Liryka
Utwory, w których przedmiotem przedstawienia są uczucia i stany psychiczne, wewnętrzne przeżycia, doznania, emocje i przekonania jednostki. Centralnym elementem utworu lirycznego jest podmiot liryczny - "ja" liryczne. Głównym rodzajem wypowiedzi jest monolog liryczny. Utwory, w których podmiot liryczny występuje w pierwszej osobie, wyrażając przeżycia w formie bezpośredniego wyznania, zaliczamy do liryki bezpośredniej, a utwory, w których podmiot zwraca się do jakiegoś adresata, określonego lub domyślnego ("ty" liryczne) zaliczamy do liryki inwokacyjnej. Z liryką pośrednią mamy do czynienia, gdy utwory nie przybierają formy wyznania, lecz przekazują treść za pomocą świata przedstawionego lub bezosobowej refleksji ("on"). Epika
Obejmuje utwory, w których świat przedstawiony ma charakter fabularny, podmiotem lirycznym jest narrator usytuowany na zewnątrz świata przedstawionego, a formę wypowiedzi stanowi narracja. U podstaw epiki leżą różne formy narracji ludowej: mity, podania, baśnie.
Dramat
Rodzaj obejmujący utwory przeznaczone do wystawiania na scenie, mające charakter fabularny, w płaszczyźnie językowej odznaczające się dominacją dialogu. Nieobecność nadrzędnego podmiotu wypowiadającego i pełne usamodzielnienie wypowiedzi oraz działań postaci jest podstawową cechą różniącą dzieło dramatyczne od lirycznego i epickiego. Gatunki literackie Anakreontyk (liryka) krótki utwór literacki o tematyce biesiadnej lub miłosnej; nazwa od imienia greckiego poety Anakreonta. Formą tą posługiwał się m.in. J. Kochanowski, J.A. Morsztyn, F. Kniaźnin Ballada (liryka) pieśń o charakterze epicko-lirycznym, nasycona elementami dramatycznymi, opowiadająca o niezwykłych wydarzeniach legendarnych lub historycznych. Rozwój zawdzięcza balladzie szkockiej (XIV-XV w.). W Polsce pierwsze ballady (dumy) pisał J.U. Niemcewicz, a rozkwit osiągnęła w okresie romantyzmu (A. Mickiewicz). Baśń epicki utwór ludowy lub oparty na motywach ludowych, obok postaci i zjawisk realistycznych pojawiają się fantastyczne, zawiera często naukę moralną. Ch. Perrault, bracia Grimm, H. Ch. Andersen. Biografia (epika) życiorys, opowiadanie o kolejach losu jakiejś osoby, zwłaszcza wybitnej, mające charakter naukowo-historyczny, literacki, panegiryczny lub popularyzatorski. Commedia dell'arte (dramat) gatunek ukształtowany we Włoszech, w którym stała jest jedynie zasadnicza treść utworu i skład występujących osób, zmienne są natomiast dialogi. Nie były one zapisywane i tworzenie ich należało do występujących w widowisku aktorów. Dialog (liryka) utwór złożony z odrębnych wypowiedzi dwóch lub więcej osób o sztuce, filozofii, polityce itp., nie mający jednak charakteru dzieła dramatyczno-scenicznego. Dialog ukształtował się na pograniczu literatury i innych dziedzin piśmiennictwa, przede wszystkim twórczości filozoficznej. Twórcą dialogu był Platon. Dramat ekspresjonistyczny Odmiana dramatu synkretycznego, który wbrew przyjętym konwencjom teatru, wprowadza wszystko, co w danej sytuacji jest najlepszym środkiem wyrazu. Nie stroni od efektów dramatu symbolicznego ani naturalistycznego, wprowadza elementy publicystyki, miesza najróżniejsze środki wyrazu. Dramat epicki utwór sceniczny składający się z szeregu luźno ze sobą powiązanych scen, które jako całość mają przedstawiać proces społeczny. Dialogi i monologi posuwają akcję nie tylko przez "współudział" w wypadkach, ale także przez relacjonowanie tych zdarzeń. Dramat groteskowy zajmuje się sytuacją człowieka współczesnego w świecie, według jego autorów absurdalną. Absurdalność jako element dramatu wyraża się m.in. w prowadzeniu dialogu, który pozornie nic nie znaczy, na który składają się pozornie nie uporządkowane ułamki potocznych rozmów. Nieskładność ta jest zamierzonym efektem artystycznym, wynikającym z przeświadczenia, że porozumienie między ludźmi przestało być możliwe. Gatunek ten często parodiuje inne typy dramatu. Dramat historyczny gatunek obejmujący utwory, które czerpią materiał tematyczny z zasobu wiedzy o dziejach danego narodu lub dziejach powszechnych. Dramat liturgiczny gatunek dramatyczno-teatralny obejmujący przedstawienia związane z liturgią Kościoła katolickiego, będące fragmentami obrzędów. Dramat mieszczański utwór sceniczny związany tematycznie z codziennym życiem mieszczańskim, przedstawiający charaktery i konflikty osadzone w realiach społeczno-obyczajowych, utrzymany w tonacji sentymentalno-dydaktycznej. Dramat naturalistyczny utwór, w którym element akcji podlega daleko idącym ograniczeniom, elementem zasadniczym staje się pozornie statyczny przekrój przez określone środowisko, a konflikty najczęściej są przedstawione jako wynik warunków życia danej grupy społecznej. Dramat niesceniczny utwór nie przeznaczony do realizacji scenicznej, zwykle nasycony silnie elementami epickimi lub lirycznymi, o swobodnej kompozycji i silnie rozwiniętym tekście pobocznym, pisany przez autora jako dzieło do czytania, nie respektujące konieczności inscenizacyjnych, konwencji i środków technicznych widowiska teatralnego. Dramat obyczajowo-psychologiczny utwór sceniczny o wyraźnie zarysowanej i harmonijnie rozplanowanej akcji, z niewielką liczbą