N  

NACZELNY SĄD ADMINISTRACYJNY

Został utworzony i rozpoczął działalność 1 września 1980 r. Jego zadaniem było pełnienie sądowej kontroli decyzji administracyjnych, początkowo tylko w 20 kategoriach spraw rozstrzyganych w drodze decyzji administracyjnych. Zakres kognicji NSA ulegał stałemu poszerzeniu wraz z rozwojem sądowej kontroli administracji (por. ustawa o NSA).

Od 1 stycznia 2004 NSA: 1) rozpoznaje środki odwoławcze od orzeczeń wojewódzkich sądów administracyjnych; 2) podejmuje uchwały mające na celu wyjaśnienie przepisów prawnych, których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie sądów administracyjnych; 3) podejmuje uchwały zawierające rozstrzygnięcie zagadnień prawnych budzących poważne wątpliwości w konkretnej sprawie sądowoadministracyjnej; 4) rozstrzyga spory o właściwość między organami jednostek samorządu terytorialnego i samorządowymi kolegiami odwoławczymi; 5) rozpoznaje inne sprawy należące do właściwości NSA na mocy odrębnych ustaw.

Organizację NSA określa prawo o ustroju sądów administracyjnych. W skład NSA wchodzą: Prezes, wiceprezesi oraz sędziowie. Organami NSA są: Prezes NSA, Zgromadzenie Ogólne Sędziów NSA i Kolegium NSA. NSA ma siedzibę w Warszawie.

NSA dzieli się na trzy Izby. Izba Finansowa sprawuje nadzór nad orzecznictwem wojewódzkich sądów administracyjnych w sprawach zobowiązań podatkowych i innych świadczeń pieniężnych, do których mają zastosowanie przepisy podatkowe oraz o egzekucji świadczeń pieniężnych. Izba Gospodarcza sprawuje nadzór nad orzecznictwem wojewódzkich sądów administracyjnych w sprawach działalności gospodarczej, ochrony własności przemysłowej, budżetu, dewizowych, papierów wartościowych, bankowości, ubezpieczeniowych, ceł, cen, stawek taryfowych oraz opłat. Izba Ogólnoadministracyjna sprawuje nadzór nad orzecznictwem wojewódzkich sądów administracyjnych w sprawach niewymienionych wyżej, a w szczególności w sprawach z zakresu budownictwa i nadzoru budowlanego, zagospodarowania przestrzennego, gospodarki wodnej, ochrony środowiska, rolnictwa, leśnictwa, zatrudnienia, ustroju samorządu terytorialnego, gospodarki nieruchomościami, prywatyzacji mienia, powszechnego obowiązku wojskowego, spraw wewnętrznych, a także cen, opłat i stawek taryfowych, jeżeli są związane ze sprawami należącymi do właściwości tej Izby. Pracami każdej z Izb kieruje wiceprezes wyznaczony do pełnienia tej funkcji przez Prezesa NSA.

Cezary Kosikowski

NADPŁACONY PODATEK DOCHODOWY

Aktywa z tytułu odroczonego podatku dochodowego, podatek do zwrotu, powstaje wówczas, gdy księgowy wynik finansowy brutto skorygowany o wartości trwałych wyłączeń z podstawy opodatkowania jest niższy od dochodu do opodatkowania. W takiej sytuacji księgowy podatek dochodowy, liczony od księgowego wyniku finansowego, jest niższy od bieżącego zobowiązania podatkowego, liczonego od dochodu do opodatkowania. N.p.d. stanowi różnicę między tymi wielkościami. Jest to kwota, która wchodzi w skład podatku do zapłacenia za dany rok podatkowy, a która zgodnie z zasadami rachunkowości powinna obciążać wynik brutto w następnych okresach. Jest ona traktowana w bilansie jako długoterminowe rozliczenia międzyokresowe. Należy zauważyć, że występowanie n.p.d. jest przypadkiem charakterystycznym dla krajów o ostrym systemie fiskalnym, niehonorujących lub honorujących tylko częściowo fundamentalną dla rachunkowości zasadę ostrożności. W Polsce, jak dotychczas, system podatkowy wielu księgowych pozycji kosztów nie uznaje za koszty podatkowe np. większości rezerw czy aktualizacji in minus aktywów. Jednak aktywowanie n.p.d. jest sprzeczne z koncepcją true and fair view presentation, ponieważ kreuje nieprawdziwe zyski i podwyższa sztucznie stan aktywów przedsiębiorstwa.

N.p.d. można na datę bilansu kompensować z rezerwami na odroczony podatek dochodowy tylko wtedy, gdy jednostka gospodarcza ma tytuł uprawniający ją do takiej procedury przy obliczaniu kwoty bieżącego zobowiązania podatkowego.

Maria Gmytrasiewicz

Zob.→ Rezerwa na odroczony podatek dochodowy.

NADPŁATA KONSOLIDACYJNA

→ Wartość firmy skonsolidowanej.

NADWYŻKA BUDŻETU

→ Wynik budżetu.

NADZÓR UBEZPIECZENIOWY

Nadzór wykonywany w celu ochrony interesów osoby ubezpieczonej. N.u. zapobiega sytuacji, w której zakład ubezpieczeń nie będzie w stanie wypłacać ubezpieczonemu należnego świadczenia. Nadzór nad działalnością zakładów ubezpieczeń i pośredników ubezpieczeniowych oraz funduszy emerytalnych polega w szczególności na: 1) podejmowaniu działań mających na celu zapewnienie prawidłowego funkcjonowania rynku ubezpieczeń i ochronę ubezpieczeń; 2) wydawaniu zezwoleń na prowadzenie działalności brokerskiej i agencyjnej; 3) kontroli prowadzenia działalności przez zakłady ubezpieczeń i brokerów oraz fundusze emerytalne.

W Polsce funkcje organu n.u. pełni Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych będąca centralnym organem administracji państwowej. W skład Komisji wchodzą: 1) Przewodniczący Komisji powoływany przez Prezesa Rady Ministrów na wspólny wniosek ministra właściwego do spraw instytucji finansowych i ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego - na pięcioletnią kadencję; 2) zastępcy Przewodniczącego Komisji - przedstawiciele wyznaczeni przez: a) ministra właściwego do spraw instytucji finansowych, b) ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego; 3) Przewodniczący Komisji Papierów Wartościowych i Giełd albo wyznaczony przez niego zastępca przewodniczącego; 4) Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów albo wyznaczony przez niego przedstawiciel.

W posiedzeniu Komisji z głosem doradczym uczestniczą: przedstawiciel Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Rzecznik Ubezpieczonych oraz Generalny Inspektor Nadzoru Bankowego. Nadzór nad Komisją sprawuje minister właściwy do spraw instytucji finansowych.

Organ n.u. może wydawać zalecenia mające na celu usunięcie stwierdzonych nieprawidłowości i dostosowanie działalności zakładu ubezpieczeń do przepisów prawa. W razie niewykonania zaleceń i prowadzenia działalności z naruszeniem przepisów prawa, statutu, odmowy udzielenia wyjaśnień i informacji organ nadzoru może: 1) nakładać kary pieniężne na towarzystwa emerytalne, zakłady ubezpieczeń lub członków ich organów; 2) nakładać na zakład ubezpieczeń kary pieniężne do wysokości 2,5% zbioru składki brutto za rok poprzedni; 3) występować do właściwego organu zakładu ubezpieczeń z wnioskiem o odwołanie członka zarządu lub prokurenta; 4) występować do właściwego organu zakładu ubezpieczeń o zawieszenie w czynnościach członków zarządu zakładu ubezpieczeń do czasu rozpatrzenia wniosku o ich odwołanie.

W postępowaniu przed organem nadzoru ubezpieczeniowego stosuje się przepisy k.p.a., a na decyzję organu nadzoru ubezpieczeń służy skarga do sądu administracyjnego.

Cezary Kosikowski

NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI

Funkcjonuje na podstawie przepisów Konstytucji RP (art. 202-207) oraz ustawy o NIK. NIK jest naczelnym organem kontroli państwowej, podległym Sejmowi, kontroluje działalność organów administracji rządowej, NBP, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych z punktu widzenia legalności, gospodarności, celowości i rzetelności. NIK kontrolować może działalność organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych komunalnych jednostek organizacyjnych z punktu widzenia legalności, gospodarności i rzetelności. NIK może również kontrolować z punktu widzenia legalności i gospodarności działalność innych jednostek organizacyjnych i podmiotów gospodarczych w zakresie, w jakim wykorzystują one majątek lub środki państwowe lub komunalne oraz wywiązują się ze zobowiązań finansowych na rzecz państwa.

NIK przedkłada Sejmowi: 1) analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej; 2) opinię w sprawie absolutorium dla Rady Ministrów; 3) informacje o wynikach kontroli oraz wnioski i wystąpienia.

