STRUNOWCE I KRĘGOWCE

Charakterystyka osłonic

Żachwy i ogonice: posiadają tunikę (osłonkę) zb. z tunicyny; system krążenia otwarty z naprzemiennym kierunkiem pracy serca; kosz skrzelowy w przedniej części jelita; brak narządów zmysłu; brak ukł. Wydalniczego; obojnaki, zapłod. zewn., pączkowanie u żachw larwy z rozwojem złożonym

Charakterystyka bezczaszkowców Bezczaszkowce, podtyp bezmózgich morskich strunowców. Jednym z nielicznych jest lancetnik.Do bezczaszkowców należy około 30 gatunków drobnych zwierząt (do kilku cm.długości) strefy przybrzeżnej mórz ciepłych i umiarkowanych. Bezczaszkowce mają strunę grzbietową,, cewkę nerwową nie zróżnicowaną na mózg i rdzeń kręgowy, układ krwionośny zamknięty (brak w nim serca), w przednim odcinku przewodu pokarmowego znajdują się szczeliny skrzelowe (oddechowe). Lancetnik (Branchiostoma lanceolatum), zamieszkujące piaszczyste dna mórz europejskich. Lancetnik łączy cechy zwierząt bezkręgowych i kręgowców, m.in. jego metameryczna budowa mięśni, nerwów rdzeniowych, narządów wydalniczych i rozrodczych oraz nefrydia są charakterystyczne dla bezkręgowców, zaś zamknięty układ krwionośny, posiadanie wątroby, połączenie gardzieli z układem oddechowym cechuje zwierzęta kręgowe. Lancetnik posiada strunę grzbietową pełniącą rolę kręgosłupa. Wyglądem zewnętrznym przypomina niewielką rybę. W części głowowej ma plamki światłoczułe i otwór gębowy otoczony rzęskami, które poruszając się wpędzają do niego pokarm. Na pokarm składają się drobne organizmy zwierzęce i roślinne. Lancetnik jest rozdzielnopłciowy, samica składa jaja, zapłodnienie zewnętrzne. Brak dymorfizmu płciowego.

Charakterystyka krągłoustych

Minogi i śluzice - ok. 1 m długości, bez łusek, brak szczęk, brak płetw parzystych; na głowie wyst. Para oczu i nieparzysty narząd węchu. W budowie wewnętrznej wyróżniamy: struna grzbietowa przez całe życie; zam. ukł. krwionośny (jeden obieg krwi z sercem przez które przepływa krew nie utlenowana; workowate skrzela wewn. (7 par); pranercza jako narządy wydalnicze z moczowodami pierwotnymi; ucho wewnętrzne z 2 kanałami półkolistymi; rozdzielnopłciowe, zapłodnienie zewnętrzne, rozwój złożony ( larwa ślepica); 5 - częściowy mózg (kreso-, między-, śród-, móżdżek, rdzeń przedł.) i 10 par nerwów czaszkowych; prymitywny narząd linii nabocznej.

Charakterystyka ryb
Są grupą zmiennocieplnych kręgowców wodnych. Żyją w wodach: słonych, słodkich, ciepłych, zimnych, stojących, płynących. Są przystosowane do życia w toni wodnej, w głębinach, w strefie przybrzeżnej. Mogą występować w grupach nazywanych ławicami. Kształt ciała ryb jest wrzecionowaty, hydrodynamiczny, tzw. opływowy. W ciele ryby wyróżniamy 3 części: głowę, tułów i ogon.
Głowa oddzielona jest od tułowia ruchomymi pokrywami skrzelowymi. Zaopatrzona jest w płaskie, pozbawione powiek oczy, w parę jamek węchowych oraz otwór gębowy zaopatrzony w szczęki. Wielkość oraz umieszczenie otworu gębowego zależą od rodzaju i sposobu zdobywania pokarmu.
Tułów pokryty jest łuskami. Łuski mają charakter rogowy (wytwarzane są przez skórę właściwą), pokryte są nabłonkiem z licznymi gruczołami śluzowymi.
Wyróżniamy łuski:
· plakoidalne, tzw. skórne, składające się ze zwapniałej tarczki podstawowej i wyrastającego z niej ząbka,
· ganoidalne - mają kształt rombów, ułożone są w rzędy, przylegają do siebie. Pokryte są cienką warstwą szklistej ganoiny,
· łuski elastyczne - jednym końcem tkwią w skórze, drugim nakrywają częściowo łuski z następnego rzędu.
Wyróżniamy:
· cykloidalne - owalne z równym brzegiem
· ktenoidalne - zewnętrzny brzeg mają ząbkowany.
Na łuskach widoczne są linie przyrostu, tzw. skleryty
Wzdłuż boków ciała od głowy aż do nasady ogona w łuskach znajduje się szereg otworów, które prowadzą do leżącego pod łuskami kanału tworzącego linię boczną, umożliwiającego odczuwanie prądów wody.
Płetwy ryb dzielimy na:
· parzyste - są to płetwy piersiowe i brzuszne
· nieparzyste - grzbietowa, odbytowa oraz ogonowa.
Płetwa ogonowa ma różne kształty. Może być podzielona wewnątrz szkieletem na dwie równe części - nazywamy ją wówczas symetryczną. Może być nierównomiernie podzielona na część górną i dolną - wówczas nosi nazwę asymetrycznej. Zdarza się, że na zewnątrz jest symetryczna, a wewnątrz asymetryczna. Płetwy pełnią funkcję napędową (ogonowa) oraz umożliwiają utrzymanie równowagi (grzbietowa).
Budowa anatomiczna ryby:
Szkielet ma charakter kostny (u kostnoszkieletowych) lub chrzęstny (u chrzęstnoszkieletowych). W skład szkieletu wchodzi szkielet osiowy (czaszka + kręgosłup) oraz szkielet płetw.
Szkielet czaszki jest masywny, zbudowany z kości zachodzących na siebie. Nieruchomo połączony jest z kręgosłupem. Czaszka to mózgoczaszka i trzewioczaszka, obejmująca 7 łuków skrzelowych. Szczęka ryb jest ruchoma. Kręgosłup zbudowany jest z kręgów obustronnie wklęsłych, tułowiowych i ogonowych. Pomiędzy kręgami przez całe życie zachowana jest struna grzbietowa. Pas barkowy jest nieruchomy. Tworzą go kości: łopatki, krucze, skoblowe zrośnięte z czaszką. Pas miednicowy jest zbudowany z dwóch kości bezimiennych, nie połączonych z resztką szkieletu, tkwiących w mięśniach brzucha. Na nich osadzone są płetwy brzuszne. Szkieletem płetw są promienie kostne z rozpiętą błoną. U ryb występują ości jako mięśniowe wzmocnienie.
Układ krwionośny jest zamknięty. Serce ryb nazywane jest żylnym. Ryby mają jeden obieg krwi.
Układ oddechowy to skrzela osadzone na łukach skrzelowych. Są dwie pary łuków skrzelowych. Na każdym łuku są osadzone 2 blaszki skrzelowe. Skrzela mają bardzo dużą powierzchnię.
