PYTANIA NA EGZAMIN Z HIGIENY ZWIERZĄT:

1. Kto zgodnie z ustawą o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczania chorób zakaźnych zwierząt z dn. 11 marca 2004 r odpowiada za bezpieczeństwo zdrowia zwierząt? Jakie obowiązki ciążą na właścicielu (posiadaczu) zwierzęcia w przypadku wystąpienia choroby zakaźnej?

•W przypadku podejrzenia wystąpienia choroby zakaźnej zwierząt, a w szczególności poronienia u bydła, świń, owiec i kóz, objawów neurologicznych u zwierząt, zmian o charakterze krost, pęcherzy, nadżerek lub wybroczyn na skórze i błonach śluzowych zwierząt kopytnych, znacznej liczby nagłych padnięć, posiadacz zwierzęcia jest obowiązany do:

•1) niezwłocznego zawiadomienia o tym organu Inspekcji Weterynaryjnej albo najbliższego podmiotu świadczącego usługi z zakresu medycyny weterynaryjnej, albo wójta (burmistrza, prezydenta miasta);

•2) pozostawienia zwierząt w miejscu ich przebywania i niewprowadzania tam innych zwierząt;

•3) uniemożliwienia osobom postronnym dostępu do pomieszczeń lub miejsc, w których znajdują się zwierzęta podejrzane o zakażenie lub chorobę, lub zwłoki zwierzęce;

•4) wstrzymania się od wywożenia, wynoszenia i zbywania produktów, w szczególności mięsa, zwłok zwierzęcych, środków żywienia zwierząt, wody, ściółki, nawozów naturalnych w rozumieniu przepisów o nawozach i nawożeniu i innych przedmiotów znajdujących się w miejscu, w którym wystąpiła choroba;

•5) udostępnienia organom Inspekcji Weterynaryjnej zwierząt i zwłok zwierzęcych do badań i zabiegów weterynaryjnych, a także udzielania pomocy przy ich wykonywaniu;

•6) udzielania organom Inspekcji Weterynaryjnej oraz osobom działającym w imieniu tych organów wyjaśnień i podawania informacji, które mogą mieć znaczenie dla wykrycia choroby i źródeł zakażenia lub zapobiegania jej szerzeniu.

2.Jakie prawa dotyczą Powiatowego Lekarza Weterynarii przy zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt?

•. 44. 1. W celu zwalczania chorób zakaźnych zwierząt podlegających obowiązkowi zwalczania powiatowy lekarz weterynarii, w drodze decyzji, może:

•1) nakazać odosobnienie, strzeżenie lub obserwację zwierząt chorych lub zakażonych albo podejrzanych o zakażenie lub o chorobę;

•2) wyznaczyć określone miejsce jako ognisko choroby;

•3) zakazać wydawania świadectw zdrowia, dokumentów handlowych lub przewozowych;

•4) nakazać zabicie lub ubój zwierząt chorych lub zakażonych, podejrzanych o zakażenie lub o chorobę albo zwierząt z gatunków wrażliwych na daną chorobę zakaźną zwierząt;

•5) nakazać oczyszczenie i odkażenie miejsc oraz środków transportu, a także odkażenie, zniszczenie lub usunięcie w sposób wykluczający niebezpieczeństwo szerzenia się choroby zakaźnej zwierząt, środków żywienia zwierząt, ściółki, nawozów naturalnych w rozumieniu przepisów o nawozach i nawożeniu, oraz przedmiotów, z którymi miały kontakt zwierzęta chore, zakażone lub podejrzane o zakażenie lub o chorobę;

•6) zakazać osobom, które były lub mogły być w kontakcie ze zwierzętami chorymi, zakażonymi lub podejrzanymi o zakażenie lub o chorobę, czasowego opuszczania ogniska choroby;

•7) nakazać odkażanie rzeczy osób, które miały lub mogły mieć kontakt ze zwierzętami chorymi, zakażonymi lub podejrzanymi o zakażenie lub o chorobę;

•8) zakazać karmienia zwierząt określonymi środkami żywienia zwierząt lub pojenia z określonych zbiorników i ujęć wody;

•9) zakazać w ognisku choroby wprowadzania, przeprowadzania i wyprowadzania zwierząt lub sprowadzania i wywożenia produktów, zwłok zwierzęcych i środków żywienia zwierząt;

•10) nakazać:

•a) badanie kliniczne zwierząt z pobraniem próbek do badań laboratoryjnych,

•b) przeprowadzenie sekcji zwłok zwierzęcych z pobraniem próbek do badań laboratoryjnych,

•c) wykonywanie określonych zabiegów na zwierzętach, w tym przeprowadzanie szczepień;

•11) zakazać używania zwierząt w celu rozmnażania;

•12) określać sposób postępowania ze zwierzętami chorymi, zakażonymi lub podejrzanymi o zakażenie lub o chorobę, zwłokami zwierzęcymi, produktami oraz środkami żywienia zwierząt zakażonymi lub podejrzanymi o zakażenie;

•13) nakazać podmiotom zajmującym się ubojem zwierząt przeprowadzenie uboju z określeniem jego warunków;

•14) nakazać podmiotom zajmującym się przewozem zwierząt lub zwłok zwierzęcych przewiezienie ich do wskazanych miejsc;

•15) nakazać podmiotom prowadzącym działalność w zakresie produkcji produktów zastosowanie określonej technologii.

•2. Decyzjom tym nadaje się rygor natychmiastowej wykonalności.

2. Jakie odszkodowanie przysługuje właścicielowi zwierząt gospodarskich poddanych ubojowi z nakazu organów Inspekcji Weterynaryjnej?

•Art. 49.

1. Za bydło, świnie, owce, kozy, konie, kury, kaczki, gęsi i indyki zabite lub poddane ubojowi z nakazu organów Inspekcji Weterynaryjnej albo za takie zwierzęta padłe w wyniku zastosowania zabiegów nakazanych przez te organy przy zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt podlegających obowiązkowi zwalczania przysługuje odszkodowanie ze środków budżetu państwa.

•2. Odszkodowanie przysługuje w wysokości wartości rynkowej zwierzęcia.

•5. Odszkodowanie ze środków budżetu państwa przysługuje również za zniszczone z nakazu organu Inspekcji Weterynaryjnej przy zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt podlegających obowiązkowi zwalczania produkty pochodzenia zwierzęcego, środki żywienia zwierząt oraz sprzęt, które nie mogą być poddane odkażaniu.

•6. Odszkodowanie, o którym mowa w ust. 5, przysługuje w wysokości wartości rynkowej.

3. Kto jest zobowiązany do prowadzenia ewidencji leczenia zwierząt, a kto dokonuje wpisów w tej ewidencji?

•52. 1. Choroby lub zakażenia, które mogą być przenoszone ze zwierzęcia na człowieka w sposób naturalny, zwane dalej "zoonozami", lub bakterie, wirusy lub pasożyty mogące wywoływać zoonozy, zwane dalej "czynnikami zoonotycznymi", podlegają obowiązkowi rejestracji.

•Art. 53. 1. Posiadacz zwierząt gospodarskich jest obowiązany do prowadzenia ewidencji leczenia zwierząt.

•Lekarz weterynarii leczący zwierzęta dokonuje wpisów w ewidencji leczenia zwierząt.

4. Jak zgodnie z ustawą o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (z dn. 11 .03.2004) dzieli się choroby zakaźne zwierząt wyszczególnione w załącznikach do Ustawy? Dlaczego wprowadzono załącznik wymieniający choroby podlegające zakazowi szczepień?

•Załącznik nr 2

•WYKAZ CHORÓB ZAKAŹNYCH ZWIERZĄT PODLEGAJĄCYCH OBOWIĄZKOWI ZWALCZANIA

•Załącznik nr 3

•WYKAZ CHORÓB ZAKAŹNYCH ZWIERZĄT PODLEGAJĄCYCH OBOWIĄZKOWI REJESTRACJI

•Załącznik nr 4

•CHOROBY ZAKAŹNE ZWIERZĄT PODLEGAJĄCE ZAKAZOWI SZCZEPIEŃ

5. Proszę scharakteryzować środowisko naturalne i hodowlane zwierząt

Środowisko najkrócej można określić jako jedność zespołu otaczającego i żywego organizmu. Za środowisko przyrodnicze uważamy zbiór ekosystemów naturalnych, jak też ekosystemów przeobrażonych przez człowieka.

Człowiek, jako gatunek, był od początków swego istnienia naturalnym składnikiem ekosystemu, tak jak i wszystkie zwierzęta. Jego rola w biocenozie została określona jako konsumenta i drapieżnika.

W chwili obecnej możemy przeciwstawiać pojęcie środowiska naturalnego i środowiska sztucznego, do którego zaliczymy przekształcone przez człowieka środowisko hodowlane.

Higiena zwierząt zajmuje się środowiskiem hodowlanym. Zwierzęta, podobnie jak człowiek, żyją w tak zwanej geosferze - przyziemnej dwumetrowej warstwie atmosfery, w której krzyżują się wzajemne wpływy gleby i klimatu.

Na zwierzęta wolno żyjące oddziałuje środowisko naturalne, natomiast na zwierzęta gospodarskie środowisko sztuczne, zwane środowiskiem hodowlanym.

Środowisko hodowlane jest to zespół współzależnych, nieożywionych i ożywionych czynników otaczającej zwierzę przyrody, których wpływ jest modyfikowany i uzupełniany przez człowieka i jego wytwory.

