wstęp
W Polsce obowiązuje zasada trójpodziału władzy. Historycznie rzecz ujmując celem wprowadzenia zasady podziału władzy było ograniczenie aktywności państwa poprzez wprowadzenie koniecznych sytuacji rozdzielenia władz, wzajemnego uzależnienia i kontroli między nimi przy jednoczesnej równorzędności owych władz. Idea podziału władzy była jedną z najważniejszych reakcji na ustrój monarchii absolutnej charakteryzującej się silną koncentracją władzy.
Trójpodział władzy:
ustawodawcza - parlament
wykonawcza - rząd
sądownicza - sądy powszechne i trybunały
Mamy demokrację przedstawicielską.
Zgodnie z art. 4 Konstytucji Republiki Polskiej, władza zwierzchnia RP należy do Narodu, przy czym naród sprawuje władzę poprzez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio (w referendum).
Ustrój RP opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, wykonawczej i sadowniczej:
Władza ustawodawcza (legislatywa) - Sejm + Senat = Parlament; zadanie - stanowienie prawa;
Władza wykonawcza (egzekutywa) - prezydent i Rada Ministrów (rząd); zadanie - sprawowanie rządów;
Władza sądownicza (judykatura) - sądy i trybunały; zadanie - wymierzanie sprawiedliwości.
Są to trzy rodzaje działalności państwa niezbędne dla procesu sprawowania władzy oraz trzy grupy organów państwowych powołanych do ich podjęcia.
Źródła prawa
System źródeł prawa w Rzeczypospolitej opiera się na trzech filarach:
akty prawne powszechnie obowiązujące (źródła prawa sensu stricto - w ścisłym tego słowa znaczeniu) np. konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia;
akty prawne powszechnie obowiązujące na obszarze działania organów, które je ustanowiły (źródła prawa miejscowego);
akty prawne wewnętrznie obowiązujące (źródła prawa kierownictwa wewnętrznego).
Źródłami prawa powszechnie obowiązującego (sensu stricto) w RP są:
konstytucja,
ustawy,
ratyfikowane umowy międzynarodowe,
rozporządzenia.
KONSTYTUCJA:
Konstytucja jest najwyższym prawem RP. Przepisy konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że sama konstytucja stanowi inaczej. Jest zwana ustawą zasadniczą, tzn. aktem prawnym, do którego odnoszą się wszystkie cechy ustawy, tzn. jest aktem normatywnym (formułuje normy prawne generalne i abstrakcyjne) i powszechnie obowiązującym.
(normy prawne - generalne i abstrakcyjne; normy postępowania - konkretne i indywidualne; Każda norma prawna jest normą postępowania, ale nie każda norm postępowania jest normą prawną.)
Równocześnie konstytucja ma pewne cechy specyficzne, które odróżniają ją od „ustaw zwykłych”, do tych cech zalicza się:
szczególną treść - zgodnie z tą cechą konstytucja określa:
status jednostki w państwie (podstawowe wolności, prawa i obowiązki - w tej kolejności!);
ogólne zasady ustroju państwa;
ustrój naczelnych organów (władz państwa), tryb ich wyboru, zakres kompetencji oraz wzajemnych relacji.
szczególną moc prawną - konstytucja zajmuje najwyższą pozycję w systemie prawa stanowionego. Sama konstytucja wyznacza:
rodzaje innych aktów normatywnych (źródła prawa);
ich zakres przedmiotowy;
ich charakter (powszechnie, miejscowo lub wewnętrznie obowiązujące).
Najwyższa moc prawna ustawy zasadniczej nakłada na podmioty stanowiące prawo dwa obowiązki:
pierwszy polega na realizowaniu konstytucji
drugi oznacza, ze wszystkie inne akty normatywne muszą być zgodne z ustawą zasadniczą.
szczególną formę - przejawia się ona szczególnym trybem uchwalania, zmiany i uchylania konstytucji (trudno ją zmienić).
(Trzy pierwsze konstytucje pisane:1787 - USA; V 1791 - Polska; IX 1791 - Francja;
Wielka Brytania nie ma konstytucji pisanej)
Ustawy zwane ustawami zwykłymi muszą być zgodne z konstytucją.
Ustawa:
jest aktem ustanawiającym normy prawne w charakterze ogólnym, tzn. abstrakcyjnym i generalnym. Cecha ta powoduje, że norma prawna ustawy ma zastosowanie tyle razy, ile razy zaistnieją określone przez nią warunki, co oznacza, iż nie spełnia się ona przez jednorazowe zastosowanie.
(generalna - adresatem są wszyscy obywatele
konkretna - dany jest konkretny adresat i czas. kiedy się ta norma zrealizuje, konsumuje się "przestaje istnieć")
Jest aktem o nieograniczonym zakresie przedmiotowym, co legitymuje parlament do objęcia regulacją ustawową wszystkich materii, które uzna za stosowne.
Ustawa jest charakteryzowana przez regułę tzw. wyłączności materii ustawowej, co oznacza, ze określone kwestie mogą być przedmiotem uregulowania wyłącznie w ustawie. Istnieją dwie dziedziny przekazane do obligatoryjnego normowania w drodze ustawy:
status prawny obywatela w państwie, w szczególności określenie wolności, praw i obowiązków (w konstytucji są podstawowe wolności, prawa i obowiązki, w ustawie wszystko to jest rozszerzone).
organizacja, kompetencje i działanie organów władzy publicznej, np. sądy, trybunał konstytucyjny.
Ustawa jest aktem uchwalanym przez sejm za pomocą specjalnej procedury zwanej trybem ustawodawczym:
Zaistnienie potrzeby → powołanie specjalnej komisji → projekt ustawy (→ sejm)
(Inicjatywa ustawodawcza → tryb ustawodawczy)
inicjatywa ustawodawcza - wystąpienie z projektem do sejmu.
rozpatrzenie projektu przez sejm w trzech czytaniach: prawo wnoszenia poprawek i zasada poddawania ich pod głosowanie, prawo wycofania projektu przez wnioskodawcę.
uchwalenie ustawy przez sejm → ustawa trafia do senatu.
rozpatrzenie ustawy przez senat - podjęcie ustawy bez poprawek, wniesienie poprawek, odrzucenie ustawy.