Mechanizm wymiany gazowej - pokrywy skrzelowe podnoszą się, równocześnie woda wpada przez otwór gębowy, szczeliny skrzelowe, jamę skrzelową, następnie obmywa skrzela i wypływa spod pokryw.
Układ nerwowy to: mózg składający się z 5 części oraz rdzeń kręgowy i nerwy obwodowe. Ryby posiadają dobrze wykształcone narządy zmysłów:
oko - zaopatrzone w dużą soczewkę zdolną do akomodacji (zmiana kształtu zależnie od odległości oglądanych przedmiotów)
ucho wewnętrzne - jako organ słuchu i równowagi
jamki węchowe - jako narząd węchu
komórki smakowe - umiejscowione w jamie gębowej oraz w skórze jako narząd smaku
Układ pokarmowy - zaczyna się otworem gębowym, który łączy się z jamą gębową ograniczoną kośćmi szczęki górnej i dolnej. W jamie gębowej znajduje się język. Następne odcinki to gardziel, przełyk, żołądek (u niektórych ryb brak żołądka), jelito. Do jelita uchodzą przewody wątroby, zaopatrzone w pęcherzyk żółciowy oraz przewody trzustki.
Układ wydalniczy - tworzą pranerki ułożone po grzbietowej stronie jamy ciała, moczowody, pęcherz moczowy posiadający ujście na zewnątrz. Głównym produktem białkowej przemiany materii u ryby jest amoniak.
Osmoregulacja u ryby - polega na utrzymywaniu właściwego stężenia jonów w płynach ustrojowych. Regulacja ciśnienia osmotycznego zależy od środowiska, w jakim żyje ryba.
W środowisku morskim - ryba jest narażona na ciągły ubytek wody z organizmu (woda morska jest roztworem hipertonicznym w stosunku do płynów ciała ryby). W celu uzupełnienia niedoboru wody, ryby morskie ciągle piją wodę, w której żyją, a nadmiar jonów usuwają przez tzw. komórki solne występujące w skrzelach.
W środowisku słodkowodnym - stężenie płynów ciała ryby jest wyższe (hipertoniczne) w stosunku do wody, w której żyje. Do wnętrza jej ciała mimowolnie dostaje się woda (przez skrzela, skórę). Nadmiar wody jest usuwany przez nerki. Rolą komórek solnych w skrzelach jest pobieranie brakujących "wymywanych" jonów. Ryby żyjące w wodach słodkich nigdy nie piją wody.
Narządem charakterystycznym dla ryb jest pęcherz pławny - narząd hydrostatyczny. Pęcherz jest cienkościennym workiem wypełnionym mieszaniną gazów (ok. 90% azotu, tlen i dwutlenek węgla). Ma połączenie z błędnikiem i przewodem powietrznym. Zmiana wielkości pęcherza (regulowana ilością gazów) powoduje zmianę ciężaru ryby, umożliwiając rybie zmianę głębokości w środowisku wodnym.
Rozmnażanie i rozwój - rozmnażają się płciowo. Ryby są organizmami rozdzielnopłciowymi. Narządami płciowymi u samicy są jajniki, luźno zawieszone na grzbietowej ścianie jamy ciała i jajowody. Narządami płciowymi u samca są jądra i nasieniowody, które dochodzą do brodawki moczopłciowej. Zapłodnienie u ryb jest zewnętrzne (bywają wyjątki), odbywa się w okresie godowym, nazywanym tarłem. Samica składa jaja w bardzo dużych ilościach (do kilkudziesięciu tysięcy), mają one krótką żywotność, nazywane są ikrą. Samiec polewa jaja plemnikami, nazywanymi mleczem.
Tempo rozwoju ryb zależy od: temperatury wody, obecności światła oraz zawartości tlenu. Larwa ryb początkowo czerpie pokarm z żółtka obecnego w jaju. Gdy powstanie w jej rozwoju układ pokarmowy, zaczyna odżywiać się planktonem.
Do ryb należy ok. 20 000 gatunków. Wyróżniamy ryby chrzęstnoszkieletowe oraz kościste.
Ryby chrzęstnoszkieletowe nazywane spodoustymi to np.: rekin, raja, ryba piła
· żyją z nielicznymi wyjątkami w morzu,
· szkielet mają chrzęstny, pozbawiony soli mineralnych, nie maja ości,
· brak u nich pęcherzyka pławnego - ryby muszą cały czas pływać lub leżeć na dnie, są ciężkie;
· mają 5 szczelin skrzelowych,
· do osmoregulacji wykorzystują mocznik, którym nasycają swoje tkanki,
· w tej grupie ryb występuje zapłodnienie wewnętrzne, plemniki są wprowadzone do kloaki samicy. Są jajo-żyworodne lub jajorodne,
· mają bardzo dobrze rozwinięty węch,
· otwór gębowy znajduje się po spodniej stronie głowy,
· rekiny mają ostre trójkątne zęby, które na dolnej i górnej szczęce mijają się, tworząc nożyce.
Ryby kościste dzielą się na:
Ryby dwudyszne występują w tych samych szerokościach geograficznych w wodach słodkich, jeziorach, rzekach czasowo wysychających, zamulonych. W czasie braku wody żyją zagrzebane w mule, oddychają powietrzem atmosferycznym. Znane są trzy rodzaje tych ryb: rogoząb występujący w Australii, prapłetwiec żyjący w Afryce Zachodniej oraz prapłaziec w Ameryce Południowej.
· prowadzą mało aktywny tryb życia w wodach słodkich,
· ich ciało jest wydłużone ok. 1-2 m, pokryte dachówkowato ułożonymi kostnymi łuskami,
· brak wyodrębnionej płetwy grzbietowej i odbytowej (zlewają się w dużą płetwę ogonową),
· płetwy parzyste mają kształt szerokich płatów, bądź długich wyrostków
· mają wyodrębnione skrzela i płuca, więc mogą oddychać zarówno tlenem zawartym w wodzie, jak i atmosferycznym. Płuca powstały jako uwypuklenie przełyku (pęcherz pławny).
Ryby trzonopłetwe reprezentowane są przez jeden gatunek - latimerię, wyłowioną w 1938 r. w Oceanie Indyjskim, przy wybrzeżach Afryki. Latimeria prowadzi życie przydenne. Jest dużą rybą, której waga dochodzi do 80-100 kg. Nie posiada pęcherza pławnego. Przodkowie ryb trzonopłetwych występowali w płytkich wodach. Wykorzystywali płetwy parzyste do pływania i "chodzenia" po mieliznach.
Ryby kostnoszkieletowe obejmują ponad 90% żyjących obecnie ryb. Tworzą bardzo różnorodną grupę, przystosowaną do siedliska, w którym żyją. Przystosowania uwidaczniają się w kształcie ciała, barwie, wielkości, ułożeniu szczęki, wyglądzie płetw. Przedstawicielami kostnoszkieletowych są np.: śledziokształtne, karpiokształtne, okoniokształtne, węgorzokształtne. Do tej grupy zaliczamy również wiele gatunków wykorzystywanych do konsumpcji przez człowieka, np. śledzie, makrele, tuńczyki, węgorze, szczupaki, karasie, leszcze. W Polsce objęto ochroną gatunkową wiele ryb w celu zachowania ginących osobników (nadmierny połów, zanieczyszczanie zbiorników ściekami). Gatunkami hronionymi są np.: jesiotr, strzebla, ciosa, kiełb, tołpyga, peluga.

