kultu itp.

„Dary grobowe” - zaliczają się do źródeł ruchomych - można dzięki nim ustalić, że były używane w tym samym czasie przez co zaliczamy je do tzw. zespołów zwartych.

1. jednostkowe - źródła te mogą występować bez „kontekstu archeol.” (wtedy mówimy o znalezisku luźnym) lub stanowić część zespołu zabytków,

2. kompleksowe - są to znaleziska występujące razem począwszy od 2-okazów.

Dzielimy ź. kompleksowe na: proste i złożone. Proste - są to znaleziska występujące razem w 1-nym kompleksie, a złożone - są to znaleziska występujące w większej liczbie źródeł kompleksowych (np. osad, cmentarzyska).

1. „zespół zamknięty” - to ź., które znalazły się w ziemi mniej więcej w jednym czasie,

2. „zespół otwarty” - a „z.o.” to te o których się nie da tego powiedzieć (p.w.) - kiedy jest wątpliwość.

0. źródła zespołowe złożone - (najcenniejsze) są to te stanowiska w których znajdujemy dowody przejściowego lub stałego bytowania człowieka. Poza nekropoliami należą do nich: (czasy pierwocin człowieka) obozowiska, jaskinie / (z późniejszych) wsie, grody i miasta oraz siedziby panujących

Źródła

Ruchome - Nieruchome -

relikty różnych przedmiotów relikty ex-elementów krajobrazu kulturowego

gotowe półfabrykaty odpadki osadnicze grobowe

wyroby - pozostałości osad

- mosty, bramy, fosy, fortyfikacje

- drogi, kopalnie, jaskinie, m. kultu

rodzaj pochówku forma

- grób szkieletowy - płaski - grób ciałopalny - kurhan

KULTURA ARCHEOLOGICZNA

• zbiór zbadanych podobnych do siebie zespołów źródeł archeologicznych umożliwiający rekonstrukcję zdarzeń bytowania, sporządzenie inwentarza powszechnie używanych wytworów i określenie umiejętności grupy ludzkiej zasiedlającej określony obszar w możliwym do oznaczenia czasie,

• kultury archeologiczne są podstawowymi jednostkami podziałów archeologicznych, za pomocą których bada się pradzieje grup ludzkich; dzieli się je na fazy rozwojowe i grupy lokalne; czasami łączy się kilka kultur w krąg kulturowy danego środowiska geogr. (np. krąg kultur arktycznej).

Nazwę kultury archeologicznej nadaje się od miejscowości (lub regionu), w której po raz pierwszy odkryto charakterystyczny dla niej zespół źródeł archeol. (np. k. rzucewska, k. łużycka) lub ze względu na formę wytworu (czasami ornamentu) typowego dla tej kultury (np. kultura amfor kulistych, kultura ceramiki sznurowej),

• w miejsce terminu kultura archeologiczna stosuje się także określenie technokompleks lub cykl kulturowy.

WARSTWY KULTUROWE & PRZYRODNICZE

• w.k. - pojedyncze lub tworzące sekwencje stratygraficzne - stanowiska wielowarstwowe (cenne do odtwarzania hist. zasiedlenia), warstwa ziemi, w której znajdują się pozostałości lub ślady działalności ludzkiej,

• w.p. - występują często pod w.k., ale mogą tworzyć złożone układy (na przemian) ze sobą. W.p. nie zawierają zabytków, a wyznaczają przerwy w zasiedlaniu terenu,

• ^{1 / 2} dostarczają wielu info. na temat ówczesnego klimatu, roślinności itp. w czym archeologia współdziała z wieloma dyscyplinami naukowymi typu biologicznego i geologicznego.