(jeśli poprawki→) rozpatrzenie przez sejm stanowiska senatu (jeśli przyjmuje →).
ustawa trafia do prezydenta: podpisanie, odrzucenie, wniosek o ponowne uchwalenie, wniosek o kontrolę prewencyjną do trybunału konstytucyjnego (jeśli trybunał uzna ustawę za niezgodną → ustawa trafia do śmieci).
(jeśli ustawa została podpisana →) ogłoszenie ustawy w dzienniku ustaw.
Po ogłoszeniu następuje okres "Vacatio legis"(z łaciny), aby obywatel mógł się zapoznać z treścią ustawy.
Ustawa jest aktem o najwyższej po konstytucji mocy prawnej w systemie prawa krajowego, cecha ta pozwala przyjąć, że:
ustawa musi być zgodna z konstytucja;
normy tworzące ustawę mają samoistnie moc powszechnie obowiązującą (np. rozporządzenie jest aktem wykonawczym do ustawy, gdy ustawa zostanie unieważniona, to rozporządzenia automatycznie stają się nieważne);
normy tworzące ustawę mogą być zmienione, uchylone bądź zawieszone wyłącznie przez inną normę ustawową (nigdy przez normę o niższej mocy prawnej). (Normy ustawowe zmienia sejm tylko inną normą ustawową.),
normy tworzące ustawę mogą zmieniać, uchylać lub zawieszać każdą normę o niższej mocy prawnej,
wyłącznie ustawa może być podstawą dla wydania aktów wykonawczych powszechnie obowiązujących (rozporządzenia) oraz aktów wewnętrznie obowiązujących (uchwały i zarządzenia).
Rozporządzenie z mocą ustawy (wydawane w czasie stanu wojennego)
Konstytucja przewiduje możliwość wydania przez prezydenta rozporządzeń z mocą ustawy w czasie stanu wojennego, jeśli sejm nie może zebrać się na posiedzenie. Rozporządzenia z mocą ustawy są wydawane na wniosek Rady Ministrów i zatwierdzane przez sejm na najbliższym posiedzeniu. W zakresie regulacji rozporządzenia z mocą ustawy znajdują się:
zasady działania organów władzy publicznej oraz zakres w jakim mogą być ograniczone wolności i prawa człowieka i obywatela,
podstawy, zakres i tryb wyrównywania strat majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie stanu wojennego wolności i praw człowieka i obywatela.
Ratyfikowane umowy międzynarodowe
Polska przystępując w 1990r. do konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 1969r. zobowiązała się do przestrzegania zasady "pacta sunt servanda" (umów należy dotrzymywać)- każdy będący w mocy traktat wiąże jego strony i powinien być przez nie wykonywany w dobrej wierze, oraz zasady zgodnie z która "strona nie może powoływać się na postanowienia swojego prawa wewnętrznego dla usprawiedliwienia niewykonania przez nią traktatu".
Artykuł 9 konstytucji mówi, ze "Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego". Konstytucja wskazuje, iż ratyfikowane umowy międzynarodowe są źródłem powszechnie obowiązującego prawa. Konstytucja przesądza też o transformacji umowy do wewnętrznego porządku prawnego uznając, ze "ratyfikowana umowa międzynarodowa po jej ogłoszeniu w dzienniku ustaw RP stanowi część krajowego porządku prawnego". Ratyfikowanie i wypowiadanie umów jest uprawnieniem prezydenta. W razie kolizji norm traktatowych z prawem krajowym, jedynie umowa ratyfikowana za uprzednią zgoda wyrażona w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da pogodzić się z umową.
Są dwa rodzaje umów ratyfikowanych:
zawierane między rządami państw i ratyfikowane przez prezydenta,
"potrzebujące" uprzedniej zgody sejmu (czyli zgody ustawowej). Jeśli sejm je zaakceptuje, dopiero wtedy prezydent może je ratyfikować.)
Konstytucja kategoryzując umowy międzynarodowe rozstrzyga o prymacie nad ustawą (ale nie konstytucją) umów międzynarodowych ratyfikowanych za zgoda sejmu oraz o podległości ustawie i równocześnie nadrzędności wobec aktów podustawowych, umów, które dla ratyfikacji zgody takiej (zgody sejmu) nie wymagają.
Rozporządzenia (akty wykonawcze do ustaw)
Hierarchiczną strukturę systemu źródeł powszechnie obowiązującego prawa zamyka rozporządzenie. Charakteryzują je następujące cechy:
rozporządzenie jest wydawane przez organy wskazane w konstytucji. Prawo wydawania rozporządzeń mają: prezydent, Rada Ministrów, prezes Rady Ministrów (premier), poszczególni ministrowie oraz Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (jedyny organ nie należący do egzekutywy, a mogący wydawać rozporządzenia),
rozporządzenie jest wydawane na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie. Cecha ta oznacza, że rozporządzenie może być wydawane tylko na podstawie ustawy, w której ustawodawca zamieścił upoważnienie określające:
organ uprawniony lub zobowiązany do jego wydania (szczegółowość podmiotowa), niedopuszczalna jest tzw. subdelegacja (przeniesienie kompetencji prawotwórczych na inny organ),
zakres (s)praw przekazanych do uregulowania (szczegółowość przedmiotowa). Organ stanowiący rozporządzenie może normować wyłącznie materie mieszczące się w tym zakresie, niedopuszczalna jest rozszerzająca interpretacja tego zakresu czy domniemanie kompetencji. (Jeśli normy niezbyt szczegółowo coś określają, nie można wymyślać sobie co ktoś chciał przez to powiedzieć, obowiązuje tzw. interpretacja zwężająca.)
