Temat pracy : Rodzaje i gatunki literackie
Opracowała:
Sara G
Rok II Grupa 1
Kierunek: ZEW i P
Rok akademicki 2009/2010
Spis treści
I. Rodzaje literackie :
Liryka
Epika
Dramat
II. Porównanie rodzajów literackich
III. Gatunki literackie :
Gatunki liryczne:
Hymn
Oda
Pieśń
Sonet
Tren
Gatunki epickie:
Nowela
Opowiadanie
Powieść
Anegdota
Bajka
Epopeja (epos)
Legenda
Gatunki dramatyczne:
Dramat właściwy
Komedia
Tragedia
Gatunki mieszane- to gatunki które łączą cechy różnych rodzajów literackich to :
Ballada
Dramat romantyczny
Satyra
Poemat dygresyjny
Poemat heroikomiczny
Powieść poetycka
Gatunki pograniczne to gatunki z pogranicza literatury, nauki i publicystyki :
Esej
Felieton
Reportaż
Bibliografia
Rodzaje literackie
Rodzaj literacki to:
system ogólnych zasad, według których zbudowane jest dzieło literackie; zasady te są wspólne dla utworów różnych epok;
zbiór utworów napisanych według tych zasad.
Rodzaje literackie istnieją dlatego że :
pozwalają uporządkować utwory powstające w różnym czasie i miejscu.
Główne zasady systematyzowania utworów .
Są trzy najważniejsze elementy, po których rozpoznaje się do jakiego rodzaju literackiego należy utwór:
podmiot literacki - "zastępca autora" w dziele, fikcyjna postać wypowiadająca się w utworze (narrator, podmiot liryczny);
budowa świata przedstawionego (kompozycja, układ i powiązanie wszystkich elementów utworu);
styl utworu (językowy kształt wypowiedzi zależny od jej celu).
1.Liryka
Definicja liryki: utwór którego treścią są osobiste uczucia, nastroje i refleksje autora. Utwory liryczne to - najprościej rzecz ujmując - po prostu wiersze. W liryce - osoba, która wypowiada się, nazywana jest podmiotem lirycznym lub określana mianem "ja" lirycznego. To po prostu ten ktoś, kto otwiera przed nami swój świat wewnętrzny i w formie monologu mówi o swoich przeżyciach, wzruszeniach, doznaniach, dzieli się z nami swoją refleksją.
Rodzaje liryki.
a) liryka bezpośrednia (osobista) - jeżeli podmiot ujawnia swoje przeżycia wprost, odkrywa je przed czytelnikiem w formie wyznania, najłatwiej ją poznać po pierwszoosobowej formie czasowników lub zaimku "ja", np.
Gdy cię nie widzę, nie wzdycham, nie płaczę,
Nie tracę zmysłów, kiedy cię zobaczę;
Jednakże, gdy cię długo nie oglądam,
Czegoś mi braknie, kogoś widzieć żądam.
I tęskniąc sobie zadaję pytanie:
Czy to jest przyjaźń? Czy to jest kochanie?
A. Mickiewicz, Niepewność
b) liryka pośrednia - jeżeli podmiot liryczny nie ujawnia się wprost, lecz poprzez bezosobową refleksję lub opis, a monolog liryczny występuje w powiązaniu z elementami, np. narracji. Na przykład:
Egzamin konkursowy na króla
wypadł doskonale.
Zgłosiła się pewna ilość królów
I jeden kandydat na króla.
E. Lipska, Egzamin
c) liryka nieosobista - jeżeli przeżycia podmiotu dotyczą jakiejś grupy i wyrażają doświadczenie ogólne i występuje tak zwany podmiot zbiorowy, na przykład:
A myśmy biegli przez trawniki
gdy rozstrzygały się losy historii.
E. Lipska, A myśmy biegli
d) liryka inwokacyjna - mówiący w wierszu zwraca się do jakiegoś określonego adresata, "ja" liryczne staje się tu tylko kimś wypowiadającym, a bohaterem utworu jest ten, do którego wypowiedź została skierowana, ten, któremu "ja" liryczne przypisuje pewne przeżycia lub uczucia, na przykład:
Biblio, ojczyzno moja,
Biblio, moja ziemio polska,
Galilejska
I franciszkańska.