Ustawa o NIK szczegółowo unormowała tryb przeprowadzania kontroli, prawa kontrolujących obowiązki kontrolujących i kontrolowanych oraz możliwość skierowania zastrzeżeń kontrolowanego nieuwzględnionych przez kontrolującego do komisji odwoławczej. Uchwała komisji odwoławczej jest ostateczna, chociaż podlega jeszcze zatwierdzeniu przez Prezesa NIK. Wprowadzenie trybu odwoławczego jest rozwiązaniem, które stanowi konieczny, chociaż minimalny element ochrony prawnej kontrolowanego.

Cezary Kosikowski

NALEŻNE WPŁATY NA KAPITAŁ PODSTAWOWY

Są to zadeklarowane, lecz niewniesione kwoty na poczet kapitału podstawowego, korygujące wykazywaną w wartości nominalnej wysokość kapitału podstawowego do równowartości rzeczywiście wniesionych wkładów kapitałowych. Obowiązujące regulacje prawne dopuszczają wystąpienie takiej kategorii.

Urszula Kierczyńska

Zob. → Kapitał podstawowy.

NALEŻNOŚCI

Termin używany w rachunkowości jednostki wynikający ze stosowania zasady memoriałowej i kontynuacji działania. N. to równowartość środków pieniężnych należnych przedsiębiorstwu od jego dłużników. N. wyrażają prawo otrzymania od osób prawnych i fizycznych środków pieniężnych lub innych aktywów  w przypadku kredytowej sprzedaży produktów. N. powstają wówczas, gdy moment sprzedaży usługi nie pokrywa się z momentem otrzymania zapłaty. Oprócz prawa oczekiwania zapłaty z tytułu sprzedaży n. są konsekwencją bezpośrednich kontaktów przedsiębiorstwa z różnymi instytucjami i organizacjami, jak również z racji zatrudnienia pracowników. N. są są składnikiem aktywów wówczas, gdy jest prawdopodobne ich ściągnięcie przez jednostkę gospodarczą. W bilansie n. występują w majątku trwałym jako należności długoterminowe oraz w majątku obrotowym jako należności krótkoterminowe (bieżące) w postaci: 1) n. od odbiorców z tytułu obrotu handlowego; 2) n. z tytułu podatków, dotacji, ceł, ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych; 3) n. dochodzonych na drodze sądowej; 4) innych n.

Wycena. W ciągu roku obrotowego n. wycenia się w wartości nominalnej, tzn. według kosztu historycznego w kwocie odpowiedniej do daty zdarzenia wynikającej z dokumentów wystawionych przez jednostkę gospodarczą. Na dzień bilansowy n. wycenia się w kwocie wymagającej zapłaty i z zachowanim zasady ostrożności. Oznacza to, że ważna jest realna (być może wyższa lub niższa od wartości pierwotnej), a nie nominalna wartość n. Różnica między wartością realną a nominalną n. jest odpowiednio przychodem lub kosztem wpływającym na wynik fnansowy.

Kryteria klasyfikacyjne: 1) kryterium płynności: n. krótkoterminowe - okres ich spłaty na dzień bilansowy nie jest dłuższy niż 12 miesięcy; n. długoterminowe - okres ich spłaty na dzień bilansowy jest dłuższy niż 12 miesięcy; 2) kryterium rodzaju: n. bezsporne - zaakceptowane zarówno przez dłużnika, jak i wierzyciela; rozliczenia - akceptację takich n. poprzedza postępowanie wyjaśniające; roszczenia - kwestionowane w całości lub w części przez określonego kontrahenta; roszczenia sporne - skierowane na drogę postępowania sądowego w celu ich wyegzekwowania; 3) kryterium podmiotowe: n. od odbiorcy z tytułu robót, dostaw i usług; n. od pracowników z tytułu udzielonych pożyczek, niedoborów, wypłaconych zaliczek; n. publicznoprawne (od instytucji, np. od urzędów skarbowych, celnych, ZUS) z tytułu nadpłaconych podatków, cła, składek na ubezpieczenia społeczne; pozostałe n., od innych kontrahentów, np. udziałowców, akcjonariuszy z tytułu wpłat kapitału, udzielonych pożyczek, ubezpieczeń majątkowych; 4) kryterium obszaru, którego dotyczą: n. krajowe - dotyczą polskich kontrahentów; n. zagraniczne - dotyczą kontrahentów poza granicami Polski, mogą być wyrażone w walucie obcej lub polskiej; 5) kryterium miejsca, w którym powstały: n. zewnętrzne - powstające wskutek powiązań jednostki z otoczeniem; n. wewnętrzne tzn. wewnątrzzakładowe; 6) kryterium możliwości ich wyegzekwowania: n. przedawnione - upływ czasu powoduje utratę prawa ich dochodzenia; n. umorzone - odpisane z zaniechaniem postępowania sądowego; n. nieściągalne - wierzyciel dysponuje dokumentami jednoznacznie stwierdzającymi niemożliwość ich wyegzekwowania; 7) kryterium stopnia ryzyka: n. warunkowe - objęte różnego rodzaju zabezpieczeniem (gwarancją); n. bezwarunkowe - bez zabezpieczeń.

Teresa Boroch

Zob. → Aktywa; Zasada kontynuacji działalności; Zasada memoriałowa.

NALEŻNOŚCI BANKOWE

Powstają z tytułu złożonych lokat w innych bankach, udzielonych kredytów i pożyczek, skupionych wierzytelności, zrealizowanych gwarancji i poręczeń lub innych tytułów związanych z podstawową działalnością banku. Poza tym banki posiadają należności wynikające z gospodarki własnej banku od dłużników, takich jak wynajmujący pomieszczenia, pracownicy. Ważniejsze z punktu widzenia bilansu banku są te pierwsze n.b.

Banki klasyfikują n.b., wykorzystując dwa kryteria: 1) terminowość spłaty kapitału lub odsetek; 2) sytuację ekonomiczno-finansową dłużnika. Wyjątkiem są należności od Skarbu Państwa i należności od osób fizycznych, udzielone na cele niezwiązane z działalnością gospodarczą lub prowadzeniem gospodarstwa rolnego, dla których stosuje się tylko pierwsze kryterium.

N.b. pozostające do spłacenia klasyfikuje się do następujących kategorii: 1) w przypadku n.b. od Skarbu Państwa - należności normalne, wątpliwe, stracone; 2) w przypadku osób fizycznych: a) n.b. z tytułu pożyczek i kredytów detalicznych - należności normalne, stracone; b) n.b. pozostałe - należności normalne, pod obserwacją, poniżej standardu, wątpliwe, stracone; 3) w odniesieniu do n.b. innych niż wyżej wymienione - należności normalne, pod obserwacją, poniżej standardu, wątpliwe, stracone.

Klasyfikacja ta jest podstawą do tworzenia rezerw celowych na należności pozostające do spłacenia, bez odsetek (w tym kapitalizowanych) i prowizji. Dla oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej banki powinny stosować mierniki ilościowe, mierniki jakościowe także dostępne oceny uznanych agencji ratingowych odnoszące się zarówno do dłużnika, jak i kraju jego pochodzenia.

Bank klasyfikuje należności także z punktu widzenia tego, do jakiego sektora należy dłużnik, i wyodrębnia wówczas: należności od sektora finansowego, należności od sektora niefinansowego, należności od sektora rządowego, samorządowego i funduszy ubezpieczeń społecznych. Poza tym banki dzielą należności na zapadłe i niezapadłe, przedawnione i nieprzedawnione, istniejące i przyszłe, podzielne i niepodzielne, jednorazowe, ciągłe, periodyczne.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska

Zob. → Należności normalne; Należności pod obserwacją; Należności zagrożone; Zabezpieczenie kredytu; Rezerwy celowe.

NALEŻNOŚCI NORMALNE

Należności, w przypadku których opóźnienie w spłatach kapitału lub odsetek nie przekracza miesiąca (z tytułu pożyczek i kredytów detalicznych udzielonych osobom fizycznym - 6 miesięcy; stosuje się tylko to kryterium) oraz sytuacja ekonomiczno-finansowa dłużników nie budzi obaw co do terminowej spłaty należności. Natomiast należności od Skarbu Państwa uznaje się za n.n. wówczas, gdy opóźnienie w spłatach kapitału lub odsetek w stosunku do harmonogramu spłat określonego w dniu powstania zobowiązania Skarbu Państwa nie przekracza roku. Łącznie z kategorią n.n. można prezentować jako nieobciążone ryzykiem należności zagrożone posiadające właściwe zabezpieczenia.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska

Zob. → Kredyty bankowe; Należności bankowe; Rezerwy celowe; Ryzyko kredytowe.

