Stara baśń - opracowanie
czas akcji utworu: IX wiek naszej ery (stąd też pełny tytuł: „Stara Baśń: powieść z IX wieku)
miejsce akcji: Wielkopolska, okolice jeziora Gopło
autor: Józef Ignacy Kraszewski (1812 - 1887)
„Stara baśń” to pierwsza powieść z cyklu 29 historycznych powieści Kraszewskiego („Dzieje Polski”), wydana w 1876
Streszczenie utworu:
Tom I
Początkowo następuje opis stosunków handlowych Niemców z Polanami. Hengo, handlarz, przywozi przedmioty z żelaza, zjawia się wraz z swoim synem w chacie Wisza. Wisz narzeka na „nowe czasy”, Hengo pokazuje mu biżuterię, w tym krzyż z żelaza. Potem rozmawiają o kneziu Chwostku, do którego Hengo ma się udać. Hengo spotyka się z Smerdą, sługą Chwostka w chacie Wisza, pojawiają się bohaterki kobiece - Jaga (żona Wisza) i Dziwa (jedna z jego córek). Smerda mówi o wyborze młodzieńców wśród Polan na sługów dla knezia - wybór pada na Sambora. Zjawia się też ślepy śpiewak zwany Słowanem. Śpiewa on pieśń o królu znad Dunaju, o smoku i królu Kraku oraz o królewnie Wandzie.
Następnie jest opis grodu knezia Chwostka, który ma niemieckie nałożnice, żonę Niemkę, istnieje groźba panowania Niemców nad Polanami. Koło grodu jest pełno psów i kruków, a na niebie zjawia się czerwony księżyc - znak śmierci i krwi. W grodzie knezia mają miejsce uczty, na które Chwostek zaprasza mężczyzn z plemion polańskich, po czym upija ich miodem i doprowadza do tego, że mordują się wzajemnie.
Wisz odwiedza Domana, rozmawiają o niedoli Polan pod władzą Chwostka. Powstaje plan wiecu starszyzny na Żmijowym Uroczysku obok świętego dębu, w głębi lasu, gdzie dawniej odbywały się wiece. Wisz i Doman uważają, że informacja o wiecu powinna zostać rozpowszechniona w sposób tajny, tak, aby nikt postronny się o tym nie dowiedział.
Wisz z Domanem odwiedzają Miłosza, którego jeden z synów został zabity przez Chwostka, a drugi jest oślepiony. Miłosz jest przez to uprzedzony do ludzi i początkowo nie zamierza uczestniczyć w wiecu. Podejrzewa, że Wisz i Doman są wysłannikami Chwostka i chce ich przepędzić, ci jednak tłumaczą mu, że potrzebna jest zemsta na złym kneziu.
Wisz i Doman wędrują do chaty Piastuna (Piasta), który mieszka blisko Gopła, jest też powszechnie szanowany (zna prawo i wszystkie podania i obyczaje). Wisz sugeruje, że skoro Piastun mieszka blisko Chwostka, to prawdopodobnie zna też jego środowisko, mówi też o wiecu. Piast wspomina dawne czasy, gdy Słowianie żyli w pokoju, lecz potem musieli bronić się przed Niemcami, wspomina też jednak, że bez kneziów Niemcy by ich wybili. Wisz odpowiada, że nie chodzi o likwidację kneziów, lecz tylko Chwostka.
Do chaty Piastuna przychodzi Znosek - szpieg Chwostka i mówi, że ten chce pojednać się ze wszystkimi i zaprasza na ucztę.
Wisz wraca do domu i rozmawia ze swoim synem Ludkiem o wiecu, gdy zjawia się Sambor, który uciekł z dworu Chwostka. Sambor donosi, że Chwostek już wie o planach wiecu. Wkrótce przyjeżdża Smerda, wywiązuje się walka, w której Wisz ginie.
Wisz zostaje pochowany - jego ciało jest spalone na stosie pogrzebowym wraz ze swoim koniem, pojawia się Słowan. Doman zawiera ugodę z synami Wisza, żąda jednak Dziwy za żonę. Ci nie chcą się na to zgodzić, uzasadniają to tym, że Dziwa ślubowała czystość bogom. Żywia - siostra Dziwy - stara się ją przekonać, ta jednak nie ustępuje. Doman zapowiada, że weźmie Dziwę siłą.
Wiec zwołano w przeddzień święta Kupały, na Żmijowym Uroczysku. We wnętrzu dębu ukrywa się Znosek, ale zostaje ugryziony przez żbika i trafiony strzałą w oko. Część starszyzny Polan (Mieszkowie) proponuje walkę wprost z Chwostkiem, inni uważają, że wszyscy powinni trzymać się razem. Żbik, który zaatakował Znoska, zostaje zabity, co jest uznane za dobrą wróżbę.