Czynnikiem wiodącym w tym środowisku jest człowiek, gdyż od jego umiejętności w dużym stopniu zależy ukształtowanie czynników środowiskowych. Człowiek sam będąc czynnikiem środowiskowym wpływa na zwierzęta i ich zdrowie, decyduje o ich lokalizacji w środowisku, sposobie żywienia, pojenia, jakości paszy i stosowaniu zasad utrzymania, treningu, ewentualnej pracy i wzajemnej relacji zwierzę - opiekun, co przy utrzymaniu zwierząt jest bardzo ważne dla osiągnięcia sukcesu.

6. Proszę omówić czynniki środowiskowe

• Z czynników środowiska wpływających na zwierzęta wyróżniamy czynniki nieożywione (abiotyczne) oraz organizmy żywe (biotyczne). Czynniki abiotyczne i biotyczne stanowią nierozerwalną całość, ich wzajemne oddziaływanie powoduje zmiany środowiska i stwarza ciągle zmieniające się warunki życia.

•Czynniki nieożywione (abiotyczne) - należą tu czynniki klimatyczne i edaficzne (gleba i woda).

•Do czynników klimatycznych kształtujących

pogodę należy zaliczyć:

•promieniowanie słoneczne

•promieniowanie kosmiczne

•jonizację powietrza

•temperaturę

•wilgotność i opady

•ruch powietrza i wielkość ochładzania

•ciśnienie atmosferyczne

•zjawiska akustyczne

•zjawiska elektryczne

•skład chemiczny powietrza

•zapylenie

•Czynniki glebowe oddziałują na zwierzęta poprzez rosnące na niej rośliny, które są pokarmem dla zwierząt. Gleba działa także jako podłoże, może ona wpływać na odpowiednią budowę kończyn (odpowiednia budowa rogu kopyta lub racicy, odpowiedni kształt kopyta lub racicy). Rodzaj gleby może wpływać na podatność wystąpienia pewnych chorób pasożytniczych, grzybiczych czy bakteryjnych.

•Rodzaj gleby jest czynnikiem, który musi być brany pod uwagę przy planowaniu budowy budynków inwentarskich, wybiegów dla zwierząt gospodarskich oraz obiektów utrzymania dzikich zwierząt w niewoli.

•Woda, ma duże znaczenie dla zwierząt, jest wymagane pewne minimum wody pitnej potrzebne do przetrwania danego gatunku. Oprócz ilości wody ważna jest jej jakość - czystość.

•Wilgotność powietrza i opady będą czynnikami klimatycznymi, ale woda pitna to czynnik edaficzny.

•Duża wilgotność gleb ciężkich powoduje konieczność specjalnych postępowań przy posadowieniu budynku, przygotowania wybiegów dla zwierząt, pewne gatunki, czy nawet rasy zwierząt w takich warunkach uzyskują gorsze wyniki produkcyjne i zdrowotne.

•Czynniki biotyczne - zaliczamy tu rośliny i  zwierzęta oraz drobnoustroje. Wywierają one wpływ na rozwój innych organizmów i wzajemnie na siebie oddziałują.

•Czynniki biotyczne pozostające w równowadze biologicznej, tworzą biocenozę czyli zespół życia.

7. Charakterystyka klimatu i pogody

•Pogodę charakteryzuje zmienność zjawisk, a klimat - ich stałość oraz powolne zmiany.

•Klimat umiarkowany odznacza się cyklicznością występowania pór roku, czyli sezonowością. W strefach klimatu umiarkowanego rozróżnia się typy klimatu (morski i lądowy).

•Klimat morski - odznacza się małymi wahaniami temperatur, zarówno dobowych jak i rocznych. Roczne wahania temperatury tego klimatu rzadko przekraczają 15 stopni C. Lata są mało upalne. Czynnikami klimatu morskiego jest słońce, czyste powietrze oraz zmienny i niezbyt zimny wiatr działający na organizm jak masaż. Czynniki te podnoszą apetyt, wzmacniają sen, usprawniają termoregulację i hartują zwierzęta. Klimat morski wywiera dodatni wpływ na roślinność, przez co łąki i pastwiska dobrze wegetują i dają pełnowartościową paszę.

Klimat lądowy zwany kontynentalnym odznacza się znacznymi wahaniami temperatury w skali rocznej zbliżonymi do 60 stopni C. Występują duże wahania dobowe temperatury nie tylko między dniem a nocą, ale także w ciągu dnia i nocy. Wiatry wieją słabiej, wilgotność powietrza jest niższa niż w klimacie morskim, czego następstwem jest mniej opadów i mgieł i pogodniejsze dni. W klimacie tym lata są suche i upalne, zimy zaś ostre i długie. Promieniowanie słoneczne jest silniejsze niż w klimacie morskim

•Szczególnym typem klimatu lądowego jest klimat górski, cechujący się mniejszym ciśnieniem atmosferycznym, lecz i częstymi jego zmianami. W klimacie górskim występuje stosunkowo duże natężenie promieniowania słonecznego przenikającego bez większych strat przez suche, czyste i mniej gęste powietrze górskie.

•Mniejsze ciśnienie cząsteczkowe tlenu wpływa ogólnie korzystnie na zwiększenie liczby erytrocytów i hemoglobiny we krwi oraz na czynności narządu oddechowego.

•Intensywne promieniowanie słoneczne, powoduje drażnienie skóry przez promienie podczerwone (IR), a także powoduje wzrost grubszej warstwy naskórka i większą ilość melaniny w skórze jako wynik silnego działania promieniowania ultrafioletowego (UV), te czynniki wpływają dodatnio na elastyczność i wytrzymałość skóry, która staje się mocniejszą barierą dla czynników chorobotwórczych.

8. Wpływ klimatu i pogody na zwierzęta

Wszystkie czynniki klimatyczne wywierają wpływ na organizm zwierząt. Wpływ ten może być bezpośredni przez działanie promieniowania słonecznego, zmian ciśnienia, czynników termicznych, wiatru itd. lub pośredni, np. poprzez stan pastwiska w zależności od opadów. Wysoka temperatura może spowodować poważne zaburzenia w termoregulacji oraz podobnie jak niska temperatura obniżenie produkcyjności zwierząt. W okresie ostrej zimy może wystąpić obniżenie odporności humoralnej u zwierząt wskutek gorszego żywienia.

•Pogoda oddziałuje też pośrednio na zwierzę poprzez jej wpływ na rozwój drobnoustrojów warunkowo chorobotwórczych i chorobotwórczych oraz pasożytów i ich żywicieli pośrednich. Długotrwałe susze i upalne pogody powodują m.in. wysychanie błon śluzowych i pojawianie się dużych ilości pyłów w powietrzu i tym samym wpływają na zmniejszenie odporności na zakażenie dróg oddechowych.

•Warunki pogodowe oddziałują na ośrodkowy układ nerwowy i powodują mniejsze lub większe stałe zmiany w układzie naczyniowym, zwłaszcza obwodowym i w gruczołach potowych skóry, ćwicząc sprawność termoregulacji skóry, a także wpływają na stan i czynności oraz na przemianę materii i ogólny stan zdrowia.

•Zwierzęta młode, słabe i wycieńczone oraz zwierzęta utrzymywane w jednolitym klimacie są mało odporne na zmiany pogody.

•Choroby zależne od czynników klimatycznych nazwano meteorotropowymi, występują one sezonowo.

•Wszelkie zmiany warunków klimatycznych i pogodowych są czynnikami prowadzącymi do powstawania u zwierząt w różnym czasie i w różnym stopniu odpowiednich mechanizmów regulacyjnych oraz wytwarzania nowych odruchów obronnych i czynności. Organizm zwierzęcy ma zdolność wytwarzania odruchów warunkowych i bezwarunkowych jako stałych połączeń między zmiennymi czynnikami otaczającego go środowiska i odpowiadającymi im reakcjami organizmu. Im częstsze są te zmiany i im dłużej oddziałują na organizm, tym słabiej zwierzę zaczyna na nie reagować, czyli organizm w pewnych granicach przystosowuje się do nowych warunków zewnętrznych.

9. Proszę omówić związki produkcji zwierzęcej z produkcją roślinną

•Od zarania cywilizacji rolniczej produkcja zwierzęca była powiązana z produkcją roślinną poprzez wykorzystanie obornika, używanie zwierząt jako sprzężaju do prac polowych, do transportu płodów rolnych, do młocki, poruszania urządzeń nawadniających, a jednocześnie dokarmianie zwierząt paszami z produkcji roślinnej.

•W dwudziestym wieku przy specjalizacji i tworzeniu ogromnych ferm tzw. „przemysłowych” nastąpiło rozluźnienie związków produkcji zwierzęcej i roślinnej.

•Obecnie jedynie przeżuwacze, z racji dużej ilości materii organicznej potrzebnej do żywienia, są ściśle związane terytorialnie z produkcją roślinną.

•Można podsumować, że związki produkcji zwierzęcej i roślinnej zmieniły się, mimo, że nadal istnieją nie są tak uzależnione terytorialnie.

10. Aklimacja, aklimatyzacja i adaptacja zwierząt

•Zjawiska chwilowego lub stałego przystosowania się zwierzęcia do zmienionych warunków środowiska nazywamy aklimacją, aklimatyzacją i adaptacją.

•Aklimacja - jest to przystosowanie się zwierzęcia do chwilowo zmienionych warunków otoczenia. Najczęściej jest to zmiana w termoregulacji wskutek zadziałania zimna. Polega ona głównie na zwiększonej sekrecji katecholamin i hormonów tarczycy, a także glukagonu, regulujących procesy spalania węglowodanów i tłuszczów.