przedstawionych osób. Kontynuuje dorobek dramatu mieszczańskiego, łączy cechy tragedii i komedii. Skupia uwagę na psychologicznych i społecznych konfliktach. Dominującym rodzajem motywacji działań bohatera jest motywacja realistyczna. A. Czechow, H. Ibsen, G. Zapolska, W. Perzyński, St. Żeromski, T. Rittner. Dramat poetycki utwór sceniczny znajdujący się w opozycji do norm i konwencji dramatu realistycznego i naturalistycznego. Odznacza się swobodą kompozycyjną, bogactwem nawiązań stylizacyjnych i poetyckością języka. St. Wyspiański, T. Eliot, Z. Herbert, B. Drozdowski, A. Świrszczyńska, J. Styczeń, E. Bryll, H. Bardijewski. Dramat romantyczny gatunek dramatyczny ukształtowany w dobie romantyzmu w opozycji do reguł dramaturgii klasycystycznej, odrzucający regułę trzech jedności. Cechują go fabuła dramatyczna o luźnej kompozycji, swobodne łączenie elementów dramatycznych z epickimi i poetyckimi. Ważną rolę pełni kontrast i łączenie sprzeczności (monumentalne sceny zbiorowe z kameralnymi, wątki realistyczne z fantastycznymi, tragizmu z komizmem, wzniosłości z rubasznością). W. Hugo, A. de Musset, A. Mickiewicz, Z. Krasiński, J. Słowacki. Dramat symboliczny utwór sceniczny, którego główną cechą jest odejście od dosłowności. Świat przedstawiony dramatu nie odzwierciedla konkretnych faktów społecznych. Jego celem jest wyrażenie podstawowych sytuacji humanistycznych. Dramat symboliczny charakteryzuje poetyzacja języka oraz zwrot do wątków baśniowych i historycznych. Dziennik (epika) zespół prowadzonych z dnia na dzień zapisów, od ściśle dokumentacyjnych, utrwalających bieżące wydarzenia, do takich, które zbliżają się do wypowiedzi literackiej. Elegia (liryka) utwór o treści poważnej, refleksyjny, w tonie smutnego rozpamiętywania lub skargi, dotyczący spraw osobistych lub problemów natury egzystencjalnej (przemijanie, śmierć, miłość), pozbawiony ustalonych wyróżników formalnych. W szesnastowiecznej literaturze polskiej występują rozmaite odmiany elegii: miłosna (J. Kochanowski), autobiograficzna (K. Janicki), patriotyczna (F. Karpiński). W poezji dwudziestowiecznej termin elegia zaczął określać utwory o pewnym tonie emocjonalnym, spokojne medytacje (J. Iwaszkiewicz). Epigramat (liryka) zwięzły, dowcipny utwór wierszowany o zaskakującej puencie, często o charakterze satyrycznym. Simonides, J. Kochanowski, W. Potocki, A. Mickiewicz, C. Norwid, St.J. Lec. Epitafium (liryka) krótki napis nagrobkowy, najczęściej wierszowany, a także utwór poetycki sławiący zmarłego utrzymany w stylu takiego napisu. Epitalamium (liryka) utwór poetycki o charakterze panegirycznym napisany z okazji ślubu, pieśń weselna. Esej (epika) szkic filozoficzny, naukowy, publicystyczny lub krytyczny, zazwyczaj pisany prozą, swobodnie rozwijający interpretację jakiegoś zjawiska lub dociekanie problemu, eksponujący subiektywny, wolny od naukowego rygoryzmu punkt widzenia oraz dbałość o staranny i oryginalny sposób przekazu. Zawiera wiele dygresji a konstrukcja i warstwa językowa podporządkowane są zamierzeniom literackim. Arystoteles, Platon, M. de Montaigne, J. Swift, Wolter, G. Orwell, St. Brzozowski, P. Jasienica, Cz. Miłosz. Figliki (liryka) w poezji staropolskiej zwięzły utwór o charakterze żartobliwym lub satyrycznym, w którym zostają podpatrzone przejawy ludzkich zachowań i komiczne sytuacje, przeważnie z życia dworskiego i szlacheckiego. Mianem tym określił Mikołaj Rej zbiór swoich wierszy pokrewnych fraszkom. Fraszka (liryka) drobny utwór poetycki wierszem, często o charakterze żartobliwym, oparty na dowcipnym pomyśle, będący odmianą epigramatu. Dawniejsza fraszka operowała przede wszystkim dowcipem sytuacyjnym, miała często charakter zabawnej scenki opowiedzianej wierszem, współcześnie opiera się głównie na dowcipie językowym. Nazwę gatunku wprowadził z języka włoskiego (frasca - gałązka) Jan Kochanowski, który w swoich Fraszkach (składały się na nie fraszki anegdotyczne, odautorskie, zaczepne, zwierzenia, refleksyjne) ustalił obowiązujący kanon stylistyczny tego gatunku. Odmianą fraszek są figliki. Gawęda (epika) gatunek epicki związany z tradycyjną kulturą szlachecką. Pierwotnie była tylko opowieścią ustną wygłaszaną w trakcie biesiady. Odznacza się brakiem konturów kompozycyjnych, aintelektualnym charakterem, swobodą w prowadzeniu wątków, powtórzeniami, licznymi zwrotami do słuchaczy. Hymn (liryka) uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee oraz otoczone powszechnym szacunkiem wartości i instytucje. Kazanie przemówienie religijne wygłaszane przez kapłana w trakcie stałych bądź okolicznościowych uroczystości liturgicznych, komentujące ewangelie, wykładające podstawy wiary bądź przekazujące nauki moralne. Kazania bywają wybitnymi utworami literackimi, niekiedy publikowane są ich zbiory (np. Kazania Piotra Skargi). Komedia (dramat) gatunek dramatyczny o pogodnej tematyce, żywej akcji i zazwyczaj pomyślnym zakończeniu, przedstawiający w zabawny sposób wady i przywary ludzkie; często przesycony satyrą społeczną, polityczną, obyczajową. Początek dały pieśni ku czci Dionizosa, rozwinięte w rodzaj pamfletu politycznego i obyczajowego. Komedia charakterów (dramat) utwór, w którym