wytyczne dotyczące treści aktu (szczegółowość treściowa). Zharmonizowanie treści z wytycznymi biorąc pod uwagę cel ustawy. (Chodzi o to, że ustawa normuje coś w jakimś określonym celu. Więc rozporządzenia muszą też realizować cel, taki jak ustawa.)
rozporządzenie jest wydawane w celu wykonania ustawy. Jako akt podustawowy rozporządzenie musi być zatem zgodne zarówno z ustawą upoważniającą do jego wydania, jak i z całym obowiązującym ustawodawstwem. Warunek ten ma istotne znaczenie gdyż rozporządzenie stanowiąc normy powszechnie obowiązujące może kształtować sytuację prawną obywateli oraz być podstawą prawną dla wydawania aktów o charakterze indywidualnym (np. decyzje administracyjne),
rozporządzenie musi zostać ogłoszone w dzienniku ustaw. Publikacja jest warunkiem wejścia w życie rozporządzenia,
podlega kognicji Trybunału Konstytucyjnego, czyli traci moc obowiązującą w wyniku kontroli zgodności z ustawami, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i konstytucją (w przypadku niezgodności) oraz kognicji sądów powszechnych i administracyjnych, które mogą odmówić zastosowania rozporządzenia w konkretnej sprawie, jeśli uznają jego nielegalność lub niekonstytucyjność.
Charakterystyka gałęzi prawa
Prawo konstytucyjne obejmuje normy prawne wyznaczające podstawowe zasady ustroju politycznego i społecznego, (strukturę i) zasady działania aparatu państwowego, prawa i wolności obywateli. Podstawowe zręby prawa konstytucyjnego są zarysowane w konstytucji RP, a rozwijają je przepisy podstawowych ustaw, np. o prezydencie, o Radzie Ministrów, o ordynacji wyborczej do sejmu i senatu, ustawy o Trybunale Konstytucyjnym i Trybunale Stanu.
Podstawowe gałęzie prawa:
prawo cywilne,
prawo karne,
prawo administracyjne.
Prawo cywilne reguluje zarówno stosunki społeczne o charakterze majątkowym, jak i niemajątkowym. Stosunki majątkowe związane sa z prawem własności rzeczy nieruchomych (nieruchomości, np.: działki budowlane), oraz ruchomości (np. samochody), a także zobowiązaniami np. umowa sprzedaży, umowa o dzieło, umowa przewozu i spadkami. Stosunki o charakterze niemajątkowym jako przedmiot maja takie dobra jak: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko. Prawo cywilne jest skodyfikowane w Kodeksie Cywilnym.
Prawo karne określa czyny przestępcze oraz zasady odpowiedzialności w odniesieniu do występków i zbrodni w Kodeksie Karnym, a w odniesieniu do wykroczeń w Kodeksie Wykroczeń. Jako przestępstwa, a więc czyny niebezpieczne dla stosunków społecznych traktuje się czyny przeciwko:
podstawowym interesom politycznym i gospodarczym RP,
bezpieczeństwu powszechnemu,
życiu i zdrowiu,
wolności, obyczajowości, czci i nietykalności cielesnej,
gospodarce i działalności instytucji państwowych i społecznych,
mieniu itp.
W odrębnej części Kodeksu Karnego reguluje się przestępstwa związane z wojskiem i jego funkcjonowaniem. Mniejszej wagi czyny społecznie niebezpieczne regulowane są w Kodeksie Wykroczeń.
Prawo administracyjne konkretyzuje postanowienia norm prawa konstytucyjnego i określa szczegółowe zasady organizacji i działania organów państwowych oraz stosunki tych organów z obywatelami państwa. Prawo to reguluje organizatorską działalność aparatu państwowego podejmowaną w takich dziedzinach jak: przemysł, zdrowie, oświata, porządek publiczny. W obrębie prawa administracyjnego wyodrębnić można węższe grupy przepisów jak: prawo wodne, łowieckie itp.
Prawo postępowania cywilnego (Postępowanie cywilne) obejmuje normy postępowania w sprawach zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz pracy, a także innych, które traktuje się jako sprawy cywilne. Aktem prawnym jest Kodeks Postępowania Cywilnego (ponad 1000 artykułów).
Postępowanie karne reguluje tryb prowadzenia i rozstrzygania spraw karnych. W postępowaniu tym dąży się do ustalenia prawdy materialnej i skazania sprawcy przestępstwa, a uwolnienia od winy osoby niewinnej .Przepisy określają tu prawa i obowiązki stron oraz innych uczestników postępowania. Podstawowym aktem prawnym jest Kodeks Postępowania Karnego.
Postępowanie administracyjne określa tryb postępowania przed organami administracji państwowej w sprawach indywidualnych rozstrzyganych przez te organy w drodze decyzji administracyjnej, a także w sprawach zaskarżania tych decyzji do Naczelnego Sadu Administracyjnego z powodu ich niezgodności z prawem. Podstawowym aktem prawnym jest Kodeks Postępowania Administracyjnego.
Prawo cywilne, karne i administracyjne to Prawo Materialne.
Prawo postępowania cywilnego, karnego i administracyjnego to Prawo Formalne (tryb postępowanie przed określonymi organami).
Kolejne gałęzie prawa:
Prawo handlowe dotyczy podmiotów gospodarczych występujących w obrocie gospodarczym, reguluje zasady ich działania, zarówno w stosunkach wewnętrznych, jak i na zewnątrz. Podstawowe akty prawne to Kodeks Spółek Handlowych, Kodeks Cywilny i Kodeks Handlowy.
W różnych okresach czasu i z różnych względów z podstawowych gałęzi prawa wyodrębniły się gałęzie pochodne:
Prawo pracy reguluje sytuację prawną pracowników i pracodawców. Podstawowym aktem prawnym jest Kodeks Pracy.
Prawo finansowe obejmuje normy prawne związane z gospodarką finansową (pieniężna) państwa, procesem gromadzenia i wydatkowania pieniędzy przez państwo. Nie ma jednego kodeksu, normy zawarte są w poszczególnych ustawach.