•Aklimatyzacja - jest to całokształt procesów fizjologicznych i zmian morfologicznych będących wyrazem przystosowania się zwierzęcia do zmienionych warunków środowiska, zwłaszcza warunków klimatycznych. Aklimatyzacja objawia się wzrostem podstawowej przemiany energii i produkcji ciepła. U zwierząt aklimatyzowanych do warunków o niskiej temperaturze zmienia się izolacyjność skóry (puchowe owłosienie, odkładanie tłuszczu, zmniejszenie ukrwienia skóry).

•Proces aklimatyzacji przebiega tym dłużej i trudniej, im bardziej różnią się warunki pierwotnego środowiska i te, do których dany organizm się aklimatyzuje.

• Aklimatyzacja zależy także od zdolności adaptacyjnych danego organizmu. Jako zaaklimatyzowane rozumie się te organizmy, które w nowych warunkach zachowują swoje cechy użytkowe.

•Przy zmianie warunków klimatycznych może spadać wydajność zwierząt, zwierzęta mogą nie utrzymywać cech wzorca dla danej rasy, mogą w nowych warunkach chorować lub ginąć. Obserwuje się zaburzenia zdrowotności i funkcji rozrodczych.

•Zbyt silnie działający czynnik środowiskowy nie pozwoli organizmowi na przystosowanie się i w efekcie może wywołać chorobę lub zejście śmiertelne. Stan taki mogą wywołać, np. bardzo niskie lub bardzo wysokie temperatury lub zmuszanie zwierząt podczas pracy do nadmiernego wysiłku.

•Adaptacja jest to wytworzenie się dziedzicznych właściwości przystosowawczych, tak fizjologicznych jak i anatomicznych w obrębie populacji w zmienionych warunkach środowiska.

• Nowe cechy utrwalają się gdy zmieniony czynnik działa przez wiele pokoleń.

•Adaptacja polega na przeobrażeniu puli genetycznej populacji poprzez długotrwałe działanie nowego czynnika prowadzące do selekcji naturalnej usuwającej z populacji osobniki genetycznie gorzej przystosowane, a rozpowsze-chniającej lepiej przystosowane.

•Adaptacja - stanowi istotę ewolucji organizmów. Organizm zwierzęcy przebywając przez szereg pokoleń w określonym klimacie przystosowuje się stopniowo do niego.

•Poszczególne rasy zwierząt zostały wytworzone w określonym klimacie i są do niego przystosowane. Zmiana warunków klimatycznych czy geograficznych wymaga aklimatyzacji danych zwierząt, a w następnych pokoleniach adaptacji do tych warunków.

11. Człowiek jako czynnik środowiska hodowlanego

Człowiek zajmuje naczelne stanowisko w przyrodzie ożywionej, poddaje swemu panowaniu inne jednostki przyrody ożywionej, wpływa także na przyrodę nieożywioną. Niezależnie od sporów filozoficznych, kim jest człowiek w przyrodzie: panem przyrody, cząstką przyrody czy wytworem przyrody - człowiek jest „skazany” na przyrodę i odwrotnie, przyroda na człowieka. Stosunek człowieka do przyrody powinien być partnerski, czyli człowiek musi z przyrodą współżyć, współdziałać i współpracować.

12. Wspólne założenia higieny ludzi i zwierząt

•Termin „higiena”, w odniesieniu do ludzi bywa używany na określenie wymagań w stosunku do środowiska lub działań ludzkich mających na celu zapobieganie chorobom i umacnianie zdrowia. Współcześnie pojmowana higiena stanowi dziedzinę zajmującą się kompleksem czynności obejmujących zarówno materialne środowisko zewnętrzne, jak i zachowania ludzkie mające związek z ochroną i umacnianiem zdrowia.

•Jeżeli porównamy definicje i zakres działań higieny człowieka i higieny zwierząt, to można określić ich jedność w nakierowaniu na badanie środowiska (bytowania, życia tak człowieka jak i zwierząt), a także na zachowanie się, z tym że tu różnią się obiektem zainteresowania, higiena człowieka dba o ochronę i umacnianie zdrowia właśnie człowieka, a higiena zwierząt odnosi się do gatunków zwierząt, którymi się zajmuje.

•Higiena człowieka, służąc ochronie zdrowia, penetruje środowisko, w którym żyje i pracuje człowiek, przyczynia się do eliminowania z tego środowiska czynników szkodliwych dla zdrowia, podobnie, w odniesieniu do zwierząt, postępuje higiena zwierząt.

13. Termoregulacja - sposoby oddawania ciepła przez zwierzę

Termoregulacją nazywa się zdolność organizmu do utrzymania stałej temperatury wewnętrznej. Pojęcie stałej temperatury wewnętrznej jest względne, gdyż w zależności od miejsca pomiaru występują kilkustopniowe różnice.

•Termoregulacja chemiczna jest to zdolność zwiększania lub ograniczania ilości wytwarzanego ciepła na drodze przemiany materii. Niska temperatura otoczenia jest silnym stymulatorem przemiany energii. Zwierzęta na Ziemi żyją w temperaturze od -80 do +60 stopni C i organizmy stałocieplne zachowują stałą temperaturę ciała.

•Termoregulacja fizyczna jest to zdolność zwiększonego lub ograniczonego oddawania ciepła poprzez mechanizmy fizyczne (stopień ukrwienia skóry, grubość tkanki podskórnej, rozwój okrywy szerstnej, pocenie się, zianie).

•Źródłem ciepła w organizmie są procesy spalania. Każdej przemianie energetycznej towarzyszy wydzielanie ciepła. Największym producentem ciepła w organizmie są mięśnie szkieletowe, ze względu na swoją dużą masę. W przeliczeniu na 1 g tkanki najwyższym wskaźnikiem produkcji ciepła cechuje się mózg, który zużywa znacznie więcej tlenu na 1g w ciągu 1 min. niż mięśnie, niemniej jego udział w całkowitej ilości wytwarzanego ciepła jest nieznaczny. Duże gruczoły, takie jak wątroba, trzustka, śledziona, są natomiast narządami dostarczającymi pokaźnych ilości ciepła.

•

•W procesie spalania tkankowego produktów organicznych, takich jak glukoza i kwasy tłuszczowe (aminokwasy są spalane jak cukier lub kwasy tłuszczowe), część energii chemicznej tych produktów przekształca się w ATP, reszta ulega rozproszeniu w postaci ciepła. Ilość wytwarzanego ciepła jest więc proporcjonalna do natężenia spalań tkankowych i dlatego stała się wykładnikiem przemiany ogólnej organizmu.

•Termoreceptory zewnętrzne umiejscowione w skórze i błonach śluzowych reagują na zmiany temperatury zewnętrznej, wywołując następnie u zwierząt reakcje przystosowawcze do środowiska, regulując temperaturę wewnętrzną ciała. Specjalne neurony zwane termodetektorami są rozproszone w różnych częściach mózgowia. Reagują one na zmiany temperatury otaczającego je płynu tkankowego. Najwięcej takich czujników spotyka się w podwzgórzu. W przedniej jego części, w pobliżu podstawy mózgu, znajduje się więcej neuronów wrażliwych na ciepło; w tylnej części podwzgórza, jak też w pniu mózgu, występują częściej czujniki zimna. Termodetektory podwzgórza reagują na zmiany temperatury rzędu 0,1stopnia C (Barej 1986).

•

•Ośrodki termoregulacyjne są rozproszone, chociaż duże zgrupowanie neuronów zapobiegających przegrzaniu znajduje się w przednim podwzgórzu, a w tylnym podwzgórzu jest ośrodek zapobiegający nadmiernemu oziębieniu organizmu.

Utrzymanie stałej temperatury wewnętrznej zależy od fizycznych bądź chemicznych procesów zmieniających stopień przenoszenia, oddawania jak też wytwarzania ciepła. Oddawanie ciepła wytworzonego w komórkach mięśni (podczas pracy), czy narządów wewnętrznych (przy metabolizmie składników pokarmowych) polega na przenoszeniu ciepła z krwią do powierzchni skóry i stąd jedną z czterech form ciepło jest oddawane do otoczenia. Formy oddawania nadmiaru ciepła to promieniowanie (radiacja), przewodzenie (kondukcja), unoszenie (konwekcja) i parowanie (ewaporacja).

14. Udar cieplny

•Ogólne działanie wysokiej temperatury otoczenia prowadzi do zachwiania termoregulacji, uniemożliwiające oddawanie wyprodukowanego ciepła.

•Wskutek niemożności oddania nadmiaru ciepła przez zwierzę podnosi się temperatura wewnętrzna organizmu, co prowadzi do przegrzania organizmu.

•Wysoka temperatura wewnętrzna (przegrzanie) powoduje zaburzenia pracy mózgu które nazwano udarem cieplnym, w skrajnych wypadkach powoduje on śmierć zwierzęcia.

15. Odmrożenia

Przy długotrwałej bardzo niskiej temperaturze może dochodzić do hipotermii, czyli oziębienia organizmu, co prowadzi do odmrożeń skrajnych części ciała, najdalej położonych od serca (nos, ryj, uszy, ogon, strzyki, dolne części kończyn), u ptaków przydatki głowowe (dzwonki lub korale, grzebień, zausznice) oraz skoki.