Charakterystyka płazów

Charakterystyka płazów:
- organizmy dwuśrodowiskowe - Amphibia
Budowa morfologiczna:
- w ciele płazów można wyróżnić kilka odcinków (głowę, tułów i ogon, którego brak u bezogonowych)
- brak szyi
- posiadają parzyste kończyny (za wyjątkiem beznogich), z silniej rozwiniętymi odnóżami tylnymi (szczególnie u bezogonowych)
- kończyny dzielą się na:
Ramię Udo
Przedramię Podudzie
Nadgarstek Stęp
Śródręcze Śródstopie
Palce dłoni Palce stopy
Pokrycie ciała:
- skóra pokryta cienkim naskórkiem o niewielkim stopniu zrogowacenia
- skóra silnie ukrwiona
- występują w niej liczne wielokomórkowe gruczoły pęcherzykowate
- ciało pokryte śluzowatą wydzieliną chroniącą przed wysychaniem i umożliwiającą intensywną wymianę gazową
- część gruczołów wydziela jad (np. ropuchy produkują bufoninę i bufotalinę)
- w skórze właściwej znajdują się liczne komórki barwnikowe
Szkielet:
Osiowy składający się z:
- Czaszki (tzw. ażurowej, połączonej ruchomo z kręgosłupem za pomocą dwóch kłykci potylicznych)
- Kręgosłupa podzielonego na odcinek szyjny, tułowiowy, krzyżowy i ogonowy
Układ mięśniowy:
- mięśnie płazów (szczególnie ogoniastych) wykazują jeszcze wiele cech pierwotnych
- w odcinku tułowiowym zachowuje się wyraźna segmentacja mięśni
- do postępowych możemy zaliczyć rozwinięcie silnej muskulatury kończyn dolnych u bezogonowych, co ma związek ze sposobem lokomocji
Układ oddechowy:
- płazy są zasadniczo zwierzętami płucodysznymi
- płuca płazów są parzystymi, cienkościennymi workami, tylko u bezogonowych powierzchnia zwiększa się dzięki sfałdowaniu przegród pierwotnych
- u beznogich funkcjonuje tylko jedno płuco (drugie jest szczątkowe)
- powierzchnia czynna w takich płucach jest niewielka i dość słabo pokrywa zapotrzebowanie tlenowe ustroju
- uwolniona od łuskowego, a wcześniej kostnego pancerza skóra przejęła część funkcji oddechowych
- larwy płazów są skrzelodyszne
- u niektórych (np. reliktowy i endemiczny gatunek odmieńca jaskiniowego) skrzela zachowują się przez całe życie
- płuca płazów są stale narażone na wysychanie
- silnie ukrwiona pow. ciała nie pozwala płazom na życie w środowiskach hipertonicznych
- wentylacja płuc odbywa się dzięki ruchom jamy gębowej
- brak klatki piersiowej uniemożliwia aktywną zmianę objętości płuc
Układ krążenia:
- u larw i form trwałoskrzelnych przypomina układ krążenie ryb (zawiązuje się 6 łuków skrzelowych aorty)
- u płucodysznych dwa łuki aorty zanikają i zostają pary 3 - 6
- oddychanie płucne spowodowało wyodrębnienie małego obiegu
- nastąpił podział przedsionka na lewy i prawy
- serce składa się z cienkościennej zatoki żylnej, dwóch gładkościennych przedsionków, pojedynczej mięsistej komory (zawierającej blaszki i beleczki utrudniające mieszanie się krwi) oraz krótkiego stożka tętniczego, przechodzącego w pień płucny
- krążenie:
II żyły płucne (po jednej z każdego*płuca (natlenienie krwi) wlanie krwi przez* lewy przedsionek * łączą się w żyłę płucną *płuca) *otwór przedsionkowo - komorowy do lewej części gąbczastej komory powrót* rozprowadzenie krwi po dużym obiegu * aorta *stożek tętniczy zatoka żylna* żyła wątrobowa *żyłami głównymi ( przednimi i tylnymi) pień* stożek tętniczy * prawa część komory * prawy przedsionek * płuca* II tętnice płucne *płucny
- obieg skórny: od każdej tętnicy płucnej odchodzą odgałęzienia tętnicze do skóry (część krwi zostaje natlenionej w naczyniach włosowatych ciała), krew wraca żyłami skórnymi, które uchodzą do żył głównych, tuż przed zatoką żylną
- wydajność systemu krążenia zależy ściśle od temperatury
- posiadają duże, owalne i jądrzaste erytrocyty
- proces krwinkotwórczy zachodzi w grasicy, obwodowych częściach wątroby i słabo w szpiku kostnym
Układ wydalniczy i rozrodczy:
- posiadają dość szerokie, taśmowate i jednolite parzyste nerki
- wzdłuż nich na brzegach znajduje się moczowód pierwotny
- silnie rozcieńczony mocz uchodzi do steku, którego uchyłek tworzy pęcherz moczowy (resorbujący wodę)
- nerkę dorosłych płazów tworzy pranercze, rozwijające się ze środkowej części mezodermy nerkotwórczej
- płazy wydalają mocznik (skrzelodyszne larwy amoniak)
- u większości płazów zapłodnienie jest zewnętrzne (u części płazów beznogich jest wewnętrzne - jajorodność)
- duże komórki jajowe, otoczone galaretowatą osłonką, średnio zasobne w żółtko
- w rozwoju pojawia się larwa - kijanka - posiadająca skrzela zewnętrzne, szczeliny skrzelowe i często również przyssawki pozwalające przyczepienie się do podwodnych rodług; odżywia się planktonem; wykształca ogon; występuje bardzo ż�řie poskręcane jelito; tylne kończyny powstają szybko, przednie zaś dopiero jednocześnie z zanikiem skrzeli i ogona oraz ze zmianami w skórze (gruczoły wielokomórkowe) podczas metamorfozy
- dość słabo zaznaczony dymorfizm płciowy
Układ pokarmowy:
- chwytani pokarmu i połykanie w całości
- zęby stożkowate lub haczykowate przyrośnięte do kości (niektóre bezzębne)
jama gębowo-gardzielowa (do której uchodzą nozdrza*- otwór gębowy wewnętrzne, trąbka Eustachiusza oraz przewody wyprowadzające gruczołów jelito cienkie* dwunastnica * żołądek * przełyk *śluzowych) (zakończone specjalnym fałdem oddzielającym je od jelita prostego, które uchodzi do steku)
- brak podniebienia wtórnego (sklepienie jamy gębowej tworzy podstawa czaszki pierwotnej
- gałki oczne przylegają do od góry do błony śluzowej i podczas przełykania pokarmu wciągane są przez specjalny mięsień i popychają kęs
- język na dnie jamy gębowej (u bezogonowych długi, przyrasta prawą krawędzią do spojenia żuchwy)
Układ nerwowy:
- silniejszy niż u ryb rozwój kresomózgowia
- części mózgowia ułożone jedno za drugą
- 10 par nerwów czaszkowych
- dobrze rozwinięte czucie bodźców zewnętrznych
- węch - nabłonek wyścielający parzystą jamę węchową (połączoną nozdrzami wewnętrznymi z jamą gębową)
- każda jama posiada uchyłek wysłany nabłonkiem węchowym (narząd Jacobsona)
- nabłonek węchowy jamy nosowej spełnia również funkcję narządu czucia chemicznego
- wzrok - oczy (tylko u niektórych gat., np. odmieniec jaskiniowy szczątkowe i ukryte pod skórą), soczewka mniejsza niż u ryb i bardziej spłaszczona, bardziej odsunięta od siatkówki (wydłużenie ogniskowej - dalekowzroczność)
- powstają ruchome powieki i gruczoły łzowe
- narządy czucia skórnego - rozsiane receptory dotyku, zimna, gorąca i bólu
- narząd smaku - tzw. pączki smakowe rozmieszczone w jamie gębowej lub brodawkach smakowych na języku
- narząd równoważno - słuchowy -z pierwszej szczeliny skrzelowej tworzy się jama ucha środkowego zachowująca połączenie z odcinkiem gardzielowym przez trąbkę Eustachiusza; ucho środkowe odgradza od zewnętrznego błona bębenkowa (w uchu środkowym występuje kostka słuchowa - strzemiączko powstałe z drugiego łuku skrzelowego - przenosi i wzmacnia ono drgania błony bębenkowej); ucho wewnętrzne - trzy kanały półkoliste, błędnik posiada kostną oprawę, brodawka słuchowa podstawowa, która jest homologiczna ze ślimakiem w uchu owodniowców
Występowanie i znaczenie:
- ok. 2480 gat.