Prawo rodzinne obejmuje normy prawne dotyczące stosunków pomiędzy małżonkami, rodzicami i dziećmi oraz stosunki wynikające z tytułu opieki. Podstawowy akt prawny to Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy.
Prawo międzynarodowe prywatne obejmuje tzw. normy kolizyjne czyli normy wskazujące system prawny, w którym należy szukać podstawy do rozstrzygnięcia problemu prawnego związanego z konkurencją różnych systemów prawa. Zadaniem tej gałęzi prawa jest ustalenie jakie prawo ma być stosowane dla dokonania prawnej oceny konkretnej sytuacji osobistej lub majątkowej.
Prawo międzynarodowe publiczne nie jest gałęzią wewnętrzną w systemie prawa RP, ale jest prawem co najmniej dwóch państw, które są jego podmiotem. Podstawowym źródłem tego prawa są umowy i zwyczaje międzynarodowe.
Budowa aktu prawnego
Dyrektywy techniki prawodawczej: akt prawny (np. ustawa, rozporządzenie), rozumiany jako rezultat prawodawczego działania kompetentnego organu państwowego (np. Parlamentu czy Rządu), konstruowany jest wg określonych dyrektyw zwanych „zasadami techniki prawotwórczej”. Dyrektywy te są adresowane do organów przygotowujących projekty ustaw i wskazują jak należy owe projekty sporządzać. Mogą one przybierać postać bądź niewiążących zaleceń, bądź wiążących prawnie norm.
Jednostki redakcyjne i systematyzujące aktu prawnego. Szczególną cechą języka, w którym formułuje się teksty aktów prawnych jest podział tych tekstów na określone jednostki redakcyjne. Podstawową jednostką redakcyjną ustawy jest artykuł (art.), zaś aktu wykonawczego paragraf (§). W razie konieczności artykuły dzieli się na dalsze jednostki redakcyjne: ustępy, te z kolei na punkty i litery. Przyjęło się, iż w ustawach nie będących kodeksami, ustępy oznacza się cyframi arabskimi, a w kodeksach - paragrafami, po których następują cyfry arabskie. Artykuły, ustępy, punkty i litery oznacza się cyframi arabskimi. Jedynie w takich ustawach szczególnych, jakimi są ustawy wprowadzające, artykuły oznacza się cyframi rzymskimi. Podstawowe jednostki redakcyjne tekstu prawnego grupuje się na ogół w większe całości. W przeważającej liczbie ustaw są to rozdziały, które z kolei łączy się w działy. W bardzo obszernych ustawach działy tworzą tytuły, a te z kolei księgi. Wszystkie wyższe niż rozdział jednostki systematyzacyjne oznacza się cyframi rzymskimi.
Części ustawy. Ustawa składa się z określonych elementów, które powinny być w niej umieszczone w następującej kolejności:
tytuł
przepisy merytoryczne (ogólne i szczegółowe),
przepisy o zmianie przepisów obowiązujących,
przepisy przejściowe i dostosowujące,
przepisy końcowe, na które składają się przepisy uchylające, przepisy i wejściu ustawy w życie oraz przepisy o wygaśnięciu mocy obowiązującej ustawy.
W niektórych ustawach można napotkać wstępy, tzw. preambuły, w których prawodawca formułuje cele danego aktu prawnego. Nie każda ustawa musi zawierać wszystkie wymienione elementy. Zależy to głównie od tego, czy reguluje ona jakąś dziedzinę spraw, która była już uprzednio normowana, wtedy powinna zawierać przepisy przejściowe i dostosowujące i czy zmienia obowiązujące normy prawne, wówczas konieczne są przepisy końcowe.
tytuł ustawy - powinien zawierać:
oznaczenie rodzaju aktu (ustawa),
datę aktu,
ogólne określenie przedmiotu aktu (np. o partiach politycznych).
tytuł aktu wykonawczego - powinien zawierać:
oznaczenie rodzaju aktu (np. rozporządzenie) oraz nazwy organu, który wydaje akt (np. Prezydent),
datę aktu,
możliwie najbardziej zwięzłe określenie przedmiotu aktu, które rozpoczyna się od zwrotu „w sprawie”. W tytule aktu wykonawczego podaje się nazwę organu, który ten akt wydaje, bo akty danego rodzaju mogą być wydawane przez różne organy państwowe.
Po tytule ustawy następuje tzw. właściwy tekst ustawy, natomiast po tytule aktu wykonawczego umieszcza się przepis powołujący się na podstawę prawną wydania tego aktu. Podstawą prawną nazywa się w tym przypadku przepis ustawy udzielającej odpowiedniemu organowi państwa upoważnienia do wydania aktu wykonawczego.
przepisy merytoryczne: wśród nich wydziela się przepisy ogólne, określające stosunki, jakie reguluje dany akt (zakres przedmiotowy ustawy) oraz wyznaczające podmioty, do których dany akt się odnosi (zakres podmiotowy ustawy). Przepisy te zawierają też unormowania wspólne dla wielu innych przepisów merytorycznych w szczególności objaśnienia użytych w ustawie określeń i skrótów. Drugą grupą przepisów merytorycznych są przepisy szczegółowe zamieszczane w ustawach w następującej kolejności:
przepisy prawa materialnego
przepisy o organach i trybie postępowania
wyjątkowo również przepisy karne.