NALEŻNOŚCI POD OBSERWACJĄ

Należności, w przypadku których opóźnienie w spłatach kapitału lub odsetek przekracza miesiąc, ale nie przekracza 3 miesięcy, oraz sytuacja ekonomiczno-finansowa dłużników nie budzi obaw, jednak ze względu na ryzyko regionu, kraju, branży, grupy klientów, grupy produktów lub innych ustalonych przez bank kryteriów należności te wymagają szczególnej uwagi. Nie są to nigdy należności od Skarbu Państwa lub od osób fizycznych z tytułu kredytów i pożyczek detalicznych.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska

Zob. → Kredyty bankowe; Należności bankowe; Rezerwy celowe; Ryzyko kredytowe.

NALEŻNOŚCI ZAGROŻONE

Grupa należności obejmująca trzy kategorie: n. poniżej standardu (nie ma tej kategorii w przypadku należności od Skarbu Państwa i osób fizycznych z tytułu kredytów i pożyczek detalicznych); n. wątpliwe (nie ma tej kategorii w przypadku należności osób fizycznych z tytułu kredytów i pożyczek detalicznych); n. stracone. N. poniżej standardu to takie n.z., w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek wynosi więcej niż 3 miesiące, ale nie więcej niż 6 miesięcy, lub sytuacja ekonomiczno-finansowa może stanowić zagrożenie terminowej spłaty. N. wątpliwe to takie n.z., w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek wynosi powyżej 6 miesięcy, ale nie dłużej niż 12 miesięcy, lub sytuacja ekonomiczno-finansowa dłużników uległa pogorszeniu, a ponoszone straty powodują naruszenie funduszu (kapitału), z wyjątkiem gdy straty były założone w projekcie inwestycyjnym będącym podstawą oceny zdolności kredytowej. Natomiast należności od Skarbu Państwa zalicza się do wątpliwych, gdy opóźnienie w ich spłacie w stosunku do harmonogramu spłat wynosi więcej niż rok, ale nie przekracza 2 lat lub należności o nieokreślonym terminie spłaty, jeśli od momentu powstania jej do chwili klasyfikacji nie upłynął rok. N. stracone to n.z., w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek wynosi dłużej niż 12 miesięcy, lub n.z. od dłużników, których postawiono w stan upadłości lub otwarto likwidację (z wyjątkiem gdy następuje ona na podstawie przepisów o komercjalizacji i prywatyzacji), albo przeciwko którym bank założył wniosek o wszczęcie postępowania egzekucyjnego lub rozpoczął zaspokajanie się z zabezpieczeń w innym trybie, n.z. kwestionowane przez dłużników na drodze postępowania sądowego, n.z. od dłużników, których miejsce pobytu jest nieznane i których majątek nie został ujawniony, a także gdy sytuacja ekonomiczno-finansowa pogorszyła się w sposób nieodwracalnie uniemożliwiający spłacenie długu.

Adekwatne kryteria stosuje się do n. z tytułu pożyczek i kredytów detalicznych, jednak nie ocenia się sytuacji ekonomiczno-finansowej osób fizycznych bez względu na to, jaki rodzaj kredytu zaciągną. Natomiast należności od Skarbu Państwa zalicza się do straconych wówczas, gdy opóźnienie w spłatach kapitału lub odsetek w stosunku do harmonogramu wynosi więcej niż 2 lata lub gdy termin spłaty należności nie został w umowie określony, ale upłynął rok od momentu powstania zobowiązania Skarbu Państwa, albo gdy są to należności sporne. N.z. wymagają szczególnego monitorowania oraz tworzenia rezerw celowych, określających ryzyko banku z nimi związane. Jeśli jednak n.z. będą posiadały zabezpieczenia uznane przez władze nadzorcze za wystarczające, to można je prezentować łącznie z należnościami normalnymi jako należności nieobciążone ryzykiem.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska

Zob. → Należności bankowe; Należności normalne; Rezerwy celowe; Zabezpieczenie kredytu.

NAPRAWY

Roboty, których celem jest przywrócenie wartości użytkowych produktów, których wady ujawniły się w trakcie ich eksploatacji. Ich koszty ponosi przedsiębiorstwo produkcyjne lub pośrednik handlowy udzielający gwarancji kupującemu.

Waldemar Dotkuś

NARODOWY BANK POLSKI

Pełni od 1945 r. funkcje centralnego banku państwa. Od 1989 r. wykonuje je w warunkach tworzącej się w Polsce gospodarki rynkowej (ustawa o NBP). Oznacza to, że funkcje NBP polegają na pełnieniu roli banku państwa, banku emisyjnego i banku banków. Sprawowanie funkcji banku państwa polega na: 1) współudziale w kształtowaniu polityki gospodarczej państwa oraz sporządzaniu prognoz, analiz i ocen jej urzeczywistnienia wraz z sygnalizowaniem ewentualnych zagrożeń w tym zakresie; 2) kształtowaniu polityki pieniężno-kredytowej; 3) współdziałaniu w kształtowaniu i prowadzeniu polityki dewizowej; 4) współtworzeniu bilansu płatniczego oraz kształtowaniu polityki kursowej i jej bieżącej realizacji, organizowaniu i prowadzeniu rozliczeń międzybankowych przez izby rozrachunkowe oraz na obsłudze kasowo-rozliczeniowej jednostek budżetu centralnego; 5) reprezentowaniu interesów Polski w Międzynarodowym Banku Współpracy Gospodarczej, Międzynarodowym Banku Inwestycyjnym, Banku Światowym oraz w innych instytucjach międzynarodowych.

Funkcja emisyjna banku centralnego polega na emitowaniu znaków pieniężnych będących prawnym środkiem płatniczym w Polsce oraz organizowaniu obrotu gotówkowego. Z realizacją tej funkcji łączą się też inne działania, które mają na celu wycofywanie uszkodzonych znaków pieniężnych, zaopatrywanie banków i instytucji w te znaki, przeciwdziałanie tzw. praniu brudnych pieniędzy.

Funkcja banku banków jest realizowana przez bank centralny poprzez oddziaływanie na system bankowy (banki komercyjne) zgodnie z założeniami polityki pieniężnej oraz przez kształtowanie polityki stopy procentowej, prowadzenie polityki refinansowania banków i oprocentowania kredytów refinansowych, a także polityki rezerw obowiązkowych banków komercyjnych lokowanych w banku centralnym i organizowanie systemu informacyjnego dla całego systemu bankowego.

Organami NBP są: Prezes NBP, Rada Polityki Pieniężnej i Zarząd NBP. NBP wykonuje swe zadania przez centralę NBP i oddziały okręgowe NBP. W strukturze organizacyjnej NBP znajduje się również Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego, a Prezes NBP jest przewodniczącym Komisji Nadzoru Bankowego.

Cezary Kosikowski

Zob. → Komisja Nadzoru Bankowego.

NIEDOPŁATA KONSOLIDACYJNA

→ Rezerwy kapitałowe z konsolidacji.

NIEPODZIELONY WYNIK Z LAT UBIEGŁYCH

Kwota zysku z lat ubiegłych, który nie został podzielony, lub kwota niepokrytej straty. Wygospodarowany przez jednostkę w roku obrotowym zysk netto podlega w następnym roku podziałowi, a strata powinna zostać pokryta z kapitału zapasowego lub, jeśli przepisy na to pozwalają, z kapitału rezerwowego (po zatwierdzeniu sprawozdania finansowego). Nie ma jednak obowiązku pełnego podziału zysku lub pokrycia straty, nawet w przypadku posiadania wystarczającego kapitału zapasowego. Właściciele mogą podjąć decyzję, że podział zysku nastąpi w późniejszym terminie lub że stratę pokryje się z zysku przyszłych okresów. W takim przypadku zysk (strata) z lat ubiegłych stanowić będzie wykazywany w odrębnej pozycji bilansu element korygujący (na plus lub na minus) stan kapitałów własnych jednostki.

Urszula Kierczyńska

Zob. → Bilans.

NIEREZYDENT

N. są: 1) osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania za granicą oraz osoby prawne mające siedzibę za granicą, a także inne podmioty mające siedzibę za granicą, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu; 2) znajdujące się za granicą oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa utworzone przez rezydentów; 3) obce przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne i inne obce przedstawicielstwa oraz misje specjalne i organizacje międzynarodowe, korzystające z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych lub konsularnych; 4) n. z krajów trzecich są osoby fizyczne, osoby prawne oraz inne podmioty, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu, mające miejsce zamieszkania lub siedzibę w krajach trzecich; 5) n. z krajów trzecich są również znajdujące się w tych krajach oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa utworzone przez rezydentów lub nierezydentów z innych krajów.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska

Zob. → Prawo dewizowe; Rezydent.

NIERUCHOMOŚCI INWESTYCYJNE

Zaliczane są do tzw. lokacyjnych inwestycji rzeczowych lub inaczej - inwestycji niefinansowych. Definiowane są najczęściej jako „nieruchomości (grunt, budynek lub część budynku lub też oba te elementy), które właściciel lub korzystający w trybie umowy leasingu  finansowego traktuje jako źródło przychodów z czynszów lub utrzymuje je ze względu na przyrost ich wartości” (MSR nr 40). Często tego rodzaju inwestycje są formą zabezpieczenia oszczędności inwestora przed skutkami inflacji, udokumentowania otoczeniu swojej zamożności, powagi, prestiżu itp.