16. Przeziębienie

•Ogólne działanie zimna polega na oziębieniu organizmu, skutkiem czego jest przeziębienie. Pod wpływem niskiej temperatury następuje skurcz naczyń krwionośnych, co prowadzi do zaburzeń w odżywianiu tkanek i do zmniejszenia odporności. Drobnoustroje, które u zdrowego zwierzęcia nie mogłyby wniknąć do wnętrza organizmu przełamują barierę ochronną wywołując szereg chorób: grypa, zapalenie górnych dróg oddechowych, gościec stawowy i in.

17. Zakres badań higieny zwierząt

•Zakres higieny zwierząt obejmuje badanie czynników tak nieożywionych, jak i żywych (abiotycznych i biotycznych), które wpływają na opór środowiskowy.

•Środowisko hodowlane poprzez składowe czynniki wpływa na opór środowiskowy, czyli w mniejszym lub większym stopniu wpływa na stan zdrowotny, konstytucję i produkcyjność zwierząt

18. Czego dotyczą normy utrzymania zwierząt?

19. Jakie cele są stawiane higienie?

Higiena zwierząt jest nauką badającą warunki środowiska życia zwierząt i opracowującą normy utrzymania zwierząt, tak by zwierzę zachowało optymalny stan zdrowia i odporność na choroby.

•Celem higieny zwierząt jest utrzymanie zdrowia zwierząt poprzez kształtowanie i ochronę środowiska hodowlanego. Poprzez sposoby pielęgnowania zwierząt zgodne z warunkami etologii i zapobiegania chorobom, zgodne z dobrostanem zwierząt oraz poprzez kształtowanie czynników środowiskowych, higiena zwierząt warunkuje powodzenie w hodowli zwierząt.

20. Proszę scharakteryzować czynniki środowiska.

Czynniki środowiskowe

abiotyczne

•fizyczne

•Chemiczne

biotyczne

•Biologiczne

•

fizyczne:

•temperatura, wilgotność, ruch powietrza, ciepło radiacyjne (te czynniki wspólnie tworzą siłę oziębiającą powietrza), promieniowanie słoneczne, promieniowanie radioaktywne, jonizacja powietrza, hałas, zawartość pyłu w powietrzu, czynniki związane z budownictwem.

chemiczne:

-niekorzystne domieszki chemiczne w powietrzu

-niekorzystne substancje chemiczne w pożywieniu

-niekorzystne substancje chemiczne w otoczeniu zwierzęcia (elementy budynku, wyposażenia, okólnika)

-niekorzystne substancje chemiczne podawane w lekach, środkach dehelmintyzujących, dbiologiczne:

•zawartość mikroorganizmów, zarodników grzybów i jaj pasożytów;

•obecność transmiterów (organizmów pośredniczących w przenoszeniu chorób) owadów i innych stawonogów, gryzoni, ptaków wolno żyjących;

•obecność zwierząt, które w sposób psychiczny wpływają na zwiększenie oporu środowiskowego (stresu)

dezynfekcji, dezynsekcji, deratyzacji

J

21. Jak zgodnie z ustawą powinniśmy odnosić się do zwierząt?

•Zwierzę, jako istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzeczą. Człowiek jest mu winien poszanowanie, ochronę i opiekę.

22. Jakie działania zgodne z ustawą o ochronie zwierząt można określić jako znęcanie się nad zwierzętami?

•Przez znęcanie się nad zwierzętami należy rozumieć zadawanie albo świadome dopuszczanie do zadawania bólu lub cierpień, a w szczególności:

•umyślne zranienie lub okaleczenie zwierzęcia, nie stanowiące dozwolonego prawem zabiegu lub doświadczenia na zwierzęciu,

•doświadczenia na zwierzętach powodujące cierpienie, przeprowadzone z naruszeniem przepisów ustawy,

•umyślne używanie do pracy lub w celach sportowych albo rozrywkowych zwierząt chorych, w tym rannych lub kulawych, albo zmuszanie ich do czynności mogących spowodować ból,

•bicie zwierząt przedmiotami twardymi i ostrymi lub zaopatrzonymi w urządzenia obliczone na sprawianie specjalnego bólu, bicie po głowie, dolnej części brzucha, dolnych częściach kończyn,

•przeciążanie zwierząt pociągowych i jucznych ładunkami w oczywisty sposób nie odpowiadającymi ich sile i kondycji lub stanowi dróg lub zmuszanie takich zwierząt do zbyt szybkiego biegu,

•transport zwierząt, w tym zwierząt hodowlanych, rzeźnych i przewożonych na targowiska, przenoszenie lub przepędzanie zwierząt w sposób powodujący ich zbędne cierpienie i stres,

•używanie uprzęży, pęt, stelaży, więzów lub innych urządzeń zmuszających zwierzę do przebywania w nienaturalnej pozycji, powodujących zbędny ból, uszkodzenia ciała albo śmierć,

•dokonywanie na zwierzętach zabiegów i operacji chirurgicznych przez osoby nie posiadające wymaganych uprawnień bądź niezgodnie z zasadami sztuki lekarsko-weterynaryjnej, bez zachowania koniecznej ostrożności i oględności oraz w sposób sprawiający ból, któremu można było zapobiec,

•złośliwe straszenie lub drażnienie zwierząt,

•utrzymywanie zwierząt w niewłaściwych warunkach bytowania, w tym utrzymywanie ich w stanie rażącego niechlujstwa oraz w pomieszczeniach albo klatkach uniemożliwiających im zachowanie naturalnej pozycji,

•porzucanie zwierzęcia, a w szczególności psa lub kota, przez właściciela bądź przez inną osobę, pod której opieką zwierzę pozostaje,

•stosowanie okrutnych metod w chowie i hodowli zwierząt,

•przeprowadzanie na zwierzętach testów środków higienicznych i kosmetycznych powodujących cierpienie, jeżeli znane są odpowiednie metody alternatywne.

23. Jak należy utrzymywać zwierzęta zgodnie z ustawą o ochronie zwierząt?

•Przepisy dotyczące zwierząt domowych (amatorskich) stanowią:

•Art.9.1. Kto utrzymuje zwierzę domowe, ma obowiązek zapewnić mu pomieszczenie chroniące je przed zimnem, upałami i opadami atmosferycznymi, z dostępem do światła dziennego, umożliwiające swobodną zmianę pozycji ciała, odpowiednią karmę i stały dostęp do wody.

•2. Uwięź, na której jest trzymane zwierzę, nie może powodować u niego urazów ani cierpień oraz musi mu zapewnić możliwość niezbędnego ruchu.

•Art.10.1 Utrzymywanie psa rasy uznawanej za agresywną wymaga zezwolenia właściwego organu gminy.

•na liście ras uznanych za agresywne znajdują się: tosa inu, dog argentyński, amerykański pitbulterier, akbash dog, perro de presa mallorquin, perro de presa canario, buldog amerykański, rottweiler, anatolian karabash, owczarek kaukaski, moskiewski stróżujący.

•W rozdziale o zwierzętach gospodarskich stwierdza się:

•Art.12.1. Kto utrzymuje zwierzęta gospodarskie jest obowiązany do zapewnienia im opieki i właściwych warunków bytowania.

•2. Warunki chowu i hodowli zwierząt nie mogą powodować urazów i uszkodzeń ciała lub innych cierpień.

•3. Zabrania się podawania zwierzętom w karmie hormonów wzrostu.

•4. Zabrania się tuczu gęsi i kaczek na stłuszczone wątroby.

•5. Obsada zwierząt ponad ustalone normy powierzchni dla danego gatunku, wieku i stanu fizjologicznego jest zabroniona.

•6. Zabrania się importu zwierząt i produktów zwierzęcych uzyskanych w wyniku chowu lub hodowli z naruszeniem przepisów niniejszej ustawy.

•7. Minister Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowe warunki utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich.

24. Jak zgodnie z ustawą o ochronie zwierząt mogą być uśmiercane zwierzęt

•Art. 34. 1. Zwierzę kręgowe w ubojni może zostać uśmiercone tylko po uprzednim pozbawieniu świadomości przez osoby posiadające odpowiednie kwalifikacje.

•2. Pomieszczenie poczekalni przedubojowej powinno być izolowane akustycznie i oddzielone przegrodą od pomieszczenia przeznaczonego do pozbawiania świadomości. Podobnie powinno być oddzielone pomieszczenie przeznaczone do pozbawiania świadomości od pomieszczeń, w których dokonuje się wykrwawiania oraz dalszych czynności obróbki poubojowej.

•3. W uboju domowym zwierzęta kopytne mogą być uśmiercane tylko po uprzednim ich pozbawieniu świadomości przez przyuczonego ubojowca.

•4. Zabrania się:

•1) uśmiercania zwierząt w okresie okołoporodowym, z wyjątkiem potrzeb badań naukowych,

•2) uśmiercania zwierząt kręgowych przy udziale dzieci lub w ich obecności,

•3) wytrzebiania (patroszenia), oparzania, zdejmowania skóry, wędzenia i oddzielania części zwierząt stałocieplnych, przed ustaniem odruchów oddechowych i mięśniowych.

•5. Wymogów określonych w ust. poprzednim nie stosuje się przy poddawaniu zwierząt szczególnym sposobom uboju przewidzianym przez obrządki religijne.

25. Jak promieniowanie słoneczne dociera do powierzchni Ziemi i rola atmosfery

•Filtr atmosfery - ochrona Ziemi przed promieniowaniem

•Ilość energii słonecznej docierającej do Ziemi zależna jest także od kąta, pod jakim dochodzą promienie.