ANTROPOLOGIA [gr. antropos = człowiek, logos = nauka, słowo],

• wiedza o człowieku ujęta jako zespół nauk, których przedmiotem są różne aspekty istoty ludzkiej; obecnie oprócz antropologii przyrodniczej (biologii porównawczej człowieka) wyróżnia się antropologię filozoficzną (zw. też filozofią człowieka), kulturową, społ. i rel. (np. antropologia biblijna); termin antropologia wprowadził Magnus Hundt w tytule dzieła „Anthropologium de hominis dignitate, natura et proprietatibus” (1501),

• biologia porównawcza człowieka, nauka o zmienności cech fiz. człowieka w czasie i przestrzeni. Obejmuje 3 duże grupy problemów:

1. filogeneza człowieka (antropogeneza) - zagadnienia kierunków i tempa ewolucji istot człowiekowatych, badane na podstawie analizy kopalnych szczątków kostnych,

2. zróżnicowanie rasowe człowieka — badania zmienności cech fiz. człowieka (np. grup krwi, budowy twarzy) w przestrzeni geogr. oraz przyczyn tej zmienności; badania nad efektami krzyżowania się ras; historia ras, w szczególności badanie kierunków migracji i ekspansji różnych grup ludzkich w ciągu ostatnich kilku tysiącleci na podstawie antropol. analizy cmentarzysk; zagadnienia klasyfikacji ras ludzkich,

3. zmienność indywidualna i rozwój osobniczy człowieka — badanie wpływu warunków środowiskowych i czynników genet. na przebieg wzrastania i dojrzewania; badania nad typami budowy ciała i ich wytwarzaniem się w toku rozwoju badanie sposobu dziedziczenia różnych cech fiz. na podstawie materiałów rodzinnych.

• antropologia społeczna - przedstawia modele teoretyczne ludzkich zachowań (kultur prehistorycznych) w oparciu o współczesne kultury „żywe”.

KULTURA [łac. cultura = uprawa, kształcenie],

• w zastosowaniach pierwotnych słowo cultura odnosiło się gł. do uprawy roli, dość wcześnie jednak zaczęło być stosowane metaforycznie (np. przez Cycerona, który pisał również o "kulturze duszy") do innych dziedzin, w których starania ludzkie prowadzą do poprawy stanu wyjściowego,

• termin kultura zyskał pewną popularność w XVIII w., kiedy był odnoszony zwł. do moralnego i umysłowego doskonalenia się człowieka; szeroko zaczął być stosowany w XIX w., oznaczano nim całokształt tak duchowego, jak i materialnego dorobku społeczeństwa; w tym znaczeniu używano go na ogół zamiennie z terminem cywilizacja, od którego później odróżniano go jako określenie dorobku raczej duchowego niż materialnego. W XX w. upowszechniła się tendencja do ujmowania kultury przede wszystkim jako zespołu wzorów rozwiązywania problemów charakterystycznego dla danego społeczeństwa, wzorów postępowania itp.

• k. ujmowana jest jako całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości; wytworzonym w ogólnym rozwoju hist. Lub danej jego epoce. Klasyfikuje się również kultury prahist. na podstawie np. ornamentów na naczyniach.

CYWILIZACJA [łac. civis = obywatel państwa Rzymskiego posiadający prawa / civilis = obywatelski],

• pojęcie definiowane przez ponad 160 definicji,

• c. jest antytezą pierwotnego barbarzyństwa,

• ogólnie - stan rozwoju społeczeństwa w danym okresie historycznym, uwarunkowany stopniem opanowania przyrody przez człowieka, ogółu dóbr materialnych, środków i umiejętności produkcyjnych oraz ilości instytucji społecznych.

ARECHEOLOGIA PROCESUALNA

• teoria pojmowania kultury jako całościowego systemu adaptacyjnego trwającego przez długi czas. Dla tej teorii ważne było nie motyw wytworzenia np. naczynia, ale sposób jego użycia.

ARCHEOLOGIA KONTEKSTUALNA lub SYMBOLICZNA

• teoria ta powstała na gruncie krytyki teorii a.p.,

• założenia a.k.: to co jest użyteczne dla jednej społeczności nie musi być użyteczne dla in. (Ian Hodder), „symbols in action” (określenie I.H.) badanie w jaki sposób używano symboli by nadać swym działaniom znamiona sensu.

