Zagadnienia egzaminacyjne, ZIF studia stacjonarne I rok, Przedmiot: Prawo, Egzaminator: dr J. Kaspryszyn
Pojęcie prawa
1)znaczenie podmiotowe: uprawnienie do określonego zachowania.(obowiązek)
2)znaczenie dydaktyczne: jako nauczanie w szkole wyższej
3)znaczenie naukowe: przedmiot badań naukowych
4)znaczenie przedmiotowe: zbiór norm prawnych
Źródła prawa:
-normy organizacji niepaństwowych(ponadpaństwowych), dostosowanie do norm np. UE, Umowy Międzynarodowe, Helsińska Karta Praw Człowieka
-zwyczaj szeroko rozumiany - coś, co się ukształtowało np. konkordat, palenie w miejscach publicznych, separacja orzeczona przez Sąd.
-normy innych państw
Pojęcie systemu prawa, systematyka prawa(podział na gałęzie prawa)
System prawa - uporządkowany zbiór norm prawnych
uporządkowanie przedmiotowe -> podział prawa na gałęzie
uporządkowanie hierarchiczne -> stopień ważności
Gałęzie prawa - to spójne kompleksy norm prawnych, które regulują określone kategorie stosunków społecznych, wyodrębnione według pewnych ogólnych założeń i w pewien sposób uporządkowane.
*gałęzie podstawowe - to gałęzie, które wyodrębniły charakterystyczne tylko dla siebie instrumentarium prawne.(np. prawo administracyjne, karne, cywilne)
*gałęzie kompleksowe - gałęzie prawa, które zawierają elementy wszystkich podstawowych gałęzi prawa(np. prawo gospodarcze)
System prawa powinien być spójny(brak norm sprzecznych, brak niezgodności) i zupełny(system powinien regulować wszystkie sytuacje, które występują lub mogą występować, system zupełny jest wolny od luk prawnych)
Wyróżniamy niezgodności:
*formalne:
-sprzeczności - normy sprzeczne występują, gdy wykonanie jednej normy jest automatycznie złamaniem drugiej i nie istnieje możliwość zachowania się podmiotu odmiennego od treści obydwu norm.
-przeciwieństwa - wykonanie jednej normy skutkuje automatycznym złamaniem drugiej, ale istnieje możliwość zachowania się podmiotu w sposób odmienny do treści obydwu norm.
*prakseologiczne:
-dwustronne - realizacja obydwu norm jest możliwa, ale nie doprowadzi ona do zamierzonego przez prawodawcę celu.
-jednostronne - przy zachowaniu odpowiedniej kolejności możliwe jest osiągnięcie zamierzonego przez prawodawcę celu, jednak zmiana tej kolejności skutkuje osłabieniem lub wręcz zniweczeniem realizacji tego założonego celu.
Luka prawna- występuje wówczas, gdy pewna sytuacja społeczna nie jest prawnie uregulowana, lecz w powszechnym odczuciu uregulowana być powinna. Wyróżniamy luki:
*aksjologiczne - istnieje w prawie zakaz, bądź nakaz określonego zachowania się, ale jednocześnie istnieje rozwiązanie prawne umożliwiające obejście tego zakazu bądź nakazu.
*logiczne - występuje w systemie wówczas, gdy w prawie występują normy sprzeczne i normy przeciwne.
*konstrukcyjne - istnieje jakaś instytucja prawna, ale jednocześnie brak jest przepisów, które umożliwiałyby zastosowanie tej normy w praktyce.
Zakresy systemu prawa:
*terytorialny - na terenie całego kraju, bez ambasad i konsulatów innych krajów, ale w polskich ambasadach i konsulatach na terenie innych krajów, na statkach, w samochodach.
*podmiotowy - łącznikiem jest obywatelstwo polskie.
*przedmiotowy - popełnienie czynu poza granicami kraju przez innego obywatela(np. palenie flagi Polskiej przez Hiszpana pod Polską Ambasadą)
*rzeczowy - określa, od kiedy będzie obowiązywał
Prawo prywatne a prawo publiczne
Prawo dzielimy na:
*prywatne(cywilne) - reguluje stosunki prawne między równorzędnymi podmiotami dla ochrony interesów indywidualnych, przede wszystkim majątkowych. Nawiązanie stosunków prawnych oraz ochrona praw odbywa się z inicjatywy samych autonomicznych podmiotów.
*publiczne(administracyjne) - reguluje stosunki między organami władzy publicznej oraz między nimi a obywatelami, w których jedna strona ma pozycję nadrzędną(organy władzy). Funkcją norm publicznych jest ochrona interesów publicznych. Ochrona prawa publicznego odbywa się z urzędu, przy zastosowaniu przede wszystkim sankcji karnych i egzekucji.
Kryteria odróżniania prawa publicznego od prywatnego:
1)stosunku prawnego-w publicznym występuje nadrzędność, a w prywatnym równorzędność podmiotów w stosunku prawnym
2)interesu- publiczne: interes społeczny, prywatne: interes jednostkowy
3)ochrony-publiczne: ochrona z urzędu, prywatne: na wniosek zainteresowanego
System źródeł prawa w Polsce
Regulowany przez Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997 rozdział III. Konstytucja wyodrębnia 2 rodzaje aktów prawnych generalnych:
*Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia oraz akty prawa miejscowego - źródła powszechnie obowiązującego prawa.
*Uchwały Rady Ministrów, zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów - mają charakter wewnętrzny.
KONSTYTUCJA - posiada ogólne cechy ustawy oraz cechy szczególne, które rozróżniają ją od ustaw. Cechy szczególne to:
*treść:
-zakres - szerokość regulowanych przez Konstytucję materii, ma charakter uniwersalny, tzn., że Konstytucja reguluje całokształt kwestii ustrojowych państwa i obejmuje 3 podstawowe sfery zagadnień:
~ogólne zasady ustroju państwowego,
~ustrój rzeczowych organów, czyli władz państwa, zakres ich kompetencji i wzajemne relacje,
~podstawowe prawa wolności i obowiązku obywateli. W niewielkim zakresie reguluje także czwartą sferę - ustrój władz lokalnych.
-sposób - głębokość(szczegółowość) regulowanych materii, gdy chodzi o sposób regulacji wyróżnia się: ~Konstytucje lakoniczne(hasłowo, krótko formułują prawa(hasła)),
~Konstytucje szczegółowe(oprócz haseł także gwarancje)
*forma:
-nazwa(szczegółowa)
-szczególny tryb powstawania(poza systemem Komisji Parlamentarnych w tym celu tworzy się odpowiednie ciała: w PL Komisja Konstytucyjna, przeprowadza się referendum).
-zmiany w przypadku Konstytucji są trudniejsze do przeprowadzenia niż w przypadku innych ustaw(szczególne wymogi:
~większości(zwykła- za>przeciw, bezwzględna- za>50%, kwalifikowana-2/3w przypadku zmian konstytucyjnych),
~kworum-odpowiednia liczba osób aktywnych w głosowaniu). Ustanowienie kilku konkurencyjnych bądź wykluczających się zmian konstytucyjnych. Zakaz zmiany Konstytucji w pewnych sytuacjach bądź okresach.
Zmiany Konstytucji RP. Zmian może żądać: prezydent RP, grupa posłów 1/5liczby ogólnej posłów, senat. Następnie ½ ustawowej liczby posłów, kolejnie senat, na końcu zmianę przyjmuje prezydent. Jeśli zmiany dotyczą 1,2 lub 12 rozdziału, posłowie mogą zażądać przeprowadzenia referendum.
*moc prawna:
Konstytucja zajmuje najwyższe miejsce w systemie prawa STANOWIONEGO
-przedmiot normowania jest pierwotny i nieograniczony
-wszystkie akty niższego rzędu muszą być zgodne z Konstytucją.
-wszystkie akty prawne muszą być z konstytucją spójne, co oznacza, że muszą przyjmować treści w możliwie najpełniejszy sposób pozwalający urzeczywistnić postanowienia Konstytucji.
USTAWA
Akt Parlamentu o charakterze normatywnym, zajmujący najważniejsze, poza Konstytucją, w systemie źródeł prawa krajowego o nieograniczonym zakresie podmiotowym(niektóre materie mogą być uregulowane tylko w ustawie lub z jej wyraźnego upoważnienia), dochodzący do skutku w drodze specjalnej procedury, która w zasadzie uregulowana jest w Konstytucji.