•Promienie przechodząc przez atmosferę tracą dużą część swej energii, poprzez wchłanianie i odbijanie przez ozon, parę wodną, pył, dym i chmury.

• Całość promieniowania elektromagnetycznego docierającego do atmosfery ziemskiej z przestrzeni kosmicznej i Słońca, obejmuje promienie o długości fali od 10 do potęgi -16 do 10 do potęgi 6 metra. Promieniowanie to, w zależności od długości fali można podzielić na promieniowanie kosmiczne, gamma, rentgenowskie, ultrafioletowe (UV), świetlne, podczerwone (IR) oraz radiowe.

•Cechą specyficzną atmosfery ziemskiej jest wybiórcze zatrzymywanie fal elektromagnetycznych. Atmosfera spełnia dla Ziemi funkcję filtru promieniowania, porównywalnego z filtrem ołowiowym o grubości 90 cm.

26. Wpływ promieniowania ultrafioletowego na zwierzęta

•Frakcja A o długości od 400 do 320 nm,

są to fale przenikające przez szkło,

mają one możliwość rumienienia skóry, powodują intensywną i długo utrzymującą się opaleniznę

powodują szereg alergii słonecznych,

zwiększają rakotwórcze działanie promieniowania UVB.

Frakcja UVA uważane jest u ludzi za główny czynnik starzenia się skóry.

Frakcja B o długości od 320 do 280 nm

Mają one zarówno działanie lecznicze, jak i szkodliwe.

Ma zdolność przeprowadzenia prowitaminy D

Promienie ultrafioletu B mają też właściwości wywołania odczynu rumieniowego, z następową pigmentacją skóry, u ludzi znaną jako opalenizna

Promienie ultrafioletu B przejawiają słabe działanie bakteriobójcze

•Frakcja C, długość fali od 280 do 180 nm,

Fale te posiadają silne działanie bakteriobójcze i kancerogenne.

Powodują silną jonizację i ozonizację powietrza.

Jest to najgroźniejsza forma promieniowania.

całkowicie zatrzymywane jest przez warstwę ozonową atmosfery i nie dochodzi do powierzchni Ziemi

27. Wpływ światła na zwierzęta

•Wpływ promieni widzialnych (światła) na zwierzęta

Kult słońca jako dawcy światła był znany w wielu starożytnych cywilizacjach. Już dwa tysiące lat p.n.e. królowie egipscy byli koronowani jako synowie Słońca Re i wznosili świątynie na jego cześć.

Po drugiej stronie kuli ziemskiej, w Ameryce Południowej Aztekowie także czcili Słońce i budowali złote pałace i pomniki dekorowane symbolem słonecznika.

Zadaniem światła jest regulacja zegara biologicznego istot żywych.

Każdy człowiek ma indywidualny zegar biologiczny ulokowany w mózgu i on wskazuje pory, w których organizm jest w najwyższej gotowości. Komórki nerwowe w naszym mózgu zmieniają wielkość i kształt w ciągu doby. Zmienia się liczba połączeń pomiędzy komórkami nerwowymi. Jest to powiązane ze światłem.

Bodziec wzrokowy jakim jest długość dnia świetlnego jest przekazywany do szyszynki, która pełni rolę zegara biologicznego. W szyszynce bodźce wzrokowe przetwarzane są na przekaźnik biochemiczny, jakim jest hormon melatonina.

Melatonina odgrywa ważną rolę w sterowaniu cyklami reprodukcyjnymi, stwierdzono, że w przypadku byków jeleni bierze ona udział w procesie zrzucania i nakładania poroża.

Niedobór światła białego wywołuje liczne schorzenia u ludzi i zwierząt.

Najważniejsze choroby związane z niedoborem światła wiążą się z zaburzeniami na tle nerwowym. U człowieka można tu wymienić;

Zespół depresji zimowej (SAD),

Zaburzenia snu wywołane szybkim przekraczaniem stref czasowych podczas podróży samolotem (jetlag),

Zaburzenia snu wiążące się często z zespołem chronicznego wyczerpania,

Zaburzenia wywołane pracą zmianową,

Zespół napięcia przedmiesiączkowego,

Bóle głowy.

Bezpośrednim efektem promieniowania widzialnego jest działanie psychiczne, pozwalające zwierzęciu na orientację w terenie

pobudzająca wydzielanie hormonów gonadotropowych w przednim płacie przysadki mózgowej.

Wplywa na plocnosc i odpowiedzialnt jest za nastroje

28. Wpływ promieni podczerwonych na zwierzęta

•Wpływ promieni podczerwonych (IR) na zwierzęta

Promienie podczerwone są dobrze przepuszczane przez skórę i tkanki podskórne, a nawet przez kości czaszki.

Promienie podczerwone wnikają 7 - 20 mm w głąb ciała zwierząt.

IR zamieniane są w energię cieplną, czyli napromieniowane ciało ogrzewa się.

Dlatego zwierzęta chętnie przebywają w słońcu w słoneczne zimne dni, a kryją się w cieniu w czasie upałów.

Skutkiem nadmiaru promieni słonecznych może być udar słoneczny, jako skutek porażenia mózgu. Ośrodki nerwowe mózgu doznają silnego podrażnienia przez intensywne promieniowanie podczerwone, aż do porażenia.

Mechanizm udaru słonecznego polega na tym, że promienie przegrzewają czaszkę, naczynia krwionośne opon mózgowych ulegają rozszerzeniu, przez co zawierają więcej krwi niż normalnie, dodatkowo część surowicy przesiąka do opon mózgowych, czynniki te uciskają na mózg wywołując podrażnienie ośrodka oddechowego i krążenia.

Przy dalszej ekspozycji organizmu na promieniowanie podczerwone dochodzi do porażenia tych ośrodków, co może wywołać śmierć zwierzęcia wśród objawów drgawek.

Oddziałują one także kojąco łagodząc ból, co znalazło zastosowanie w medycynie

promienie podczerwone rozszerzają naczynia krwionośne wpływają na lepsze ukrwienie i odżywienie tkanek.

rozszerzając naczynia chłonne pozwalają na szybsze usuwanie produktów przemiany materii.

29. Jonizacja powietrza

30. Promieniotwórczość w hodowli zwierząt

•Naturalne źródła promieniowania

•Promieniowanie kosmiczne, które dociera do atmosfery ziemskiej składa się głównie ( w 79%) z wysokoenergetycznych protonów (czyli jąder wodoru), w 20% z jąder helu, a w około 0,78% z jąder węgla, azotu i tlenu

•Promieniowanie gleby

•Gleba, w zależności od swego składu i pH wykazuje zróżnicowanie promieniowania jonizującego (tab. 2).

•Gleby kwaśne i gliniaste są bardziej radioaktywne niż gleby zasadowe i piaszczyste.

•Granity i gleby z nich wytworzone są najbardziej zasobne w pierwiastki radioaktywne, następne są łupki i gleby z nich wytworzone a najmniej wapienie i gleby z nich wytworzone

•Migracja radioaktywnego radonu

•Z wnętrza Ziemi na jej powierzchnię drogą dyfuzji przedostaje się promieniotwórczy gaz szlachetny radon

•w powietrzu występuje w niewielkich ilościach, jednak w piwnicach i starych budynkach może gromadzić się w większych ilościach. Ten gaz promieniotwórczy jest obecnie obiektem zainteresowań ekologów z uwagi na produkty jego rozpadu w stratosferze, które opadają na powierzchnię Ziemi .

•Promieniotwórczość wód rzecznych i jezior jest przeważnie podobna, natomiast wód morskich, ze względu na większą mineralizację wyższa.

•Jednak promieniotwórczość wód morskich w porównaniu z lądem jest wyraźnie niższa.

•Muł zbiorników wodnych wykazuje wyższą radioaktywność niż woda tych zbiorników.

•Wyraźnie wyższe stężenie naturalnych radionuklidów w stosunku tak do wód śródlądowych, jak i morskich występuje w wodach mineralnych. Pewne źródła wód mineralnych są szczegółnie bogate w rozpuszczone w nich radionuklidy.

31. Sztuczne źródła promieniowania

•Technika jądrowa i radiacyjna znalazły zastosowanie w wielu dziedzinach życia.

•Na zwiększenie sztucznego tła promieniowania wpływ mają różne dziedziny aktywności człowieka.

•Energetyka konwencjonalna.

•Elektrownie węglowe stanowią klasyczny przykład technologii wprowadzającej do biosfery znaczne ilości naturalnych radionuklidów, gdyż spalanie węgla prowadzi do wzrostu stężenia radionuklidów w popiołach.

•Nawozy mineralne.

•Przy nawożeniu gleb fosforem wprowadzamy do gleby radionuklidy z grupy uranowo-radowej, które z reguły są w fosforytach kopalnych.

Wraz z na•Materiały budowlane.

•Materiały ziemne używane w budownictwie (granit, piaskowiec, glina) warunkują promieniotwórczość obiektów.

wozami potasowymi wprowadzamy radioaktywny potas 40

•Wybuchy jądrowe.

•W latach 1945 do 1970 przeprowadzano w atmosferze około 740 próbnych wybuchów jądrowych o różnej sile.

•W czasie wybuchu tylko 20 do 50% ładunku radioaktywnego ulega rozszczepieniu, a reszta przechodzi w formę gazową.

•Energetyka jądrowa.

•Na uzyskanie jednego kg uranu trzeba przerobić od 0,5 do 5 ton rudy.