R. Brandstaetter, Biblio, ojczyzno moja...
Klasyfikacja liryki ze względu na sprawy, które porusza:
a) liryka miłosna - wyraża uczucia miłosne;
b) liryka filozoficzna - wiąże się z poglądami danej epoki na życie człowieka, na poznanie otaczającego świata;
c) liryka religijna - wyraża stosunek człowieka do Boga;
d) liryka patriotyczna - powstaje, gdy pisarz wprowadza do utworu fakty bieżące, gdy utwór jest reakcją na aktualne zjawiska życia społecznego i naradowego.
Gatunki liryczne:
a) elegia - utwór pełen zadumy i smutku;
b) oda - utwór patetyczny, uroczysty, opiewający wzniosłą ideę lub czyn;
c) tren - utwór poświęcony osobie zmarłej, opłakujący ją, wywodzi się z kultury antycznej;
d) pieśń - forma liryczna, która posługuje się różnymi środkami językowymi; różnorodna jest też tematyka i wyrażane uczucia;
e) fraszka - krótki utwór o tematyce żartobliwej;
f) hymn - uroczysta pieśń, początkowo w tradycji antycznej poświęcona bogom i herosom, w epokach późniejszych treść hymnów wzbogaciła się o problematykę etyczną i filozoficzną;
g) sonet - wiersz narzucający warsztatową dyscyplinę, nie ograniczającym jednak treści i typu uprawianej poetyki, składa się z dwóch strof czterowersowych plus dwóch trzywersowych, dwie zwrotki czterowersowe: opis albo narracja; dwie zwrotki trzywersowe: refleksja lub wyznanie.
2. Epika
Definicja epiki - rodzaj literacki, w którym przedstawione są zdarzenia zmyślone lub prawdziwe. Opowiada je narrator opisujący postacie bohaterów. Zdarzenia składają się na fabułę utworu. Może ona zawierać jeden (nowela) lub kilka wątków. Wątek to układ wydarzeń związanych z określoną postacią lub zagadnieniem. Moment szczytowego napięcia w akcji poprzedzający jej rozwiązanie i decydujący o rozwoju wydarzeń to punkt kulminacyjny. Utwory epickie najczęściej pisane są prozą (czasami wierszem, np. Pan Tadeusz).
Gatunki.
W epice występują następujące gatunki: mit, podanie, baśń, opowiadanie, nowela, powieść i jej odmiany (ze względu na temat) - historyczna, społeczno-obyczajowa, psychologiczna, podróżniczo-przygodowa, fantastycznonaukowa, kryminalna, sensacyjna.
Kto opowiada? Narrator
O czym opowiada? O świecie przedstawionym
W jakim celu opowiada? By wyrazić jakąś ideę, myśl
W jakiej formie opowiada? W opisie lub opowiadaniu
Narrator i narracja a świat przedstawiony:
a) narracja trzecioosobowa (czasowniki w 3 osobie) - dystans narratora wobec świata przedstawionego, na ogół obiektywizm przedstawienia;
b) narracja pierwszoosobowa (czasowniki w 1 osobie) - narrator jest bohaterem, jego wiedza jest ograniczona, subiektywizm ocen.
Świat przedstawiony a rzeczywistość pozaliteracka:
a) fikcyjność świata przedstawionego (świat przedstawiony jest wymyślony przez autora, choć odbija problemy otaczającego świata);
b) składniki realistyczne (zgodne z rzeczywistością, prawdopodobne), fantastyczne (niezgodne z rzeczywistością, nieprawdopodobne), prawdziwe (autentyczne miejsca, prawdziwi bohaterowie);
c) czas fabuły a czas powstania utworu: przeszłość (epika historyczna), teraźniejszość (epika współczesna), przyszłość (epika fantastyczna).
Składniki świata przedstawionego:
a) czas,
b) przestrzeń (gdzie i w jakich miejscach?)
c) fabuła (zdarzenia): akcja (ciąg zdarzeń powiązanych więzią przyczynowo-skutkową, zmierzających do celu), wątek (zdarzenia dotyczące jednej osoby);
d) bohaterowie (postać główna, postacie drugoplanowe i epizodyczne).
3. Dramat
Definicja dramatu : rodzaj literacki obejmujący utwory przeznaczone do wystawienia na scenie.
Dwoiste funkcjonowanie dramatu:
a) w postaci pisanej, jak pozostałe rodzaje literackie;
b) w formie konkretyzacji scenicznej, jako dzieło sztuki teatralnej (utwór przeznaczony do wystawienia na scenie).