na plan pierwszy przed akcję wysuwają się sylwetki moralne i psychologiczne bohaterów. Postaci zarysowane w komedii charakterów są zwykle podporządkowane jednej cesze charakteru lub namiętności, która kieruje ich czynami i określa ich stosunki z otoczeniem. Molier Skąpiec. Komedia intrygi (dramat) odmiana komedii sytuacyjnej o żywej akcji, której siłę napędową stanowią intrygi postaci. Spiętrzające się w sposób niezwykły omyłki, zaskoczenia i podstępy prowadzą do niespodziewanego rozwiązania zagmatwanych konfliktów. F. Zabłocki Fircyk w zalotach. Komedia mięsopustna (dramat) wesoły utwór dialogowy o charakterze farsowo-błazeńskim. Forma uprawiana zwłaszcza w teatrze jarmarcznym. Komedia obyczajowa (dramat) forma komedii satyrycznej obejmująca utwory, w których przedmiotem ośmieszającego przedstawienia jest obyczajowość określonego środowiska społecznego, obowiązujące w nim konwencje, motywacje postaw, przywary moralne jego przedstawicieli, przesądy itp. G. Zapolska Moralność Pani Dulskiej. Komedia rybałtowska (dramat) anonimowy utwór głównie o charakterze satyrycznym, posługujący się chwytami jarmarcznej farsy, często wulgarnej błazenady, rubaszny, pisany dosadnym językiem. Komedia satyryczna (dramat) utwór komediowy ośmieszający zjawiska społeczne danego miejsca i czasu, instytucje, modę, zepsucie obyczajów, konwencje zachowań i mowy. Komedia sytuacyjna (dramat) jedna z najbardziej rozpowszechnionych odmian komedii obejmująca utwory, w których na plan pierwszy wysuwa się dynamiczna akcja obfitująca w konflikty, powikłania sytuacyjne, zbiegi okoliczności i nagłe zmiany kierunku akcji, zaskakujące zarówno bohaterów w niej uczestniczących jak i widzów. A. Fredro Damy i huzary. Kronika (epika) opowieść o dziejach przeszłych lub współczesnych, trzymająca się chronologicznego porządku wydarzeń, łącząca elementy wiedzy historycznej z literacką fikcją i tendencjami moralizatorskimi, politycznymi czy panegirycznymi. Madrygał (liryka) krótki wiersz miłosny, ukształtowany w poezji włoskiej, zawierający wyszukany i dowcipnie przesadny komplement, adresowany do kobiety, nasycony motywami bukolicznymi. W Polsce uprawiany w okresie baroku i związany przede wszystkim z kulturą dworską. Misterium (dramat) utwór o charakterze religijnym, tematycznie związany przede wszystkim z Nowym Testamentem. Charakterystyczna dla misterium była obecność tzw. intermediów, czyli scen komicznych, przede wzystkim o charakterze groteskowo-satyrycznym, wplatanych w roli przerywników między sceny przedstawiające zasadniczy tok zdarzeń (Mikołaj z Wilkowiecka Historia o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim). Monografia (epika) obszerna rozprawa, dążąca do wyczerpującego i wielostronnego przedstawienia wybranego kręgu zagadnień. Jedna z podstawowych form wypowiedzi w naukach humanistycznych. Moralitet (dramat) utwór alegoryczny o treści moralistycznej. Zasadniczymi jego postaciami były personifikowane pojęcia walczące o duszę człowieka, np. Dobro i Zło. Nowela (epika) krótki utwór prozą o zwięzłej, jednowątkowej fabule i wyrazistej kompozycji, pokrewnej strukturze dramatu, zamknięty puentą. Początki sięgają antyku (Owidiusz Metamorfozy). Boccaccio, G. de Maupassant, L. Tołstoj, A. Czechow, E. Orzeszkowa, B. Prus, H. Sienkiewicz, St. Żeromski. Oda (liryka) utwór wierszowany (najczęściej stroficzny) o charakterze pochwalno-panegirycznym lub dziękczynnym, utrzymany w patetycznym stylu, opiewający wybitną postać, wydarzenie, uroczystość, instytucję czy wzniosłą ideę. Za twórcę ody uważany jest starogrecki poeta Pindar. Chętnie posługiwano się tym gatunkiem literackim w epoce oświecenia i romantyzmu. Również w poezji współczesnej poeci sięgają do ody, np. formę ody ma wiersz Juliana Tuwima Do prostego człowieka. Horacy, J. Kochanowski, I. Krasicki, St. Trembecki, A. Naruszewicz. Opowiadanie (epika) utwór niewielkich rozmiarów o prostej, zazwyczaj jednowątkowej fabule, różniący się od noweli daleko posuniętą swobodą kompozycyjną, epizodycznością fabuły, obecnością dygresji, partii opisowych i refleksyjnych, a często także eksponowaniem osoby narratora i okoliczności towarzyszących narracji. Pamiętnik (epika) opowiadanie z pewnym dystansem czasowym o wydarzeniach, których autor był świadkiem lub uczestnikiem. Pamiętnik o swobodnej budowie i najczęściej niewielkich rozmiarów zwykło się nazywać wspomnieniami. Poemat (liryka) dłuższy utwór wierszowany o charakterze epickim lub epicko-lirycznym. Rozróżniamy kilka rodzajów poematów: opisowy, dydaktyczny, heroikomiczny, dygresyjny. Poemat dydaktyczny utwór o charakterze rozprawy pouczającej, nasycony silnie elementami opisowymi, zawierający niekiedy samodzielne epizody fabularne. F.K. Dmochowski Sztuka rymotwórcza. Poemat dygresyjny gatunek poezji narracyjnej łączący elementy epickie z lirycznymi i dyskursywnymi. Rozbudowany utwór wierszowany o charakterze fabularnym, mający fragmentaryczną i pozbawioną rygorów kompozycję, złożony z luźnych epizodów spojonych zwykle wątkiem podróży bohatera. J. Słowacki Beniowski. Poemat epicki epos, rozbudowany utwór, zazwyczaj wierszowany, ukazujący dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej. Poemat