PRAHISTORIA - prehistoria, pradzieje, paleohistoria,

• nauka zajmująca się dziejami człowieka przed wynalezieniem pisma,

okres najdawniejszych dziejów ludzkości, od pojawienia się człowieka do powstania pisma i źródeł pisanych, rekonstruowany wyłącznie na podstawie archeologiczny źródeł; termin prahistoria i jego synonimy pokrywają się z terminem archeologia pradziejowa używanym przez badaczy traktujących archeologię jako dyscyplinę źródłową.

PROTOHISTORIA

• okres, kiedy ludy niektórych krajów osiągnęły taki stopień rozwoju, w którym pojawiły się rozwinięte cywilizacje i rejestrujące ich dzieje źródła pisane, a pozostałe części świata dostarczały wyłącznie materialnych śladów działalności człowieka,

• ludzie znający pismo opisywały społeczności nie znające pisma. Nauką tą zajmuje się prahist.

metody archeologii

M. GEOFIZYCZNE

• m. ta bada wnętrze ziemi, np. m. pomiarów różnic w oporze elektrycznym, jaki stawia nienaruszona warstwa ziemi a jaką stawia naruszona ziemia przez człowieka (np. wznoszonymi konstrukcjami).

M. WYKOPALISKOWE

• badania wykopaliskowe, pozwalają wydobyć ukryte w ziemi zabytki, poznać ich wzajemne relacje i konteksty przyrodnicze. Przedmiotem tych badań są układ obiektów nieruchomych oraz zabytki ruchome znajdujące się w osadach antropogenicznych i naturalnych (określane mianem warstw kulturowych),

• b.w. niszczą warstwy kulturowe i dlatego ważna jest dobra dokumentacja w kontekście kulturowym i przyrodniczym. Wydobyty materiał musi być poddany konserwacji i w razie potrzeby rekonstrukcji.

chronologia

CHRONOLOGIA [chrono- + gr. logos = nauka, słowo],

1. następstwo, kolejność wydarzeń w czasie, określanie dat wydarzeń,

2. pomocnicza nauka historii dotycząca ustalania dat.

CHRONOLOGIA BIBLIJNA datowanie wydarzeń wymienionych w Biblii i powstawania ksiąg bibl. Identyfikacja epoki patriarchów, wyjścia przodków Izraela z Egiptu i początków pobytu plemion izrael. w Kanaanie jest możliwa tylko w dużym przybliżeniu. Daty panowania Dawida i Salomona są znane z dokładnością do 10 lat, królów późniejszych z dokładnością do 1-2 lat, przy czym niektóre z nich są sporne. Daty z życia Jezusa i św. Pawła z Tarsu są znane z dokładnością do 1-2 lat. Rok pierwszy obecnej rachuby czasu (anno Domini, n.e.) miał być wg obliczeń Dionizego Małego (VI w.) rokiem narodzin Jezusa, który jednak faktycznie urodził się kilka lat wcześniej. Daty powstania ksiąg Starego Testamentu są znane zwykle z dokładnością do stulecia, ksiąg Nowego Testamentu od roku do ok. 10 lat, przy czym część dat jest sporna.

CHRONOLOGIA HISTORYCZNA, chronologia techniczna, nauka pomocnicza historii badająca oparte na podstawie okresowych zjawisk astronomicznych systemy rachuby czasu w rozwoju hist. oraz pozwalająca określić, wg obecnej rachuby czasu, daty oznaczone w sposób odmienny od dzisiejszego.

CHRONOLOGIA WZGLĘDNA, archeol. ustalanie kolejności występowania po sobie zjawisk kulturowych (bez możności podania ich dat absolutnych) na podstawie m.in. rozwoju form (np. ceramiki, narzędzi pracy), uwarstwienia zabytków w ziemi (stratygrafia archeologiczna) lub metod przyr. (np. dendrochronologii). W najstarszych centrach cywilizacyjnych istniała już rachuba czasu w okresie protohistorycznym.