Żaden inny organ państwowy nie może stanowić ustaw ani innych aktów prawnych o mocy ustawy; jest jeden WYJĄTEK: dotyczy szczególnej sytuacji, w okresie stanu wojennego, jeśli sejm nie może zebrać się na posiedzenie, prezydent na mocy kontrasygnat może ustanowić rozporządzenie(ale musi ono zostać zatwierdzone na pierwszym zgromadzeniu sejmu)
*charakter aktu normatywnego - ustawa ma charakter ogólny, czyli jest kierowana do pewnej grupy adresatów wyodrębnionych ze względu na ich jakąś wspólną cechę.
*normy ustawy mają charakter abstrakcyjny, konsekwencją jest powtarzalność, tzn. norma ustaw NIE ulega umorzeniu lub skonsumowaniu przez jednorazowe zachowanie.
*norma ustawowa ustanawia pewne wzorce zachowań, czyli nie może być ustaw regulujących sytuację prawną, czyli postępowanie konkretnej osoby.
*szczególna moc prawna ustawy oznacza jej podporządkowanie Konstytucji i przejawia się w 4 elementach:
-normy zawarte w ustawie mają samoistnie moc powszechnie obowiązującą.
-ustawa może być zmieniona, uchylona lub zawieszona inną ustawą
-ustawa może zmieniać, uchylać, zawieszać każdą inną normę prawną prawa krajowego
-inne akty normatywne prawa krajowego mogą być wydawane tylko na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i tylko w celu wykonania ustawy.
*zakres ustawy dotyczy dwóch kwestii:
-jakie sprawy mogą być regulowane przez ustawy, tzn. czy są jakieś wyłączenia. Zakres jest nieograniczony przedmiotowo, w ustawie może być uregulowane wszystko, istnieje domniemanie kompetencji ustawodawczej Parlamentu
-jakie sprawy mogą być regulowane TYLKO przez ustawy, tzn. czy mogą znaleźć się w ustawie, a nie w akcie niższego rzędu. Wyłączności ustawy, co oznacza oparcie o ustawę każdej regulacji.
ROZPORZĄDZENIE
Zajmuje najniższy szczebel w systemie powszechnie obowiązującego prawa. Wydawane jest na podstawie ustaw i w celu ich wykonania(delegacja ustawowa). Jest to akt powszechnie obowiązujący, musi być opublikowany w Dzienniku Ustaw, jest to konieczny warunek jego wejścia do życia. Rozporządzenie może wydać: Prezydent RP, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, ministrowie kierujący działami administracji rządowej oraz przewodniczący komitetów określonych ustawowo, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.
PRAWO MIEJSCOWE
Postać tę przybierają przepisy prawa powszechnie obowiązującego na szczeblu terytorialnym.
Konstytucja nie określa aktów prawa miejscowego, pozostawiając to ustawie. Brak jest jednej ustawy o prawie miejscowym. Zgodnie z Konstytucją akty prawa miejscowego wydawane są na podstawie i w granicach uprawnień zawartych w ustawie.
Obecnie wyróżniamy 2 typy aktów prawa miejscowego:
-przepisy wykonawcze so odrębnych ustaw. W tym przypadku konieczne jest istnienie upoważnienia zawartego w ustawie: organ władzy lokalnej i materia, która ma zostać zmieniona.
-przepisy porządkowe, te są wydawane na podstawie ogólnej kompetencji wyrażonej w przepisach ustawy o poszczególnych szczeblach samorządu terytorialnego. Mogą one być wydawane, gdy jest to niezbędne dla ochrony zdrowia lub życia obywateli, spokoju bezpieczeństwa publicznego, ale tylko w kwestiach, które nie zostały uregulowane w odrębnych ustawach lub innych przepisach powszechnie obowiązującego prawa.
Normy prawne - istota, struktura
Norma prawna jest to reguła postępowania skonstruowana z przepisów prawnych, stanowiąca ich istotą treść. Daje ona odpowiedź na pytanie: kto, w jakich warunkach i jak powinien postąpić. Norma jako reguła zachowania ma dwie zasadnicze cechy: jest generalna(adresatem są wszystkie osoby o pewnych cechach)
i abstrakcyjna(niekonkretna, nie jednorazowa, ale taka, jaka może zdarzyć się w określonej z góry liczbie przypadków).
Budowa normy prawnej:
-hipoteza - określa w jakich warunkach i przez kogo norma ma być stosowana
-dyspozycja - określa jak należy się zachować, gdy zaistnieją warunki określone w hipotezie.
-sankcja - określa, jakie konsekwencje mogą spotkać podczas gdy zachowa się odmiennie do dyspozycji w warunkach hipotezy.
-kontratyp - wyjątki od sankcji(Kontratyp sportowy, lekarski, obrony koniecznej)
Rodzaje norm(dotyczą głównie prawa prywatnego oraz międzynarodowego publicznego):
-bezwzględnie wiążące(imperatywne) - obowiązują kategorycznie adresatów, naruszenie tych norm pociąga za sobą sankcję.
-względnie wiążące(dyspozytywne) - wiążą adresatów tylko wtedy, gdy adresaci nie uzgodnili swoich zachowań w odmienny sposób.
-pośrednie(semiimperatywne) - jednokierunkowo działające normy dyspozytywne, jednostronnie bezwzględnie wiążące. Gwarantują pewne minimum uprawnień, dopuszczając możliwość zwiększenia tych uprawnień, ale nie zmniejszenia.
Sytuacje wyznaczone przez normy prawne:
-obowiązek prawny - norma prawna ustanawia dla danego rodzaju adresatów i w danych warunkach określonych w hipotezie nakaz lub zakaz określonego zachowania.
-uprawnienia - norma prawna przewiduje dla adresatów danego rodzaju, w danych warunkach pewną możność zachowania się, ale zachowanie to nie jest obowiązkiem adresata(wolność prawa chroniona, roszczenie-indywidualnie oznaczona osoba ma obowiązek wykonać świadczenie na rzecz uprawnionego)
-kompetencje - dotyczy organu publicznego i oznacza zbiór przysługujących mu uprawnień dotyczących określonego zakresu spraw.
-stosunek prawny - zachodzi relacja między sytuacjami prawnymi różnych podmiotów.
Przepisy prawne - pojęcie, rodzaje
Przepis prawny - (forma nadawania treści, np. artykuł, ustęp)samodzielna jednostka redakcyjna tekstu prawnego, czyli zdaniokształtny zwrot językowy (zdanie w sensie gramatycznym) wskazujący sposób postępowania, czyli regułę powinnego zachowania. Często jest wyodrębniony formalnie, wyróżniony wizualnie i opatrzony nazwą indywidualizującą, taką jak artykuł, paragraf czy ustęp. Może być też zdaniokształtnym fragmentem jednostki redakcyjnej.
Kryteria podziału przepisów:
*zachowanie się adresata:
-przepisy nakazujące - nakazują w określony sposób zachowanie się
-przepisy zakazujące - jak się nie zachowywać
-przepisy upoważniające - upoważnienie do określonego zachowania
-przepisy wyjaśniające - wyjaśniają pojęcia użyte w akcie prawnym
*podział wg. budowy przepisów:
-konkretne - całościowo regulują sytuację społeczną
-odsyłające - nie regulują samodzielnie sytuacji, odsyłają do innego przepisu, są ustanawiane w celu uniknięcia kilkakrotnego powtarzania w jednym akcie prawnym tych samych treści lub w celu uzupełnienia treściami zamieszczonymi w innym miejscu. Do odsyłających zalicza się również takie, które zawierają KLAUZULE GENERALNE(odsyłają do jakiegoś pozaprawnego systemu ocen czy norm pozaprawnych. Oznaczają pewne ograniczenia lub zastrzeżenia dla organu stosującego, np. dobra wola, zwyczaje uczciwego obrotu, zasada współżycia społecznego, które podlegają ocenie stosującego prawo)
-blankietowe - nie regulują samodzielnie sytuacji prawnej, odsyłają do jeszcze nieistniejących przepisów.
-ogólne - regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki zakres adresatów, ustanawiając ogólne reguły zachowania
-szczególne - dotyczą wyjątków, stanowiąc odrębne uregulowania w stosunku do przepisów ogólnych
Wykładania prawa - pojęcie, rodzaje
Wykładnia prawa - interpretacja przepisów prawa, mniej lub bardziej skomplikowany proces myślowy, którego celem jest wyjaśnienie właściwego sensu przepisów prawnych w celu ustalenia czy konstruowania znaczenia norm prawnych. CZYTAMY PRZEPISY, A ODCZYTUJEMY NORMY.
Kryteria podziału wykładni:
*metoda wykonywania wykładni:
-wykładnia językowa(gramatyczna, słowna) - ustalenie znaczeń zwrotów używanych w przepisie w połączeniu z zasadami gramatyki i interpunkcji. J. potoczny, j. prawny(suchy, twardy), j. prawniczy(j. opracowań(morfologii, art. naukowych) czynności procesowych, czynności proceduralnych(wyroków, postanowień decyzji administracyjnych itd.)