- W Polsce występuje 16 gat., np.: salamandra plamista, traszka grzebieniasta, traszka górska, kumak nizinny, kumak górski, huczek ziemny, ropucha szara, ropucha paskówka, rzekotka drzewna, żaba zielona, żaba jeziorkowa, żaba śmieszka
Podsumowanie:
- czworonożność - dwie pary kończyn wolnych, typu lądowego, rozstawionych szeroko na boki (wyjątek beznogie)
- płucodyszność, formy larwalne posiadają skrzela
- naga skóra pokryta cienkim nabłonkiem rogowaciejącym i śluzem (wydzielina gruczołów wielokomórkowych skóry)
- dwa obiegi krwi
- serce składające się z zatoki żylnej, dwóch przedsionków, komory i stożka tętniczego
- ruchome zestawienie czaszki z kręgosłupem (dwa kłykcie potyliczne)
- dziesięć par nerwów czaszkowych
- zmiennocieplność
- rozwijanie się embrionów nie osłoniętych błonami płodowymi (bezowodniowce)

Charakterystyka gadów Budowa morfologiczna:
- Części ciała - głowa, szyja, tułów, ogon
- Dwie pary kończyn wolnych typu lokomocyjnego o planie budowy takim samym jak u płazów (jednak występują tu różnorodne rozwiązania - beznogie węże i uskrzydlone pterozaury)
- Wzmocnienie kośćca i muskulatury
- Zmiana ustawienia kończyn względem korpusu - częściowe podciągnięcie pod ciało (u żółwi nadal szeroko na boki; u gat. Wodnych przednie kończyny przekształcone w płetwy)
Pokrycie ciała:
- wielowarstwowy nabłonek rogowaciejący tworzący płytkowate twory zachodzące na siebie dachówkowato
- zrogowacenia przyjmują postać łusek albo tarcz
- część wolna łuski jest pochodzenia naskórkowego, a część zanurzona - łącznotkankowego
- ciało wielu gadów jest jaskrawo ubarwione
- brak gruczołów w powłokach ciała (czasami nieliczne zapachowe i jadowe)
- możliwość przebywania w środowiskach hypertonicznych
Szkielet:
1. Osiowy
- żuchwa gadów zbudowana z licznych kości (6-7)
- staw żuchwowy tworzy kość stawowa - od strony żuchwy i kość kwadratowa od strony mózgoczaszki
- uzębienie homodontyczne (u niektórych brak, np.: żółwie -pokrywy rogowe zwane dziobem)
- czaszka gadów kopalnych połączona z kręgosłupem jednym kłykciem potylicznym
- odcinek szyjny: pierwszy kręg - dźwigacz (pierścień kostny), którego trzon zrósł się z trzonem drugiego kręgu obrotnika tworząc tzw. wyrostek zębowy (ząb obrotnika); umożliwia to obracanie głową; ogólna liczba kręgów w odcinku szyjnym - 7
- kręgosłup gadów dziel się na pięć odcinków: szyjny, piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy i ogonowy
- piersiowy - kręgi posiadają powierzchnię stawowe dla żeber (żebra sięgają mostka tworząc klatkę piersiową)
- lędźwiowy - kręgi posiadają powierzchnię stawowe dla żeber (żebra krótsze o ograniczonej ruchomości, nie łączą się z mostkiem)
- krzyżowy kręgi (2) zlewające się w kość krzyżową (skrócone silnie żebra zrastają się z miednicą)
- ogon - kręgi oddzielone warstwami tkanki łącznej (w momencie zagrożenia silny skurcz mięśni może doprowadzić do jego oderwania - autotomii)
- pierwsze gady posiadały kręgi dwuwklęsłe
- współczesne - przodowklęsłe (wytworzenie stawów jamowych)
- u żółwi w odcinku szyjnym - tyłowklęsłe
2. Obręczy i kończyn
- pojawienie się dwunożności (podciągnięcie tylnych kończyn pod ciało i wykształcenie kości skokowej; wzmocnienie stawu biodrowego i miednicy - rozrost kości obręczy miednicowej)
- możliwośćlotu - podstawę powierzchni lotnej tworzył IV-ty palec na którym był rozpięty fałd skórny
Układ mięśniowy:
- zwiększenie masy mięśniowej
- wzrost liczby włókien mięśniowych
- pojawienie się mięśni oddechowych umożliwiających poruszanie klatką piersiową
Układ oddechowy:
- powiększenie powierzchni wymiany gazowej (podzielenie płuc na komory pęcherzykowate)
- usprawnienie mechaniki wietrzenia płuc (rytmiczne ruch klatki piersiowej)
- u krokodyli i gekonów silne mięśnie krtani - możliwość wydawania dźwięków
- warany posiadają oskrzela prowadzące do płuc powstałe z rozgałęzień tchawicy
Układ krążenia:
- dwa przedsionki i dwie komory (ale przegroda międzykomorowa jest niecałkowita)
- zredukowanie zatoki żylnej
- mniejsze rozmiary krwinek
Układ rozrodczy i wydalniczy:
- nerki - parzyste, fasolowate narządy
- wytwarzany w nerkach mocz dostaje się do moczowodu wtórnego (powstałego z uchyłka kloaki)
- u żółwi i jaszczurek końcowy odcinek rozszerza się w pęcherz moczowy
- nefrony nie kontaktują się z jamą ciała, a jedynie przefiltrowują krew w kłębuszkach naczyniowych
- silna resorpcja wody przez ściany kloaki
- gady wydalają kwas moczowy
- zapłodnienie wewnętrzne
- prącia ukryte w kloace i tylko podczas kopulacji wynicowywane na zewnątrz
- duże jaja otoczone skórzastymi osłonkami (niekiedy wysycane węglanami wapnia)
- jaja bogate w żółtko (brak stadium larwalnego)
- błony płodowe - owodnia, omocznia i kosmówka
- nieliczne jajożyworodne, np.: jaszczurka żyworódka i żmija zygzakowata
Układ pokarmowy i odżywianie:
- większość mięsożerna
Układ nerwowy i narządy zmysłów:
- niewielkie mózgowie
- kresomózgowie znacznie silniej wykształcone i podzielone na półkule
- międzymózgowie nakrywa kresomózgowie
- w ścianie bocznej następuje rozwój kory nowej - niewielki obszar istoty szarej
- międzymózgowie w szczytowej części tworzy szyszynkę; powstaje trzecie oko - ciemieniowe
- śródmózgowie - dobrze rozwinięte
- móżdżek - pokryty istotą szarą - korą móżdżku
- rdzeń przedłużony - esowato wygięty - cecha charakterystyczna wszystkich owodniowców
- 12 par nerwów czaszkowych
- wzrok - najlepiej rozwinięty zmysł gadów; mechanizm akomodacji ulega zmianie - zmiana kształtu elipsoidalnej soczewki; oko osłonięte przez trzy powieki górną, dolną i pionową - migotkę