filozoficzny wierszowany traktat będący wykładem doktryny filozoficznej, naukowej lub światopoglądowej. Poemat heroikomiczny utwór będący parodią eposu bohaterskiego, oparty na sprzeczności między patetycznym stylem narracji eposu przystosowanym do opiewania heroicznych czynów a błahą i przyziemną tematyką. I. Krasicki Myszeida. Poemat liryczny utwór poetycki, przeważnie afabularny, którego tematem są osobiste doznania, refleksje, wrażenia lub obrazy przyrody. Odznacza się swobodną kompozycją i bogactwem środków stylistycznych, które służą wyrażeniu przeżyć i przemyśleń podmiotu utworu. Poemat opisowy utwór wierszowany, którego świat przedstawiony konstytuowany jest głównie przez motywy statyczne. Zasadniczą formą wypowiedzi w utworach tego gatunku stanowi opis. Ich tematyka obejmuje najczęściej zjawiska przyrody, życie wiejskie, prace rolnicze, krajobrazy, zabytki kultury. Opisowi towarzyszy element dyskursu filozoficznego. S. Trembecki Sofiówka. Poemat prozą utwór o tematyce refleksyjnej lub osobistej, mający zwartą, wyrazistą kompozycję, nie poddany rygorom mowy wierszowanej, często jednak swobodnie rytmizowany. Powieść (epika) utwór prozą, o rozbudowanej fabule i różnorodnej tematyce, fikcyjnym charakterze świata przedstawionego. Powieść autobiograficzna powieść, której fabuła osnuta jest na wydarzeniach z życia autora, a jej bohater stanowi literacką transformację osoby twórcy. Od autobiografii różni się tym, że występują w niej elementy fikcji literackiej, fabuła zaś jest wyraziście zorganizowana. Powieść biograficzna przedmiotem jest życie osoby historycznej, męża stanu, artysty. Zwykle opowiada o autentycznych wydarzeniach, od biografii różni się tym, że tworzy pewną supozycję psychologii bohatera, wprowadza jego wypowiedzi nie mające potwierdzenia w dokumentach, a życiorys traktuje jako zamkniętą i zorganizowaną fabułę. Powieść brukowa powieść adresowana do najmniej wybrednego czytelnika, przyjmująca bądź postać tzw. powieści z życia wyższych sfer, bądź wyzyskująca wątki sensacyjne. Często publikowana w odcinkach w wielonakładowych pismach. Powieść dziennik jedna z głównych odmian powieści w pierwszej osobie. Narracja kształtowana jest na wzór dziennika, zwłaszcza intymnego, nie stanowi więc wypowiedzi ciągłej, rozpada się na zespół oznaczonych datą zapisów ułożonych w porządku chronologicznym. Powieść epistolarna jest gatunkiem typowym dla przełomu wieków XVIII i XIX. Składa się z fikcyjnej korespondencji, która uzewnętrznia przeżycia autorów listów i ich bohaterów (narrator powieści epistolarnej zostaje pozornie wyeliminowany przez autorów listów). Zbiór listów stopniowo ujawnia fabułę, niespójną zresztą, współkształtowaną przez typowe dla okazjonalnej korespondencji skojarzenia. Powieść fantastyczna świat przedstawiony jest kształtowany w ten sposób, że odbiega od tego, co w danej kulturze uznaje się za rzeczywiście istniejące, przy czym światu temu przypisuje się w toku narracji realny byt. Powieść fantastyczna wykorzystuje często tradycyjne wątki baśniowe, ludowe, a także przewidywania naukowo-techniczne. Powieść gotycka powieść opisująca niezwykłe wydarzenia, dziejące się zazwyczaj w średniowieczu, w gotyckim zamku, w atmosferze tajemniczości, zwykle z obfitym udziałem istot nadprzyrodzonych. Powieść grozy powieść o bujnej fabule i wyszukanych efektach, która ma pobudzać strach w czytelniku. Powieść historyczna akcja toczy się w epoce minionej, zwykle respektuje prawdę historyczną, łączoną z elementami fikcyjnymi. Ukazuje losy postaci uwikłane w historię. Rozwój przebiega od formy realistycznej (H. Sienkiewicz, B. Prus) przez pogranicze eseju (Wł. Terlecki) po fantastykę historyczną (T. Parnicki, E. Orzeszkowa, H. Balzac). Powieść kryminalna jedna z głównych odmian współczesnej powieści rozrywkowej. Charakteryzuje się spoistą i dynamiczną akcją, rozwijającą się w porządku poszukiwań, które prowadzą do ustalenia, kto jest sprawcą przestępstwa. Właściwym bohaterem jest osoba prowadząca dochodzenie, a zasadniczą kwestią rozwiązanie zagadki. Powieść łotrzykowska romans awanturniczy z silnie uwydatnioną postacią przebiegłego włóczęgi-oszusta, którego losy dają okazję do przedstawienia satyrycznego obrazu epoki. Powieść obyczajowa powieść społeczna, charakterystyczna dla prozy realistycznej, w której ukazywany jest obraz jakiegoś środowiska wraz z losami bohaterów dla niego reprezentatywnymi. L. Tołstoj, E. Orzeszkowa, H. Balzac. Powieść podróżnicza powieść, na której fabułę składają się przygody w czasie podróży, najczęściej do krajów egzotycznych. J. Verne, A. Szklarski. Powieść poetycka utwór epicko-liryczny będący odmianą poematu epickiego, ukształtowany w epoce romantyzmu. Cechuje się fragmentarycznością akcji i luźną budową. Fabuła nasycona jest elementami dramatycznymi i odznacza się silnie zsubiektywizowanym opowiadaniem i opisem. Bohaterem jest outsider i buntownik. Powieść psychologiczna powieść, która zakłada przedstawienie życia wewnętrznego postaci, skoncentrowana na jego przeżyciach, wyobrażeniach, odczuwaniu. M.M. de Lafayette Księżna de Cleves, M. Proust W poszukiwaniu straconego czasu. Powieść radiowa powieść dostosowana