Wyróżniki rodzajowe dramatu:
a) brak narratora,
b) wyrazista, wartka akcja,
c) bohaterowie prezentowani poprzez słowa i czyny,
d) dążność do jedności miejsca i czasu,
e) zapis w postaci tekstu głównego (dialogi, monologi) i pobocznego, tak zwane didaskalia (wskazówki dla reżysera i aktorów).
Kompozycja dramatu:
a) realizowanie zasady trzech jedności: miejsca (akcja rozgrywa się w jednym miejscu), czasu (jeden dzień) i akcji (jeden wątek główny);
b) obecność konfliktu dramatycznego - wyjściowego układu zdarzeń, zakładającego walkę o przeciwstawne cele, w którą angażują się mniej lub więcej wszyscy bohaterowie;
c) źródło konfliktu dramatycznego - skonstruowanie dwóch kontrastowych bohaterów o sprzecznych dążeniach.
Klasycznie przebiegająca akcja w dramacie:
a) ekspozycja:
b) zawiązanie akcji;
c) rozwój akcji;
d) punkt kulminacyjny;
e) rozwiązanie akcji.
Rodzaje dramatu: tragedia, komedia, dramat właściwy, opera, operetka, szopka.
Porównanie rodzajów literackich
Tabela 1: Rodzaje literackie: epika, liryka, dramat.
Porównywane |
Epika |
Liryka |
Dramat |
|
Składnik |
fabuła aktualizująca się za pomocą narracji |
monolog podmiotu lirycznego |
ukazanie akcji przez dialog występujących postaci |
|
Podmiot literacki |
nazwa |
narrator |
podmiot liryczny |
podmiot dramatyczny |
|
rola |
ważna |
dominująca w utworze |
ważna |
|
postawa |
* jest skupiony na relacjonowaniu zdarzeń i stanu rzeczy |
* jest główną postacią, która przekazuje własne przeżycia, doznania, mniemania |
* podmiot jest dyskretny, bezosobowy |
|
wypowiedź |
zazwyczaj w 3. osobie l.poj. lub 1. os. l.poj. |
zazwyczaj w 1. os. l.poj. |
zazwyczaj bezosobowo |
Konstrukcje stylistyczne |
sytuacja |
sytuacja narracji |
sytuacja wyznania (podmiot liryczny w sposób pośredni lub bezpośredni zwierza się ze swego intymnego stosunku do różnych zjawisk) |
sytuacja rozmowy (dialog wynikający ze stosunków między występującymi postaciami lub monolog kierowany do widzów) |
|
funkcja |
dominuje funkcja poznawcza |
dominuje funkcja ekspresywna i estetyczna |
dominuje funkcja poznawcza |
Świat przedstawiony |
samodzielność |
* stanowi wartość samodzielną, jest wysunięty na plan pierwszy * ukazywany jest jako w małym stopniu zależny od podmiotu (narratora) |
* nie stanowi wartości samodzielnej |
* jest w pełni autonomiczny |
|
rola fabuły, akcji |
podstawowa |
drugorzędna lub nieistotna (przeważają zestawiane ze sobą samodzielne obrazy) |
podstawowa (budowana z dialogów postaci utworu) |
|
czas |
dwa porządki czasowe: |
jeden porządek czasowy: |
jeden porządek czasowy: występuje tylko czas teraźniejszy; dokonują się w nim wszystkie prezentowane w dramacie działania składające się na akcję |
Podstawowa forma przekazu |
narracja występująca w dwu podstawowych odmianach: opowiadania i opisu; * mowa postaci, ich dialogi i monologi występują tylko jako przytoczenia w narracji |
monolog podmiotu lirycznego przekazujący przeżycia wewnętrzne, doznania, emocje, przekonania jednostki; |
dialog lub monolog występujących postaci (w formie mowy niezależnej cytowanej przez podmiot dramatyczny) |
|
Rola sztuki słowa |
ważna |
dominująca |
ważna |
|
Kontakt odbiorcy z dziełem |
zazwyczaj bezpośrednia lektura |
bezpośredni lub pośredni (np. wysłuchanie deklamacji) |
zazwyczaj pośredni (obejrzenie konkretyzacji: widowiska teatralnego) |
|
Wybrane gatunki |
baśń, epos, opowiadanie, powieść, pamiętnik |
hymn, oda, sonet, elegia, haiku |
tragedia, komedia, misterium, kabaret |
|
|
||||
a Usytuowanie czasowe świata przedstawionego pozwala na rozróżnienie :
*epiki współczesnej — mówiącej o zdarzeniach dostępnych osobistemu doświadczeniu twórcy,
*epiki historycznej — traktującej o sprawach przeszłych, znanych pisarzowi jedynie ze świadectw pośrednich ,
* epiki fantastycznej — ukazującej świat wyobrażony, przyszły lub przeszły.