- węch rozwój narządu Jacobsona
- słuch i równowaga - brak ucha zewnętrznego, w jamie gębowej funkcjonuje kolumienka - kostka słuchowa homologiczna ze strzemiączkiem płazów, trąbka Eustachiusza łączy jamę uch środkowego z gardłem; w uchu wewnętrznym występują trzy kanały półkoliste i niewielki kanał ślimaka, jego centralną część zajmuje płytka łącznotkankowa z leżącym na niej nabłonkiem narządu Cortiego
- słabo rozwinięte narządy czucia skórnego
- dobrze rozwinięty narząd smaku - komórki smakowe na języku i podniebieniu
Podsumowanie:
- czworonożność
- płucodyszność
- występowanie klatki piersiowej
- skóra pokryta grubym rogowaciejącym naskórkiem
- brak gruczołów skórnych
- dwa obiegi krwi oraz serce zbudowane z dwóch przedsionków i dwóch komór, zredukowana zatoka żylna
- zachowanie dwóch łuków aorty
- pięć odcinków kręgosłupa
- czaszka połączona z kręgosłupem jednym kłykciem potylicznym
- pełna ruchomość głowy
- żuchwa złożona z kilku kości (do 7), staw żuchwowy tworzą kość kwadratowa i stawowa
- pojawienie się kory nowej
- 12 par nerwów czaszkowych
- zapłodnienie wewnętrzne, pojawienie się błon płodowych
- brak termoregulacji, ektotermia

Charakterystyka ptaków

Pokrycie ciała
- skóra ptaków jest delikatna
- tworzy ja wielowarstwowy i zrogowaciały naskórek, pod którym znajduje się elastyczna skóra właściwa
- brak gruczołów potowych
- występują gruczoły łojowe: gruczoł kuprowy
- ciało pokryte piórami
- zawiązek pióra powstaje jako wpuklenie naskórka, które zapada się w głąb skóry, gdzie styka się z brodawką skóry właściwej i dzieli się na dwie części:
1. zewnętrzną, z której powstanie pochwa pióra
2. wewnętrzną, z której wyrośnie właściwe pióro
- listewki i haczyki promyków sąsiednich gałązek zachodzą na siebie tworząc bardzo lekką i elastyczną strukturę chorągiewki
- podział piór ze względu na rolę:
1. związane z lotem - lotki i sterówki (sztywna chorągiewka)
2. związane z termoregulacją - pióra puchowe i okrywowe
- lotki mocowane są na końcach skrzydeł łącznotkankową spoiną (do II palca i częściowo do III palca oraz śródręcza - lotki I rzędu; na kości łokciowej od 6 do 37 lotek II rzędu)
- sterówki tworzą ogon ptaka (osadzone są na pygostylu; od 8 do 24)
- dziób - rogowe okucie szczęk, powstałe ze zlanych w jedną całość łusek rogowych
- progresywne przystosowanie do lotu
Szkielet
- bardzo lekki - w większości pneumatyczny (jamy szpikowe wypełnione powietrzem)
- szkielet osiowy:
1. czaszka:
a) mózgoczaszka większa niż u gadów; duża szerokość i cienkie sklepienie (zlane kości: ciemieniowa, skroniowa i potyliczna)
b) obecność kilku kości w żuchwie, pojedynczy kłykieć potyliczny (cechy gadzie)
2. kręgosłup - zbudowany z 5 odcinków, o łącznej liczbie kręgów od 39 do 62:
a) bardzo ruchliwy odcinek szyjny, esowato wygięty; kręgi siodełkowate (pierwsze dwa to dźwigacz i obrotnik) w liczbie od 9 do 25
b) odcinek piersiowy - pierwsze kręgi piersiowe zrastają się w pojedynczą kość grzbietową
c) ostatnie kręgi piersiowe, wszystkie lędźwiowe, krzyżowe i ogonowe zrastają się w kość lędźwiowo-krzyżową; odcinek ten zespolony jest z potężną miednicą
d) w odcinku ogonowym pierwszy kręg zrasta się współtworząc synsacrum; kilka następnych jest wolnych; ostatnie 4 zrastają się w trójkątną płytkę kostną - pygostyl
3. klatka piersiowa - mocna
- silnie zaznacza się tendencja do usztywniania kręgosłupa tułowiowego
- obręcze i kończyny:
1. obręcz barkowa - zbudowana z łopatek, kości kruczych i obojczyków;:
a) duży i płaski mostek, u ptaków latających wyrasta zeń duży grzebień mostka - miejsce przyczepienia silnych mięśni skrzydeł; u nielotów zredukowany
2. obręcz miednicowa i kończyny dolne:
a) dobrze rozwinięte (dwunożność, konieczność przyjmowania dużych obciążeń przy lądowaniu)
b) skrócona kość udowa
c) kości podudzia (strzałkowa i goleniowa) często zrastają się ze sobą tworząc kość goleniową
d) dolne kości stępu i śródstopia zrastają się w czasie rozwoju zarodkowego w kość skokową (powstanie dodatkowej dźwigni i stawu skokowego tylnego - amortyzacja przeciążeń)
e) redukcja palców w kończynie dolnej - brak palca piątego, pierwszy skierowany do tyłu, drugi, trzeci i czwarty skierowane do przodu
f) u niektórych ptaków, np. struś afrykański dwupalcowość
Układ mięśniowy
- dobrze rozwinięta muskulatura (szczególnie mięśnie skrzydeł - u lotników; kończyn dolnych - u biegaczy)
- brak przepony
- ruch skrzydeł w dół - mięsień piersiowy
- ruch skrzydeł w górę - mięsień kruczoramienny
- oba mięśnie przyczepione do grzebienia mostka i kości ramieniowych
Układ oddechowy
- złożony z płuc i worków powietrznych
- mało elastyczne płuca
- duża powierzchnia czynna płuc
- do każdego płuca prowadzi oskrzele główne, od którego odchodzą liczne oskrzela II-go rzędu
- oskrzela II-go rzędu dzielimy na grzbietowe (wdechowe) i brzuszne (wydechowe)
- oskrzela II-go rzędu rozdzielają się na drobniejsze oskrzeliki III-go rzędu ułożone równolegle względem siebie
- pomiędzy oskrzelikami III-go rzędu mieści się plątanina kapilar powietrznych i krwionośnych, ma tam miejsce wymiana gazowa
- średnica kapilar powietrznych jest bardzo mała, np. u gołębia m. (skutek bardzo rozbudowana powierzchnia oddechowa płuc; wada - są*4 bardzo delikatne, dlatego płuca ptaków nie mogą pracować systemem miechowym - płuca ptaków mają charakter przepływowy)
- funkcję pomp ssąco-tłoczących spełniają cienkościenne i słabo unaczynione worki powietrzne (zazwyczaj 9)