do środków, jakimi dysponuje radio. Zazwyczaj pozbawiona tekstu narracyjnego, stanowi cykl słuchowisk. Utrzymana w formie dialogowej, pozbawiona charakteru dramatycznego, przedstawia zwykle życie codzienne. Powieść realistyczna powieść przestrzegająca reguły realistycznego przedstawienia świata (zasada prawdopodobieństwa, następstwo przyczynowo-skutkowe zdarzeń) ukazywanego przez wszechwiedzącego narratora, a bohaterowie postępują w zgodzie ze społeczną i psychologiczną motywacją zachowań. H. Balzac. Powieść reportażowa powieść, która poprzez kreację fikcji powieściowej dąży do stworzenia dokumentalnej relacji o jakichś wydarzeniach, środowisku czy procesie historycznym. Powieść sensacyjna fabuła obfituje w niezwykłe wydarzenia i nieoczekiwane zwroty akcji. Bohater zazwyczaj nie jest zindywidualizowany, ukazuje sie go na tle szybko następujących po sobie zdarzeń. Powieść tendencyjna odmiana, w której świat przedstawiony i sposób rozwijania narracji podporządkowane są przyjętym przez autora założeniom ideologicznym bądź politycznym, mają służyć demonstrowaniu ich słuszności oraz popularyzacji. Bohaterowie są wyraźnie podzieleni na pozytywnych i negatywnych. E. Orzeszkowa, T. Konwicki. Powieść z kluczem odmiana powieści przedstawiająca prawdziwe zdarzenia i osoby pod fikcyjnymi nazwami. Powieść-rzeka w języku francuskim roman fleuve, wielotomowa powieść o szeroko zakrojonej, wielowątkowej akcji, przedstawiająca dzieje rodziny w kilku pokoleniach lub rozwój duchowy bohatera na tle prądów intelektualnych epoki. Proza poetycka (epika) typ utworów prozaicznych o kompozycji opartej na prostych motywach fabularnych, w sferze stylu nasyconych środkami właściwymi mowie poetyckiej, niekiedy nawiązują do stylu biblijnego. Publicystyka (epika) wypowiedzi na aktualne w danym momencie tematy polityczne, społeczne, kulturalne - jedna z podstawowych form działalności dziennikarskiej. Komentuje wydarzenia, naświetla z przyjętego punktu widzenia, komentuje, wyjaśnia. Reportaż (epika) gatunek publicystyczno-literacki obejmujący utwory o charakterze sprawozdań z wydarzeń, których autor był bezpośrednim świadkiem lub uczestnikiem. K. Pruszyński, M. Wańkowicz, R. Kapuściński. Romans (epika) rozbudowany utwór narracyjny, prozaiczny lub wierszowany, o jednowątkowej fabule, obfitującej w skomplikowane sytuacje, intrygi, nieprawdopodobne zdarzenia i zbiegi okoliczności, mający najczęściej charakter awanturniczo-erotyczny. Satyra (liryka) utwór, który jest wyrazem krytycznego stosunku autora do rzeczywistości, ośmieszający przedstawione zjawiska, idee czy ludzkie wady. Horacy, I. Krasicki, K.I. Gałczyński. Science fiction (epika) proza fantastyczno-naukowa, w której świat przedstawiony umieszczony jest w przyszłości w stosunku do czasu napisania i oparty na wizjach oraz prognozach dotyczących przyszłego rozwoju techniki. Często maska ukazująca współczesne problemy społeczne, polityczne, filozoficzne. St. Lem, A. i B. Strugaccy. Sielanka (liryka) inaczej zwana idyllą, eklogą, skotopaską bądź bukoliką. Gatunek literatury pastoralnej, poświęconej życiu pasterskiemu. początki sięgają starożytnej Grecji. W dobie nowożytnej ukazywała obrazek rodzajowy, urodę bytowania na wsi lub wyznania lirycznego. W czasach stanisławowskich sielanka dworska o charakterze wystylizowanym. Teokryt, J. Kochanowski, S. Szymonowic, A. Naruszewicz, F. Karpiński. Sonet (liryka) misternie zbudowany liryk składający się z czternastu wersów, podzielonych na dwie strofy czterowersowe (o narracyjnym charakterze) i dwie trzywersowe (filozoficzno-refleksyjne), przy czym ostatnia tercyna poświęcona jest myśli uogólniającej. Formę tę upowszechnili poeci włoscy (A. Dante, F. Petrarka) uprawiający klasyczny wzorzec rymowy dla tetrastychów o układzie okalającym abba abba, a dla tercyn o rymie podwójnym cdc dcd, lub potrójnym cde cde. W. Shakespeare, J. Kochanowski, M. Sęp Szarzyński, J.A. Morsztyn, A. Mickiewicz, L. Staff, J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, St. Grochowiak. Thriller (epika) dreszczowiec - utwór, w którym sensacyjna i pełna napięcia akcja nasycona jest elementami grozy, tajemniczości i niesamowitości. Tragedia (dramat) utwór o silnie zarysowanym konflikcie moralnym, ideowym, psychologicznym, prowadzącym nieuchronnie do klęski wybitnej i szlachetnej jednostki. Powstała w starożytnej Grecji. Tradycja tragedii antycznej była punktem wyjścia dla tragedii renesansowej i klasycystycznej. Odmienny typ zrodził się w teatrze elżbietańskim (W. Shakespeare). Romantycy zapoczątkowali proces erozji gatunku zakończony w XX w. dominacją niejednorodnego gatunkowo dramatu. Ajschylos, Sofokles, Eurypides, J. Kochanowski, Corneille, A. Feliński. Tragikomedia (dramat) utwór łączący pierwiastki tragiczne z komicznymi. Traktat (epika) rozprawa, zazwyczaj obszernych rozmiarów, podejmująca podstawowe problemy danej dziedziny wiedzy: występuje często w tytułach prac filozoficznych. Może być polityczny, teologiczny, satyryczny, polityczny - zależnie od poruszanej problematyki. Tren (liryka) jeden z gatunków poezji żałobnej ukształtowany w starożytnej Grecji. Pieśń lamentacyjna o charakterze