Przepisy te powinny wyraźnie wskazywać kto, w jakich okolicznościach i jak ma się zachować, a wiec powinny zawierać zasadnicze elementy każdej normy postępowania.
przepisy o zmianie przepisów obowiązujących: zmiany aktu prawnego nazywa się jego nowelizacja, a przepisy które zmieniają przepisy dotychczasowe - przepisami nowelizującymi. Czasami zmiany wprowadzone do ustawy są tak daleko idące, że powstaje potrzeba wydania odrębnej ustawy nowelizującej. Jeżeli zmiana ustawy polega na dołączaniu do niej nowych artykułów, wówczas zachowuje się dotychczasową numerację, a nowe przepisy oznacza się literami. W przypadku, gdy ustawa była już wielokrotnie nowelizowana, w akcie nowelizującym zamieszcza się upoważnienie do ogłoszenia tzw. tekstu jednolitego, czyli tekstu zredagowanego z uwzględnieniem wszystkich zmian wprowadzonych do danego aktu w drodze nowelizacji.
przepisy przejściowe i dostosowujące: w przypadku dokonywania zmian w akcie prawnym zdarza się, że pewne stosunki lub stany rzeczy, które powstały w czasie obowiązywania dawnych przepisów, trwają nadal w okresie zmiany prawa. Należy wówczas rozstrzygnąć, czy owe stosunki i stany rzeczy mają być kwalifikowane wg dawnych czy nowych norm. Przepisy przejściowe określają w jaki sposób nowe prawo oddziałuje na stosunki czy stany rzeczy, które powstały w czasie obowiązywania zmienionego prawa. W przepisach tych należy w szczególności rozstrzygnąć:
sposób zakończenia postępowania w sprawach będących w toku,
czy i w jakim zakresie stosuje się nowe przepisy do uprawnień i obowiązków powstałych przy działaniu dotychczasowego prawa,
przez jaki czas utrzymuje się w mocy instytucje, które znosi nowe prawo
czy utrzymuje się w mocy dotychczasowe przepisy wykonawcze do czasu zastąpienie ich nowymi.
Unormowanie tej kwestii jest szczególnie istotne z tego względu, iż przyjmuje się regułę, że uchylenie ustawy, na podstawie której wydano akt wykonawczy, albo uchylenie lub zmiana jedynie przepisu ustawy upoważniającego do wydania aktu wykonawczego, oznacza utratę mocy obowiązującej przez ten akt wykonawczy z dniem wejścia w życie nowej ustawy. Dopiero wyraźne postanowienie nowej ustawy powoduje, iż dany akt wykonawczy albo jego niektóre przepisy zastaną czasowo zachowane w mocy. Przepis przejściowy przyjmuje wówczas brzmienie „dotychczasowe przepisy wykonawcze zachowują moc do czasu wydania nowych przepisów wykonawczych jeśli nie są sprzeczne z niniejsza ustawą”.
Przepisy dostosowujące określają sposób powołania po raz pierwszy organów w instytucjach ukształtowanych nowym prawem oraz sposób dostosowania się do nowych przepisów. Wyznaczają one odpowiedni termin dostosowania się do nowych przepisów lub powołania nowych organów.
przepisy końcowe: zamieszcza się w ustawie w następującej kolejności:
przepisy uchylające (tzw. klauzule derogacyjne),
przepisy o wejściu ustawy w życie,
w razie potrzeby przepisy o wygaśnięciu mocy ustawy.
Przepis uchylający powinien w sposób wyczerpujący wymieniać przepisy, które uchyla. Gdy prawodawca wprowadza do systemu prawa uregulowania szczególnie obszerne lub zasadniczo zmieniające dotychczasowe prawo, to przepisy o wejściu w życie ustawy głównej, uchylające i przejściowe może zamieścić w osobnej ustawie zwanej wprowadzającą.
Zgodnie z ogólnie przyjętą zasadą ustawa wchodzi w życie w terminie, który sama wyznacza, chyba ze termin ten zostanie wyznaczony przez ustawę wprowadzającą. Powinna więc w specjalnym przepisie końcowym, tzw. „o wejściu w życie”, wskazywać termin od jakiego wszyscy, których dotyczy ustawa, maja realizować normy zawarte w tej ustawie. Termin ten można wskazać kalendarzowo albo poprzez wskazanie upływu czasu. Wyznaczając termin wejścia ustawy w życie ustawodawca powinien uwzględnić co najmniej 14sto dniowe vacatio legis.
Przepisy o wygaśnięciu mocy ustawy (o utracie przez ustawę mocy obowiązującej) są bardzo rzadko umieszczane w tej samej ustawie. Zachodzi to tylko w przypadku gdy prawodawca z góry zakłada, że ustawa będzie obowiązywać do określonego momentu który potrafi sam wskazać.
Pojecie obowiązku i prawa
Pojęcie obowiązku. Normy prawne mogą swoim adresatom nakazywać albo zakazywać określonych czynności, wyznaczając im przez to obowiązek określonego postępowania. Może to być obowiązek zrealizowania jakiejś prostej czynności, np. zatrzymanie samochodu przed znakiem "stop", albo obowiązek osiągnięcia swoim postępowaniem jakiegoś stanu rzeczy, np. obowiązek wynajmującego utrzymania rzeczy oddanej w używanie w stanie przydatnym do umówionego użytku przez cały czas trwania najmu. W tym przypadku norma wskazuje jedynie stan, który należy osiągnąć ale oznacza to, że adresatom normy nakazane jest czynić wszystko co jest konieczne aby ów stan rzeczy powstał.
Pojęcie prawa. W odróżnieniu od prawa rozumianego jako zbiór norm postępowania, prawo jakiejś osoby może polegać na wolności tej osoby, na jej uprawnieniu lub upoważnieniu do dokonywania czynności umownych (konwencjonalnych).
→ prawo jako wolność
Jakiejś osobie przysługuje wolność określonego zachowania jeżeli zachowanie to nie jest zakazane ani nakazane przez obowiązujące normy prawne (istnieje więc swoboda zrealizowania danego zachowania jak również swoboda powstrzymania się od jego realizacji). Normy prawne nie przyznają zatem nikomu wolności określonego zachowania, mogą natomiast czyjąś wolność chronić, ograniczać, a nawet wykluczać albo uchylać istniejący dotąd zakaz jakiegoś zachowania przez co zostaje przywrócona swoboda tego zachowania. Każda czynność, która nie jest ani zakazana ani nakazana przez obowiązujące normy prawne należy do sfery prawnej wolności jednostki. . Jeżeli jakaż osoba ma wolność określonego zachowania a zarazem innym osobom zakazana jest ingerencja w sferę tej wolności to wolność tej osoby jest wolnością chronioną prawnie. Granicę naszej wolności wyznacza wolność innych osób.