N.i. nie może być użytkowana przez właściciela lub korzystającego w jego działalności operacyjnej, czyli nie może równocześnie nieruchomością użytkową (środkami trwałymi). Korzyści wynikające z posiadania n.i. nie są więc bezpośrednio zależne od sposobu wykorzystania posiadanych aktywów operacyjnych, ale urealniają się w postaci otrzymywanych czynszów itp. opłat od ich użytkowników lub we wzroście wartości tych inwestycji utrzymywanych przez inwestora i przez nikogo nie wykorzystywanych.

Charakterystyczną cechą n.i. jest możliwość identyfikacji korzyści płynących z ich posiadania przez inwestora w odniesieniu do każdego aktywu. Cechy tej nie mają aktywa operacyjne, gdyż korzyści wynikające z ich posiadania i użytkowania są identyfikowalne globalnie, na końcowym etapie działalności operacyjnej, przez zrealizowany wynik na sprzedaży wytwarzanych dóbr i usług.

Wycena. Początkowa wycena n.i. może być przeprowadzona na poziomie ceny nabycia lub kosztu wytworzenia. Sposób wyceny zależy od źródła pozyskania n.i.

Budowa przyszłej n.i. jest w rachunkowości traktowana jako środki trwałe w budowie. Oznacza to, że do czasu zakończenia budowy nie uznaje się tych kosztów za wartość n.i. i traktuje jako koszty działalności operacyjnej. Tak samo postępuje się w przypadku prowadzonej modernizacji, adaptacji itp. zabiegów odnośnie do istniejących środków trwałych w celu ich przekwalifikowania w przyszłości na n.i. Z kolei koszty adaptacji istniejącej n.i. są w księgach inwestora traktowane jako operacje zwiększające jej wartość księgową lub bezpośrednio wpływają na wynik finansowy. Wartość księgowa n.i. może być tylko wtedy powiększona o poniesione koszty adaptacji itp. zabiegów, jeśli ich poniesienie wywoła w przyszłości wzrost pożytków czerpanych z tej inwestycji.

Pierwotna wycena n.i. nie obejmuje kosztów rozruchu danej nieruchomości, chyba że determinuje to jej używanie i strat powstałych w trakcie budowy lub adaptacji nieruchomości.

Wycena n.i. na datę bilansu może być oparta na modelu wartości godziwej lub modelu ceny nabycia.

Preferowaną metodą wyceny n.i. jest model wartości godziwej. Z reguły wartość godziwa n.i. odpowiada jej wartości rynkowej. Czasami jednak - w przypadku obiektów unikatowych i braku na nie aktywnego rynku - wymaga oszacowania. Jest ważne, aby ustalona wartość godziwa takiej inwestycji była jej aktualną wartością na datę bilansu; gwarantuje to wiarygodność pomiaru z uwagi na możliwość zmian sytuacji rynkowych. Jeżeli na dany rodzaj nieruchomości nie istnieje aktywny rynek, to podstawą oszacowania jej wartości godziwej mogą być: aktualne ceny rynkowe podobnych nieruchomości; ostatnie ceny z mniej aktywnego rynku takich samych nieruchomości; planowane zdyskontowane przepływy pieniężne związane z daną nieruchomością. Wartość godziwa n.i. nie jest jednoznaczna z tzw. wartością użytkową aktywów, chociaż ta ostatnia też jest oparta na bieżącym szacowaniu przyszłych przepływów pieniężnych związanych z użytkowaniem i późniejszym zbyciem aktywu. Chodzi o to, że wartość godziwa n.i. nie może obejmować np.: obciążeń i korzyści podatkowych dla inwestora tej nieruchomości; praw lub ich ograniczeń związanych z daną nieruchomością; dodatkowych korzyści inwestora powstałych w wyniku stworzenia określonego portfela n.i.; efektu synergii zachodzącej między daną nieruchomością a innymi aktywami inwestora. Oparcie wyceny n.i. na modelu wartości godziwej oznacza jej permanentną aktualizację na każdą datę bilansu. Wynik takich aktualizacji - zarówno in plus i in minus - ujmowane są w rachunku zysków i strat jako przychody i koszty finansowe, bez względu na okres czerpania korzyści z danej inwestycji. Co więcej, wycenę n.i. metodą wartości godziwej należy stosować nieprzerwanie do czasu jej zbycia lub likwidacji, nawet wówczas gdy porównywalne transakcje rynkowe staną się rzadsze a dostęp do aktualnych cen rynkowych będzie utrudniony.

Drugą metodą wyceny bilansowej n.i. jest model ceny nabycia. Zgodnie z nim, księgowe ujęcie n.i. podporządkowane jest ogólnym zasadom wyceny i ewidencji środków trwałych, czyli operacyjnych rzeczowych aktywów trwałych. Bilansową wartość n.i. ustala się w wyniku poniższej procedury obliczeniowej:

Taki sposób wyceny n.i. jest traktowany w MSSF jako rozwiązanie przejściowe, stosowane tylko wtedy, gdy „jednostka gospodarcza posiada niezbite dowody na to, że będzie mogła regularnie i wiarygodnie ustalać wartość godziwą nieruchomości inwestycyjnej. Może tak się zdarzyć jedynie wówczas, gdy porównywalne transakcje rynkowe zawierane są rzadko i jednocześnie jednostka gospodarcza nie ma możliwości zastosowania alternatywnej metody wyceny (np. projekcji zdyskontowanych przepływów pieniężnych)”.

Podobnie jak w odniesieniu do modeli wartości godziwej, przyjęta metoda ceny nabycia powinna obowiązywać daną n.i. do momentu jej zbycia lub likwidacji. Mimo oczywistej ułomności tej metody bilansowej wyceny n.i., trzeba zauważyć, że swoistym odpowiednikiem rynkowych korekt wartości godziwej jest w tej metodzie bieżąca stawka amortyzacyjna i odpisy aktualizacyjne z tytułu trwałej zmiany wartości n.i.

Ważnym zagadnieniem ewidencyjnym w odniesieniu do portfela n.i. są zmiany jego wewnętrznej struktury, wywołane decyzjami inwestora i dotyczące: przekwalifikowania n.i. do środków trwałych, przekwalifikowania n.i. do zapasów, przekwalifikowania środków trwałych na n.i., przekwalifikowania zapasów na n.i., zbycie lub likwidacja n.i. Wszystkie powyższe decyzje inwestora pociągają za sobą odpowiednią wycenę tych konwersji i rejestrację ich wyników w księgach rachunkowych. Trzeba podkreślić, że księgowa kwalifikacja tych konwersji zależy od przyjętego modelu ich wyceny bilansowej.

Wymagania sprawozdawcze w zakresie n.i. dotyczą w szczególności: przyjętych kryteriów ich kwalifikacji; metod ustalania wartości na datę bilansu; przychodów i kosztów; charakterystyki zmian i ich przyczyn w stanie portfela inwestycyjnego; zastosowanej metody amortyzacji; okresów użytkowania obiektów; metod i istotnych założeń przyjętych w modelu wartości godziwej; opisu ekspertyz wyceny nieruchomości.

Do typowych n.i. zalicza się: grunty utrzymywane ale nieużytkowane przez inwestora z uwagi na spodziewany w przyszłości wzrost ich wartości; budynki i grunty oddane za odpłatnością do użytkowania innym jednostkom; budynki, które w najbliższym czasie zostaną oddane do użytkowania innym jednostkom na podstawie określonych umów.

Za n.i. inwestora nie są uznawane np. następujące obiekty: nieruchomości w trakcie budowy lub adaptacji z późniejszym ich przeznaczeniem na sprzedaż; nieruchomości utrzymywane przez właściciela z przeznaczeniem na ich późniejsze wykorzystanie w działalności operacyjnej; nieruchomości zajmowane przez pracowników ich właściciela bez względu na wysokość płaconego czynszu; nieruchomości budowane lub adaptowane na zlecenie osób trzecich.

Kryterium kwalifikowania nieruchomości do aktywów inwestycyjnych jest jednoznaczne - nie mogą być one aktualnie lub przejściowo przypisywane do działalności operacyjnej jednostki.

Maria Gmytrasiewicz

Zob. → Inwestycje; Środki trwałe; Wartość godziwa.