-wykładnia celowościowa(funkcjonalna) - dokonuje się w interpretacji przepisów prawa poprzez cel, dla którego określone rozwiązanie prawne zostało do porządku prawnego wprowadzone(po co ten przepis jest); dorozumiany cel.
-wykładnia systemowa(systematyczna) - ustalenie znaczenia przepisów poprzez analizę ich umiejscowienia w systemie prawa.
~~norma wyższa uchyla niższą w hierarchii
~~szczególna uchyla ogólną
~~norma późniejsza uchyla wcześniejszą
-wykładnia prawno porównawcza - analiza rozwiązań prawnych poprzez porównanie z tym w innych krajach
-wykładnia historyczna - analiza jak brzmiało kiedyś, a jak teraz.
*podział ze względu na podmiot:
-autentyczna - dokonywana przez ten podmiot, który wydał interpretowany przepis
-legalna - dokonywana przez podmiot(organy państwa) uprawniony do tego przepisami prawa
-praktyczna - dokonywana w toku wykonywania prawa przez organ państwa na potrzeby
konkretnej sprawy(sądowa). Ma ograniczoną moc, gdyż wiąże tylko organ, który jej dokonuje, oraz podmioty, wobec których prawo jest stosowane.
-doktrynalna - dokonywana przez naukowców
-prywatna - dokonywana przez każdego na prywatne potrzeby.
*podział ze względu na wynik, który uzyskuje się w stosunku do wykładni językowej:
-rozszerzająca - należy rozumieć szerzej; nie jak wyraża język potoczny
-ścieśniająca - zawężająca
-stwierdzająca - prowadzi do takich samych wniosków.
Konstytucyjne zasady ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego
Wszelkie regulacje w Konstytucji są ważne, ponieważ mają najwyższa rangę spośród regulacji prawnych.
*Typy wartości, które mają dawać podstawy aksjologiczne normom konstytucyjnym i normom prawnym na nich opartych:
-wartości, które bezpośrednio wyznaczają sytuację poszczególnych jednostek(obywateli) - dobra takie jak, wolność, równość, własność, zdrowie, zatrudnienie, wykształcenie, minimum egzystencji, środowisko itp.
-wartości instrumentalne - środki zabezpieczające i ochraniające dobra osobiste poszczególnych jednostek, np. zobowiązania organizacji państwowej do zapewnienia warunków ekologicznych, zapewnienie środków wspierania nauki, kultury i oświaty, infrastruktury społeczno-gospodarczej. Wartości instrumentalne zabezpieczające wartości osobiste obywateli to niepodległość państwa w aspekcie faktycznym oraz jego suwerenność w aspekcie formalnym jako przejaw pewnego stopnia niepodległości.
-wartości instytucjonalne - służą do zabezpieczenia i realizacji praw jednostki, np. zagwarantowanie demokratycznego charakteru instytucji władzy i administracji państwowej, jak podział władz, samorządność i instytucje ochrony praw jednostki(skarga do Trybunału Konstytucyjnego, skarga do Rzecznika Praw obywatelskich)
Podstawowe zasady i wartości charakteryzujące ustrój państwa(I rozdział Konstytucji - Rzeczpospolita)
#Państwo jest wspólnotą wszystkich obywateli, a wobec tego wszyscy oni mają współprzyczyniać się do zachowania dobra wspólnego.
#demokratyczne państwo prawne
*Zasada demokarycznego państwa prawnego: wprowadzona już w 1989( Polska ma stawać się państwem prawa i ma dołączyć do tych społeczności europejskich, które w podobny sposób charakteryzują swoje państwowości), polega na tym, że cała władza państwowa, jej organizacja i działanie, opiera się na prawie, i to takim, które uznaje wartości demokratyczne oraz prawa człowieka; rządzenie poprzez prawo wymaga istnienia autonomicznego względem państwa, hierarchicznego i wewnętrznie spójnego systemu prawa, który musi odpowiadać wielu wymogom:
-prawo powinno być stanowione przez przedstawicieli Narodu, zgodnie z przepisami prawnymi
-system prawa musi być stabilny(stabilność zapewnia Konstytucja)
-ustawa ma priorytet wśród innych, poza Konstytucją, aktów prawnych i „monopol” na regulację praw i obowiązków obywateli oraz ustroju i kompetencji organów państwowych
-prawo powinno chronić wolności i prawa człowieka (przyjęcie zasad: prawo nie działa wstecz(nieretroaktywność prawa), ochrona praw nabytych, domniemanie niewinności oskarżonego i inne zasady procesowe.
#państwo jednolite, czyli terytorialna niepodzielność i integralność
#państwo suwerenne, suwerenem jest naród(naród sprawuje władzę przez przedstawicieli w formie demokracji przedstawicielskiej, albo bezpośrednio przez suwerena, w formie demokracji bezpośredniej)
*Zasada suwerenności Narodu: podmiot suwerenny - Naród(wszyscy obywatele)
Unormowania konstytucyjne suwerenności:
-zasada pomocniczości państwa, państwo jest dobrem wszystkich obywateli
-państwo prawne demokratyczne, czyli rządzi Naród.
Formy realizacji suwerenności:
-czynne i bierne prawo wyborcze
-prawo do udziału w referendum
-obywatelska inicjatywa ustawodawcza
*Zasada sprawiedliwości społecznej: pojęcie „sprawiedliwości” nie zostało jasno określone, dlatego wymaga interpretacji według potrzeb, wysiłków, zasług, itp. Demokratyczne państwo realizujące zasady sprawiedliwości społecznej musi mieć rozbudowany system gwarancji przestrzegania prawa przez organy państwowe.
-formalne gwarancje przestrzegania prawa - są nimi wyspecjalizowane instytucje, których zadanie polega na przywróceniu stanu zgodnego z prawem, zwłaszcza w stosunkach między organami państwowymi a obywatelami(w PL tę rolę pełni Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu, Rzecznik Praw Obywatelskich i niezawisłe sądy)
-instytucjonalne gwarancje - zasada odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone obywatelom przez działanie funkcjonariuszy państwowych, prawa obywatela do sądu, powszechna skarga konstytucyjna, odpowiedzialność prawna funkcjonariuszy państwa.
#zasada praworządności
*Zasada praworządności: każdy organ państwa musi działać legalnie, czyli wykazać się legitymacją prawną przy wykonywaniu władzy oraz opierać swoją działalność na prawie. Od obywatela nie wymaga się działania na podstawie prawa, ale wymaga się nienaruszania prawa.
#zasada jurydyczności Konstytucji - na czele prawa stoi Konstytucja, którą stosuje się bezpośrednio.
#przestrzeganie prawa międzynarodowego przez Polskę - oznacza to dyrektywę dla organów państwa, by tworzone akty prawa wewnętrznego były zgodne z prawem międzynarodowym, a nie tylko z umowami.
#zasada podziału władz
*Zasada trójpodziału władzy: (wprowadzony przez Mała Konstytucję w 1992)
-władza ustawodawcza - Sejm i Senat
-władza wykonawcza - Prezydent RP i Rada Ministrów
-władza sądownicza - sądy i trybunały
Wszystkie te trzy organy są traktowane równorzędnie. Konstytucja ustala kompetencje prezydenta jako głowy państwa premiera jako szefa rządu. Władza każdego organu jest ograniczona i żaden organ nie może przejąć całej władzy.
#decentralizacja władzy publicznej
*Zasada decentralizacji: zasada bardzo istotna szczególnie dla krajów odchodzących od scentralizowanego modelu państwa. Jest to sposób organizacji aparatu wykonawczego państwa, że obok państwowych podmiotów administracyjnych inne jednostki samodzielnie tę władzę wykonują. Fundament demokratycznego państwa prawnego.
#zasada samorządności
*Zasada samorządności: zasada bardzo istotna szczególnie dla krajów odchodzących od scentralizowanego modelu państwa, zasada ta jest gwarancją i szansą autonomii społeczeństwa i jego ochrony przed nadmierną interwencją państwa. Fundament demokratycznego państwa prawnego.(samorządy zawodowe, samorządność terytorialna)
#z jednej strony niezależność Kościołów od władzy państwowej, a z drugiej zapewnia, że państwo w swojej działalności nie będzie kierowało nakazami jakiejkolwiek religii, Państwo jest jednakże gwarantem obywatelskich praw i swobód religijnych.