Pojęcie uprawnienia Prawo jakiejś osoby (uprawnionej) może polegać na tym, ze ktoś inny (zobowiązany) ma obowiązek wykonywać na jej rzecz określone świadczenie, tzn. właśnie w stosunku do tej osoby zachowywać się w określony sposób, dla osoby tej zazwyczaj korzystny, np. udzielić urlopu, wypłacić wynagrodzenie za wykonaną pracę, dostarczyć przesyłkę. Uprawnienie jakiejś osoby powstaje jedynie wtedy gdy normy prawne wyznaczają innej osobie obowiązek zachowania skierowanego ku osobie uprawnionej lub jej sprawom, np. pracownik jest uprawniony do otrzymywania wynagrodzenia za prace ponieważ normy prawne nakładają na pracodawcę obowiązek wypłacenia tego wynagrodzenia. W typowych przypadkach, uprawniony może przyjąć świadczenie dobrowolnie wykonane przez zobowiązanego lub zrezygnować z jego przyjęcia, może też zażądać spełnienia świadczenia, jeżeli zobowiązany nie spełnia go dobrowolnie albo zrezygnować z tego zadania. Jego uprawnienie jest wiec zazwyczaj związane z wolnością czynienia z niego użytku.
Prawo jako czynność umowna (Prawo jako upoważnienie do wykonania czynności konwencjonalnych)
„Czyjeś prawo może polegać na tym, że określonej osobie czy też odpowiednio zorganizowanej grupie osób (np. organowi państwa) przysługuje upoważnienie do wykonania jakichś czynności umownych (konwencjonalnych) z takim skutkiem, że na czynności tych właśnie osób, w odróżnieniu od takich samych czynności wykonanych przez osoby nieupoważnione inni są obowiązani w określony sposób zareagować (np. prezydent upoważniony jest do stanowienia rozporządzeń, sąd zaś do wydawania wyroków przewidzianych prawem, co oznacza, że wszyscy, których to dotyczy, mają obowiązek podporządkować się rozporządzeniu prezydenta, wyrokowi sądu).
Upoważnienie jakiegoś podmiotu może być połączone z obowiązkiem skorzystania z tego upoważnienia (np.: sąd jest upoważniony i zarazem ma obowiązek wydać wyrok).
Albo upoważnienie jest powiązane z wolnością czynienia zeń użytku (np. osoba, której prawo naruszono, jest upoważniona do złożenia skargo, ale nie jest to jej obowiązek).
Czynności konwencjonalne (umowne) - czynności, które są wykonywane przez określone osoby według określonych procedur - w określony sposób. Czynnościom tym nadajemy jakieś znaczenie (np.: pochylenie głowy w dół). Czynności te oznaczają coś tylko dlatego, że przyjęto je w naszej kulturze, a są to tylko zwykłe czynności psychofizyczne.
Czynności konwencjonalne (umowne) to takie, których dokonuje osoba upoważniona i według określonych reguł dokonywania czynności danego rodzaju. Czynność umowna jest nieważna, gdy:
dokona jej ktoś nie mający upoważnienia do dokonywania czynności danego rodzaju,
czynność nie zostanie dokonana zgodnie z przewidzianymi regułami dokonywania czynności danego rodzaju.
Czynnością konwencjonalna jest np.: pisanie testamentu.
Od wolności, uprawnień i upoważnień należy odróżnić przywileje i immunitety, tzn. specjalne prawa, które wbrew zasadzie równości prawa, są przyznawane jedynie poszczególnym osobom, bądź też grupom osób, a niekiedy całym grupom społeczny.
Prawa te polegają bądź na tym, że osoby uprzywilejowane otrzymują specjalne świadczenia lub świadczenia większe niż pozostali członkowie społeczeństwa (np. ulgi podatkowe) lub na tym, że są zwolnione od podlegania władzy jakiegoś organu państwa, podczas, gdy wszyscy inni członkowie danej społeczności podlegają tej władzy.
Ze względu na to, komu normy konstytucji danego państwa przyznają określone prawa, wyróżnia się prawa przysługujące każdemu człowiekowi oraz prawa przysługujące jedynie obywatelom danego państwa, najściślej związane z przynależnością ich do tego państwa (np. prawo wyborcze, prawo sprawowania urzędów państwowych). Konstytucje poszczególnych państw przyznają również takie prawa, z których mogą korzystać jedynie obywatele innych państw lub tzw. bezpaństwowcy - osoby nie posiadające żadnego obywatelstwa (np. prawo do azylu politycznego).
Pojęcie normy
Przez normę postępowania należy rozumieć taką wypowiedź, która w sposób bezpośredni wyraża wobec określonych osób polecenie określonego zachowania w określonych okolicznościach. Norma postępowania wskazuje kto, kiedy i co czynić powinien.
W zależności od sposobu określenia w normie adresata i okoliczności, można wyróżnić normy indywidualne i generalne. Normą indywidualną nazywamy normę, w której indywidualnie wskazany jest adresat czy okoliczności. Normą generalną nazywamy normę, w której w sposób generalny wskazany jest adresat lub okoliczności.
Sposób, w jaki norma określa zachowanie jej adresata, pozwala wyróżnić normy konkretne i abstrakcyjne. Normą konkretną nazywamy normę dotyczącą jednorazowego zachowania adresata określonego indywidualnie lub generalnie. Norma abstrakcyjna dotyczy stałego lub wielokrotnego zachowania adresata normy wskazanego indywidualnie bądź generalnie. Norma prawna to norma postępowania co do zasady generalna oraz abstrakcyjna, w odpowiedni sposób ustanowiona bądź uznana przez odpowiedni organ państwowy.