NIF

Warszawski Indeks Giełdowy Narodowych Funduszy Inwestycyjnych. Miejscem ustalania indeksu jest Warszawska Giełda Papierów Wartościowych (WGPW). Indeks będący indeksem cenowym funduszy inwestycyjnych służy ustaleniu wartości rynkowej akcji uzyskanych z wymiany jednego Powszechnego Świadectwa Udziałowego NFI. Indeks NIF ustalany jest na podstawie kursu jednolitego oraz co dwie minuty w czasie notowań ciągłych. Po raz pierwszy indeks NIF ustalony był 12 czerwca 1997 r. Dzień ten jest datą bazową do ustalania bieżących wartości indeksu. Indeks NIF ustala się na podstawie wzoru:

NIFt =	Kt	× 160
			Ko × Wt

gdzie: NIF_t - wartość indeksu NIF w okresie t; K_t - kapitalizacja portfela indeksu w okresie t; K_o - kapitalizacja portfela indeksu na sesji bazowej; W_t - współczynnik przeliczania indeksu w okresie t.

Współczynnik W_t służy do przeliczania aktualnej wartości portfela indeksu na punkty indeksowe.

W przypadku gdy na akcjach NFI nie są dokonywane żadne operacje i nie występuje zmiana w składzie portfela indeksu, dopuszcza się stosowanie uproszczonej formuły. Ma ona następującą postać:

gdzie: k_it - kurs akcji i-tego funduszu inwestycyjnego w okresie t; n - liczba funduszy inwestycyjnych biorących udział w ustalaniu indeksu.

Robert Kowalak

NIKKEI

Indeks giełdowy giełdy tokijskiej. Do 1985 r. indeks ten określany był jako Nikkei Dow Jones Average, zaś obecna nazwa indeksu brzmi Nikkei 225 Share Average. Liczony jest jako średnia arytmetyczna prosta kursów akcji 225 wybranych spółek notowanych na giełdzie w pierwszej sekcji. Oprócz tego indeksu na giełdzie tokijskiej liczony jest również The Tokyo Stock Exchange New Index będący średnią ważoną kursów akcji 300 spółek.

Robert Kowalak

NORMY I WZORCE RACHUNKOWOŚCI

Konieczność ciągłego dostosowywania się jednostki gospodarczej i jej otoczenia do gry rynkowej wymusza dostarczanie przez rachunkowość informacji finansowych wieloaspektowych, dokładnych i czytelnych dla ich użytkowników. Prowadzi to do ciągle doskonalonego normowania podstawowych zasad funkcjonowania systemu rachunkowości jednostkowej. Normy określane są zazwyczaj jako powszechnie akceptowane zasady rachunkowości o zasięgu krajowym, europejskim i światowym.

Normy rachunkowości dotyczą informacji z zakresu tzw. rachunkowości finansowej i ustalają zasady ujmowania informacji w obowiązkowych sprawozdaniach finansowych jednostki gospodarczej.

Prowadzenie rachunkowości obwarowano szczegółowymi zasadami i przepisami, normującymi tzw. prawidłową rachunkowość. Współcześnie obserwuje się światową tendencję do coraz ściślejszego normowania rachunkowości, co powoduje, że normy prawne zyskują przewagę nad tradycyjną doktryną zwyczajową.

Normy krajowe rachunkowości finansowej zawarte są w ustawach, rozporządzeniach lub ustaleniach fachowych organów pozarządowych (np. w Wielkiej Brytanii, Francji i Niemczech). Początkowo normy te były tworzone wyłącznie jako krajowe. Różnice w krajowych zasadach, unormowaniach i wzorcach nie ułatwiają jednak powiązań ekonomicznych między różnymi krajami. Globalizacja rynków finansowych, masowość ponadnarodowych transakcji gospodarczych i narastająca potrzeba informacji ekonomicznej stworzyły przesłanki do wykreowania z rachunkowości podmiotów gospodarczych międzynarodowego języka biznesu. Wymaga to harmonizacji norm i zasad rachunkowości dotyczących przede wszystkim zakresu i treści danych sprawozdań finansowych podmiotów gospodarczych w różnych krajach.

Wiele międzynarodowych organizacji zajęło się rozwojem międzynarodowych i regionalnych standardów rachunkowości traktowanych jako ogólnie honorowane wzorce i zasady. Szczególne rezultaty w tym zakresie osiągnęły: Unia Europejska - poprzez wydawanie tzw. dyrektyw, i Międzynarodowa Rada Standardów Rachunkowości - poprzez formułowanie i publikowanie Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej.

Monika Chodoń

Zob. → Dyrektywy Unii Europejskiej; Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej.

NORMY OSTROŻNOŚCIOWE

Regulacje prawne mające na celu ograniczenie możliwości podejmowania przez banki nadmiernego ryzyka, a w konsekwencji zapewnienie bezpieczeństwa wkładów oszczędnościowych i innych środków gromadzonych na rachunkach bankowych. Regulacje te dotyczą różnych obszarów działania banku, określają minimalne kwoty kapitału własnego w momencie powstawania banku, wymogi lokalowe, kadrowe, zabezpieczenia środków pieniężnych, a także określają: 1) limity zaangażowania w działalność kredytową i inne wierzytelności; 2) limity inwestycyjne, tzn. nabywania akcji i udziałów; 3) rezerwy obowiązków; 4) limity zaangażowania walutowego; 5) współczynniki wypłacalności; 6) sposoby przeprowadzania rozliczeń pieniężnych; 7) procedury zapobiegania praniu pieniędzy. N.o. mają także na celu kompensowanie skutków ryzyka, dotyczą zasad tworzenia rezerw celowych i ogólnych oraz ubezpieczenia depozytów.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska

Zob. → Kapitały własne banku; Rezerwa na ryzyko ogólne; Rezerwy celowe; Rezerwy obowiązkowe; Rezerwy w banku; Ryzyko działalności gospodarczej.

NOŚNIK DANYCH

Standardowy materiał do utrwalania sygnałów niosących symbole. Na ogół n.d. dzieli się według materialnej postaci sygnałów na: tradycyjne, papierowe i maszynowe, magnetyczne, optyczne, elektroniczne i biologiczne.

Ignacy Dziedziczak

Zob. → Księgowanie zapisów w rachunkowości informatycznej.

NOŚNIKI KOSZTÓW

Są to przejściowe lub docelowe (ostateczne) działania, przedmioty, efekty działalności gospodarczej lub działania, którym można w trakcie realizacji procedur rachunku kosztów przyporządkować (na które można odnieść) odpowiednio pogrupowane elementy kosztów własnych działalności przedsiębiorstwa. N.k. mają charakter przedmiotowy i są drugą, obok miejsc powstawania kosztów lub centrów odpowiedzialności (mających z kolei charakter podmiotowy), kategorią jednostek odniesienia kosztów.

N.k. są zwykle wyrażane w postaci ilościowej, aczkolwiek jest też niekiedy możliwe wyrażenie ich w postaci innych mierników (naturalnych lub wartościowych). Nośniki wyrażone w postaci ilościowej określają np. ilość zrealizowanych zleceń produkcyjnych, ilość wystawionych faktur, ilość kilometrów przejechanych przez samochód, a także ilości (sztuki) wytworzonych produktów, usług, obiektów, projektów inwestycyjnych. W kalkulacyjnych modelach rachunku kosztów nośniki ilościowe mogą mieć charakter nośników przejściowych i mogą być określane dla pośrednich faz rozliczania kosztów, np. rozliczania i kalkulacji kosztów działalności pomocniczej, jako klucze rozliczeniowe przy doliczaniu kosztów wydziałowych do produktów, rozliczania kosztów zmiennych lub kosztów stałych na produkty, jak też mogą być tworzone w procesie kalkulacji kosztów jednostkowych produktów, np. jako współczynniki kalkulacji podziałowej współczynnikowej, pośrednie jednostki kalkulacyjne w kalkulacji podziałowej fazowej. N.k. mogą też odpowiadać tworzonym docelowo ilościowym miarom wyjścia dla wytwarzanych produktów, usług, obiektów itd. Z kolei do mierników technologicznych, bazujących na czasie, można zaliczyć np. czas pracy ludzi lub maszyn w określonej komórce organizacyjnej, czas wykonywania operacji technologicznych. Wreszcie wśród mierników wartościowych można wyróżnić m.in. wartości zużytych materiałów lub płac bezpośrednich.

Sposób ustalania oraz wykorzystywania n.k. zależy głównie od stosowanych modeli rachunku kosztów i przyjętych w tych modelach klasyfikowania i grupowania kosztów. Można wyróżnić w tym zakresie trzy podstawowe modele kalkulacyjne: rachunek kosztów pełnych, wykorzystujący podział kosztów działalności operacyjnej na bezpośrednie i pośrednie, przy czym sposób grupowania i kontroli kosztów pośrednich opiera się na „tradycyjnym” przypisywaniu ich do miejsc powstawania; rachunek kosztów zmiennych, stosujący podział kosztów działalności operacyjnej na stałe i zmienne, przy czym grupowanie i kontrolowanie kosztów stałych opiera się na przypisywaniu ich do miejsc powstawania; rachunek kosztów działań, odrzucający kategorię miejsc powstawania kosztów i przyjmujący wyodrębnione działania jako podstawę grupowania i kontroli kosztów.