•Przy przeróbce powstają duże ilości odpadów o wysokiej promieniotwórczości. W czasie eksploatacji reaktora powstają śmiecie radioaktywne - wypalone paliwo i napromienione materiały konstrukcyjne. Przy nieuniknionych nieszczelnościach prętów paliwowych „paliwo” - tlenek uranu (UO2) może mieć kontakt z wodą chłodzącą i mogą do niej przenikać: tryt, produkty rozszczepienia i aktywne radiologicznie materiały konstrukcyjne.

32. Zakres częstotliwości słyszalnych

I.pies 16 do 30 000 Hz, niektóre rasy do 80 000 Hz (Przestalski 2001)

II.kot 60 do 65 000 Hz

III.delfin do 150 000 Hz (150kHz), są przypadki do 200 000 Hz

IV.nietoperz 1000 do 400 000 Hz (400kHz) (Przestalski 2001 - 120 000 Hz)

V.niektóre motyle nocne (ćmy) do 100 000 Hz (100kHz)

VI.pasikonik 100 do 15 000 Hz

VII.żaba 50 do 10 000 Hz

VIII.ptaki 25 do 21 000 Hz

IX.papugi 400 do 20 000 Hz

X.manaty (syreny) - słyszą tylko ultradźwięki

XI.świnka morska do 40 000 Hz

XII.szczur do 40 000 Hz

XIII.mysz do 100 000 Hz

33. Hałas, jego definicja, zakresy szkodliwe, źródła

•Pojęcie hałasu jest odczuciem subiektywnym i określa dźwięki nieprzyjemne i w danej chwili niepożądane. Hałas należy rozpatrywać jako sytuację stresową która może wpływać na produkcję zwierząt, a w sytuacjach krańcowych na ich zdrowie. W rolnictwie, wraz z rozwojem mechanizacji, hałas staje się coraz poważniejszym problemem. Należy też brać pod uwagę samopoczucie i zdrowie obsługi zwierząt. Reakcję narządu słuchu na hałas dzieli się na 3 fazy: adaptację, zmęczenie i nieodwracalny uraz akustyczny. Hałas jest czynnikiem szkodliwym dla zdrowia. Wpływa szkodliwie na narząd słuchu, na układ nerwowy, utrudnia pracę i wypoczynek, zakłóca przebieg procesów biochemicznych organizmu. Dłuższe przebywanie w hałasie powoduje nieodwracalny ubytek słuchu przez trwałe podwyższenie progu słyszalności. Pozasłuchowe skutki działania hałasu dotyczą funkcji psychicznych oraz reakcji wegetatywnych (zaburzenia w wydzielaniu gruczołów dokrewnych, w pracy serca, w wydzielaniu soku żołądkowego itp). Stwierdzono, że przy pracy w hałasie występują objawy nerwicowe, obniża się wydajność pracy oraz pogarsza jej jakość. Walka z hałasem jest problemem ochrony środowiska.

•Źródłem hałasu dla zwierząt w pomieszczeniach mogą być ciągniki rolnicze pracujące w budynku lub w jego pobliżu, a także urządzenia wewnętrzne budynku inwentarskiego np. maszyny przeznaczone do przygotowania pasz (śrutowniki, gniotowniki), dojarki, zgarniaki obornika z taśmociągami, wentylatory oraz czynności wykonywane przez obsługę. Dopuszczalne natężenie dźwięków w pomieszczeniach dla zwierząt, zaproponowane przez Instytut Zootechniki zestawiono w tabeli 1. Moim zdaniem normy dla zwierząt gospodarskich (85 - 90 dB) są do przyjęcia tylko w ciągu dnia, natomiast w czasie spoczynku zwierząt hałas nie powinien przekraczać 70 dB, a dla zwierząt ciężarnych i wysokoprodukcyjnych, a także o pobudliwym układzie nerwowym (np. konie gorącokrwiste, kury ras lekkich) proponowałbym górną granicę na 60 dB.

34. Ultradźwięki: znaczenie, wykorzystanie, biologiczne działanie

•1. Ultradźwięki.

•Ultradźwiękami nazywamy fale mechaniczne występujące w ośrodkach gazowych, ciekłych i stałych, mające charakter fal dźwiękowych, lecz o częstotliwości wyższej niż górna granica słyszalności ucha ludzkiego, czyli wyższej niż 20 000 Hz (20 kHz). Wiele gatunków zwierząt (nietoperze, ssaki wodne, ptaki, ryby i owady) może nie tylko odbierać fale ultradźwiękowe, ale również je wytwarzać i wysyłać. Najbardziej poznanymi zwierzętami o takich możliwościach są nietoperze i delfiny.

•Nietoperze poruszają się doskonale w ciemności wykorzystując echolokację czyli odbierając wysłane impulsy ultradźwiękowe po odbiciu ich od przedmiotów w otoczeniu. U delfinów na podobnej zasadzie opiera się poznawanie położenia i rodzaju ławic ryb.

•Zwierzęta odbierające ultradźwięki czasem nie słyszą tonów o niższej częstotliwości. Manaty (z rzędu syren, żyją w okolicach Florydy) są niszczone przypadkowo przez łodzie motorowe, których silniki wydają dźwięki o niskiej częstotliwości, zwierzę nie próbuje uciekać nie słysząc silnika (w latach 1974 - 2000 u wybrzeży Florydy zginęło w ten sposób ponad 900 sztuk manatów).

•Ultradźwięki są wykorzystywane w działalności człowieka. Wzorowane na delfinach echosondy ultradźwiękowe wykorzystuje się w nawigacji i rybołówstwie. Różne źródła fal ultradźwiękowych mają zastosowanie w takich urządzeniach jak myjnie, emulgatory, zgrzewarki, drążarki, defektoskopy. W medycynie coraz powszechniej używa się ultrasonografów, podobnie w zootechnice do oceny wartości mięsnej żywych zwierząt zastosowano sondy ultradźwiękowe i nowoczesne ultrasonografy.

•W generatorach fal ultradźwiękowych wykorzystuje się odwrócone zjawisko piezoelektryczne, tzn. doprowadza się do płytki kwarcowej zmienne napięcie, pod wpływem którego dochodzi do periodycznego kurczenia i rozszerzania się płytki w określonych kierunkach, czyli do jej drgań mechanicznych tak dobranych, że płytka staje się źródłem fal ultradźwiękowych.

•Fala ultradźwiękowa, podobnie jak dźwiękowa, rozchodząc się w różnych ciałach, np. w tkankach organizmu zwierzęcego, wywołuje w miejscach zagęszczeń zwyżki ciśnienia, a w miejscach rozrzedzeń zniżki. W ośrodku niejednorodnym, a takim jest organizm zwierzęcia, na rozchodzenie się fal wpływają dodatkowe czynniki wynikające z praw akustyki geometrycznej (Bilski 1977). Różna struktura, gęstość i inne właściwości mechaniczne tkanek i narządów oraz związana z nimi różna prędkość fal ultradźwiękowych powodują, że fale na swej drodze załamują się, uginają lub ulegają odbiciu.

•2. Biologiczne działanie ultradźwięków.

•Wpływ ultradźwięków na komórki. W mniejszych natężeniach powodują krążenie cytoplazmy, zwiększenie przepuszczalności błony komórkowej i tworzenie wakuoli. Przy dużym natężeniu ultradźwięków dochodzi do deformacji jądra komórkowego, przerwania błony komórkowej, rozpadu komórki (np. pantofelek ulega natychmiastowemu rozpadowi), a bakterie ulegają zlepieniu (aglutynacji) lub rozbiciu na fragmenty.

•Wpływ ultradźwięków na tkanki i narządy. Zmiany w tkankach są bardzo istotne-odnoszą się do przemian biochemicznych- podnosi się pH, zmienia się równowaga jonowa, osmotyczna i koloidalna, prowadzi do zmian w aktywności enzymów. Dochodzi do rozpadu białek z powstaniem histaminy (podobny mechanizm jak przy działaniu na tkanki promieni ultrafioletowych). Temperatura tkanek podnosi się, lepsze jest ukrwienie tkanek. Ultradźwięki działają na tkanki znosząc ból, skurcze, stany zapalne, przyspieszają resorpcję. Na skórze mogą powstać oparzenia.

W kościach ultradźwięki powodują silne przegrzanie okostnej, co przy pewnych schorzeniach daje efekt pozytywny. Czasem mogą powodować odwapnienia. Niebezpieczne jest działanie ultradźwiękami na strefy wzrostowe kości u płodów, mogą powstawać wady wrodzone szkieletu. Ostre zmiany stwierdza się w krwi - obniżenie poziomu cukru, hemoliza. Duże natężenia mogą uszkadzać szpik i śledzionę. W układzie krążenia wywołują rozszerzenie naczyń, mogą jednak wywołać także ich skurcze (m.in. naczyń wieńcowych), wybroczyny i ogniska martwicy w mięśniu sercowym. W układzie pokarmowym duże natężenia stwarzają niebezpieczeństwo perforacji, a także uszkodzeń wątroby. W układzie nerwowym ośrodkowym niebezpiecznie podnoszą temperaturę. Mogą prowadzić do martwicy nerwów i porażeń, przeważnie przejściowych. Ultradźwięki powodują zaburzenia hormonalne, zwyrodnieniowe gruczołów wydzielania wewnętrznego, a także nerek. Powodują uszkodzenia narządów zmysłu (zwłaszcza oka). Mogą indukować szybszy rozwój nowotworów.