Należy odróżnić normy prawne od przepisów prawnych. Jako przepisy prawne rozumie się samodzielne jednostki redakcyjne w postaci zdań w sensie gramatycznym zawarte w aktach prawnych, np. artykuł lub paragraf.
Dla zrekonstruowania pełnej normy prawnej z reguły trzeba korzystać z wielu przepisów poddanych odpowiedniej wykładni (interpretacji). Jeden przepis natomiast może zawierać elementy konieczne do zrekonstruowania nie jednej, lecz wielu norma prawnych. Rozważając budowę normy prawnej należy rozróżnić dwie normy:
sankcjonowaną: adresatowi pierwotnemu A w okolicznościach B nakazuje czynić czynność C;
sankcjonującą: adresatowi wtórnemu - organowi państwa - nakazuje wymierzyć określoną sankcję adresatowi pierwotnemu A jeżeli w okolicznościach B nie spełni czynu C.
Każda z tych norm składa się z hipotezy (kto i kiedy) oraz dyspozycji (co czynić powinien). Norma prawna znajduje zastosowanie wówczas, gdy znajdzie się określony przez nią adresat i zaktualizują się przewidziane przez nią okoliczności. Norma prawna jest realizowana gdy adresat zachowa się zgodnie z jej dyspozycją. Norma jest przestrzegana, gdy adresat czyni to w sposób świadomy.
Sankcja
Państwo reaguje w różnorodny sposób na nie realizowanie normy prawnej:
Jest możliwe zastosowanie sankcji kary polegającej na wymierzeniu w imieniu państwa określonej dolegliwości osobie przekraczającej normę prawną (np. pozbawienie wolności, przepadek mienia, zakaz prowadzenie pojazdów mechanicznych, grzywna). Państwo wprowadzając sankcję kary stawia adresata normy w sytuacji przymusowej , w której musi on rozważyć, co jest dla niego bardziej dotkliwe - przestrzeganie normy prawnej, czy też dolegliwość grożąca za jej nieprzestrzeganie.
Sankcja egzekucji polega na zmuszeniu adresata normy, który jej nie przestrzega, do posłuszeństwa i zrealizowania takiego stanu rzeczy, który powstałby gdyby norma była przestrzegana dobrowolnie. Celem egzekucji jest pomoc w realizowaniu stanu rzeczy wskazanego w normie prawnej, zazwyczaj jednak, w sposób dotkliwszy dla adresata normy.
Sankcja nieważności związana jest z tym, że kto nie przestrzega normy prawnej regulującej sposób dokonania czynności umownej (konwencjonalnej), ten nie osiąga przez swe zachowanie zamierzonych skutków prawnych. W szczególności traci on możliwość uzyskania ochrony prawnej ze strony państwa.
10.01.03
Prawo prywatne
Prawo prywatne (np. prawo cywilne) - reguluje stosunki pomiędzy
autonomicznymi podmiotami, którym przysługują własne, prawnie chronione
strefy interesów majątkowych i niemajątkowych. Autonomiczność ta wyraża się przede wszystkim w braku władczego podporządkowania jednego podmiotu
drugiemu podmiotowi. Z autonomiczności podmiotów wynika, że relacje pomiędzy nimi kształtują one same, kierując się przede wszystkim własnym interesem. Jednak swoboda ta nie jest nieograniczona, bowiem cechą prawa prywatnego jest to, że jego normy wskazują ogólne granice autonomii prywatnej mając na względzie interes drugiej strony.
Prawo publiczne
Prawo publiczne (np. prawo karne) - reguluje stosunki prawne, w których co najmniej po jednej stronie występuje organ państwa, samorządu terytorialnego lub innej organizacji powołanej z mocy prawa do realizacji interesów społeczności państwowej lub węższych grup ludności - interes publiczny. Organy te są wyposażone w kompetencje do władczego kształtowania sytuacji
prawnej człowieka lub podmiotów zbiorowych.
Prawo cywilne
Stosunek cywilno-prawny: przez stosunek cywilno-prawny należy rozumieć taki stosunek między ludźmi bądź jednostkami organizacyjnymi czy organami państwa, którym podmioty te mają wobec siebie określone uprawnienia i obowiązki, realizacja zaś tych uprawnień i obowiązków jest zagwarantowana przymusem państwowym. Przez stosunek cywilno-prawny rozumieć należy taki stosunek prawny, który uregulowany jest normami prawa cywilnego.
W każdym stosunku cywilno-prawnym można wyróżnić następujące elementy:
Podmioty stosunku cywilno-prawnego: mogą to być tylko osoby fizyczne (ludzie) i osoby prawne. Zdolność do tego aby być podmiotem prawa cywilnego nazywa się zdolnością prawną. Liczba podmiotów występujących w określonym stosunku cywilno-prawnym może być różna (ale zawsze ≥2), jednemu bowiem z tych podmiotów z reguły przysługują jakieś uprawnienia w stosunku do drugiego, który z kolei ma wobec niego określone obowiązki; np. osoba A jest dłużnikiem osoby B, tzn. że jest ona zobowiązana wobec osoby B do określonego zachowania, a osoba B jest uprawniona od osoby A do wykonania nałożonych na nią obowiązków. Z tego schematu wynika, że dla danego stosunku prawnego konieczny jest udział co najmniej 2 osób, można bowiem być wierzycielem (dłużnikiem tylko określonej osoby, a nie wierzycielem) dłużnikiem w ogóle. W niektórych stosunkach liczba podmiotów jest nieograniczona; np. właściciel rzeczy jest podmiotem uprawnionym do jej posiadania, korzystania i rozporządzania nią, a wszystkie inne podmioty są obowiązane nie przeszkadzać mu w wykonywaniu tych uprawnień.