We wszelkich modelach kalkulacyjnych rolę podstawowego (a zarazem docelowego) n.k. wyrażonego w mierniku ilościowym odgrywa zwykle finalny przedmiot kalkulacji. Pojęcie to obejmuje wytworzoną i przeznaczoną do obrotu handlowego jednostkę wytworzonego całkowicie produktu lub też jej wielokrotność. Przez pojęcie wytworzonego całkowicie produktu rozumie się zwykle wytworzone w pełnym cyklu produkcyjnym i przeznaczone do obrotu handlowego wyroby gotowe, usługi, obiekty inwestycyjne. Docelowy n.k. powinien być jednoznacznie określony i wyrażony za pomocą odpowiedniej miary naturalnej lub umownej stanowiącej równocześnie najlepszy miernik wytwarzanych produktów. Owo określanie n.k. (przedmiotu kalkulacji) powinno być dokładne, np. poprzez recepturę, i obejmować m.in. cechy konstrukcyjne przedmiotu, jego wyposażenie, właściwości użytkowe, charakterystyki. Warto też podkreślić, że przedmiot kalkulacji może być wyrażony zarówno w naturalnych jednostkach miary, jak i umownych jednostkach miary. Te ostatnie są stosowane, gdy nie można w sposób racjonalny wyrazić przedmiotu kalkulacji za pomocą miary naturalnej. Brak racjonalnie uzasadnionych możliwości tworzenia nośnika wyrażonego w jednostkach naturalnych pojawia się wówczas, gdy kalkulacja każdego produktu oddzielnie byłaby utrudniona lub nieopłacalna, gdy brak jest jednakowych miar naturalnych lub też dla potrzeb budżetowania lub kontroli budżetowej należy zachować te same n.k. Do umownych n.k. zaliczyć można także tzw. zbiorcze jednostki kalkulacyjne, przez które należy rozumieć grupę produktów o zbliżonych cechach rodzajowych, konstrukcji, technologii oraz poziomie kosztów.

N.k. oparte na jednostkach naturalnych są wyrażone w jednostkach miary, przyjętych w obrocie handlowym lub wewnątrzzakładowym. Zalicza się do nich m.in. sztuki, kilogramy, metry, litry lub też ich wielokrotności. Z kolei n.k. oparte na miarach umownych wyrażane są w jednostkach miary, które nie są stosowane w obrocie handlowym ani też w obrocie wewnątrzzakładowym, jak np. tonokilometry, osobodni.

W analogiczny sposób tworzone są przejściowe n.k., stosowane w kalkulacji produktów nie w pełni wytworzonych, tj. takich produktów (usług, projektów inwestycyjnych itd.), których proces wytwórczy nie został jeszcze zakończony lub też produkty te nie są przedmiotem odrębnego obrotu handlowego.

Niezależnie od przyjętego modelu rachunku kosztów n.k. mogą obejmować nie tylko produkty stanowiące przedmiot kalkulacji, lecz także inne elementy o istotnym znaczeniu dla procedur rachunku kosztów, wyrażane zarówno w jednostkach ilościowych, kategoriach organizacyjnych lub technologicznych albo też miernikach wartościowych. Można zaliczyć do nich m.in. zlecenia produkcyjne, klucze rozliczeniowe kosztów pośrednich, klucze służące do odnoszenia kosztów zmiennych wspólnych na produkty. Ponadto w rachunku kosztów działań do przejściowych n.k. są także zaliczone działania prowadzące do powstania produktu, a zatem generujące koszty wytworzenia produktu.

Sposoby odnoszenia kosztów na ich poszczególne nośniki, zarówno w fazie grupowania, rozliczania, jak też kalkulacji kosztów, zależą w dużej mierze od charakteru procesu wytwórczego, tj. od ilości jednego rodzaju produktów wytwarzanych równocześnie, a także od stopnia skomplikowania procesu wytwórczego. Niezależnie od modelu rachunku kosztów pierwsze z wymienionych kryteriów prowadzi do podziału na produkcję: masową, jednostkową oraz seryjną, zaś drugie kryterium - na produkcję prostą (jednofazową) oraz złożoną (wielofazową).

Metody określania n.k. w rachunku kosztów pełnych wynikają ze sposobu grupowania kosztów działalności operacyjnej na bezpośrednie i pośrednie oraz ze sposobu wyceny produktu na poziomie kosztów pełnych, zaś rozliczanie kosztów pośrednich na n.k. (poszczególne produkty) bazuje na zasadzie proporcjonalności. Ta ostatnia zasada ma zapewnić proporcjonalny podział kosztów pośrednich na ich nośniki, zgodnie z kluczem przyjętym za podstawę rozliczeń. Ponadto n.k. określa się w różnych fazach obiegu informacji kosztowej, tzn. zarówno na etapie rozliczania, jak i kalkulacji kosztów.

Analizując obieg informacji kosztowej w omawianym modelu, należy stwierdzić, że n.k. mogą być określane już w momencie przechodzenia z układu rodzajowego na układ kalkulacyjny kosztów. Odnoszą się one do kosztów bezpośrednich. Są to n.k. o charakterze bezpośrednim i wynikają z rozdzielników kosztów (materiałów, płac, energii itd.). Rolę n.k. bezpośrednich spełnia w tym przypadku zlecenie produkcyjne, a za ich pośrednictwem karty kalkulacyjne (przy produkcji wielofazowej - jednostkowej lub małoseryjnej) lub też asortyment bądź grupa asortymentowa (przy produkcji wielofazowej średnio- lub wielkoseryjnej). Zlecenia produkcyjne mogą być wystawiane na serię produktów, produkty jednostkowe lub ich części składowe, zaś koszty bezpośrednie - dla potrzeb kalkulacji i dalszej wyceny wytwarzanych produktów - są przyporządkowywane tym nośnikom. Analogicznie w trakcie gromadzenia i rozliczania bezpośrednich kosztów zakupu rolę n.k. mogą pełnić poszczególne partie nabywanych produktów (materiałów, towarów).

W rachunku kosztów pełnych kolejna grupa n.k. o charakterze przejściowym może pojawić się w trakcie rozliczania kosztów pośrednich działalności pomocniczej, przy założeniu, że istnieje możliwość opracowania rozdzielnika ilości i kierunków świadczonych usług. Rolę n.k. pełnią klucze podziałowe (kalkulacyjne) pozwalające ustalić jednostkową stawkę kosztów działalności pomocniczej przypadającą na jednostkową ilość usługi, a następnie - za pośrednictwem rozdzielnika kosztów - przypisać łączne koszty tej działalności do miejsca powstawania kosztów, dla których były świadczone usługi w zakresie działalności pomocniczej.

Następna grupa n.k. pojawia się w omawianym modelu rachunku kosztów pełnych w momencie rozliczania kosztów pośrednich produkcji do poszczególnych zleceń, asortymentów lub grup asortymentowych. Jako n.k. (klucze rozliczeniowe) mogą wystąpić w tym przypadku zarówno mierniki ilościowe, jak i wartościowe. Do mierników ilościowych zalicza się zwykle ilości produktów (wyrobów gotowych, produktów niezakończonych, usług itp.), liczbę zatrudnionych osób, czas pracy pracowników (roboczogodziny) lub urządzeń technicznych (maszynogodziny), zaś do mierników wartościowych - koszty płac bezpośrednich wraz z narzutami lub materiałów bezpośrednich, sumę kosztów bezpośrednich, wartość księgową urządzeń technicznych według poszczególnych miejsc powstawania kosztów, koszty przerobu, techniczne (tj. pełne), koszty wytworzenia itd. N.k. umożliwiają ustalenie jednostkowej stawki doliczanych kosztów pośrednich w przeliczeniu na jednostkę klucza (nośnika), a następnie oszacowanie łącznej kwoty kosztów pośrednich, doliczanych do nośnika (zlecenia, asortymentu itp.). Uważa się zwykle, że ilościowe n.k. pozwalają osiągnąć dokładniejsze wyniki rozliczeń kosztów, jednak z uwagi na problemy z dokładnym pomiarem tych nośników wygodniejsze w praktyce są nośniki wartościowe. Niekiedy też, na potrzeby analiz ekonomicznych, kalkulacji cen transakcyjnych lub transferowych, analiz opłacalności produkcji itp. są określane n.k. przeznaczone do rozliczania kosztów pośrednich ogólnych (zarządu, sprzedaży). Zarówno charakter, jak i sposób odnoszenia kosztów ogólnych do tych nośników jest podobny jak w przypadku tworzenia i wykorzystywania kosztów pośrednich produkcji.