- worki dzielimy na przednie (m.in. szyjne, obojczykowe i piersiowe przednie) oraz tylne (piersiowe tylne i brzuszne)
- worki płucne wnikają nawet do kości długich (np. ramienia)
- ucisk mięśni szkieletowych na worki zmienia ich objętość i wymusza przepływ powietrza przez płuca
- w czasie lotu wdechy i wydech są zsynchronizowane z wymachami skrzydeł
- uniesienie skrzydeł = wdech
- opuszczenie skrzydeł = wydech
- występuje zjawisko podwójnego oddychania - podczas wdechu i podczas wydechu przez płuca przepływa świeże powietrze
- wdech: zasysanie powietrza przez worki tylne; jama płuca; podczas wdechu*oskrzela główne*krtań dolna*tchawica*nosowa wejście do oskrzeli brzusznych jest zamknięte; wdychane przez oskrzela grzbietowe powietrze przechodzi od tyłu do kapilar płucnych i dalej do worków przednich; część przechodzi przedłużeniem oskrzela głównego - oskrzelem workowym - do worków tylnych (nie pokonuje sieci kapilarnej)
- wydech: zamknięcie oskrzeli grzbietowych i przedłużenia oskrzela głównego, otwarcie oskrzela brzusznego; ucisk na przednie i tylne worki powoduje, że nie użyte wcześniej powietrze z worków tylnych przepływa do przodu przez sieć kapilar płucnych, a zużyte wcześniej powietrze, wypełniające worki przednie, usuwane jest przez oskrzela wydechowe do oskrzela głównego i dalej na zewnątrz
- przepływ powietrza przez kapilary płucne jest zawsze jednokierunkowy - od ogona do głowy
- worki stanowią wraz z mięśniami tłocznię powietrza
- worki zmniejszają ciężar właściwy ptaka
- worki są rezerwuarem powietrza
- worki biorą udział w nawilżaniu powietrza
- worki chronią przed przegrzewaniem w czasie lotu
- worki umożliwiają ogrzewanie zimnego i schładzanie gorącego powietrza
Układ krążenia
- cztero-jamiste serce o dużej sprawności
- całkowite oddzielenie krwi natlenionej od odtlenionej
- serce ptaków może pracować z częstotliwością setek cykli na minutę (u kolibrów około 1000)
- redukcja zatoki żylnej (za wyjątkiem nielotów)
- redukcja liczby naczyń opuszczających lewą komorę (jeden łuk aorty - lewy)
- zmniejszenie wielkości krwinek w porównaniu do gadów
- krwinki jądrzaste i krótko żyjące
kapilary*tętnice*łuk aorty (lewy)*- obieg krwi - duży: lewa komora prawy przedsionek*szczątkowa zatoka żylna*żyły główne*żyły*tkankowe
lewy przedsionek*żyły płucne*kapilary płucne*tętnice płucne*pień płucny*- obieg krwi - mały: prawa komora
Układ wydalniczy i rozrodczy
- narządy wydalnicze - nerki typu ostatecznego (zanercza)
- kwas moczowy - produkt przemiany związków azotowych (w nerkach nie dochodzi do zagęszczenia moczu)
- brak pęcherza moczowego
- rozcieńczony mocz przepływa moczowodem do kloaki i dopiero tam ulega zagęszczeniu
- ptaki morskie piją słoną wodę, a nadmiar wody wydalają przez gruczoł solny uchodzący u nasady dzioba
- nefrony w nerkach mają niewielkie pętle i słabo zagęszczają mocz
- jaja ptaków należą do największych w całym świecie zwierzęcym
- zachowania godowe osiągają wysoki stopień rozwoju
- dymorfizm płciowy
- u samic funkcjonuje tylko lewy jajnik i jajowód (zmniejszenie masy ciała)
- zapłodnienie następuje w jajowodzie; dopiero potem komórka jajowa zostaje zaopatrzona w osłonki: białkową, pergaminową i skorupkę wapienną
- złożenie jaja jest możliwe dzięki rozwartej od tyłu miednicy (brak spojenia łonowego)
- jaja muszą byś wysiadywane (wyjątek nogale zakopujące jaja w kopcach butwiejących liści
- ptaki dzielimy na gniazdowniki - pisklęta niedołężne, często ślepe, np. drapieżne, kukułkowate, wróblowate, dzięciołowate, papugi i gołębie; zagniazdowniki - pisklęta wkrótce po wykluciu są dość samodzielne i mogą opuszczać gniazdo w poszukiwaniu pokarmu, jednak opieka rodzicielska jest jeszcze potrzebna przez pewien czas, np. blaszkodziobe, kuraki, żurawie, perkozy
Układ pokarmowy
- brak zębów
- u wielu gatunków przełyk uległ rozszerzeniu w wole i tam ma miejsce wstępne rozmiękczanie
- żołądek ma budowę dwuczęściową: I część intensywne wydzielanie soków trawiennych - żołądek gruczołowy; II część silnie umięśniona, miażdżenie i rozcieranie pokarmu - żołądek mięśniowy
- występowanie dwuczęściowego żołądka jest dowodem na słuszność zasady korelacji (zmiana w budowie i funkcjach jednego narządu powoduje zmiany w budowie i funkcjach innego - brak zębów a żółądek mięśniowy)
- niektóre ptaki połykają małe kamienie, tzw. gastrolity
- długość jelita ptaka zależy od jego diety
- jelito kończy się w steku (kloace)
- do kloaki uchodzą również moczowody i nasieniowody (u samic lewy jajowód)
- szeroki zakres przystosowań do rodzaju pożywienia: ziarnojady, owadożerne, odcedzające, nektarojady, rybożerce i mięsożerce
Układ nerwowy i narządy zmysłów
- mózg ptaka jest siedem razy większy od mózgu gada
- krótkie i bardzo rozepchnięte na boki mózgowie (środek ciężkości)
- dalszy rozwój kresomózgowia
- zatracenie liniowego układu części mózgowia
- gładkie półkule kresomózgowia
- silnie rozwinięty móżdżek
- esowate wygięcie rdzenia przedłużonego
- z mózgowia wychodzi 12 par nerwów czaszkowych
- kresomózgowie - duże, szerokie i gładkie półkule nakrywają całkowicie międzymózgowie (silny przerost jąder ciała prążkowanego - istoty szarej leżącej pod powierzchnią mózgu, znajdują się tu najwyżej zorganizowane ośrodki decyzyjne)
- móżdżek - duży (lot, dwunożność), zbudowany z trzonu i kłaczków; powierzchnia jest pobrużdżona i pokryta istotą szarą - korą móżdżku
- rdzeń przedłużony - duży