CHRONOLOGIA BEZWZGLĘDNA, chronologia absolutna, archeol. oznaczanie czasu zjawiska kulturowego w ramach wieków i dziesiątków lat na podstawie przekazów pisanych, importów (gł. monet) i ceramiki, dla okresów dawniejszych - metodami fizykochemicznymi.

metody określania wieku zabytków archeologicznych (inaczej - metody datowania)

^ch.w. M. STRATYGRAFICZNA

• m. ta opiera się na zasadzie, że warstwy leżące niżej są starsze od w. Pokrywających lub przecinających wyższe. Jest to m. wydzielania warstw kulturowych,

• stratygrafia wertykalna - następstwo warstw w pionie,

• stratygrafia horyzontalna - występuje przy wzajemnym przecinaniu się obiektów konstruowanych na tym samym poziomie gruntu (np. jam).

^ch.w. M. KARTOGRAFICZNA albo ZONOGRAFICZNA

• m. ta opiera się na czaso-przestrzeni zmienności występowania pewnych typów zabytków.

Czyli na badaniu zasięgu przestrzennego występowania danych zabytków, wytworów (które ulegały zmianom i przekształceniom w czasie) oraz ich frekwencji.

• m.k. może być podstawą wydzielania stref rozprzestrzeniania tych zabytków,

• srjacja - czyli różne datowanie takich samych (lub podobnych) zabytków, wytworów znalezionych w różnych miejscach.

^ch.w. M. TYPOLOGICZNA lub TYPOLOGIA

• m. ta stanowi zastosowanie osiągnięć darwinowskiego ewolucjonizmu dla celów archeologii,

• typologia opiera się gł. na założeniu iż org. rozwijają się od form prostych i prymitywnych ku coraz bardziej skomplikowanym i złożonym,

• metodę tą pierwszy do archeol. wprowadził Oskar Montelius w 1886 r. Ułożył pewne zabytki w tzw. ciągi rozwojowe, uzyskał ułożenie określonych typów zabytków (np. siekierek uszeregowane w ciąg starszeństwa,

• wady: typologia uwzględniała rozwój postępujący równo w górę, nie uwzględniając stagnacji, przyśpieszeń i nagłych przemian. Nie uwzględniała także załamań się i degeneracji pewnych form. Inną wadą była prawie całkowita dehumanizacja co powodowało traktowanie zabytków archeol. tak jak Darwin traktował org. żywe - tzn. jak gdyby one się rozwijały same bez udziału człowieka. ,

^ch.w. M. ZNALEZISK (ZESPOŁÓW) ZWARTYCH

• m. ta zakłada, że wytwory współwystępujące w znalezisku przy układzie nieznanym są sobie współczesne.

^ch.bez. M. DATOWANIA HISTORYCZNEGO

• m. polegająca na wiązaniu zabytku lub zespołu zabytków z konkretnie znanym wydarzeniem hist., które zostało zarejestrowane przez źródła pisane. M.d.h. odnosi się do czasów hist.

^ch.bez. M. NUMIZMATYCZNA

• m. ta polega na zastosowaniu monet w datowaniu w przypadku wspólnego ich występowania z zabytkami archeol. Ustala się okres używania danej monety, nigdy nie wiemy kiedy moneta się tam znalazła.

^ch.bez. M. IMPORTÓW¹ lub PORÓWNAWCZA

• m. ta polega na tym, że występowanie pojedynczych zabytków wytworzonych na terenach znających już pismo, na terenach nie znających pisma (np. monety). Możemy datować np. na zasadzie badania monet (władcy), albo podawać przybliżone daty przez współwystępowanie danego zabytku, który został już dobrze datowany,

• m. ta niestety nie pozwala sięgać dalej niż do początku III tys. a.C., a na ziemiach polskich nie dalej niż II tys. a.C.,

• szczególnie przydatna w badaniach okresu rzymskiego.

^ch.bez. M. EPIGRAFICZNA

• m. ta opiera się na badaniu kształtu liter na przedmiotach zabytkowych w celu przybliżenia ich powstania.

^ch.bez. M. FLUOROWA & KOLAGENOWA

m. nauk przyrodniczych, określają wiek kości, oparte na badaniu przemian chem. W kopalnych kościach.