Na etapie kalkulacji następuje określenie docelowych n.k., tj. wspomnianych uprzednio finalnych przedmiotów kalkulacji, czyli wytworzonych w pełnym cyklu produkcyjnym i przeznaczonych do obrotu handlowego wyrobów gotowych, usług, obiektów inwestycyjnych itp. Nośnikom tym przyporządkowuje się ogół kosztów, jakie zostały poniesione na wytworzenie danego produktu, dzięki czemu wycenia się koszty produktu dla potrzeb sprawozdawczości finansowej, celów decyzyjnych itd. Sam sposób odnoszenia kosztów do nośnika różni się w zależności od charakteru i stopnia skomplikowania procesu wytwórczego. W przypadku kalkulacji podziałowej, właściwej dla jednego nieprzerwanego cyklu wytwórczego oraz dla produkcji masowej, następuje odniesienie pełnych kosztów wytworzenia produktu na nośnik kosztów (ilość produktu), przy czym ewentualne różnice w sposobie odnoszenia kosztów wynikają m.in. z liczby produktów danego asortymentu wytwarzanych równocześnie w jednym cyklu (jeden produkt - wiele produktów), równoległego wytwarzania wyrobów gotowych i produkcji niezakończonej w danym okresie sprawozdawczym, jednej lub wielu faz w ramach procesu wytwórczego. Możliwe jest wówczas dodatkowo zastosowanie np. mierników naturalnych o charakterze technologicznym (tzw. współczynniki przy kalkulacji podziałowej współczynnikowej lub tzw. pośrednie jednostki kalkulacyjne dla poszczególnych faz przy kalkulacji fazowej) z kolei w przypadku kalkulacji doliczeniowej, typowej dla szerokiego asortymentu wytwarzanych wyrobów o zróżnicowanych rozmiarach produkcji, konstrukcji oraz technologii wytwarzania, następuje odniesienie do danego nośnika (zlecenia asortymentu) ogółu kosztów bezpośrednich. Natomiast koszty pośrednie - jako wspólne - podlegają doliczeniu według przyjętego uprzednio klucza (nośnika pośredniego). Wówczas ogół kosztów, bezpośrednich i pośrednich, podlega rozliczeniu na docelowy nośnik kosztów, tzn. ilość produktów wytworzonych w ramach danego zlecenia, produktu lub grupy asortymentowej.

Metody określania n.k. w rachunku kosztów zmiennych wynikają przede wszystkim z założeń jego modelu. Rozliczanie kosztów w modelu rachunku kosztów zmiennych bazuje na założeniach, że koszty zmienne działalności operacyjnej są kosztami kontrolowanymi w przekroju produktów, zaś koszty stałe - kontrolowanymi w przekroju miejsc powstawania kosztów. Wycena produktów działalności przedsiębiorstwa (wyrobów gotowych, usług, produkcji niezakończonej) jest dokonywana tylko na bazie kosztów zmiennych. Założenia te pozwalają nieco uprościć procedury wyceny produktu m.in. poprzez eliminację proporcjonalnego rozliczania kosztów pośrednich na produkty. Pozwala to ograniczyć zakres tworzenia n.k. w omawianym modelu. Równocześnie model ten ma niektóre elementy wspólne z rachunkiem kosztów pełnych, jak np. odnoszenie kosztów zmiennych na produkty (zlecenia, asortymenty itp.), zaś kosztów stałych na miejsca ich powstawania, rozliczanie i odnoszenie kosztów stałych działalności pomocniczej na odbiorców tych usług. Tworzenie nośników kosztów (pośrednich, docelowych) może więc przebiegać w tych przypadkach analogicznie jak w poprzednim modelu.

Przy tworzeniu n.k. w rachunku kosztów zmiennych przyjmuje się założenie, że wycena produktu następuje według kosztów zmiennych, na które składają się koszty bezpośrednie wytwarzania oraz koszty pośrednie wytwarzania o charakterze zmiennym. Jednak niektóre spośród zmiennych kosztów wydziałowych, z założenia kontrolowanych w przekroju produktu, mogą sprawiać pewne kłopoty z rozliczeniem na poszczególne nośniki kosztów (tj. produkty). Koszty te można określić mianem kosztów zmiennych wspólnych. Przykładem kosztów zmiennych wspólnych może być premia (zmienna część wynagrodzenia) kierownika zakładu wytwórczego, w którym powstają różne produkty, koszt bieżącej naprawy lub konserwacji maszyny, za pomocą której są wytwarzane dwa lub więcej rodzajów wyrobów itp. Konieczne zatem staje się przyjęcie jakiegoś kryterium rozliczania zmiennych kosztów wspólnych (wskaźnika narzutu) na jednostki fizyczne wyrobów gotowych. Możliwe są w tym zakresie różne rozwiązania.

Jeżeli w procesie wytwarzania powstają produkty różniące się pod względem technologii, rodzaju materiałów niezbędnych do ich wytworzenia itp., wskazane jest zastosowanie ilościowych n.k. w postaci np. godziny robocizny bezpośredniej lub godziny pracy maszyn, gdyż poziom kosztów pośrednich produkcji zależy w dużej mierze od poziomu miar wejścia. Przykładowo, im więcej godzin robocizny bezpośredniej, tym większe nakłady na robociznę pośrednią (np. wynagrodzenie nadzoru technicznego) i inne koszty wydziałowe; im więcej godzin pracy maszyn, tym częściej pojawia się problem kosztów napraw i konserwacji. Dobór miary wejścia powinien wynikać z charakteru działalności oraz rodzaju rozliczanego zmiennego kosztu wspólnego.

Jeśli natomiast w procesie wytwarzania powstają produkty zbliżone do siebie technologicznie, tj. wytwarzane w tym samym procesie technologicznym lub z identycznych materiałów, to należałoby ustalić nośniki technologiczne kosztów jako parametry określające relacje kosztowe pomiędzy poszczególnymi produktami (analogicznie do współczynników przy kalkulacji podziałowej). Relacje te ustala się, biorąc pod uwagę czynniki wywierające decydujący wpływ na wysokość kosztów (ciężar lub objętość wyrobu, czas obróbki itp.). Często współczynniki te ustala się odrębnie dla różnych pozycji kalkulacyjnych kosztów.

Podobnie jak w rachunku kosztów pełnych, na etapie kalkulacji następuje określenie docelowych n.k., tj. wspomnianych uprzednio finalnych przedmiotów kalkulacji, czyli wytworzonych w pełnym cyklu produkcyjnym i przeznaczonych do obrotu handlowego wyrobów gotowych, usług, obiektów inwestycyjnych itp. Ponieważ w omawianym modelu wycena produktów finalnych następuje na bazie kosztów zmiennych wytwarzania, to koszty te obejmują jedynie wszystkie koszty bezpośrednie działalności operacyjnej oraz część kosztów pośrednich wytwarzania o charakterze zmiennym, zatem tylko koszty kontrolowane według produktu. Z tego powodu w omawianym modelu następuje odniesienie pełnych kosztów wytworzenia produktu na n.k. (ilość produktu), przy czym ewentualne różnice w sposobie odnoszenia kosztów wynikają m.in. z: liczby produktów w asortymencie wytwarzanych równocześnie w jednym cyklu, równoległego wytwarzania wyrobów gotowych i produkcji niezakończonej w danym okresie sprawozdawczym, jednej lub wielu faz w ramach procesu wytwórczego itd. Możliwe jest wówczas dodatkowo zastosowanie np. mierników naturalnych o charakterze technologicznym (współczynniki przy kalkulacji podziałowej współczynnikowej, pośrednie jednostki kalkulacyjne dla poszczególnych faz przy kalkulacji fazowej itp.).

Nieco inaczej przebiega tworzenie n.k. w trzecim modelu, tj. rachunku kosztów działań (ABC). Model ABC bazuje na czterech założeniach, tj. koszty wyrażają wydatki ponoszone na pozyskiwanie rozmaitych zasobów niezbędnych do działania przedsiębiorstwa, różne działania prowadzą do zużywania tych zasobów, określona ilość działania jest wyrażana za pomocą odpowiedniej jednostki miary tego działania oraz koszty są najpierw pogrupowane w przekroju działań, a następnie rozliczane na poszczególne produkty. Z powyższych założeń wynika, że w omawianym modelu miejsce powstawania kosztów, właściwe dla obu uprzednio przedstawionych modeli, zostało zastąpione działaniem pełniącym rolę ilościowego nośnika kosztów. Rachunek kosztów działań nie bierze więc pod uwagę ogółu kosztów alokowanych do danego miejsca powstawania kosztów, a jedynie koszty rzeczywiście poniesione w trakcie rozmaitych działań w ramach danego miejsca. Zatem w omawianym modelu przy tworzeniu n.k. należy pamiętać, że łączna wartość kosztów alokowanych do danego miejsca powstawania kosztów jest sumą łącznej wartości kosztów rzeczywiście poniesionych plus wartość nadwyżek rezerw zdolności wytwórczych.