#zasada społecznej gospodarki rynkowej
*Zasada społecznej gospodarki rynkowej: społeczna gospodarka rynkowa opiera się na 4 podstawach:
-wolność działalności gospodarczej - wolność od ingerencji państwa na obszarze działalności ekonomicznej człowieka oraz jako wolność od ingerencji i utrudnień ze strony innych jednostek(np. konkurentów). Wolność ta dotyczy zarówno podejmowania jak i prowadzenia działalności gospodarczej., dotyczy każdego, bez konieczności uzyskania zgody władzy publicznej. W warunkach państwa prawnego zakazy i ograniczenia wolności powinny być wyraźnie ustanowione prawem.
-własność prywatna - prawo to jest filarem społecznej gospodarki rynkowej. Każdy ma prawo do własności, która podlega równej dla wszystkich ochronie prawnej. Wywłaszczenie dopuszczalne jest tylko na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem.
-solidarność
-dialog i współpraca partnerów społecznych - sprzyja harmonizowaniu stosunków ekonomicznych i społecznych, łagodzeniu dysproporcji, napięć i konfliktów.
#gospodarstwa rodzinne są podstawą ustroju rolnego
#znajdują się tu również deklaracje w kwestii rodziny, praw obywatelskich, sił zbrojnych, polskiego języka urzędowego i symboli państwowych,
#Konstytucja wprowadza wolność tworzenia i działania partii politycznych i organizacji społecznych, wolność prasy i mediów oraz zakaz praktyk totalitarnych.
Organy władzy ustawodawczej
Konstytucja reguluje następujące kwestie:
*struktura parlamentu(1- lub 2-izbowy) i kompetencje:
Konstytucja RP utrzymała dwuizbową strukturę parlamentu. Władza ustawodawcza- Sejm(460 posłów) i Senat(100senatorów), izby te działają odrębnie, aby wzajemnie się hamować i kontrolować. Sejm uchwala ustawy i w zasadzie jest instytucją decydująca, choć w procesie ustawodawczym biorą udział inne podmioty, m.in. Senat(przez prawo zgłaszania Sejmowi swoich propozycji), czyli obie izby biorą nierówny udział w stanowieniu ustaw. Senat uczestniczy w powoływaniu niektórych organów państwowcy, lecz nie bierze udziału w sprawowaniu kontroli nad działalnością Rady Ministrów(kontrolę te sprawuje Sejm). Pozycja Sejmu jest przywilejowana(pierwsza izba, a Senat druga izba(ma polepszyć jakość ustawodawstwa)). Obydwie izby posiadają statut zgromadzeń przedstawicielskich reprezentujących naród suwerena, w pewnych przypadkach mogą działać wspólnie jako Zgromadzenie Narodowe.
*status prawny parlamentarzystów:
Posłowie są wybierani w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i proporcjonalnych, odbywających się w głosowaniu tajnym. Poseł musi mieć ukończone 21 lat, senator 30. Nie można równocześnie sprawować obydwu funkcji, Konstytucja określa obszar niepołączalności mandatu posła i senatora z innymi ważnymi funkcjami czy stanowiskami państwowymi(przyczyna niepołączalności: personalne oddzielenie parlamentu od innych władz oraz zapewnienie niezależności parlamentarzystów). Tylko ministrom i sekretarzom stanu w administracji rządowej Konstytucja pozwala być senatorami i posłami(Ministrowie są przedłużeniem parlamentarnej większości, co jest konsekwencją systemu parlamentarno-gabinetowego).
Konstytucja przyjęła zasadę MANDATU WOLNEGO, czyli posłów i senatorów nie wiążą instrukcje wyborców.
IMMUNITET PARLAMENTARNY(oraz gwarancje materialne w zakresie prawa pracy)-gwarancja prawidłowego wykonywania mandatu przez posłów. Immunitet nieodpowiedzialności oznacza, że parlamentarzysta nie może być w ogóle pociągnięty do odpowiedzialności za swoje działalność wchodzącą w zakres sprawowania mandatu, ale jeżeli naruszy prawo osoby trzeciej może zostać pociągnięty do odpowiedzialności sądowej, ale tylko za zgodą Sejmu(Senatu). IMMUNITET NIETYKALNOŚCI - polega nie na wyłączeniu odpowiedzialności za czyny określonego rodzaju, lecz jedynie na wprowadzeniu utrudnień w pociągnięciu parlamentarzysty do odpowiedzialności określonego rodzaju. Poseł może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej za zgodą Sejmu(Senatu), chyba że poseł(senator) sam wyraził na to zgodę. Z immunitetem nietykalności jest związana zasada o nietykalności(zakaz ograniczenia wolności), wyjątkiem jest ujecie posła(senatora) na gorącym uczynku(nawet w takiej sytuacji Marszałek Sejmu może nakazać natychmiastowe zwolnienie parlamentarzysty). Konstytucja zawiera także ograniczenia, których adresatami są posłowie i senatorzy: zakaz prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu oraz zakaz nabywania tego majątku(naruszenie tego zakazu może skutkować postawieniem posła/senatora przed Trybunałem Senatu).
*organizacja wewnętrzna parlamentu oraz tryb i zasady funkcjonowania:
Konstytucja przewiduje system parlamentarnego działania(parlament może zbierać się w dowolnym czasie w ciągu całego roku), określa organy wewnętrzne Sejmu i Senatu(Marszałek, wicemarszałkowie, komisje stałe, komisje nadzwyczajne, komisje śledcze), nakazuje zasadę JAWNOŚCI posiedzeń(odstąpienie od niej wymaga bezwzględnej większości). Kadencja Sejmu i Senatu trwa 4 lata, konstytucja przewiduje skrócenie kadencji Sejmu(a równocześnie Senatu), może tego dokonać Sejm lub Prezydent. Sejm może swoją kadencję skrócić podjętą uchwałą większością 2/3 głosów ustawowej liczby posłów. Prezydent może skrócić ją w przypadkach nieudzielenia Radzie Ministrów wotum zaufania i nieuchwalenia ustawy budżetowej.
*realizacja funkcji parlamentu: podstawową i tradycyjną funkcją parlamentu jest stanowienie prawa w formie ustaw. Funkcje polskiego parlamentu: ustrojodawcza(uchwalanie i zmiany konstytucji przy współpracy Sejmu i Senatu), ustawodawcza, budżetowa, kreacyjna(uprawnienie parlamentu do decydowania o obsadzie personalnej innych organów władzy państwowej) i kontrolna(kontrola rządu pod względem legalności, jak i celowości jego działania)(tabelka str. 165 z Ćwierz-Matysiak)
REFERENDUM OGÓLNOKRAJOWE - parlament uruchamia referendum ogólnokrajowe w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa, do zarządzenia referendum ma prawo Sejm(bezwzględną większością głosów obecności co najmniej połowy ustawodawczej liczby posłów), Prezydent RP z zgodą Senatu wyrażoną bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Wynik referendum jest wiążący, gdy w głosowaniu uczestniczy ponad połowa uprawnionych do głosowania. Referendum jest przejawem demokracji bezpośredniej.
Organy władzy wykonawczej
*Prezydent RP: funkcje wg przepisów konstytucyjnych i praktyki:
1)reprezentacyjna i symboliczna - klasyczna funkcja głowy państwa, rola prezydenta polega nie na tyle na wykonywaniu władzy, co na dokonywaniu aktów symbolizujących państwo. Do realizacji tej funkcji są potrzebne umiejętności polityczne i autorytet moralny osoby sprawującej urząd.
2)arbitra(funkcja regulacyjna) - może zostać wyprowadzona z szeregu przepisów konstytucyjnych, choć nigdzie nie została wypowiedziana expressis verbis. Arbitraż prezydencki ma 2 aspekty:
-prezydent czuwa nad sprawnym działaniem innych władz, zwłaszcza parlamentu i rządu, dla rozwiązania problemów może wykorzystać kompetencje takie jak np. skrócenie kadencji parlamentu, powołanie rządu w razie niepowołania go przez Sejm i inne.
-stoi na straży nadrzędnych wartości(niepodległość, suwerenność, poszanowanie i przestrzeganie Konstytucji), w tym celu może wykorzystać swoje kompetencje: prawo odmowy podpisania ustawy, prawo zaskarżenia ustawy do Trybunału Konstytucyjnego. Sam prezydent także musi być wierny Konstytucji oraz porządkowi prawnemu.
3)współrządzenia państwem w dziedzinie polityki zagranicznej, obronnej oraz wewnętrznego bezpieczeństwa państwa - prezydent bierze udział w wytyczaniu i prowadzeniu polityki państwa w dziedzinie spraw zagranicznych, bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego. Prezydent: jest najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych RP(stąd mianuje wysokich urzędników wojskowych: Szefa Sztabu Generalnego i dowódców rodzajów Sił Zbrojnych), ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, mianuje i odwołuje pełnomocnych przedstawicieli RP w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych oraz przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące akredytowanych przy nim przedstawicieli dyplomatycznych innych państw i organizacji międzynarodowych.