^ch.bez. M. GEOLOGICZNE

• dość dokładnie datują dzieje Ziemi i jej chronologię dal ostatniej epoki dziejów Ziemi - czwartorzęd - metody te były przydatne do datowania dziejów najstarszego człowieka ze starszej epoki - kamienia,

• m. geologiczne zajmują się głównie badaniem po lodowcowych pozostałości.

^ch.bez. M. PALYNOLOGICZNA

• m. badania pyłów roślin na materiałach archeol. i zabytkach,

• m. ta przydatna jest do badań klimatów, ze względu na to iż roślinność jest bardzo wrażliwa na zmiany klimatu. Określenie warunków klimatycznych często pozwala określić ramy czasowe badanej warstwy kulturowej tam gdzie niema warunków dla in. m. Szczególnie przydatna jest ta metoda nad badaniem mezolitu, gdyż (z reguły) 1-warstwowe stanowiska osadnicze uniemożliwiają zastosowania m. stratygraficznej.

^ch.bez. M. DENDROCHRONOLOGICZNA

• inaczej; m. datowania poprzez obliczanie słojów przyrostów drzew/a (każde drzewo ma znaczny przyrost w okresie letnim i żaden lub mały w zimowym),

• jest niepewną bo drzewo słabo się konserwuje i jest różne,

• do datowania znalezisk stosuje się; tabele porównawcze dla danego gatunku drzewa na danym terenie.

^ch.bez. M. ARCHEOMAGNETYCZNA

• m. ta wykorzystuje znane zjawisko ciągłego przemieszczania się bieguna magnetycznego Ziemi. Geologia jest w stanie dość dokładnie określić jaką drogę przebył w dziejach i wskazać miejsce w którym był w danym czasie,

• glina - ma szczególne właściwości, kiedy zostaje poddana działaniu wysokich temperatur, rejestruje położeniem swych cząsteczek aktualny kierunek przebiegu fal magnetycznych. Co oznacza, iż znajdując staroż. palenisko o podłożu glinianym będzie miało ono zarejestrowane położenie ówczesne bieguna podczas 1-rozpalenia ognia.

^ch.bez. M. TERMOLUMINISCENCYJNE

• (b. przyszłościowa) zjawisko termoluminescencji znane geologii i pomagało datowaniu skał, które w odległej przeszłości były poddane działaniu ognia,

• badanie takie polega na tym iż ogień powoduje „bombardowanie” cząsteczkami alfa (emitowanych przez uran i tor), które czasem w min. ilościach znajdują się w minerale (też w glinie i szkle). Od momentu zakończenia działalności ognia na obiekt można mierzyć ubytek tych pierwiastków radioaktywnych i w ten sposób określić czas.

• badany obiekt podgrzewając go, zaczyna świecić w pewnym momencie, czym starszy tym staje się jaśniejszy.

^ch.bez. M. RADIOWĘGLOWA lub WĘGLA PROMIENIOTWÓRCZEGO - C14

• (b. niepewna m.) m. ta polega na, że węgiel radioaktywny powstaje w najwyższych warstwach atmosfery na skutek nieustannego bombardowania atomów azotu przez promienie kosmiczne. Zamieniają one azot (N¹⁴) w węgiel radioakt. (C¹⁴). Zachowanie C¹⁴ jest takie samo jak C¹² i dostaje się do roślin, które jedzą zwierzęta, które jemy my. C¹⁴ na ziemi utrzymuje się w niezmiennej masie 60 t. Część obu C jest wydalany w procesie oddychania, a część się osadza, a ulatnia się dopiero po np. ścięciu drzewa,

• wada: wystarczy drobina zanieczyszczenia współczesnym C aby badania były nieprawdziwe.

^ch.bez. M. FLUOROWO-NITROGENOWA

• m. ta polega na tym, że zalegające w ziemi kości pobiera z wód gruntowych fluor, a jednocześnie traci zawarty w niej nitrogen. Teraz mierząc poziom obu tych składników (winny być 1+, 2 -) można w przybliżeniu określić czas, który upłyną.