Żywia nadal rozmawia z Dziwą, ta przepowiada siostrze nadejście swatów, zjawia się Jaruha - „wiedźma”, stara baba umiejąca wróżyć i znająca lecznicze zioła. Radzi ona Dziwie aby nie szła na Kupałę. Do Jaruhy przychodzi Znosek z prośbą o pomoc.
Tom II
Rozpoczyna się od święta Kupały. Śpiewane są pieśni, palone ognie, w osadzie ludzie tańczą, zaproszeni są Słowan i Wiłuj. Dziwa waha się, czy iść na święto, ale lekceważy radę Jaruhy i idzie. Ludek i Sambor chcą ją chronić, jednak Sambor zostaje związany, a Dziwa porwana. Sambor spotyka Jaruhę, która opowiada mu o zdarzeniu, mówi też, że Dziwa jest zarozumiała i leniwa. Dziwa jednak zjawia się w domu - okazuje się, że uciekła od Domana, wcześniej ciężko go raniąc, początkowo uważa, że go zabiła jego własnym mieczem. Dziwa postanawia udać się do chramu Nijoły (boga śmierci) na Lednicę.
Doman ciężko ranny leży w swoim dworze, leczy go Jaruha. Myszko chce dowiedzieć się, co było przyczyną tak ciężkiej rany, ale każdy ze wstydu ukrywa prawdę. W końcu sam Doman mówi Myszkowi, że został raniony przez kobietę. Rozmawiają o Chwostku i walce z nim. Zjawia się Bumir z sadłem niedźwiedzia aby pomóc Domanowi w leczeniu rany. Bumir jest sceptyczny wobec walki z kneziem, obawia się zemsty.
Dziwa przybywa do chramu. Tam opowiada Wizunowi o tym, co przeżyła, ten jednak radzi jej, że może tu tylko pomieszkać jakiś czas. Wizun rozpacza, gdyż zna Domana od małego. Do chramu przybywa Chwostek, Dziwa przepowiada mu krew, śmierć i walkę. Chwostek jest wściekły i odgraża się Wizunowi. Wraca do dworu i tam rozmawia z Brunhildą, która radzi mu uwolnić oślepionego syna Miłosza, Leszka.
Do chaty Piastuna zjawiają się dwaj nieznani przybysze - chrześcijanie, którzy głoszą Ewangelię, pochodzą z Moraw. Wtedy pojawiają się ogniste wici - znaki wojny.
Doman jedzie do chramu na Lednicę, tam spotyka Dziwę i zapewnia ją o swojej miłości. Spotyka też Wizuna, który radzi mu żeby zostawił Dziwę a zamiast niej wziął córkę zduna.
Chwostek obserwuje przygotowania do wojny, ale uważa, że Polanie się nie odważą go zaatakować. Ci jednak przystępują do oblężenia. Ginie Znosek i inni mieszkańcy dworu Chwostka. Po dziesięciu dniach wymarł cały dwór knezia, Chwostek i jego żona prawdopodobnie umarli z głodu.
Tom III
Ścibor jedzie do Piastuna na naradę, ten jednak odmawia i wraca do pracy - jest bartnikiem. Powstaje problem, kto powinien być teraz kneziem, zaczynają się spory między rodami. Doman opowiada Piastunowi o przygodzie z Dziwą, gdy zjawia się Jaruha. Przytacza ona bajkę o kłócących się mrówkach. W końcu Wizun podaje cechy nowego knezia: powinien być pokorny, mały i ubogi, oraz że każdy potrzebuje zgody i jedności.
Zjawiają się wojska Pomorców i Niemców, a Leszek i Pepełek chcą zemsty za śmierć rodziców.
Doman postanawia ożenić się z córką zduna, Milę. Zostaje jednak ona zabita podczas walki z Niemcami.
Doman przyjeżdża na Lednicę, pojawia się tam też Jaruha, która próbuje skłonić Dziwę do zmiany decyzji o małżeństwie.
Na nowego knezia zostaje wybrany Piastun, a nad Gopłem zaczyna się budowa nowego grodu, który ma być prosty, aby przypominał o przeszłości knezia.
Doman porywa Dziwę z Lednicy, ale tym razem do domu Wiszów. W końcu zostają małżeństwem.
Powieść historyczna jako gatunek:
Dzieli się na dwa podgatunki:
- walterskottowski
pamiętnikarski
typowo polska odmiana: gawęda szlachecka
Powieść historyczna powstała w XIX wieku, a jej prekursorem był Walter Scott. W epoce romantyzmu i później była ona często alegorią wydarzeń teraźniejszych (przykład: „Stara baśń” ma wyraźne podłoże ideowe, ukazując walki Polan z Niemcami nawiązuje do wydarzeń z zaboru pruskiego). W powieści historycznej czas akcji obejmuje odległe epoki i wydarzenia. Częstym zabiegiem są rozmaite stylizacje językowe (archaizmy), niekiedy powieść historyczna związana jest z badaniami etnograficznymi.