Źródło: Język polski encyklopedia w tabelach, praca zbiorowa pod redakcją Witolda Mizerskiego, Wydawnictwo Adamantan, Warszawa 2000
Tabela 2: Cechy utworu wskazujące na jego przynależność do danego rodzaju literackiego.
Kryteria podziału |
Dramat |
Epika |
Liryka |
Kto mówi ? |
Bohaterowie - czynni uczestnicy wydarzeń. |
Narrator. |
Podmiot liryczny. |
Jak mówi ? Jakimi formami podawczymi się posługuje? |
Dialogiem i monologiem dramatycznym. |
Opowiadaniem i opisem. |
Monologiem lirycznym. |
O czym mówi ? Co prezentuje ? |
Swoimi wypowiedziami i działaniami tworzą świat przedstawiony. |
Prezentuje świat przedstawiony. |
Przedstawia swoje doznania, przeżycia, nastroje i refleksje. |
Przykładowe utwory |
- „Zemsta” Aleksandra Fredry, - „Dziady cz. II” Adama Mickiewicza. |
- „Krzyżacy” Henryka Sienkiewicza, - „Ikar” Jarosława Iwaszkiewicza. |
- „Na zdrowie” Jana Kochanowskiego, - „Tren VIII” Jana Kochanowskiego. |
III. Gatunki literackie :
Gatunki liryczne:
Podmiot liryczny rozpamiętuje zwykle sprawy osobiste, lub istotne problemy ogólnoludzkie. Ten gatunek wywodzi się z poezji greckiej, początkowo pełnił rolę pieśni lamentacyjnej. Rodzaje elegii to :
elegie żałobne,
elegie wojenne,
elegie polityczne,
elegie miłosne,
elegie dydaktyczne .
W Polsce elegie pisali : Kochanowski , Słowacki, Iwaszkiewicz, Herbert, Miłosz.
Fraszka- krótki utwór wierszowany, najczęściej żartobliwy. Może być zróżnicowana tematycznie , posiada przewrotną puentę. Jej nazwę przeniósł do języka polskiego Kochanowski („Fraszki”). Rej pisał utwory zwane jeszcze figlikami.
W Polsce fraszki pisali: Potocki, Morsztyn, Tuwim, Gałczyński, Lec, Sztaudynger.
Hymn- uroczysta, podniosła pieśń pochwalna. Wywodzi się z poezji starożytnej Grecji; w hymnie sławiono bóstwa, bohaterów, wzniosłe idee, uznawane wartości. Później hymny podejmowały różnorodną problematykę: patriotyczną, filozoficzną, moralną. Ma charakter wyznania uczuć jednostki lub pewnej zbiorowości. Rozpoczyna się apostrofą, czyli bezpośrednim, uroczystym zwróceniem się do adresata. Hymny pisali: Krasicki, Feliński, Kasprowicz, Lechoń.
Oda - utwór liryczny o charakterze pochwalnym, utrzymana w patetycznym stylu. Pisano w niej o sławnych bohaterach, ważnych wydarzeniach , wielkich ideach. Ważną rolę odegrała w okresie klasycyzmu i romantyzmu. Zwykle rozpoczyna się apostrofą, nasycona jest hiperbolami (wyolbrzymianie znaczenia i cech zjawisk) oraz licznymi porównaniami i przenośniami. Ody pisali: Naruszewicz, Mickiewicz, Słowacki, Iwaszkiewicz, Miłosz.
Pieśń- najstarszy gatunek poezji lirycznej, pierwotnie związany z muzyką. W tradycji antycznej tekst utworu był śpiewany z akompaniamentem muzyki, całości towarzyszył taniec. Odznacza się dźwięcznością, melodyjnością, rytmizacją, układem stroficznym, występowaniem lirycznych powtórzeń, np. refrenu. Można wyróżnić pieśni pochwalne, powitalne, pożegnalne, żałobne, weselne, miłosne.