^ch.bez. M. ULTRADŹWIĘKOWEGO DATOWANIA KOŚCI

• m. ta polega na wykorzystaniu zjawiska, iż w miarę starzenia się kości zabytkowej (w ziemi) zmniejsza się szybkość przechodzenia przez nią ultradźwięków. W kości 5.000 letniej szybkość ich przepływu jest mniejsza o ¼ niż w kości z przed 500 lat. Jest to zjawisko postępu logarytmicznego.

^{ch.w. & ch.bez.} DATOWANIE OPARTE NA POWIĄZANIU Z CYKLEM ZMIAN KLIMATYCZNYCH

• porównanie lokalnych rekonstrukcji środowiska naturalnego z globalnymi, cyklicznymi zmianami klimatu.

EPOKA [gr. epochĕ = zatrzymanie się, pkt. wyjścia w rachunku lat],

• w chronologii początek ery, np. urodzenie Chrystusa w erze chrześc.; w periodyzacji dziejów gł. okresy, na które dzieli się proces dziejowy wg rozmaitych kryteriów; zazwyczaj e. nazywa się okres, w którym trwały lub dominowały określone stosunki społ., gosp., polit. lub kult.; w historiografii marksist. - czas trwania danej formacji społ. (np. e. feudalizmu).

ERA [p.-łac. area = pkt. wyjścia w rachunku lat, ad aes, D. aeris = spiż jako pieniądz],

• okres w dziejach ludzkości, w którym dokonały się przełomowe zmiany,

• okres zapoczątkowany ważnym wydarzeniem, od którego liczy się lata,

• geol. jeden z 5-ciu wlk. odcinków czasu, na które geologia dzieli hist. Ziemi.

historia

HISTORIOGRAFIA [historia + gr. grápho = piszę],

• piśmiennictwo historyczne odtwarzające przeszłość na podstawie źródeł ustnych i pisanych, wykopalisk, zabytków i in.; dziejopisarstwo.

HISTORIA [gr. historia = dosł. wiedza, badanie < łac. ],

• w starożytności h. oznaczała opis tego co się działo aktualnie (Tukkidydes), z biegiem czasu h. określano to co się już wydarzyło (wymiar przeszły dokonany),

• h. wywodzi się z historiografii i zwykle odnosi się do człowieka i cywilizacji ludzkiej. Z punktu widzenia chronologii została podzielona na kilka podstawowych etapów: prehistorię, h. starożytną, h. Średniowiecza, h. nowożytną, h. najnowszą. Z punkty widzenia lokalizacji geograficznej na: h. Europy, Azji, Afryki, Ameryki Pn., Ameryki Pd., Ameryki Środkowej, Australii i h. Arktyki.

HISTORIOZOFIA [historia + gr. sophia = mądrość],

• filozofia historii, dziedzina ogólnych rozważań nad przebiegiem procesu dziejowego, nad sensem historii, charakterem i znaczeniem praw hist., sposobami rozumienia historii, czynnikami jej rozwoju; od czasów starożytnych h. występowała w ścisłym związku z filozofią (m.in. filoz.-teol. interpretacja dziejów św. Augustyna w Państwie Bożym); jako samodzielna dyscyplina h. nabrała znaczenia zwł. od czasów G.W.F. Hegla; w 2 poł. XIX w. rozwijała się równocześnie z socjologią; próby całościowych ujęć historiozoficznych przedstawili m.in. B. Croce, O. Spengler, A.J. Toynbee i F. Koneczny. Termin h. przyjął się w języku pol., w innych językach stosuje się pojęcie filozofia historii.

nauki pomocnicze historii

GENEALOGIA

• nauka o więzach krwi, czyli pokrewieństwie osób, rodzin i rodów.

ARCHEOGRAFIA [gr. archaios = dawny, grápho = piszę],

• nauka zajmująca się badaniem zabytków starożytności zwłaszcza piśmiennictwa.

PALEOGRAFIA

• nauka o systemach pisma, głównie sprzed ery druku.

NEOGRAFIA

• kontynuacja paleografii, zawiera się od okresu Renesansu do czasów poprzedzających pismo współczesne.