- węch - słaby; redukcja kory węchowej w kresomózgowiu; przesunięcie otworów nosowych do nasady dzioba
- wzrok - największe oczy wśród zwierząt; silnie zakrzywiona rogówka
- słabo rozwinięte narządy czucia skórnego
- dobrze rozwinięty narząd smaku
- narząd równoważno-słuchowy - brak małżowin usznych; szybkie przewodzenie sygnału w uchu i ślimaku; w uchu środkowym występuje tylko strzemiączko; krótkie przewody słuchowe zewnętrzne i nerwy słuchowe - małe zniekształcenia dźwięków; duże kanały półkoliste w uchu wewnętrznym
Występowanie i znaczenie
- najliczniejsza grupa czworonogów
- funkcjonują na wszystkich poziomach konsumentów
- są źródłem mięsa, jaj i piór
- owadożerne gatunki regulują ilość owadów-szkodników
- ptaki drapieżne ograniczają populacje szkodliwych gryzoni
- kolonijne ptaki morskie (np. kormorany i pelikany) są źródłem guana
- hodowane ze względów estetycznych
- rzadko wyrządzają poważniejsze szkody (wyj. Wikłacz czerwonodzioby)
- ptaki mogą przenosić czynniki chorobotwórcze (np. choroby papuziej), tzw. orniotozy

Charakterystyka ssaków

POKRYCIE CIAŁA:
a. gruba skóra:
- chroniąca przed utratą ciepła - włosy
- regulacja strat wody
- chroni przed urazami mechanicznymi i skokami temperatur
- zawiera liczne receptory
- tworzy barierę dla drobnoustrojów
- chroni głębiej położone komórki przed promieniowaniem UV - melanina
b. skóra składa się z:
- naskórek - zbudowany z płaskiego nabłonka wielowarstwowego, którego zewnętrzne warstwy mogą się złuszczać i spełniać funkcję ochronną; szczególnie gruby u ssaków bezwłosych
- skóra właściwa - leżącą pod naskórkiem składa się głównie z elementów łącznotkankowych; jest dobrze unerwiona i unaczyniona; zawiera gruczoły
- tkanka podskórna - często zawiera dużo tłuszczu (warstwa izolacyjna, zapasowa; u ssaków wodnych zmniejsza ciężar właściwy)
c. włosy - twory naskórkowe zbudowane z silnie zrogowaciałych komórek;
- u gatunków morskich (walenie) jak i niektórych ssaków afrykańskich (słonie, nosorożce) owłosienie zanika
- włos zbudowany jest z korzenia zanurzonego w pochwie włosowej i łodygi
- u podstawy korzenia wykształca się specjalne zgrubienie - opuszka włosa, obejmująca łącznotkankową brodawkę odpowiedzialną za odżywianie opuszki
- włosy mogą ulegać specjalnym przekształceniom (kolce jeżozwierza i rogi nosorożca)
- w okolicy nosowej u wszystkich ssaków występują włosy czuciowe
- do rogowych wytworów naskórka zaliczamy rzadko występujące u ssaków łuski rogowe (ogon szczura); pazury, kopyta i paznokcie
d. rogi - puste, nierozgałęzione „puszki” rogowe, osadzone na wyrostkach kości czołowych
e. poroża - twory kostne, zwykle rozgałęzione i okresowo zrzucane
f. gruczoły potowe - wydzielają pot - wodny roztwór soli mineralnych i śladowych ilości mocznika i amoniaku (u waleni, słoni nie występują; u psowatych jest ich niewiele - zianie); niektóre gruczoły potowe ulegają modyfikacją:
- gruczoły zapachowe wydzielające feromony
- gruczoły mleczne uchodzące do brodawek (wyjątek stekowce, u których brodawek brak)
g. gruczoły łojowe - uchodzą do mieszków włosów, a ich wydzielina zabezpiecza włosy przed zamoknięciem
SZKIELET
- dorosłe ssaki posiadają prawie całkowicie skostniały szkielet
1. szkielet osiowy
a. czaszka budową podobna a do czaszki gadów (z charakterystyczną redukcją liczby elementów)
- wszystkie kości czaszki połączone mocno szwami (wyjątek kość żuchwowa i kostki słuchowe)
- duża mózgoczaszka - silny rozwój mózgowia
- na kości potylicznej znajdują się dwa kłykcie potyliczne
- w jamie ucha środkowego, w kości skroniowej znajdują się trzy kostki słuchowe
- mocna żuchwa zbudowana z kości żuchwowej, tworzy w tylnej części staw żuchwowo - skroniowy, szczęka górna składa się z kości szczękowej i przedszczękowej; w żuchwie i szczęce górnej składają się zębodoły; na szczękach i w dole skroniowym znajdują się zaczepy silnych mięśni żujących
- wtórne podniebienie kostne - oddziela jamę gębową od nosowej i umożliwia oddychanie podczas żucia pokarmu
- nozdrza zewnętrzne przesunięte są do przodu a wewnętrzne do tyły (dobry węch)
b. kręgosłup i klatka piersiowa
- odcinek piersiowy - kręgi odcinka piersiowego zestawione stawowo z żebrami
- odcinek lędźwiowy - kręgi przypominają kręgi piersiowe, ale pozbawione są żeber
- odcinek krzyżowy - kręgi zrastają się w kość krzyżową (podpora dla kończyn tylnych)
- odcinek ogonowy - tworzy go zmienna liczba kręgów; u niektórych gatunków ulega redukcji
- ograniczenie ruchomości kręgosłupa - wykształcenie kręgów płaskich
- rozwinięcie pomiędzy trzonami chrzęstnych dysków międzykręgowych
- zanik struny grzbietowej już podczas embriogenezy
- jedyną pozostałością po występowaniu struny grzbietowej są tzw. jądra galaretowate
2. szkielet obręczy i kończyn
a. obręcz barkowa i kończyny przednie
- redukcja liczby elementów; brak kości kruczych
- w podstawowym ustawieniu kończyn przednich (pozycja nawrotna) kości przedramienia ulegają skrzyżowaniu, a grzbiet dłoni ustawiony jest do przodu
- u prymitywnych ssaków istniała możliwość odwracania przedramienia do pozycji odwrotnej (kości przedramienia nie są skrzyżowane, a kość promieniowa i kciuk zajmują położenie wewnętrzne - dłoń nadal skierowana do przodu) - cecha zachowana u torbaczy, owadożernych i naczelnych
b. obręcz miednicowa i kończyny tylne
- miednica zbudowana z trzech dużych kości
- mocna kość udowa z główką wchodzącą w panewkę stawu biodrowego
- kość piszczelowa silniej rozwinięta od strzałkowej (u kopytnych zrośnięte)