Sonet- utwór liryczny, który powstał w okresie późnego średniowiecza. Utwór liryczny składający się z 14 wersów ułożonych najczęściej w dwóch tetrastychach ( czterowierszach ) i dwóch tercynach (trójwierszach). Dzieli się na dwie części: ośmiowierszową i sześciowierszową. Dwie pierwsze strofy zawierają cześć opisową lub narracyjną, natomiast dwie ostatnie cześć refleksyjno-uogólniającą. Ukształtowany został w twórczości poetów włoskich Dantego i Petrarki. W Polsce sonety pisali: Sęp-Szarzyński, Kochanowski, Morsztyn, Mickiewicz, Kasprowicz, Tetmajer, Staff.
Tren - pieśń żałobna o charakterze lamentacyjnym i religijnym. Wyraża ból i żal po stracie kogoś bliskiego, rozpamiętuje się w niej dokonania zmarłego i chwali jego zalety i zasługi. Gatunek ukształtowany już w literaturze antycznej: greckiej (Simonides, Pindar) i rzymskiej (Owidiusz). Do poezji polskiej wprowadzony przez Kochanowskiego, który napisał „Treny” po śmierci ukochanej córki Urszulki i jednocześnie stworzył formę cyklu trenowego.
Gatunki epickie:
Nowela- to krótki utwór posiadający zwarto i mocno zarysowaną akcję. Jej akcja jest zwięzła, bo do minimum ograniczone są opisy, charakterystyki bohaterów, komentarze, dygresje, epizody, itp. Fabuła noweli jest prosta i przejrzysta, zwykle jednowątkowa, o dramatycznym charakterze. Od zawiązania akcji wydarzenia zmierzają do punktu kulminacyjnego, czyli momentu najwyższego napięcia, po czym następuje rozwiązanie akcji. Zawiera ośrodek kompozycyjny, czyli element, wokół którego zorganizowany jest cały utwór. Została ukształtowana we Włoszech w XIV- XVI w. w okresie renesansu (Bocaccio). W Polsce jej rozkwit nastąpił w II poł. XIX w. w okresie realizmu. Nowele pisali Prus, Sienkiewicz, Orzeszkowa, Konopnicka, Żeromski.
Opowiadanie- krótki utwór napisany prozą, podobny do noweli, ale różniący się od niej bardziej swobodną kompozycją. Opowiadane wydarzenia zmierzają ku wyraźnemu zakończeniu. W opowiadaniu jest jednostkowa fabuła. W odróżnieniu do noweli zawiera partie opisowe i refleksyjne. Swobodna, luźna kompozycja pozwala wprowadzać epizody, opisy, dygresje, itp. Narrator ukazuje swój stosunek do świata przedstawionego może przedstawić sytuację w jakiej się znajduje (sytuacja narracyjna). Opowiadanie jako gatunek ukształtowało się dopiero w XIX w. W Polsce opowiadania pisali: Konopnicka, Żeromski, Iwaszkiewicz, Borowski, Dąbrowska.
Powieść - obszerny utwór napisany prozą. Jest formą swobodną, nie ma określonych rygorów, jak należy ją pisać; pozwala to pomieścić różnorodne treści. Akcja oparta jest zwykle na jakimś konflikcie i posiada wyraziste rozwiązanie. Cechuje ją wielowątkowa fabuła z dużą ilością epizodów. Narrator posługuje się podstawowymi sposobami narracji, jak też innymi formami wypowiedzi: dialog, mowa zależna. Narrator w swej wypowiedzi kształtuje cały świat przedstawiony, zajmuje wobec niego określoną pozycję, uwidacznia się lub ukrywa. Występuje wiele postaci, których losy i działania pokazane są na tle społecznym, obyczajowym, ekonomicznym, psychologicznym, politycznym, itp. W literaturze pojawiła się już w wieku XVII (Cervantes). W wieku XIX, w okresie realizmu ukształtowała się jej klasyczna postać (Balzac, Stendhal).
Odmiany powieści:
Powieści cykliczne- składające się z wielu części powiązanych ze sobą, choć samodzielnych, np. : „Saga o Wiedźminie” A. Sapkowskiego,
Powieść biograficzna- utwór zawiera autentyczne wydarzenia z życia osoby, która w jakiś sposób zapisała się w historii, ujęte w sposób literacki, urozmaicone prawdopodobnymi wypowiedziami postaci.