PAPIROLOGIA

• nauka o rękopisach zapisanych na papirusie (dotyczy historii starożytnej, głównie okresu helleńskiego).

KODYKOLOGIA

• nauka o rękopisach zapisanych w kodeksach czyli księgach sprzed ery druku (dotyczy średniowiecza).

SFRAGISTYKA

• nauka o pieczęciach.

HERALDYKA

• nauka o herbach, ale ostatnio coraz częściej także herbach miast, instytucji itd.

HISTORIA WOJSKOWOŚCI

• militarystka; nauka o historii wojska, sztuki wojennej.

GEOGRAFIA HISTORYCZNA

• nauka odtwarzająca całość środowiska geograficznego w danym miejscu i epoce, lub ukazująca zmiany chronologiczne w danym miejscu - zajmuje się rekonstrukcją ukształtowania powierzchni, środowiska przyrodniczego, kultury, gospodarki (historia gospodarcza) i polityki (historia polityczna).

DEMOGRAFIA HISTORYCZNA

• nauka o populacjach ludzkich, czyli liczbie ludzi w różnych miejscach ze względu na epokę.

DYPLOMATYKA

• nauka badająca dokumenty od strony krytyki naukowej, czyli określająca przydatność zachowanych dokumentów do badań historycznych.

inne pojęcia zw. z archeologią

RETUSZ [fr.], archeol. czynności mające na celu ukształtowanie narzędzia krzemiennego z przygotowanego uprzednio półwytworu przez dodatkowe odbicia i przygotowujące jego krawędzie do spełniania planowanej funkcji.

ZABYTEK, obiekt ruchomy lub nieruchomy, a także zespół obiektów lub miejsc, które stanowią świadectwo epoki albo zdarzenia i mają wartość hist., nauk., kult., artyst. i z tej racji podlegają ochronie prawnej; do zabytków stosuje się też pojęcie dobra kultury lub pomnik historii.

FOSYLIZACJA - proces powstawania skamieniałości w osadach; dzięki f. szczątki organizmów stają się składnikami skorupy ziemskiej; części wapienne i fosforowo-wapienne szkieletów mogą pozostać bez zmian lub też f. może prowadzić do skrzemionkowania (sylifikacja) szkieletów i drewna roślin.

CHARAKTER ZNALEZISKA - rozumiemy, że np. są to zabytki pochodzące ze skarbu lub cmentarzyska.

IMPORTY RZYMSKIE - archeol. wyroby wykonywane na terenach republiki i cesarstwa rzym., które drogą kontaktów ekon. i polit. od II w. p.n.e. do V w. n.e. docierały na obszary Barbaricum; w znaleziskach dominują ozdoby i monety (zwł. denary), docierały tam gł. w rezultacie wymiany (bursztynowy szlak), później drogą kontaktów polit. (łupy, dary, trybuty, żołdy itp.).

Niektóre i.rz. dobrze datowane (np. monety, terra sigillata, amfory), występujące w zespołach z zabytkami miejscowymi, stworzyły podstawy chronologii absolutnej na obszarach Barbaricum.

DARWINIZM - teoria z dziedziny ewolucjonizmu, sformułowana przez Karola R. Darwin'a i Alfreda R. Wallace'a. Teoria ta została opublikowana w dziele Darwina „O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego (1859)”.

Darwinizm głosił, że gat. powstają z innych gat. wskutek ewolucji, której podstawowym mechanizmem jest dobór naturalny, czyli mechanizm wywołany konkurencją wewnątrzgatunkową i preferujący osobniki obdarzone przystosowaniami dziedzicznymi, a stopniowo eliminujący osobniki gorzej przystosowane. Klasyczny darwinizm dopuszczał działanie innych mechanizmów ewolucji, a przede wszystkim możliwość dziedziczenia cech nabytych przez organizmy w trakcie ich życia osobniczego (lamarkizm). Darwinizm utorował w nauce przekonanie, że ewolucja jest mechanizmem powstawania gat., ale jako teoria ewolucji uległ obecnie dość zasadniczym modyfikacjom.

6

---