35.Infradźwięki•

•Infradźwiękami określa się fale dźwiękowe o częstotliwościach niższych niż słyszalność ucha ludzkiego tj. poniżej 16 Hz. Źródłem naturalnych infradźwięków w przyrodzie są niektóre wiatry, sztormy, pioruny, ruchy tektoniczne Ziemi. Człowiek jest powodem wytwarzania infradźwięków przez silniki wysokoprężne, sprężarki, duże wentylatory. Infradźwięki spotyka się w halach fabrycznych, na statkach, łodziach podwodnych. Infradźwięki są słabo tłumione w ośrodkach, przenikają przez ściany i rozchodzą się na duże odległości. Przenikliwość jest główną przyczyną trudności przy zabezpieczeniu organizmów żywych przed ich działaniem.

•Działanie biologiczne infradźwięków jest słabo poznane. Wiadomo jednak, że na organizmy żywe mogą działać niekorzystnie. Powodują rezonans wewnętrznych narządów. U zwierząt stwierdzono pękanie naczyń krwionośnych, krwotoki, zatrzymanie akcji serca. U ludzi stwierdzano bóle głowy, niepokój, bezsenność, nerwice, mdłości, omdlenia, zaburzenia pracy serca. W zakresie częstotliwości infradźwięków występują niebezpieczne dla organizmów żywych wibracje. Jako wibracje określa się drgania przenoszone na organizmy żywe przez bezpośredni kontakt z układem drgającym. Może dochodzić do rezonansu narządów wewnętrznych, a przy dłuższym działaniu do wywołania choroby wibracyjnej.

35. Znaczenie gleby dla higieny zwierząt i budynków

•Glebą nazywamy wierzchnią warstwę skorupy ziemskiej, powstałą w wyniku wietrzenia skał na skutek działania wody, powietrza, zmian temperatury, wiatrów, mikroorganizmów, roślin, zwierząt i człowieka. Gleba jest źródłem procesów życiowych żywych organizmów, głównie mikroorganizmów i roślin, a pośrednio poprzez rośliny także zwierząt i człowieka.

•W glebie żyją organizmy niższe, m.in. bakterie saprofityczne, pierwotniaki, grzyby, glony, a także część zwierząt czasowo lub przez całe życie bytuje w glebie; ze ssaków krety, z gadów niektóre węże, część stawonogów, np. owady ich larwy i poczwarki, a także pierścienice, wije, robaki (płazińce i obleńce) itp.

•W glebie następuje przemiana zwłok zwierząt i obumarłych roślin, po mineralizacji stają się one składnikiem nowych organizmów (mikroorganizmów i roślin).

•Gleba niejednokrotnie jest źródłem drobnoustrojów chorobotwórczych dla ludzi i zwierząt. Także odchody zwierzęce dostając się do gleby podnoszą jej żyzność, jednocześnie powodując zanieczyszczenie poprzez związki toksyczne oraz znajdujące się w odchodach drobnoustroje chorobotwórcze.

•Gleba może wpływać na klimat i pogodę. Powietrze glebowe jest ważne dla procesów mineralizacji, jednak jego skład nie wpływa na zdrowotność zwierząt gospodarskich. Gleba zawiera wodę w postaci pary wodnej, wodę związaną i wodę wolną, która po opadach przedostaje się z warstw powierzchniowych do głębszych oraz wodę gruntową, która poprzez podsiąkanie kapilarne przechodzi do warstw powierzchniowych. W zależności od zawartości wody w glebie oraz struktury gleby, woda tworzy tzw. poziom wody gruntowej, bardzo ważny przy posadowieniu budynków oraz projektowaniu wybiegów i okólników.

•Wilgotna gleba sprzyja rozpowszechnianiu się niektórych chorób pasożytniczych (robaczyce żołądka i jelit, motylica wątrobowa, kokcydioza bydła).

•Na pastwiskach wilgotnych i bagnistych u owiec często występuje kulawka, u koni kopyta stają się bardziej płaskie i kruche, częściej dochodzi do występowania rzekomego raka strzałki kopytowej.U bydła przy nawilgoceniu rogu racic dochodzi do jego rozmiękania, powstają ubytki, dochodzi do maceracji skóry szpary między palcowej i koronki. Sprzyja to wystąpieniu zanokcicy.

•Gleby wilgotne, a tym bardziej bagniste, nie nadają się na pastwiska. Sytuacja taka występuje, gdy na niewielkiej głębokości znajduje się warstwa nieprzepuszczalna, z reguły gliny lub iłu, i na tej warstwie gromadzi się woda opadowa. Występuje wtedy wysoki poziom wód gruntowych, który prowadzi do powstawania ubogich zespołów roślinnych, złożonych z turzyc, sitowia i wełnianek, a skarmianie takich zielonek, czy siana prowadzi do wystąpienia chorób niedoborowych.

•W przypadku nawożenia gleby obornikiem lub gnojowicą wzrasta w niej zawartość drobnoustrojów chorobotwórczych, z których większość w krótkim czasie ginie wskutek niewłaściwego środowiska i antagonizmu z saprofitami glebowymi. Bakterie wytwarzające przetrwalniki mogą jednak w takiej postaci przetrwać długi okres w glebie, jako przykład można podać przetrwalniki laseczek wąglika i tężca.

•Znajomość właściwości gleby potrzebna jest przy projektowaniu, budowaniu i wykorzystywaniu zabudowań gospodarczych.

•Z punktu widzenia higieny zwierząt szczególnie ważne są następujące właściwości gleby:

a)zwięzłość

b)zdolność sorpcyjna

c)porowatość

d)stosunki wodne

e)stosunki cieplne i barwa

f)stosunki powietrzne.

•Od tych właściwości zależy szybkość rozkładania substancji organicznej, okres utrzymywania się przy życiu pasożytów i drobnoustrojów chorobotwórczych, szybkość samooczyszczania się gleby, jej wytrzymałość, a więc przydatność do budowy obiektów inwentarskich, wybiegów, sytuowania dróg, pastwisk itp. Oraz zaopatrzenia zwierząt w czystą, zdrową wodę.

•Zwięzłość gleb - należy brać pod uwagę przy rozmieszczaniu budynków i budowie fundamentów oraz podłóg w budynkach, ale ta cecha jest szczególnie ważna przy urządzaniu wybiegów i okólników, te dobrze jest sytuować na glebie mniej zwięzłej, bardziej przepuszczalnej. Szczególnie dotyczy to trawiastych okólników.

•Zdolność sorpcyjna - jest ona ważna dla unieruchamiania związków toksycznych.

•Porowatość gleb - jest ważna dla podsiąkania wody oraz dla utrzymywania się w glebie powietrza, a więc wpływa na ilość saprofitów w glebie.

•Właściwości wodne gleb - ważna jest zdolność przepuszczalności wody przez glebę. Na glebach zwięzłych występuje mała przepuszczalność, wody opadowe przez długi okres stagnują na powierzchni, taka gleba na okólniku lub wybiegu nieutwardzonym szybko zamienia się w błoto.

36. Higiena pasz i żywienia zwierząt

•Higiena pasz i żywienia zwierząt

•Błędy popełniane przy żywieniu zwierząt są silnymi stresorami dla zwierząt, które mogą powodować gwałtowne reakcje ze strony układu krwionośnego, u świń mogą prowadzić do zejść śmiertelnych, tzw. śmierć sercowa u świni.

•Stresy te mogą obniżać czynności obronne zwierząt, zwierzęta stają się bardziej wrażliwe na zakażenie drobnoustrojami warunkowo chorobotwórczymi lub saprofitami. Działania czynników stresowych związanych z żywieniem zwierząt mogą prowadzić do wystąpienia rozpulchnienia błony śluzowej przewodu pokarmowego, jej przekrwienia, a nawet nadżerek. Zmiany te prowadzą do wystąpienia biegunek, ułatwiają także przenikanie i rozwój zarazków. Czynniki stresogenne związane z żywieniem zwierząt są następstwem skarmiania niewłaściwej paszy, błędów w czasie karmienia lub niewłaściwej dawki pokarmowej.

•Najczęściej będą to pasze zepsute, np. źle sporządzone kiszonki, zjełczałe tłuszcze, pasze przemarznięte, zbyt zimne lub zanieczyszczone, np. zielonka rozdrobniona z dodatkami roślin trujących, pasze zanieczyszczone mykotoksynami, pasze „zagrzane” z podwyższoną zawartością azotanów i azotynów, zanieczyszczenie pasz odchodami gryzoni.

•Przy żywieniu zwierząt następujące czynniki trzeba brać szczególnie pod uwagę:

1.Przekarmienie zwierząt - zbyt duże pobranie paszy może powodować liczne schorzenia: morzyska, wzdęcia, biegunki i rozszerzenie żołądka.

-u koni przy podaniu zbyt dużej porcji łatwo pęczniejącego pokarmu (np. „niewypocone” ziarno żyta) występuje ostre rozszerzenie żołądka, które nie leczone w krótkim czasie może doprowadzić do zgonu zwierzęcia.

-Wzdęcia - często u bydła

-przekarmienie prowadzi do otłuszczenia (jęczmień, płatki ziemniaczane), a to zmniejsza wydajność mleczną krów oraz pogarsza wskaźniki rozrodu u różnych gatunków (pogarsza wyniki treningu koni).

2.Temperatura paszy: powinna wynosić 10 do 150 C;

pasza przemarznięta - zaburzenia funkcji przewodu pokarmowego;

pasze „zagrzane” - rozwój mikroflory, podwyższony poziom azotanów i azotynów;

3.Pasze zepsute: kiszonki o złej kwasowości, z warstwą nadpsutą, procesy gnicia, pleśnie, zjełczałe tłuszcze.