Powieść historyczna- akcja zawiera wydarzenia przeszłe w stosunku do twórcy i odbiorców; zachowana jest prawda historyczna i realia epoki; fakty historyczne mieszają się z fikcją literacką. Twórcą powieści historycznej był Walter Scott (Ivanhoe). W Polsce: Kraszewski, Sienkiewicz, Kossak-Szczucka.
Powieść społeczno obyczajowa- ukazuje losy bohaterów na tle otoczenia, tłumaczy motywację ich działania, a wszechwiedzący narrator opowiada o tym co kształtuje to środowisko; np. : „Lalka” B. Prusa, „Noce i dnie” M. Dąbrowskiej .
Powieść psychologiczna- skupia się na przeżyciach wewnętrznych postaci, motywach jej działania, uczuciach i reakcjach emocjonalnych na wydarzenia. Podstawowe formy narracji : mowa pozornie zależna, monolog wewnętrzny. Twórcy powieści psychologicznych to : M. Proust, V. Woolf, Nałkowska, Kuncewiczowa.
Powieść fantastycznonaukowa- świat przedstawiony jest odmienny od realnego, znanego czytelnikom, a w utworze uznany za prawdziwy; a poza tym umieszczony w przyszłości w stosunku do czasu napisania utworu. Odmiany powieść fantastycznonaukowej to : science- fiction, fantasy. Tradycje gatunku sięgają XIX w. (Verne). Powieści science- fiction podejmują też ważne problemy natury filozoficznej, społecznej (Lem).
Powieść sensacyjna- akcja toczy się szybko, obfituje w niespodzianki i nagłe zmiany; postacie zarysowane dość schematycznie, bo najważniejsze są atrakcyjne wydarzenia, np. : „Trzej muszkieterowie” A. Dumasa.
Powieść kryminalna- akcja jest spójna, oddaje przebieg zdarzeń zmierzających do rozwiązania zagadki i określenia przestępcy; ma charakter rozrywkowy. Twórcy powieści kryminalna to: A. Christie, G. Simeon.
Anegdota- krótkie opowiadanie o jakimś specyficznym wydarzeniu, może być częścią jakiegoś większego dzieła, historyjką z życia sławnej postaci. Popularne są części anegdot zebrane w cykle tematyczne.
Bajka - niewielki utwór pisany wierszem, czasami prozą, zawiera treści dydaktyczne, naukę moralną, prawdy życiowe. Twórcą bajek był Ezop żyjący w starożytnej Grecji (VI w. p.n.e.). Szczególnie popularne są tzw. bajki zwierzęce, ich bohaterami są zwierzęta, które stają się alegorią typowych cech ludzkich np. : lis symbolizuje przebiegłość, chytrość; sowa mądrośc; mrówka pracowitość; ptak wolność. Jej głównym celem jest przekazanie, zwykle w formie morału, pewnej ogólnej prawdy o człowieku i jego cechach. Wybitni polscy twórcy bajek to : I. Krasicki, S. Trembecki, A. Mickiewicz, A Fredro, J. Tuwim, J. Brzechwa.
Rodzaje bajek :
Bajka narracyjna- utwór najczęściej wierszowany o niezbyt rozbudowanej fabule. Bajki tego typu pisał we Francji La Fontaine. Jest to gatunek epicki.
Bajka epigramatyczna- utwór niewielkich rozmiarów, zwięzła, krótka powiastka pisana wierszem, nie zawiera fabuły , elementów epickich. Tworzył je w Niemczech G. E. Lessing. Podporządkowana do gatunku lirycznego.
Epopeja (epos)- dłuższy utwór epicki, zwykle pisany wierszem. Przeważa w epopei ton podniosły i patetyczny. Przedstawia dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle ważnego dla danej społeczności momentu dziejowego. Występuje wszystkowiedzący narrator, który zachowuje obiektywizm i dystans do świata przedstawionego. Prawzorem epopei były w literaturze greckiej „Iliada” i „Odyseja” Homera, a w literaturze rzymskiej „Eneida”. Zwykle jednemu eposowi w literaturze danego kraju przypada miano epopei narodowej; jest to utwór o szczególnych walorach artystycznych, najpełniej odzwierciedlający charakterystyczne rysy narodu, utrwala ważne wydarzenia i postacie historyczne ,w polskiej literaturze to „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza.