elegijnym, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętująca czyny i myśli zmarłego oraz zawierająca pochwałę jego zalet i zasług. Czołowym przedstawicielem tego gatunku w literaturze polskiej jest Jan Kochanowski, którego Treny powstałe po śmierci córeczki należą do arcydzieł europejskiej poezji żałobnej. Symonides, Owidiusz, S.F. Klonowic, F.D. Kniaźnin. Wiersz (liryka) mowa wiązana, forma wypowiedzi literackiej, której wyróżnikiem jest podział na wersy (będących źródłem rytmu), charakterystyczne ukształtowanie wypowiedzi, napięcie między zwykłą intonacją zdaniową a wierszową. Terminy literackie Abecedariusz utwór wierszowany, w którym kolejne wersy lub strofy rozpoczynają się od liter ułożonych w porządku alfabetycznym. Odmiana akrostychu. Adaptacja przeróbka utworu literackiego mająca na celu dostosowanie go do potrzeb nowych odbiorców, bądź do innych niż pierwotnie środków rozpowszechniania. Aforyzm zdanie, sentencja formułująca zwięźle i w błyskotliwy sposób jakąś myśl ogólną, prawdę o charakterze filozoficznym, psychologicznym czy moralnym. Dla zwiększenia efektu posługiwano się paradoksem, antytezą, grą słów, metaforą. St.J. Lec, A. Mickiewicz, K. Irzykowski. Akcja przebieg zdarzeń przedstawionych w utworze dramatycznym lub epickim (fabuła). Akt część utworu dramatycznego lub przedstawienia teatralnego stanowiąca względnie zamknięty i spójny odcinek jego akcji. Alegoria element świata przedstawionego mający poza znaczeniem dosłownym określony sens przenośny; wyobraża zwykle pojęcie oderwane, trwale przywiązane do elementu, np. sprawiedliwość - kobieta z przepaską na oczach, z mieczem i wagą. Aliteracja forma instrumentacji głoskowej w wierszu polegająca na powtarzaniu głosek lub ich zespołu w kolejnych po sobie wyrazach lub w takim samym miejscu. Służy niekiedy wzmocnieniu efektu groteskowego. Amfibrach stopa wierszowa z trzech sylab o układzie sSs. J. Słowacki, L. Staff Deszcz jesienny Przykład, Cz. Miłosz Walc. Anachronizm przedstawienie równocześnie zjawisk, które w rzeczywistości nie mogły występować w tym samym czasie. Może mieć charakter satyryczny, humorystyczny. Anafora zabieg stylistyczny polegający na rozpoczynaniu sąsiednich zdań lub wersów tym samym wyrazem lub układem wyrazów. W. Szymborska Monolog dla Kasandry.Przykład Anakoluty konstrukcje składniowe niezgodne z ogólnie przyjętymi normami poprawności językowej. Wprowadzane celowo jako środek majacy np. charakteryzować język bohatera. Anapest stopa wierszowa z trzech sylab o układzie ssS, np. trójstopowiec anapestyczny (w trzeciej stopie występuje hiperkatalaksa, czyli dodatkowa zgłoska nieakcentowana). Przykład Animizacja rodzaj metafory nadającej przedmiotom martwym, zjawiskom natury lub pojęciom abstrakcyjnym właściwości istot żywych. Przykład Antropomorfizacja rodzaj animizacji, nadawanie cech ludzkich przedmiotom, roślinom, zwierzętom, a nawet ideom, w przeciwieństwie do personifikacji nie powodując utraty ich odrębności bytowej, często ograniczony do psychizacji przyrody (np. "przerażonej jabłoni wypadło z rąk jabłko"). Antyteza zestawienie w wypowiedzi przeciwstawnych pojęć lub sądów dla wywołania silniejszego wrażenia. Charakterystyczna dla poezji baroku. Przykład Apokalipsa utwór, którego tematem jest prorocza, zwykle pełna grozy wizja przyszłości, zwłaszcza czasów przed "końcem świata". W chrześcijaństwie nazwę Apokalipsa nosi ostatnia księga Nowego Testamentu, zwana też Objawieniem świętego Jana; wątki Apokalipsy były często podejmowane w sztuce, zwłaszcza średniowiecznej i barokowej. Apostrofa figura retoryczna, polega na bezpośrednim, uroczystym zwrocie do osoby, idei, pojęcia lub rzeczy. Odmianą jej jest inwokacja, umieszczana na wstępie utworu epickiego, będąca zwrotem do muzy lub istot nadprzyrodzonych. Archaizacja stylizacja polegająca na wprowadzeniu do utworów elementów językowych charakterystycznych dla minionej epoki. Archaizm forma wyrazu, wyraz, jego znaczenie, konstrukcja składniowa, które wyszły z użycia i są przestarzałe z punktu widzenia normy językowej określonej epoki; stosowany w literaturze pięknej w celach stylizacyjnych lub ekspresywnych. Bajka krótki utwór o charakterze moralizatorskim i dydaktycznym, najczęściej z życia zwierząt, w którym spostrzeżenie natury etycznej jest ilustrowane przykładem. Postacie bohaterów są typowe, o wyraźnie zaznaczonych cechach. Morał umieszczony jest na początku lub na końcu tekstu, bywa też ukryty, domyślny. Obok bajek narracyjnych można wyróżnić epigramatyczne, ograniczone zwykle do sentencji lub paradoksu. J. de La Fontaine, Biernat z Lublina, I. Krasicki, S. Trembecki, A. Mickiewicz, A. Fredro. Bajronizm stosunek do świata manifestowany przez bohaterów utworów G. Byrona. Bohater ten to człowiek skłócony ze światem, którego przeszłość okrywa tajemnica. W Polsce do bajronizmu nawiązywali A. Mickiewicz, J. Słowacki, A. Malczewski Barok w literaturze bogactwo ornamentyki, silna ekspresja środków językowych, intensywność stosowania chwytu kontrastu, niezwykłości i gier literackich. P. Calderon, T. Tass, J.A. Morsztyn (b. dworski), W. Potocki (b. sarmacki). Bohater romantyczny podstawą jego tożsamości jest biografia: nieszczęśliwa