4.Zanieczyszczenia mechaniczne pasz: piasek, kawałki metali, sznurek z tworzywa.

5.Zanieczyszczenia pasz odchodami gryzoni, odchodami i wylinkami owadów (stawonogów).

6.Rośliny szkodliwe i trujące w paszy - zwłaszcza w zielonce podawanej w oborze, zielonka rozdrobniona; W Polsce występuje około 200 gatunków roślin trujących i szkodliwych.

37. Znaczenie wybiegów i okólników dla zdrowia zwierząt

.•Higiena wybiegów, okólników i pastwisk

•Długotrwałe przebywanie zwierząt w budynkach inwentarskich, a przez to pozbawienie ich ruchu na świeżym powietrzu, wpływa ujemnie na stan ich zdrowia.

•Ruch ułatwia przystosowanie się organizmu do różnych warunków klimatycznych i zwiększa odporność na wahania czynników środowiska naturalnego. Ruch na świeżym powietrzu potrzebny jest zarówno młodym, jak i dorosłym zwierzętom, dlatego nieodzownym uzupełnieniem pomieszczeń inwentarskich są wybiegi lub okólniki, pozwalające zwierzętom na korzystanie z codziennego spaceru.

•Wybieg jest to ogrodzony teren dla poszczególnych gatunków zwierząt, przylegający bezpośrednio do budynku lub w niewielkiej odległości, o nawierzchni utwardzonej lub obsianej, z urządzeniem do zadawania paszy.

•Okólnik natomiast jest to miejsce ogrodzone, zwykle zadarnione, przeznaczone dla różnych gatunków zwierząt, w celu umożliwienia im ruchu na świeżym powietrzu.

•Przebywanie zwierząt na wybiegach lub okólnikach wzmaga apetyt, wpływa na lepsze wykorzystanie paszy, zwiększa przyrosty wagowe oraz podwyższa produkcję.

•Korzystanie przez zwierzęta z wybiegów czy okólników nie jest w pełni doceniane. Przy każdym budynku inwentarskim, zarówno w chowie fermowym jak i gospodarstwie indywidualnym powinna się znaleźć wolna przestrzeń na wybieg.

•Trzeba pamiętać, że poza korzystnym ich wpływem na zdrowie i produkcję zwierząt ułatwiają one pracę obsługi. Czynności porządkowe, takie jak: wywożenie obornika, słanie ściółki czy czyszczenie stanowisk i żłobów, należy wykonać w czasie, kiedy zwierzęta przebywają na wybiegach. Niedopuszczalne jest, aby ciągnik dowożący paszę lub ściółkę, a także zgarniacz obornika, wjeżdżały do pomieszczenia w czasie, kiedy przebywają w nim zwierzęta, ponieważ towarzyszy temu hałas, co wpływa niekorzystnie na ich organizm, a poza tym w powietrzu pomieszczenia gromadzą się wtedy spaliny, wśród których znajduje się bardzo trujący tlenek węgla.

•Na wybiegach powinny być zainstalowane wodociągi doprowadzające wodę do koryt lub samoczynnych poideł. W przypadku chowu alkierzowego, bez używania pastwisk, w okresie letnim na wybiegach powinny być również żłoby do zadawania paszy. Wybiegi muszą być ogrodzone w taki sposób, aby grodzenie nie powodowało urazów mechanicznych w postaci zranień czy otarć. Wybieg może być podzielony na kilka sektorów, zależnie od wieku zwierząt lub ich produkcyjności.

•Najlepsze wybiegi przy budynkach dla trzody chlewnej są nieutwardzone, obecnie jednak coraz częściej stosuje się utwardzanie do połowy długości. Koniecznym wyposażeniem wybiegów jest tzw. czochradło i urządzenia do zadawania paszy. Rzadko stosuje się betonowe baseny do kąpieli, ponieważ wymagają one stałego odświeżania i wymiany wody. W takim środowisku łatwo rozprzestrzeniają się schorzenia pasożytnicze, powodujące duże straty w chowie trzody chlewnej. Poza tym w basenie mieści się tylko niewielka liczba świń, co powoduje ciągłą walkę wśród zwierząt. Na wybiegach tych musi być też miejsce zacienione, w którym świnie mogłyby się schronić w okresie letnich upałów. Może to być specjalne zadaszenie lub drzewa, które jednak muszą być otoczone pierścieniem betonowym, gdyż ryjące świnie bardzo szybko je niszczą.

•Na wybiegach powinny być zainstalowane wodociągi doprowadzające wodę do koryt lub samoczynnych poideł. W przypadku chowu alkierzowego, bez używania pastwisk, w okresie letnim na wybiegach powinny być również żłoby do zadawania paszy. Wybiegi muszą być ogrodzone w taki sposób, aby grodzenie nie powodowało urazów mechanicznych w postaci zranień czy otarć. Wybieg może być podzielony na kilka sektorów, zależnie od wieku zwierząt lub ich produkcyjności.

•Najlepsze wybiegi przy budynkach dla trzody chlewnej są nieutwardzone, obecnie jednak coraz częściej stosuje się utwardzanie do połowy długości. Koniecznym wyposażeniem wybiegów jest tzw. czochradło i urządzenia do zadawania paszy. Rzadko stosuje się betonowe baseny do kąpieli, ponieważ wymagają one stałego odświeżania i wymiany wody. W takim środowisku łatwo rozprzestrzeniają się schorzenia pasożytnicze, powodujące duże straty w chowie trzody chlewnej. Poza tym w basenie mieści się tylko niewielka liczba świń, co powoduje ciągłą walkę wśród zwierząt. Na wybiegach tych musi być też miejsce zacienione, w którym świnie mogłyby się schronić w okresie letnich upałów. Może to być specjalne zadaszenie lub drzewa, które jednak muszą być otoczone pierścieniem betonowym, gdyż ryjące świnie bardzo szybko je niszczą.

38. Problemy higieny pastwisk

•Higienizację pastwisk i ich odkażanie skutecznie ułatwia kwaterowy wypas zwierząt, który jest zalecany i najbardziej korzystny.

•Kwatery do wypasu powinny być użytkowane najwyżej 5 dni. Po tym czasie powinno nastąpić przeniesienie zwierząt na inną kwaterę z pożądanym odrostem traw. Opuszczone kwatery poddaje się procesowi samoodkażania przez działanie słońca i suszę (giną pasożyty wilgociolubne, ich larwy i jaja, np. glisty, tasiemce). W tym czasie jest możliwość osuszenia kałuż, usunięcia kału i dezynfekcji runi słabym roztworem świeżo gaszonego wapna. Kwatery odkażane naturalnie uznaje się za zdolne do ponownego użytku już po 3 miesiącach. Odkażanie pastwisk nie jest konieczne w przypadku wypasania zwierzętami dokładnie odrobaczonymi i nie wykazującymi objawów chorób zakaźnych przenoszonych przez kontakt między osobnikami

39. Znaczenie ruchu na swobodzie

•Przy wykonywaniu ruchu główną rolę spełniają mięśnie poprzecznie prążkowane przy udziale biernych narządów, takich jak kości i więzadła. Przepływ krwi w czynnym mięśniu wzmaga się 4 do 5 razy. Podczas wysiłku mięśni układ oddechowy zasila je większą ilością tlenu, intensywniejsza jest wentylacja płuc i zużycie tlenu. Ruch wpływa korzystnie na układ krwionośny. Umiarkowany ruch na świeżym powietrzu wpływa na sprawniejsze usuwanie przez organizm szkodliwych produktów przemiany materii. U zwierząt korzystających z ruchu na swobodzie narządy są lepiej ukrwione, dzięki czemu lepiej się one rozwijają.

•Brak ruchu wpływa niekorzystnie na czynność układu wydzielania wewnętrznego, powoduje też zaburzenia w rozrodzie oraz przyczynia się do występowania atonii żwacza, co może prowadzić do wzdęć. U młodych zwierząt, którym nie stworzono warunków swobodnego poruszania się można obserwować niedorozwój mięśni, niedostatecznie rozwinięty kościec, nieprawidłową budowę ciała oraz słabe ścięgna i więzadła. Upośledzenie rozwoju mięśni brzucha np. może być przyczyną zalegania treści pokarmowej i zaparć. Niedostateczny rozwój mięśni macicy powoduje słabe ich skurcze przy porodzie i nieodchodzenie łożyska we właściwym czasie. Słabe więzadła krzyżowe bywają przyczyną wypadania macicy po porodzie. Brak ruchu jest czynnikiem predysponującym do częstego występowania schorzeń racic i kopyt. Ruch na swobodzie hartuje organizm zwierzęcy, zapobiega zbytniemu wydelikaceniu, tym samym wzmaga odporność na choroby zakaźne i inwazyjne. Ma on też bezpośredni wpływ na produkcyjność.

40. Systemy usuwania odchodów

41. Obornik jako źródło drobnoustrojów chorobotwórczych, kiedy i jak odkażać

42. Gnojowica: źródło zakażeń, zagrożenie ekologiczne

43. Utylizacja gnojowicy poprzez rolnicze wykorzystanie

44. Gnojowica a oczyszczalnie ścieków, napowietrzanie i fermentacja gnojowicy, wytwarzanie biogazu

45. Dezynfekcja gnojowicy - kiedy, środki. Prawne zabezpieczenie przed wykorzystaniem gnojowicy do produkcji pasz

46. Problemy w UE z usuwaniem i utylizacją gnojowicy

13

---