Kompetencje Prezydenta RP wobec:
Parlamentu: zarządza wybory do Sejmu i Senatu, zwołuje 1-wsze posiedzenie Sejmu i Senatu, skraca kadencję Sejmu(wg dopuszczalnych przypadków z Konstytucji), zwraca się z orędziem do Sejmu i Senatu oraz do Zgromadzenia Narodowego, ma prawo inicjatywy ustawodawczej, składa wnioski do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności z Konstytucją, zarządza ogłoszenie ustaw oraz umów międzynarodowych w Dz. U. RP.
Rady Ministrów i administracji państwowej: desygnuje i powołuje Prezesa RM, przyjmuje dymisję RM i powierza jej tymczasowe pełnienie obowiązków, powołuje RM wybraną przez Sejm, odwołuje ministra wobec którego Sejm wyraził wotum nieufności, na wniosek Prezesa RM dokonuje zmian w RM, zwołuje Radę Gabinetową i jej przewodniczy.
Sądów i Trybunałów: powołuje i odwołuje sędziów na wniosek KRS(Krajowego Rejestru Sądowego), powołuje pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Powołuje Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego, powołuje Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego, Powołuje prezesów Sądu Najwyższego oraz wiceprezesów Naczelnego Sądu Administracyjnego, stosuje prawo łaski.
Organów kontroli, ochrony prawa i innych: wnioskuje o przeprowadzenie kontroli przez NIK, powołuje członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, powołuje członków Rady Polityki Pieniężnej, powołuje i odwołuje członków Rady Bezpieczeństwa Narodowego, nadaje statut Kancelarii Prezydenta RP, powołuje i odwołuje jej szefa.
Zostały wprowadzone nowe rozwiązania w związku z kontrasygnatą rządową aktów urzędowych Prezydenta(współpodpisanie Prezesa RM na akcie prezydenckim uzależnia ważność aktu), tym samym RM przyjmuje odpowiedzialność polityczną za skutki aktem, a prezydent zostaje uwolniony od tej odpowiedzialności. Kontrasygnata wymaga współdziałania RM i Prezydenta, z drugiej strony uzależnia Prezydenta od Ministrów.
Konstytucja wprowadza także RADĘ GABINETOWĄ (pod taką nazwą występowała w Konstytucji Marcowej) - organ doradczy Prezydenta oraz forum, na którym Prezydent przedstawia Rządowi swoje poglądy, wpływając przy tym na stan państwa i kierunki polityczne. RG tworzy RM obradująca pod przewodnictwem Prezydenta, ale nie przysługują jej kompetencje RM.
Prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych, równych i bezpośrednich, w głosowaniu tajnym na 5-letnią kadencję.
*Rada Ministrów: naczelny obok Prezydenta organ władzy wykonawczej. Funkcje RM:
1)prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną
2) prowadzi sprawy polityki państwa nie zastrzeżone dla innych organów
3)kieruje administracją rządową
Najważniejsze kompetencje RM:
-wykonywanie ustaw - realizacja ustaw w postaci orzekania o konsekwencjach prawnych płynących z przepisów ustawowych
-stanowienie prawa - RM zgodnie z delegacją ustawową wydaje rozporządzenia, podejmuje uchwały. Także: zawiera umowy międzynarodowe wymagające ratyfikacji, zatwierdzanie i wypowiadanie innych umów międzynarodowych. RM ma prawo inicjatywy ustawodawczej. Ma (wyłącznie) inicjatywę ustawodawczą w zakresie ustawy budżetowej, jej zmiany, ustawy o prowizorium budżetowym, ustawy o zaciąganiu długu publicznego oraz ustawy o udzielaniu gwarancji finansowych przez państwo.
-kompetencje kierowniczo-koordynacyjne - wykonanie budżetu państwa i innych planów finansowych, ochrona interesów Skarbu Państwa, zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego państwa, sprawowanie kierownictwa w dziedzinie obronności kraju oraz w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi. RM koordynuje i kontroluje administrację państwa.
RM jest organem wieloosobowym, zasada kolegialna determinuje przede wszystkim tryb pracy RM, wszyscy jej członkowie uczestniczą na równych prawach w pracach RM, przedstawiając swoje poglądy i propozycje rozwiązań oraz przyczyniając się w równym stopniu do decyzji RM. Skład RM: Prezes RM, wiceprezesi RM, ministrowie, przewodniczący określonych w ustawach komitetów.
Tryb powoływania RM: przesłanką jest dymisja poprzedniego rządu, którego dymisję składa Prezydentowi Prezes RM, jeżeli dymisja ta zostanie przyjęta przez Prezydenta(ma taki obowiązek), to rozpoczyna się procedura powołania RM.
Odpowiedzialność polityczna rządu przed parlamentem musi zostać OGRANICZONA, żeby uniknąć sytuacji supremacji parlamentu, który może przejmować funkcje rządzenia. Dlatego Konstytucja RP wprowadziła WZMOCNIENIE RM:
-konstruktywne wotum nieufności
-utrudnienie uchwalenia wotum nieufności wobec RM w postaci wymogu wniosku zgłoszonego przez grupę co najmniej 46 posłów, a w przypadku ministra 69 posłów, oddzielenie dnia zgłoszenia wniosku od głosowania 7 dni, podjęcie uchwały większością ustawowej liczby posłów
-wyrażenie wotum zaufania wobec RM na wniosek Prezesa RM
-pilny tryb ustawodawczy.
Członkowie RM ponoszą odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu(czyny naruszające Konstytucję lub ustawy, bądź przestępstwa popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem)
Prezes RM zajmuje szczególna pozycję od początku powstania RM, podejmuje działania prowadzące do powstania RM, reprezentuje RM, kieruje jej pracami, koordynuje i kontroluje prace poszczególnych ministrów. Wg Konstytucji jest zwierzchnikiem służbowym pracowników administracji rządowej. Ma prawo wydawania aktów prawnych.
Minister jako członek RM wypełnia zadania wyznaczone mu przez Prezesa RM, a jako naczelny jednoosobowy organ władzy państwowej kieruje określonym działem administracji rządowej(ustawa wyznacza zakres działania konkretnego ministra). Minister kieruje resortem poprzez wydawanie aktów prawnych, rozporządzeń oraz zarządzeń.
KORPUS SŁUŻBY CYWILNEJ - zapewnia rzetelne, bezstronne i politycznie neutralne wykonywanie zadań państwa. Zwierzchnikiem jest Prezes RM.
Sądy i trybunały
(rozdział VIII Konstytucji RP) - władza odrębna i niezależna od innych władz. Podstawowa funkcja władzy sądowniczej jest orzekanie i wydawanie rozstrzygnięć w formie wyroków. Sądy - podmioty, którym powierzono wymiar sprawiedliwości, są państwowymi organami ochrony prawnej uprawionymi do wydawania orzeczeń, rozstrzygających o tym, co jest sprawiedliwe w konkretnym przypadku. Konstytucja gwarantuje każdemu prawo do sądu, prawo domagania się rozpoznania i ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy karnej, cywilnej i administracyjnej przez sąd niezależny od innych organów. Ustanowione prawo do sądu jest wzmacniane zakazem zamykania ustawą drogi sądowej dla dochodzenia naruszonych wolności i praw.
Wymiar sprawiedliwości sprawują:
*Sąd Najwyższy(SN) - prowadzi nadzór nad sądami powszechnymi i wojskowych w zakresie orzekania(podstawowa funkcja SN). Właściwości funkcjonalne: udzielanie odpowiedzi na pytania prawne przekazane mu przez sądy odwoławcze, rozpatrywanie kasacji, wznowienia postępowania i rewizji nadzwyczajnych. Bardzo ważne znaczenie ma dokonywanie wykładni prawa przez podejmowanie uchwał mających na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości lub zagadnień prawnych w konkretnych sprawach. Orzecznictwo SN ma bardzo duże znaczenie, ze względu na wysoką pozycję i autorytet SN, wynika to również z przepisów. SN sprawdza także prawidłowość wyborów do Sejmu i Senatu oraz wyboru prezydenta RP. SN składa się z 4 izb: Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Izby Cywilnej, Izby Karnej i Izby Wojskowej. Na czele Sądu stoi Pierwszy Prezes, powołany przez Prezydenta RP na 6letnią kadencję, spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego.