Legenda - opowieść nasycona elementami fantastyki, niezwykłości i cudowności. W okresie średniowiecza była gatunkiem hagiograficznym (żywoty świętych). Legendy religijne ukazywały niezwykłe wydarzenia związane z życiem i czynami świętych, np. „Legenda o św. Aleksym” z XV w. W końcu XVIII w. zmieniło się rozumienie gatunku, wprowadzono do legendy tematykę ludową. Tematem stały się historyczne lub mityczne zdarzenia, postacie, m.in. król Popiel, król Krak, Wars i Sawa.
Gatunki dramatyczne:
Dramat właściwy- dramat obyczajowy-psychologiczny. Utwór o zwartej kompozycji i niewielkiej liczbie występujących postaci. Gatunek dramatu ukształtowany w XIX wieku, był kontynuacją dramatu mieszczańskiego. Nie ma zasady trzech jedności (miejsca, czasu i akcji), łączy natomiast cechy tragedii i komedii. Zachowuje zasadę prawdopodobieństwa wobec realiów życia, tła społeczno-obyczajowego. Język potoczny w dialogach, daleki od retorycznego stylu, podniosłej mowy. Bohaterowie reprezentują zazwyczaj określone środowisko. Gatunek ten rozpowszechnił się w okresie realizmu i naturalizmu (Ibsen, Strindberg, Czechow); w literaturze polskiej gatunek ten uprawiali: Zapolska, Rittner, Żeromski, Nałkowska.
Komedia- gatunek dramatu wywodzi się a wesołych pieśni obrzędowych śpiewanych ku czci Dionizosa, powstał w V w. p.n.e. w starożytnej Grecji. Wprowadza lekką, pogodną tematykę. Cechuje ją wartka akcja oparta na konflikcie postaw, zmierzająca do pomyślnego rozwiązania. Często ma charakter groteskowy i satyryczny. Zawiera elementy komizmu: sytuacji, postaci, języka. W literaturze polskiej wybitnymi jej twórcami byli: A. Fredro, F. Zabłocki, G. Zapolska.
Tragedia- gatunek dramatu, który powstał w starożytnej Grecji; wywodzi się z obrzędów religijnych i z dawnych form liryki chóralnej. Klasyczna postać tragedii antycznej ukształtowana w twórczości trzech wybitnych dramaturgów: Sofoklesa, Ajschylosa, Eurypidesa. Głównym składnikiem akcji był konflikt dwóch nie dających się pogodzić ze sobą racji: między dążeniami bohatera, a przewyższającymi go siłami (losem, normami moralnymi). Bohaterowie świadomie swej nieuchronnej klęski nie rezygnowali z walki; ukazanie sytuacji tragicznej miało wzbudzić w widzach uczucie trwogi i współczucia. Tragedia klasyczna była podporządkowana zasadzie trzech jedności: miejsca, czasu i akcji. Inny typ tragedii ukształtował W. Szekspir, który zmienił istniejące reguły tragedii klasycznej; stworzył fabułę pełną epizodów, połączył elementy tragiczne z komicznymi, realizm z fantastyką, ukazał siłę ludzkich namiętności. Wybitnymi polskimi twórcami tragedii byli: Z. Krasiński, J. Słowacki, S. Wyspiański.
Gatunki mieszane- to gatunki które łączą cechy różnych rodzajów literackich to :
Ballada-gatunek epicko-liryczny wyrosły z poezji ludowej. Opowiada o niezwykłych wydarzeniach legendarnych lub historycznych. Fabuła odznacza się szkicowością i zagadkowością, rozgrywa się zazwyczaj wokół jednego dramatycznego zdarzenia. Łączy elementy: liryczne (nastrojowość, zagadkowość, tajemniczość),epickie (narracja, fabularność), dramatyczne (dialogi, bohaterowie w działaniu). Autorami ballad w literaturze polskiej byli: Mickiewicz, Przerwa-Tetmajer, Leśmian, Staff, Gałczyński.