miłość (niekiedy zakończona próbą samobójstwa), metamorfoza w bojownika idei, czasem wewnętrzna walka przed wyborem drogi postępowania, zwłaszcza gdy istnieje niebezpieczeństwo podeptania kanonów moralnych. Często nadwrażliwy, poeta, odrzucony przez otoczenie. Bohater utworu inaczej postać literacka - fikcyjna osoba występująca w świecie przedstawionym dzieła literackiego. W utworach dramatycznych i epickich zachowująca niezależność względem podmiotu literackiego, w utworach lirycznych często z nim tożsama. Daktyl stopa w wierszu sylabotonicznym z trzech sylab o układzie Sss, np. czterostopowiec daktyliczny z kataleksą (brak drugiej sylaby nieakcentowanej) w klauzuli. Dialog podstawowa forma wypowiedzi w dramacie, przez którą autor charakteryzuje postacie i przedstawia fabułę. Wykorzystywany też w epice i liryce. W utworach lirycznych służy dramatyzacji. Didaskalia wskazówki autora dramatu dotyczące wystawienia jego utworu na scenie (tekst poboczny). Dulszczyzna zakłamanie, hipokryzja, kołtuneria. Sposób postępowania bohaterki Moralności pani Dulskiej G. Zapolskiej. Dydaktyzm przesycenie treściami dydaktycznymi utworów literackich pisanych z intencją wychowawczą lub wzorotwórczą. Do oświecenia nie wyróżniany świadomie był oczywistym celem literatury. Dygresja odstępstwo od tematu wprowadzające do narracji wątek poboczny. D. Diderot. Ekspozycja sytuacja zarysowana w punkcie wyjścia fabuły, wprowadza czytelnika w tematykę utworu, zapoznaje z głównymi postaciami, konfliktami i problemami. Ekspresjonizm kierunek w sztuce i literaturze, wyraz sprzeciwu wobec naturalizmu i biernego naśladownictwa natury. Na plan pierwszy wysuwano wewnętrzne przeżycia bohaterów, posługiwano się jaskrawymi środkami wyrazu (hiperbola, groteska, stany halucynacyjne) i zestawiano potoczne obserwacje z obrazami kosmicznych wizji. B. Brecht, J. Kaden - Bandrowski, W. Berent, St. I. Witkiewicz. Elipsa wyrzutnia, pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu elementu, którego odbiorca może się domyślić. Często stosowana przez poetów o skłonnościach filozoficznych (C. K. Norwid). Epifora powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi (grup składniowych, zdań, wersów, strof), uwydatniająca paraleizm ich budowy. Epigonizm naśladownictwo tradycyjnych wzorów artystycznych bez ich twórczego rozwinięcia, nosi charakter zapożyczenia, nie mając charakteru pastiszu czy parodii. Epilog zamknięcie utworu poświęcone dalszym kolejom losu bohaterów. Czasem stanowi rodzaj przesłania, poświęcony rozważaniom natury moralnej i filozoficznej. Jest też okazją do ironicznego komentarza do świata przedstawionego w utworze lub do rzeczywistości. Epitet wyraz będący określeniem cechy lub właściwości przedmiotu czy osoby, służący obrazowości opisu. Najczęściej jest nim przymiotnik, rzadziej imiesłów lub rzeczownik (apozycja). Wyróżnia sie epitety bezpośrednie i metaforyczne (przenośne). Epitet może określać właściwości przedmiotu lub wyrażać nastawienie piszącego. Szczególną postacią są epitety stałe. Epizod zdarzenie luźno związane z centralną postacią lub głównym nurtem fabuły służący charakterystyce tła. Estetyzm kult piękna i lekceważenie innych warstw dzieła, charakterystyczny dla dekadentyzmu. Eufemizm słowo lub zwrot użyte zastępczo w intencji złagodzenia słowa lub zwrotu drastycznego, dosadnego lub nieprzyzwoitego. Fabuła w dziele literackim, teatralnym lub filmowym układ zdarzeń, wątków, motywów pozostających w związkach przyczynowo-skutkowych i czasowych. Moze być jedno lub wielowątkowa. Farsa odmiana komedii, utwór o lekkiej treści, oparty głównie na komizmie sytuacyjnym. Fatum nieuchronny los, przeznaczenie, na które człowiek nie ma wpływu. Kategoria religijno - filozoficzna, odegrała istotną rolę w formowaniu antycznej teorii tragizmu. Felieton gatunek twórczości dziennikarskiej, zwykle o walorach literackich, niewielki utwór, w którym jakieś zdarzenie jest pretekstem do subiektywnego, często ironicznego lub humorystycznego komentarza. Początki sięgają XVIII w. (B. Prus, A. Słonimski, J. Andrzejewski, S. Kisielewski, K.T. Toeplitz, D. Passent). Figura retoryczna środki stylistyczne służące wzmożeniu znaczeniowych, emocjonalnych lub estetycznych walorów wypowiedzi. Fikcja artystyczne przekształcenie w utworze literackim elementów świata rzeczywistego. Futuryzm kierunek awangardy XX w. postulujący odwrót od tradycji, zwrot ku cywilizacji współczesnej, zerwanie z zasadami gramatyki, prowokujący często skandale obyczajowe atakując publiczność ekscentrycznymi pomysłami. Teoretykiem i przedstawicielem był F.T. Marinetti. (W. Majakowski, A. Stern, A. Wat, B. Jasieński). Gatunki synkretyczne gatunki w obrębie których wyróżnić można elementy dwóch lub trzech rodzajów literackich, np. Reduta Ordona A. Mickiewicza. Geneza dzieła literackiego wszystkie okoliczności powstania dzieła i jego związki z rzeczywistością pozaliteracką (twórca, warunki historyczne itd.) oraz rodowód literacki. Groteska kategoria estetyczna określająca zespół środków służących specyficznemu ukazaniu świata, którego elementy są nie dostosowane lub składają się na absurdalny, zdeformowany, fantastyczny obraz swiata