*Sądy powszechnie - sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne. Właściwości: rozstrzyganie wszelkich spraw z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, karnego, prawa pracy, ubezpieczeń społecznych, które nie należą do właściwości SN ani sądu wojskowego. Postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne, czyli stronom przysługuje możliwość odwołania się od orzeczeń sądowych pierwszej instancji do sądów drugiej instancji. W niektórych ściśle określonych ustawowo przypadkach możliwa jest kontrola orzeczeń drugiej instancji w drodze nadzwyczajnych środków zaskarżenia kasacji albo wznowienia postępowania. Sądy rejonowe rozpatrują sprawy w pierwszej instancji należące do ich właściwości. Sądy okręgowe oprócz spraw zastrzeżonych dla nich do rozstrzygnięcia pierwszej instancji, rozpoznają także środki odwoławcze od orzeczeń sądów rejonowych. Tylko sądy apelacyjne mają odwoławczy charakter, rozpoznają środki rewizyjne od orzeczeń sądów okręgowych działających jako sądy pierwszej instancji. W dwóch pierwszych instancjach sprawy są rozpoznawane w pełnym zakresie z punktu widzenia faktycznego i prawnego, w postępowaniu kasacyjnym tylko w aspekcie legalności.
KASACJA - tylko w ustawowo określonych sytuacjach, jej ograniczenia wiążą się z wartością przedmiotu sporu i rodzaju spraw. Polega na skontrolowaniu przez SN prawidłowości rozstrzygnięcia sprawy w aspekcie prawnym, sfera faktyczna nie jest rozpatrywana przez SN w tym postępowaniu.
*Sądy administracyjne - powołane przez Konstytucję do kontroli działalności administracji publicznej. Funkcję tę wypełniał Naczelny Sąd Administracyjny. Przewidziane w Konstytucji powołanie innych sądów administracyjnych pozwoli na zrealizowanie zasady dwuinstancyjności sądownictwa administracyjnego, co będzie stanowić kolejne rozszerzenie prawa do sądu.
-Naczelny Sąd Administracyjny - sprawuje nadzór nad działalnością wojewódzkich sądów administracyjnych, rozpatruje środki odwoławcze od orzeczeń tych sądów. Podejmuje uchwały wyjaśniające zagadnienia prawne. W skład NSA wchodzą: Izba Finansowa, Izba Gospodarcza, Izba Ogólnoadministracyjna. Prezesa NSA powołuje Prezydent RP na 6letnią kadencję spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego.
-wojewódzkie sądy administracyjne - rozpatrują sprawy w pierwszej instancji
Właściwości Sądów Administracyjnych: orzekanie w sprawach skarg na administracyjne i inne postanowienia wydawane w postępowaniu administracyjnym oraz egzekucyjnym w zabezpieczającym. Sądy te dysponują jedynie uprawnieniami kasacyjnymi , czyli są władne dokonywać merytorycznej oceny zmiany treści decyzji administracyjnej, oceniają tylko zgodność decyzji administracyjnych z prawem materialnym i formalnym.
*sądy wojskowe - sprawują wymiar sprawiedliwości w siłach zbrojnych w sprawach karnych. Organizacyjnie sądy te wchodzą w skład sił zbrojnych. Sądy wojskowe pierwszej instancji-sądy garnizonowe, drugiej-sądy okręgu wojskowego. Kasacje rozpatruje Izba Wojskowa SN.
GWARANCJE NIEZWISŁOŚCI SĄDÓW I SĘDZIÓW: niezależność i odrębność od władzy wykonawczej i innych władz. Ingerencja Ministra Sprawiedliwości w działalność sądów sprowadza się do nadzoru nad administracja sądową. Wyjątek od odrębności to prezydenckie prawo łaski. Zasada niezawisłości gwarantuje zapewnienie materialnych warunków pracy i wynagrodzenia odpowiadającego godności urzędu i zakresowi obowiązków oraz ochronie ich apolityczności. Sędzia nie może należeć do partii politycznej, zawiązku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z zasadami niezależności i niezawisłości. Sędziowie są nieusuwalni, przysługuje im immunitet i charakterze materialnym obejmujący odpowiedzialność karno-sądowniczą oraz pozbawienie wolności(pociągnięcie do odpowiedzialności wymaga zgody sądu określonego w ustawie), nie może być zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku, ale prezes właściwego miejscowego sądu może nakazać jego zwolnienie. Sędziów powołuje Prezydent RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa na czas nieoznaczony.
KRAJOWA RADA SĄDOWNICTWA(KRS): organ konstytucyjny, stojący na straży niezależności i niezawisłości sędziów. KRS może wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie zgodności z Konstytucją aktów normatywnych w zakresie w jakim dotyczą one niezależności sądów i niezawisłości sędziów. KRS jest organem kadencyjnym, składający się z sędziów oraz przedstawicieli parlamentu i władzy wykonawczej. Wykonuje funkcje z zakresu administracji oraz funkcje typowe dla organów samorządu zawodowego(np. rozpatruje kandydatury sędziów)
TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY(TK) - gwarant zasad państwa prawa, praworządności na etapie stanowienia prawa. Organ typu sądowego, podstawowa funkcja to orzekanie w kwestii konstytucyjności i legalności stanowionych aktów normatywnych. Zakres orzekania obejmuje następujące kwestie: *zgodność ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją, * zgodność ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, *zgodność przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami, *zgodność z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych, *skargi konstytucyjne, *rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między centralnymi konstytucyjnymi organami państwa, *uznawanie przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez Prezydenta RP. TK bada konstytucyjność oraz legalność aktów normatywnych(czy istnieje zgodność ustaw z Konstytucją, orzekanie zgodności aktów wydawanych przez centralne organy państwa z ustawami. TK jest organem chroniącym spójność i zupełność całego systemu źródeł prawa obowiązującego w państwie. Z wnioskiem do TK mogą wystąpić: organy państwa enumeratywnie wyliczone w Konstytucji, podmioty o charakterze społeczno-samorządowym, każdy, czyje wolności i prawo zostały naruszone. Inną formą rozpoczęcia orzekania o zgodność aktów normatywnych z Konstytucją jest pytanie prawne(sąd), ale pytanie to może dotyczyć jedynie konstytucyjności bądź legalności aktu prawnego. Orzeczenia TK mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Skład TK: 15 sędziów wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Prezesa i wiceprezesa powołuje Prezydent RP.
TRYBUNAŁ STANU(TS) - egzekwuje odpowiedzialność konstytucyjną osób wykonujących funkcje za ich działalność naruszającą prawo, na etapie zarówno stanowienia, jak i stosowania prawa. Tak jak TK stanowi gwarancję państwa prawa i praworządności. Charakterystyczne dla odpowiedzialności konstytucyjnej przed TS jest ściśle określony podmiotowo zakres odpowiedzialności, przedmiotowy zakres spraw oraz specyficzny rodzaj kar.
Pojęcie prawa cywilnego
Prawo cywilne - jest podstawową gałęzią prawa prywatnego(występują w nim normy względnie obowiązujące oraz bezwzględnie obowiązujące), której przedmiotem regulacji są stosunki majątkowe oraz niemajątkowe pomiędzy równorzędnymi podmiotami, osobami fizycznymi i osobami prawnymi, które to podmioty charakteryzuje w stosunkach cywilnoprawnych autonomia woli. W prawie cywilnym występują charakterystyczne do prawa prywatnego sankcje(roszczenia spełnienia świadczenia zgodnie z treścią stosunku prawnego, nieważność czynności prawnej dokonanej niezgodnie z dyspozycją normy prawnej, utrudnienia w dochodzeniu swych praw, żądanie zaniechania jakiegoś bezprawnego działania, żądanie zadośćuczynienia lub naprawienia skody itd..)