c. modyfikacje końcowych odcinków kończyn
- kończyny stopochodne - cała stopa przylega do podłoża (niedźwiedziowate, człowiek)
- kończyny półstopochodne - uniesienie śródstopia - łasicowate
- kończyny palcochodne - u zwierząt szybko biegających
- kończyny skrajnie palcochodne - (kopytochodne) stopa opiera się o podłoże tylko na końcach części palców
UKŁAD ODDECHOWY
- ssaki są zwierzętami wyłącznie płucodysznymi
- endotermia ssaków wymaga wysokiego poziomu metabolizmu - duże zapotrzebowanie na tlen
- zwiększenie powierzchni wymiany gazowej
- usprawnienie mechaniki wentylacji płuc
- każde płuco ssaka zbudowane jest z płatów - prawe z trzech, a lewe z dwóch
- bardzo rozgałęzione drzewo skrzelowe - oskrzela główne dzielą się na oskrzela płatowe, te zaś na segmentowe, w końcu na oskrzela pęcherzykowate, które w końcowych odcinkach mają tzw. pęcherzyki płucne
- nabłonek płaski pęcherzyków ma dużą powierzchnię
- szeroka jama nosowa umożliwia wstępne nagrzanie i nawilgocenie powietrza
- nozdrza wewnętrzne przesunięte daleko w tył w okolicę gardła
- krtań górna - zbudowana z chrząstek; w jej wnętrzu znajdują się struny głosowe - fałdy błony śluzowej
- tchawica rozgałęziająca się na oskrzela główne
- rytmiczne ruchy klatki piersiowej powoduje naprzemienny skurcz (odsunięcie mostka i zwiększenie objętości płuc) i rozkurcz mięśni oddechowych, dodatkowo wspomagany przeponą
UKŁAD KRĄŻENIA
- dwuobiegowy z czterojamistym sercem
- dwa przedsionki i dwie komory - całkowite oddzielenie krwi utlenionej od odtlenionej
- całkowita redukcja zatoki żylnej (pozostaje tzw. Węzeł zatokowo - przedsionkowy - rozrusznik serca)
- w prawym otworze przedsionkowo komorowym znajduje się zastawka trójdzielna
- w lewym otworze przedsionkowo komorowym znajduje się zastawka dwudzielna
- serce ssaka jest relatywnie dwa razy mniejsze od serca ptaka
- na prawym przedsionku ssaków nie występuje nawet szczątkowa zatoka żylna
- do prawego przedsionka uchodzą dwie żyły główne (u ptaków trzy)
- do lewego przedsionka uchodzą dwie do czterech - a nawet więcej - żył płucnych (u ptaków dwie, ale przed wejściem do przedsionka zlewają się w jedną)
- ssaki zachowały tylko lewy luk aorty
- bazjądrzaste erytrocyty o okrągłym kształcie (wyjątek: lamy, daniele i wielbłądy - owalne)
UKŁAD WYDALNICZY I ROZRODCZY
- nerki typu ostatecznego (zanercza) o bardzo wysokim stopniu rozwoju
- mocz z nerek odprowadzany jest moczowodem wtórnym do pęcherza moczowego i dalej do cewki moczowej
- u samic uchodzi do tzw. zatoki moczopłciowej
- u samców końcowy odcinek służy również do wyprowadzania nasienia
- przyczyną rozchodzenia się dróg moczowych, pokarmowych i rodnych jest żyworodność
- dymorfizm płciowy (samiec większy od samicy - wyjątki: walenie, hipopotamy, tapiry)
- komórki jajowe ssaków są małe i zawierają mało materiału żółtkowego (wyjątek: stekowce)
- większość ssaków wykazuje tylko okresową aktywność rozrodczą
- okres rozrodczy ssaków nazywamy rują
- u ssaków zamieszkujących strefę umiarkowaną występuje charakterystyczna sezonowość aktywności płciowej (cykl regulowany hormonalnie za pomocą szyszynki związany z długością dnia)
- u ssaków zamieszkujących strefę równikową takich okresów może być więcej (wielorujowce)
UKŁAD POKARMOWY
- szeroka baza pokarmowa
- bardzo sprawny aparat obróbki pokarmu
- w życiu płodowym do organizmu przenikają wolne aminokwasy
- w mleku matki występuje białko - kazeina (enzym reina wytrąca białko z roztworu)
- heterodontyczne uzębienie i język
- umięśnione wargi
- z jamy gębowej pokarm trafia przez przełyk do żołądka, a stamtąd do dwunastnicy (wydzieliny trzustki i wątroby), jelito cienkie (ostateczne trawienie), jelito grube (resorpcja wody i formowanie mas kałowych)
- wyróżniamy ssaki mięsożerne, roślinożerne i wszystkożerne
- jedynym monofagiem wśród ssaków jest panda
UKŁAD NERWOWY I NARZĄDY ZMYSŁÓW
- kresomózgowie - największa część mózgu, zbudowana z dwóch półkul połączonych tzw. wielkim spoidłem; silnie pofałdowaną powierzchnię półkul zajmuje głównie sześciowarstwowa kora nowa; wyróżniamy płaty kresomózgowia: czołowy (myślenie), ciemieniowy (czucie kontaktowe), potyliczny (wzrok), skroniowy (słuch i pamięć)
- międzymózgowie małe i niewidoczne od góry - szyszynka ukryta jest między półkulami kresomózgowia
- śródmózgowie - najmniejsza część mózgu u ssaków
- móżdżek - duży, silnie pobrużdżony (druga co do wielkości część mózgu); podzielony na dwie półkule połączone tzw. robakiem; pokryty dobrze wykształconą, trójwarstwową korą móżdżku
- rdzeń przedłużony normalnie rozwinięty z charakterystycznym dla owodniowców wygięciem
- z mózgu ssaków wychodzi 12 par nerwów czaszkowych
- narząd węchu - większość makrosomatyczne; mikrosomatyczne - płetwonogie, walenie fiszbinowe; anosomatyczne - walenie zębowe
- narząd wzroku - dobrze rozwinięty (u gatunków podziemnych mogą zredukowane całkowicie; najlepiej rozwinięty u naczelnych); oczy przesunięte na przód głowy - lepsza ocena przestrzenna odbieranych obrazów; u większości ssaków osłonięte trzema powiekami (górna, dolna i przezroczysta migotka); dwuwypukła soczewka (u gatunków wodnych kulista); akomodacja przez zmianę kształtu soczewki; ssaki nocne posiadają dodatkową warstwę odbijającą światło na naczyniówce
- narząd równoważno - słuchowy - dobrze rozwinięty; występuje małżowina, kostki słuchowe i skręcony ślimak
- narząd smaku - dobrze rozwinięty - kubki smakowe zebrane w brodawkach smakowych na języku i błonie śluzowej jamy gębowej.

---