Dramat romantyczny- gatunek dramatu powstały w okresie romantyzmu. Ukształtowany w opozycji do dramatu klasycznego, nawiązujący do dramatu średniowiecznego, do teatru szekspirowskiego. Łączy elementy trzech rodzajów literackich: dramatu (dialogi, akcja), liryki (nastrojowość, monologi liryczne), epiki (opowiadanie). Stosowano kompozycję otwartą, przeplatano elementy fantastyczne z realistycznymi, komizm z tragizmem. Ważną rolę pełnił bohater (buntownik, indywidualista) walczący o szczytne ideały; szczególnie istotne stało się przedstawienie jego pełnej sprzeczności psychiki i wewnętrznych konfliktów. Głównymi twórcami gatunku byli: V. Hugo, A. de Musset, A. Mickiewicz (Dziady), Z. Krasiński (Nie- Boska komedia).
Satyra- utwór literacki ośmieszający i piętnujący ludzkie zachowania, poglądy, obyczaje. W celu ośmieszenia krytykowanych zjawisk często posługuje się ironią, karykaturą, groteską, wyolbrzymianiem. Została uformowana w poezji rzymskiej (Horacy, Juwenalis); była bardzo popularnym gatunkiem w czasach klasycyzmu. W literaturze polskiej okresu oświecenia satyry pisali: Krasicki, Zabłocki, Naruszewicz, Niemcewicz.
Poemat dygresyjny- gatunek poezji narracyjnej ukształtowany w okresie romantyzmu. To dłuższy utwór wierszowany łączący elementy epickie, liryczne. Fabuła złożona jest z luźnych epizodów. Na pierwszym planie znajduje się narrator, traktujący opowiadane zdarzenia w sposób żartobliwy i ironiczny jako pretekst do snucia dygresji. Twórcą gatunku był George Byron. W Polsce arcydziełem tego gatunku był „Beniowski” Słowackiego.
Poemat heroikomiczny- parodia poematu epickiego. Patetycznemu i uroczystemu stylowi narracji towarzyszy błaha i przyziemna tematyka, co daje efekt komiczny. Powstał w starożytnej Grecji. W literaturze polskiej szczególnie popularny w okresie oświecenia, np. „Monachomachia”, „Antymonachomachia” i „Myszeida” Krasickiego.
Powieść poetycka- gatunek romantycznej poezji narracyjnej. Utwór wierszowany, którego luźna, fragmentaryczna i zagadkowa fabuła obfituje w momenty dramatyczne. Łączy elementy epickie z lirycznymi. Pierwszoplanowe znaczenie ma postać bohatera buntownika i samotnika, skłóconego ze światem. Twórcą tego gatunku był Walter Scott. W Polsce powieści poetyckie pisali: A. Maliszewski (Maria), A. Mickiewicz (Konrad Wallenrod), J. Słowacki (Lambro).
Gatunki pograniczne to gatunki z pogranicza literatury, nauki i publicystyki :
Esej- szkic o tematyce naukowej, filozoficznej, publicystycznej, najczęściej pisany prozą. Różni się od rozprawy naukowej lub filozoficznej tym, że oprócz elementów naukowego wykładu zawiera środki literackie (metafory, obrazy poetyckie), skojarzenia. Ważna jest oryginalność, piękny język, błyskotliwość, która przyciągnie odbiorcę. Wywód myślowy nie jest ograniczony żadnymi regułami- pozwala na subiektywne, osobiste ujęcie tematu. Pozwala na swobodne przedstawienie swojego zdania i refleksji na wybrany temat.
Felieton- gatunek publicystyczny, obecny w prasie: stały dział w dziennikach i tygodnikach, dotyczy bieżących wydarzeń, omawiając je w sposób swobodny i często żartobliwy. Może zawierać elementy fikcji literackiej, zawsze jednak podporządkowane celom publicystycznym. W literaturze polskiej znani i cenieni twórcy felietonów to: Prus „Kroniki tygodniowe”, Słonimski, Andrzejewski, Kisielewski (Kisiel).
Reportaż-gatunek publicystyczno-literacki, ma charakter sprawozdania. Autor takich tekstów jest najczęściej świadkiem lub uczestnikiem wydarzeń. Oprócz informacji zawiera komentarze i ocenę sytuacji. Ze względu na poruszany temat reportaż może być: społeczno obyczajowy, podróżniczy, wojenny, sądowy, sportowy , itp. Niektóre reportaże łączą wydarzenia autentyczne z fikcją literacką.
Bibliografia:
„Język polski encyklopedia w tabelach”, praca zbiorowa pod redakcją Witolda Mizerskiego, Wydawnictwo Adamantan, Warszawa 2000
Artykuł , Rodzaje i gatunki literackie, Anita Hauzer ,www.interklasa.pl