główne zasady prawa cywilnego:
-zasada uznania i ochrony osoby ludzkiej
-zasada pełnej i równej ochrony mienia(równa ochrona każdej własności, bez względu na przedmiot i podmiot)
-zasada wykonywania praw podmiotowych(wykonywanie praw podmiotowych zasługuje na ochronę tylko wtedy, gdy nie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego)
-zasada autonomii woli stron(należy tu m.in. zasada swobody umów)
-zasada ochrony zaufania i interesu strony typowo słabszej(np. w wyniku dysproporcji pomiędzy stronami, zasada ta nie jest ujęta bezpośrednio w żadnym przepisie ani klauzuli generalnej, ale jej istnienie nie może budzić wątpliwości jako konkretyzacja szerszej zasady bezpieczeństwa prawnego w ogólności sformułowanego w prawie cywilnym jako bezpieczeństwo obrotu)
-zasada cywilnej odpowiedzialności za długi
-zasada cywilnej odpowiedzialności za szkodę
-zasada ochrony praw cywilnych przez niezawisłe sądy
Przedmiot regulacji cywilnoprawnej:
-stosunki majątkowe, czyli mające za przedmiot interes natury ekonomicznej, do których należą stosunki własnościowe w najszerszym tego słowa znaczeniu, czyli dotyczące korzystania z rzeczy i innych dóbr
-stosunki majątkowe polegające na wymianie dóbr i usług
-stosunki niemajątkowe, których przedmiotem są dobra nie mające bezpośredniej wartości ekonomicznej, np. dobra osobiste człowieka, jak zdrowie, wolność, prywatność…
Podział prawa cywilnego:
1)cześć ogólna
2)prawo rzeczowe
3)zobowiązania
4)prawo spadkowe
5)prawo o dobrach niematerialnych
6)prawo rodzinne
7)prawo handlowe
Stosunek cywilnoprawny
Stosunek cywilnoprawny to stosunek prawny regulowany normami prawa cywilnego. Stosunki cywilnoprawne istnieją tylko między podmiotami prawa cywilnego; nie są więc nimi relacje między podmiotami a przedmiotami tego prawa (np. stosunkiem cywilnoprawnym jest relacja kupujący-sprzedający, a nie jest nim relacja właściciel-rzecz). Części składowe stosunku prawnego: strony, przedmiot stosunku, treść(prawa i obowiązki stron). Źródłem stosunku prawnego są czynności prawne. Stosunek cywilnoprawny powstaje, zmienia się i ustaje wskutek zdarzeń cywilnoprawnych.
Cechy stosunku cywilnoprawnego:
- Istotą stosunków cywilnoprawnych jest równorzędna pozycja podmiotów tych stosunków.
-Autonomia woli podmiotów - polega na tym, że w sferze prywatnych interesów podmioty te kształtują decyzjami swoją sytuację prawną. Autonomiczność dotyczy wszystkich podmiotów, także i państwa.
-Spory wynikające między stronami są rozstrzygane przez sądy cywilne. W prawie cywilnym państwo nie działa na ogół z urzędu, lecz na wniosek zainteresowanych, jest to zazwyczaj pozew wnoszony przez stronę do sądu. Wiele stosunków cywilnoprawnych odbywa się bez udziału sądu(podmioty decydują czy skorzystają ze służących im uprawnień).
-prawo cywilne daje uprawnienia podmiotom(to co można)
-uprawnienia składają się na prawo podmiotowe(treść prawa podmiotowego określają przepisy prawa, zasady współżycia społecznego, zwyczaje a nawet umowy(prawo własności, prawo służebności, prawo wierzytelności wynikające z umowy pożyczki czy najmu))
-aby podmioty mogły skorzystać z możliwości, które stwarza im prawo cywilne muszą być aktywne
-przepisy prawa cywilnego skłaniają do dialogu jako zasadniczej metody rozwiązywania problemów i koordynowania różnorodnych zamierzeń podmiotów,
-źródło prawa cywilnego - kodeks cywilny zawierający wyłącznie przepisy regulujące stosunki cywilnoprawne, zawiera główne zasady zachowań: *prawo nie działa wstecz, *zakaz nadużywania prawa, *domniemanie dobrej wiary, *specyficzny rozkład ciężaru dowodów(zmiany dowodu stron w czasie procesu)
-celem przepisów jest ochrona
Rodzaje stosunków cywilnoprawnych
proste - jedna strona jest zobowiązana, a druga uprawniona (np. darowizna)
złożone - obie strony stosunku są jednocześnie uprawnione i zobowiązane (np. umowa sprzedaży)
Podmiot prawa cywilnego
Podmiotami stosunków cywilnoprawnych są osoby fizyczne oraz osoby prawne, tj. organizmy wyposażone przez przepisy prawne w tzw. zdolność prawną, czyli możność nabywania praw i obowiązków.
Osoby fizyczne - mają zdolność do czynności prawnych od chwili urodzenia do śmierci(w przypadku braku zwłok nie można stwierdzić zgonu, czyni się to z wykorzystaniem dwóch instytucji: sądowego stwierdzenia zgonu(niewątpliwy), uznania za zmarłego wobec osoby zaginionej). Osoba fizyczna może nie mieć w ogóle zdolności do czynności prawnych(poniżej 13roku życia oraz ubezwłasnowolnienie całkowite, bez opiekuna może zawierać jedynie umowy powszechnie zawierane, które stają się ważne w chwili wykonania i nie mogą powodować rażącego pokrzywdzenia osoby niezdolnej do czynności prawnych), w stopniu ograniczonym(między 13 a 18 rokiem życia i osoby ubezwłasnowolnione częściowo) albo korzysta z pełnej zdolności(kryterium stanowi wiek bądź orzeczenie sądu o ubezwłasnowolnieniu(przesłanką jest stan psychiczny człowieka, ubezwłasnowolnienie całkowite - jeżeli osoba fizyczna nie jest w stanie sama kierować swoim postępowaniem na skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa i narkomanii, częściowe ubezwłasnowolnienie - jeżeli stan psychiczny człowieka nie uzasadnia aż ubezwłasnowolnienia całkowitego, bo wystarczy mu tylko pomoc w prowadzeniu własnych spraw, sąd orzeka w tym celu kuratora, sama może dokonywać czynności prawnych, które nie powodują zaciągnięcia zobowiązania lub rozporządzania prawem, gł. Umowy powszechnie zawierane a drobnych bieżących sprawach życia codziennego, bez żadnych dodatkowych warunków i z przyznaniem szerszego zakresu przedmiotowego takich umów, jeżeli sąd nie postanowił inaczej może także rozporządzać swoim majątkiem oraz przedmiotami majątkowymi oddanymi mu do użytku swobodnego)).
Osoby prawne - Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną poprzez system aktów organów państwa(osobowość prawna nadawana jest poprzez ustawy, akty do nich wykonawcze lub tzw. akty erekcyjne, np. Skarb Państwa-na podstawie kodeksy cywilnego, niektóre inne państwowe osoby prawne(ANR) i państwowe wyższe szkoły-na mocy ustaw, banki państwowe, gmin i powiaty jako komunalne osoby prawne-na mocy rozporządzenia Rady Ministrów, przedsiębiorstwa państwowe-akt o utworzeniu wydany przez naczelny lub centralny organ administracji państwowej; osobowość uzyskują po wpisaniu do rejestru przedsiębiorców w KRS(poza Skarbem Państwa, gminami, powiatami i województwami), system koncesyjny(szczególnego rodzaju pozwolenia organu wskazanego w ustawie, aby można było utworzyć daną osobę, np. banki niepaństwowe, ubezpieczyciele), system normatywny(jeśli ustawa określa przesłanki utworzenia osoby prawnej i nie ma żadnych wymogów do utworzenia osoby prawnej, wystarczy złożyć wniosek do organu rejestrowego, wykazując spełnienie warunków prawnych, organ rejestrowy sprawdza przesłanki i wpisuje do rejestru, co jest chwilą uzyskania osobowości prawnej, np. kapitałowe spółki handlowe, spółdzielnie, fundacje..). Państwowe osoby prawne - jednostki wyposażone w osobowość prawną, które w całości stanowią własność państwową, czyli Skarb Państwa i inne państwowe osoby prawne, fundacje w całości tworzone z mienia państwowego, NBP. Jeśli mienie państwowe jest w posiadaniu jednostek organizacyjnych, które nie mają osobowości prawnej(straż pożarna..), to korzystają w obrocie z osobowości prawnej Skarbu Państwa, ale występując samodzielnie w czynnościach prawnych i procesowych. Skarb Państwa nie jest podmiotem praw i obowiązków dotyczących mienia należącego do państwowych osób prawnych, Skarb Państwa nie ponosi również odpowiedzialności za te osoby, a państwowa osoba prawna nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania Skarbu Państwa.
Samorządowe osoby prawne - gminy, jako komunalne osoby prawne, także związki gmin i stowarzyszenia gmin, reprezentują one mienie wyodrębnione początkowo z mienia państwowego. Podstawowe jednostki samorządu terytorialnego(gmina, powiat, województwo) uzyskują osobowość prawną na mocy aktu erekcyjnego.
Ułomne osoby prawne - jednostki organizacyjne, którym przepisy prawa nie nadają osobowości prawnej, ale które posiadają wszelkie atrybuty osób prawnych(wyodrębnienie organizacyjne, majątek i struktura), przypisuje im się zdolność prawną. Do niepełnych osób prawnych należą: spółki handlowe osobowe, spółki kapitałowe w organizacji, wspólnoty mieszkaniowe, główne oddziały zagranicznych ubezpieczycieli. Mimo braku osobowości prawnej mogą one we własnym imieniu nabywać prawa, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywanym.