Przedmiot stosunku cywilno-prawnego: jest to określone zachowanie się człowieka; np. przy zobowiązaniach przedmiotem uprawnienia wierzyciela jest zachowanie się dłużnika zgodnie z treścią zobowiązania. Zachowanie się człowieka w danym stosunku prawnym dotyczy jakiegoś obiektu materialnego / niematerialnego. Prawo rzeczowe wyodrębnione jest na tej podstawie, że uprawnienia i obowiązki dotyczą rzeczy, natomiast prawo autorskie na tej podstawie, że przedmiotem stosunków prawnych jest zachowanie się ich podmiotów odnoszące się do określonych dóbr niematerialnych. W przypadkach tych przedmiotem stosunków cywilno-prawnych jest zachowanie się człowieka w stosunku do przedmiotu, którego ono dotyczy. Z pośród obiektów materialno-prawnych należy wymienić:
rzeczy - materialne części przyrody na tyle wyodrębnione, że w stosunkach społeczno-gospodarczych mogą być taktowane jako dobra samoistne (np. nieruchomości, rzeczy ruchome, zwierzęta). Z pojęciem rzeczy wiąże się ściśle pojęcie części składowej rzeczy i przynależności. Częścią składową rzeczy nazywamy wszystko to, co nie może być od rzeczy odłączone bez jej uszkodzenia, istotnej zmiany bądź uszkodzenia przedmiotu odłączanego (np. silnik samochodu jest jego częścią składową). Część składowa rzeczy nie może być odrębnym przedmiotem własności i innych praw rzeczowych, ponieważ stanowi ona gospodarczą całość z rzeczą. Przynależnościami nazywamy rzeczy ruchome potrzebne do korzystania z rzeczy głównej zgodnie z jej przeznaczeniem, jeżeli pozostają z nią w faktycznym związku odpowiadającym temu celowi (np. inwentarz i narzędzia stanowią przynależność gospodarstwa). Związek przynależności z rzeczą główną pociąga za sobą ten skutek, że czynność prawna dotycząca rzeczy głównej wywiera skutek także względem przynależności, chyba że co innego wynika z treści czynności prawnej albo przepisów szczególnych (np. umowa sprzedaży gospodarstwa rolnego dotyczy także poza gruntem inwentarza tego gospodarstwa).
Rzecz może wydawać pożytki naturalne albo cywilne. Naturalnymi są jej płody (owoce, zboża lub odłączona część składowa) jeżeli wg zasad prawidłowej gospodarki normalny stanowią dochód z rzeczy (np. drzewa wycięte zgodnie z planem wyrębu). Pożytkami cywilnymi nazywamy dochody, które rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego (np. część dzierżawy).
dobra niematerialne - dobra będące podmiotem praw autorskich np. utwór literacki, naukowy, artystyczny oraz praw wynalazczych (np. wynalazek, wzory użytkowe i zdobnicze).
majątek - jako majątek rozumie się ogół praw majątkowych należących do określonego podmiotu, w jego skład wchodzą wszystkie prawa i obowiązki majątkowe (aktywa i pasywa). Z reguły przedmiotem stosunków cywilno-prawnych są tylko poszczególne prawa majątkowe, jednak wyjątkowo przedmiotem tym może być również cały majątek danego podmiotu prawa.
uprawnienia i obowiązki (treść) - wynikają ze stosunku cywilno-prawnego; np. treścią stosunku zobowiązanego są uprawnienia wierzyciela i odpowiadające im obowiązki dłużnika. Uprawnieniu jednego podmiotu odpowiada obowiązek drugiego. Niekiedy w danym stosunku prawnym jeden podmiot jest tylko podmiotem uprawnionym, a drugi zobowiązanym, natomiast w innych każdy z podmiotów występuje w podwójnej roli uprawnionego i zobowiązanego; np. sprzedawca jest uprawniony do żądania od kupującego zapłaty ceny kupna, sam natomiast jest zobowiązany do wydania i przeniesienia prawa własności rzeczy na kupującego. Podstawą odróżnienia stosunków prawnych nie są jednak uprawnienia, które mogą być takie same w różnych typach stosunków prawnych (np. uprawnienie do korzystania z rzeczy służy zarówno właścicielowi, jak i najemcy), dopiero funkcjonalny zestaw tych uprawnień, który nazywamy prawem podmiotowym, pozwala odróżnić jeden stosunek prawny od drugiego. Prawem podmiotowym jest zatem funkcjonalny zestaw uprawnień wynikający z danego stosunku prawnego, uregulowany przez normy prawa cywilnego.
Prawa podmiotowe można podzielić na bezwzględne i względne. Kryterium podziału stanowi stopień ich ochrony. Prawami bezwzględnymi nazywamy takie, które są skuteczne przeciwko każdej osobie. Na nieograniczonej liczbie osób ciąży obowiązek powstrzymania się od działań, które mogłyby naruszyć takie prawo podmiotowe. Prototypem prawa bezwzględnego jest własność. Prawa względne są skuteczne i doznają ochrony tylko wobec ściśle określonej osoby lub osób. Ich prototyp stanowi wierzytelność. Wierzyciel może bowiem tylko od dłużnika żądać zachowania się zgodnie z treścią zobowiązania.
Prawo podmiotowe można również podzielić na majątkowe i niemajątkowe. Kryterium tego podziału stanowi treść stosunku prawnego a zwłaszcza okoliczność czy dane prawo umotywowane jest interesem gospodarczym osoby prawnej. Wśród praw majątkowych można wyróżnić:
prawa rzeczowe - ich przedmiotem jest rzecz (własność, ograniczone prawo rzeczowe),
wierzytelność,
prawa na dobrach niematerialnych o charakterze majątkowym (autorskie),
prawa rodzinne o charakterze majątkowym (alimenty).
Do praw niemajątkowych należy:
prawo osobiste służące ochronie dóbr osobistych (zdrowie, wolność),
prawa rodzinne wynikające ze stosunków rodzinnych z małżeństwa lub pokrewieństwa.
Prawo podmiotowe podlega ochronie w razie jego naruszenia, uprawnionemu służy prawo do żądania ochrony swych praw podmiotowych, w drodze przymusu państwowego.