Ogół działań można podzielić na cztery poziomy, tj. działania dotyczące całej organizacji gospodarczej, czyli zarządzanie całą organizacją, magazynowanie produktów, oświetlenie lub ogrzewanie itp.; działania odnoszące się do poszczególnych asortymentów produktów, jak np. obsługa techniczna procesów, zmiany techniki lub technologii wytwarzania; działania dotyczące jednej partii (serii) produktu, jak np. przygotowanie produkcji, zlecenia zakupu, nadzór techniczny, oraz działania dotyczące produktu, jak np. zużycie materiałów bezpośrednich lub robocizny bezpośredniej, zużycie energii na cele technologiczne lub utrzymanie maszyn.

Po zidentyfikowaniu procesów gospodarczych, przewidywanych w modelu ABC, należy dokonać alokacji kosztów do poszczególnych nośników poprzez tworzenie pul kosztów. Księga główna jednostki gospodarczej jest zazwyczaj najbardziej użytecznym instrumentem do tego celu. Istnieje jednak pewne utrudnienie, gdyż struktura informacji o kosztach zawartych w księdze głównej jest zazwyczaj dostosowana do układu rodzajowego lub miejsc powstawania kosztów, nie zaś do procesów gospodarczych. Zatem podstawowym zadaniem przy wdrażaniu omawianego modelu jest określenie wartości zużywanych zasobów w przekroju poszczególnych działań i na tej podstawie przypisywanie danych finansowych z księgi głównej do procesów gospodarczych. Można tego dokonać w sposób bezpośredni, na podstawie estymacji (oszacowania) lub w sposób arbitralny.

Alokacja bezpośrednia jest dokonywana na podstawie pomiarów aktualnego poziomu zużycia. Przykładowo, koszt energii zużytej na zasilanie pracy maszyny może być w sposób bezpośredni przypisywany do działania pod nazwą „praca maszyny”. Ta metoda alokacji jest najbardziej dokładna, równocześnie jest ona jednak bardzo droga z uwagi na konieczność dokonywania bardzo wielu rzeczywistych pomiarów zużycia zasobów.

Alokacja na podstawie estymacji polega na uprzednim oszacowaniu kosztów zużycia zasobów w przekroju poszczególnych działań. Kierownicy departamentów i pracownicy nadzoru technicznego są zwykle proszeni o procentowe oszacowanie czasu pracy swoich podwładnych, przeznaczonego na wykonywanie przez nich rozmaitych działań. Taki szacunkowy pomiar czasu obejmuje zwykle okres od pół godziny do dwóch godzin dziennie. Metoda ta jest stosunkowo mało kosztowna, jednak często dostarcza niezbyt wiarygodnych informacji.

Alokacja dokonywana w sposób arbitralny jest dokonywana wówczas, gdy żadna z wyżej wymienionych nie może być zastosowana. Przykładowo, koszty zarządzania całym zakładem są najczęściej rozliczane na działania w sposób proporcjonalny do liczby osób zarządu, jednak w rzeczywistości wysiłek włożony przez poszczególne osoby wcale nie musi być proporcjonalny.

Kolejny etap prac poświęcony projekcji n.k. dotyczy określenia nośników docelowych. Takimi docelowymi n.k. mogą być zarówno produkowane wyroby lub usługi, jak i klienci (odbiorcy), realizowane obiekty inwestycyjne itp.

Ważnym zagadnieniem jest dostosowanie liczby docelowych n.k. do ilości działań przewidzianych w modelu. W przypadku pominięcia pewnej liczby nośników nadmiernie duże kwoty kosztów zostaną przypisane do pozostałych nośników. W rezultacie ich koszty jednostkowe będą zbyt wielkie. Z kolei niektóre koszty mogą dotyczyć przyszłych produktów lub też produktów wykonywanych w przeszłości, a zatem powinny zostać wyłączone z kosztów dotyczących bieżącej działalności. Przykładowo, koszty badań i rozwoju lub koszty odpraw dla zwalnianych pracowników nie powinny być wliczane do bieżących działań.

Ostatnią grupą czynności związanych z rachunkiem kosztów działań jest rozliczenie kosztów przypisanych do działań dotyczących poszczególnych n.k. Metody rozliczania są podobne jak w przypadku alokowania kosztów zużycia zasobów do działań (tzn. bezpośrednio, w sposób szacunkowy lub arbitralny), zaś sam sposób rozliczania jest dokonywany za pośrednictwem jednostek pomiaru danego działania.

Jednostki miary działania spełniają podwójną rolę. Po pierwsze, każda z nich określa fizyczną miarę wielkości danego działania. Po drugie, jednostka miary działania charakteryzuje każdy n.k. W zależności od podstawy rozliczania można wyróżnić dwie grupy jednostek miary działania w modelach ABC. Pierwsza grupa obejmuje jednostki ilościowe, które określają liczbę wystąpień danego działania. Przykładowo, dotyczy to harmonogramowania produkcji, liczby uruchomień maszyn, liczby zamówień materiałów, utrzymania maszyn i urządzeń. Druga grupa zawiera jednostki czasowe określające czas wykonywania danego działania. Dotyczy to godzin pracy czy godzin nadzoru technicznego. Często problem wyboru pomiędzy jednostkami ilościowymi i czasowymi ma podłoże czysto ekonomiczne. Jednostki związane z upływem czasu wyrażają w sposób bardziej precyzyjny wolumen działania, jednak są one kosztowniejsze w ustalaniu.

Z kolei z funkcjonalnego punktu widzenia wyróżnia się cztery rodzaje jednostek miary działań. Są to jednostki ilościowe, wynikające z tradycyjnego sposobu alokacji zasobów w procesie wytwarzania (ilości zużytych materiałów, godziny pracy ludzi, godziny pracy maszyn, liczby wytworzonych części), jednostki wynikające z procesów wdrażania nowych produktów lub doskonalenia istniejących technologii (liczba nowych produktów, liczba zmian dokonanych w produkcie/technologii, liczba nowych komponentów, liczba prototypów, liczba nowych dostawców lub odbiorców), jednostki wynikające bezpośrednio z procesu zarządzania cyklem produktu od zaopatrzenia do sprzedaży, stanowiące podstawową grupę jednostek miary działań (liczba odbiorców, liczba części składowych, liczba produktów, liczba zamówień u dostawców, liczba zamówień od odbiorców, liczba zleceń produkcyjnych, liczba partii produkcyjnych, liczba partii wyrobów do wysyłki) oraz jednostki jakościowe, wynikające ze „sprzężenia zwrotnego” między odbiorcami wyrobów i procesem wytwarzania (liczba skarg od odbiorców, liczba kontroli produktów, liczba dokonanych poprawek).

Jan Turyna

Zob. → Rachunek kosztów.

NOTA KSIĘGOWA

Nota materiałowa, dowód księgowy wystawiony przez dział księgowości, który służy dokumentowaniu zapisów księgowych niemających odzwierciedlenia w operacjach gospodarczych. N.k. wysyła się m.in. kontrahentom zalegającym z płatnościami za dostarczony towar lub wykonane usługi, podaje się w niej kwotę główną należności wraz z odsetkami z żądaniem ich niezwłocznej zapłaty.

N.k. są też dowodami wystawionymi przez kontrahentów jednostki w celu sprostowania błędów w dowodach obcych lub własnych zewnętrznych (z wyjątkiem korekty podatku od towarów i usług - VAT). Do not księgowych zalicza się również dowody wystawione przez jednostkę dokonującą ich księgowania w celu skorygowania dowodów obcych lub własnych zewnętrznych. Ponadto noty księgowe służą do księgowania operacji gospodarczych, na które brakuje dowodów księgowych, np. zużycia środka trwałego, różnic kursowych, kosztów własnych sprzedaży.

Wzór

Nota księgowa nr................................. z dnia................ 20.......r. Prosimy o zgodne z nami zaksięgowanie następujących pozycji:

obciążyliśmy

treść

uznaliśmy

............................................... załączników

............................................... główny księgowy

Karol Schneider

Zob. → Dowód księgowy.

NUMER IDENTYFIKACJI PODATKOWEJ

Otrzymują podatnicy na podstawie ustawy o zasadach ewidencji i identyfikacji podatników. Nadanie NIP następuje w drodze decyzji administracyjnej właściwego urzędu skarbowego. Posiadanie NIP przez podatnika  jest obowiązkowe i dlatego jest on zobowiązany do wystąpienia do właściwego rzeczowo i miejscowo urzędu skarbowego o nadanie NIP.

Podatnicy podają NIP na wszelkich dokumentach związanych z wykonywaniem zobowiązań podatkowych i niepodatkowych, do których poboru obowiązane są organy podatkowe lub celne. Ponadto podatnicy mają obowiązek podawania NIP na żądanie organów administracji rządowej i samorządowej, organów kontroli skarbowej, NIK, banków, stron czynności cywilnoprawnych oraz płatników i inkasentów podatków.

Cezary Kosikowski

---