Konsumenci - osoba fizyczna dokonująca czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.
Zdarzenia cywilnoprawne - charakterystyka i podział
Zdarzenia cywilnoprawne są to zdarzenia(fakty), z którymi ustawodawca wiąże skutki prawne, tj. powstanie, zmianę lub ustanie stosunków cywilnoprawnych.
Zdarzenia te dzielą się na:
-czynności prawne
-wyrządzenie szkody
-bezpodstawne wzbogacenie się
-orzeczenie sądowe i decyzje administracyjne
-porzucenie lub przerobienie rzeczy
-upływ czasu
Czynności cywilnoprawne - definicja i podział
Czynność prawna - działanie osoby fizycznej lub organu osoby prawnej polegające na oświadczeniu woli(przejaw woli ludzkiej zmierzający do wywołania określonych, zamierzonych skutków prawnych, powinno być swobodne, zrozumiałe i złożone z poważnym zamiarem wywołania skutków prawnych), przedsięwzięcie w celu wywołania skutków prawnych, w postaci nawiązania, zmiany lub zakończenia stosunku prawnego. Dokonujący czynności prawnych powinien być świadomy, że nie każdy skutek może być osiągnięty, ale także, że oprócz skutków objętych jego zamiarem powstaną również skutki wynikające z zasad współżycia społecznego, z ustaw i z przyjętych zwyczajów.
Rodzaje czynności prawnych:
*jednostronne(wystarczy złożenie oświadczenia woli jednej strony, np. udzielenie pełnomocnictwa) i dwustronne(zachodzą, gdy umowy dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenia woli dwóch lub więcej stron, np. umowy spółki) oraz wielostronne(uchwały kolektywnych organów osób prawnych)
*konsensualne(wystarcza samo złożenie oświadczenia woli) i realne(oprócz oświadczenia woli wymagają wydania rzeczy)
*zobowiązujące(zobowiązanie się jednej strony do określonego zachowania, tj. świadczenia na rzecz drugiej strony) i rozporządzające(polegają na przeniesieniu, obciążeniu, ograniczeniu lub zniesienia prawa podmiotowego, czyli jego utracie lub zmianie, np. umowa przenosząca własność rzeczy) oraz zobowiązująco-rozporządzające(o podwójnym skutku)
*odpłatne i nieodpłatne(użyczenie, darowizna, są słabiej chronione)
*na wypadek śmierci(wywołują skutki prawne dopiero z chwilą śmierci osoby dokonującej tej czynności) i między żyjącymi(konsekwencje prawne z chwilą ich zawarcia)
Zdolność prawna a zdolność do czynności prawnej
Zdolność prawna - zdolność bycia podmiotem prawa i obowiązków cywilnoprawnych, każdy podmiot prawa występujący w obrocie musi posiadać zdolność prawną. W stosunku do osób fizycznych zdolności tej nie można pozbawić ani ograniczyć. Do zupełnych wyjątków w dzisiejszym świecie należy brak podmiotowości prawnej z powodu urodzenia, pozycji społecznej, narodowości lub obywatelstwa. Osoby prawne uzyskują zdolność prawną wraz ze swoim powstaniem i tracą wraz z rozwiązaniem, likwidacją.
Zdolność do czynności prawnych - zdolność do dokonywania czynności prawnych we własnym imieniu, kształtowaniu swojej sytuacji prawnej w zakresie praw i obowiązków prawa cywilnego bezpośrednio poprzez własne działania. Zakres podlega ograniczeniom tylko z przyczyn naturalnych(wiek, upośledzenie psychiczne), które to ograniczenia odnoszą się do wszystkich ludzi. Osoby fizyczne mogą mieć pełną lub częściową zdolność do czynności prawnych oraz mogą nie mieć w ogóle tej zdolności. Osoby prawne mają zawsze pełną zdolność do czynności prawnych.
Tryb zawierania umów w prawie polskim
Umowa - jest czynnością prawną, co oznacza, że strony umowy składają oświadczenie woli zmierzające do wywołania skutku prawnego w postaci powstania, zmiany lub ustanie stosunku prawnego. Do zawarcia umowy, jako czynności prawnej dwustronnej, potrzebne jest osiągnięcie porozumienia stron co do jej postanowień, umowa zostaje zawarta na skutek złożenia zgodnych oświadczeń woli.
Tryby zawierania umów:
*oferta - jest skierowana do indywidualnego adresata lub do ogółu stanowcza propozycja zawarcia umowy oznaczonej treści. Aby była ważna musi określać istotne postanowienia umowy, która ma być zawarta. Oferta stanowi jednostronne oświadczenie oferenta, który jest związany jego treścią. Oznacza, że przez pewien czas nie może on ani wycofać propozycji zawarcia umowy, ani zmienić jej treści(między przedsiębiorcami może być odwołana przed zawarciem umowy, jeżeli oświadczenie o odwołaniu zostało złożone drugiej stronie przed wysłaniem przez nią oświadczenia o przyjęciu oferty). Oferta może być złożona w formie elektronicznej, wiąże składającego, jeżeli druga strona niezwłocznie potwierdzi jej otrzymanie. Umowa zostaje zawarta z chwilą, gdy do oferenta dotrze pozytywna odpowiedź oblata(adresat oferty) w taki sposób, że może zapoznać się z jej treścią. Umowa może dojść do skutku niekiedy z chwilą przystąpienia do jej wykonania. W obrocie gospodarczym także przez milczenie może zostać zawarta(jeśli przedsiębiorca otrzyma ofertę zawarcia umowy w ramach swojej działalności od osoby, z którą pozostaje w stałych stosunkach, brak niezwłocznej odpowiedzi uznaje się za przyjęcie oferty). Oferty się nie domniemywa, wola oferenta musi jasno wynikać z treści złożonego oświadczenia(ogłoszenia, cenniki są zaproszeniem do zawarcia umowy).
*aukcja i przetarg - przetarg polega na tym, że określona osoba kieruje do oznaczonego kręgu adresatów lub do ogółu zaproszenie do składania ofert dotyczących zawarcia oznaczonej umowy. Przetarg może być nieograniczony lub ograniczony. Przetarg powinien być poprzedzony ogłoszeniem obejmującym dane: co najmniej czas, miejsce, przedmiot oraz warunki przetargu. Oferenci składają oferty na piśmie w taki sposób, że nie znają treści innych umów. Ogłaszający po zebraniu wszystkich ofert dokonuje wyboru najkorzystniejszej z nich. Do tego czasu wszyscy oferenci są zobowiązaniu treścią złożonych przez siebie ofert. Umowa zostaje zawarta z chwilą powiadomienia oferenta, którego oferta została wybrana(pozostali również są powiadamiani o wynikach przetargu). Zazwyczaj udział w aukcji lub przetargu uzależniony jest od wpłaty wadium(odpowiednie zabezpieczenie dla organizatora). Aukcja - oferenci składają swoje oferty w taki sposób, że każda następna jest korzystniejsza od poprzedniej, złożenie takiej kolejnej oferty powoduje, że poprzednia przestaje wiązać. Umowa zostaje zawarta z chwilą wyboru oferty przez ogłaszającego. Aukcja może być jednak zamknięta bez wyboru żadnej oferty, wówczas także złożona oferta przestaje wiązać.
*negocjacje - polegają na dokonywaniu przez strony wzajemnych uzgodnień co do poszczególnych postanowień umowy.
*umowa przedwstępna - umowa, w której jedna lub obie strony zobowiązują się do zawarcia w przyszłości oznaczonej umowy. Aby umowa przedwstępna była ważna musi określać istotne postanowienia umowy przyrzeczonej. Może zawierać także termin, w ciągu którego umowa przyrzeczona ma być zawarta. Roszczenia umowy przedwstępnej upływają z rokiem od dnia w którym miała być zawarta umowa przyrzeczna.
Forma czynności cywilnoprawnych
Wady oświadczenia woli
Pełnomocnictwo
Przedawnienie - istota, terminy, przerwanie i zawieszenie biegu terminu przedawnienia
Cechy charakterystyczne prawa rzeczowego (pojęcie i rodzaje rzeczy)
Własność - pojęcie, uprawnienia właściciela, nabycie i utrata prawa własności
Użytkowanie wieczyste
Ograniczone prawa rzeczowe (użytkowanie, służebność, zastaw, hipoteka, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
Księgi wieczyste
Posiadanie
Literatura:
Ćwierz-Matysiak B.: Wprowadzenie do prawa dla ekonomistów - dla ambitnych, Wrocław 2006
Katner W.J.(red): Podstawy prawa cywilnego i handlowego dla ekonomistów, Warszawa 2009
Siuda W.: Elementy prawa dla ekonomistów, Poznań 2007