rzeczywistego. Może mieć charakter żartu podważającego ogólnie przyjętą wersję zdarzenia, mitu, idei, lub być oparta na paradoksalnym koncepcie. Efekt ten można uzyskać przez przejaskrawienia, hiperbolę, karykaturę, fantastykę, grozę, grę słów, animizację lub absurdalny humor. (St.I. Witkiewicz, K.I. Gałczyński). Heksametr sześciostopowy wiersz w metryce antycznej, opartej na iloczasie, gdzie pierwsze cztery stopy to daktyle (lub spondeje), piąta to daktyl, a szósta to trochej (lub spondej). Istnieje też próba polskiej adaptacji (heksametr polski) oparta na akcentach sylabicznych o sześciu akcentach w wersie. (Homer, R. Berwiński, C. Norwid, Wł. Broniewski). Hiperbola przesadnia, chwyt retoryczny polegający na wyolbrzymieniu cechy lub zjawiska, używana w celu wywołania silnego wrażenia u odbiorcy. Humanizm
1) prąd umysłowy i kulturalny epoki odrodzenia (XIV-XVI w.) wysuwający na plan pierwszy wolność, swobodę i pełnię życia jednostki, nawiązujący do antycznych wzorów greckich i rzymskich. Manifestuje się w podejmowaniu studiów nad literaturą, sztuką, retoryką i gramatyką antyczną. (Erazm z Rotterdamu, T. Morus, A. Frycz Modrzewski). Hymn uroczysta pieśń pochwalna, związana genetycznie z publicznymi uroczystościami kultowymi, znana w różnych kręgach kulturowych (indyjska Weda, żydowskie psalmy, greckie peany i dytyramby); patetyczny utwór liryczny o treści religijnej, patriotycznej, filozoficznej. Humoreska krótkie opowiadanie humorystyczne, zwykle o satyrycznej wymowie (M. Twain, B. Prus, A. Czechow, J. Haszek, M. Zoszczenko, S. Mrożek, H. Bardijewski). Impresjonizm w literaturze ukazywanie związków człowieka z naturą podkreślane nastrojowością i opisowością. Wykorzystanie środków stylistycznych nadających zmysłowy charakter pojęciom abstrakcyjnym prowadzi do rozluźnienia akcji w utworach fabularnych (P. Verlaine, St. Żeromski, W. Berent). Intonacja podnoszenie lub opadanie tonu podczas wymawiania wyrazu (i. wyrazowa) lub zdania (i. zdaniowa). Zestrój intonacyjny czyli segment wypowiedzi o wspólnocie znaczeniowej zamyka część wznoszącą się (antykadencja) lub opadającą (kadencja). Intonacja wierszowa służy wzmocnieniu efektu rozczłonkowania wiersza (wersy, średniówki) i jest tożsama lub pozostająca w sprzeczności z intonacją zdaniową. Instrumentacja sposób doboru głosek w utworze, który decyduje o dźwięczności wypowiedzenia. Polega na nasyceniu wypowiedzi podobnymi dźwiękami i unikaniu innych połączeń (np. zgrzyt żelaza po szkle). Inwersja figura stylistyczna polegająca na różniącym się od języka potocznego szyku wyrazów, popularna zwłaszcza w literaturze barokowej, klasycystycznej i modernistycznej. Inwokacja rozwinięta apostrofa otwierająca poemat epicki, w której autor zwraca się do bóstwa o natchnienie i pomoc w pisaniu. Ironia kategoria estetyczna - sprzeczność między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a prawdziwą intencją autora, np. przypisywanie komuś cech pozytywnych, których w sposób oczywisty nie posiada, nadawanie użytym wyrazom sensu przeciwnego, komizm o zabarwieniu ujemnym, pogardliwym. Postacią ironii jest autoironia służąca autokompromitacji narratora lub podmiotu lirycznego. Jamb stopa w wierszu sylabotonicznym, złożona z dwóch sylab o układzie sS, np. czterostopowiec jambiczny przeplatany trójstopowcem jambicznym z hiperkateleksą (dodatkową sylabą nieakcentowaną) w klauzuli. Przykład Kadencja intonacja opadająca, sygnalizuje zakończenie odcinka mowy (zdania), wiąże się na ogół z klauzulą. Słabsze obniżenie tonu określa się jako półkadencję (sygnalizuje koniec wersu lub średniówkę). Kalambur odmiana gry słów wykorzystująca wieloznaczność lub podobieństwo wyrazów o różnym znaczeniu w celu uzyskania zabawnego efektu. Czasem staje się spoiwem konstrukcyjnym utworu stając się podstawą konceptu lub głębszej refleksji. Przykład Karykatura zespół zabiegów stylistycznych służąca przejaskrawieniu w ukazaniu postaci lub jej cechy z intencją jej ośmieszenia. Katastrofizm tendencja w literaturze, wyraża przekonanie o rozpadzie systemu tradycyjnych wartości (zwłaszcza ukształtowanych w kręgu kultury europejskiej) i bliskiej perspektywie kresu świata. St. I. Witkiewicz, grupa poetycka Żagary, Z. Krasiński, J. Kasprowicz. Katharsis kategoria estetyczna utożsamiana z przeżyciem widza wywołanym przez tragedię, owocujacym "oczyszczeniem", czyli wyzbyciem sie wewnętrznego niepokoju i odzyskaniem harmonii. Klauzula spadek rytmiczny, zakończenie wersu wzmocnione intonacją, układem akcentów, rymem, graficznym rozczłonkowaniem wersów w wierszu wolnym. Przykład Kolokwializm składnia kolokwialna (potoczna) wykorzystywana dla uzyskania efektu mowy potocznej. Komentarz autorski uwagi narratora dotyczące świata przedstawionego, pozostające wobec niego na zewnątrz. Komizm kategoria estetyczna, wydobywa sprzeczność między rzeczywistością a jej wyobrażeniem, charakteryzująca osoby i sytuacje o właściwościach rozśmieszających. Wyróżnia się komizm sytuacyjny, słowny i postaci. Kompozycja otwarta luźne powiązanie elementów składowych dzieła, charakterystyczna dla romantyzmu. Pozwala na wyobrażenie sobie dalszego ciągu i wariantowe powiązanie elementów akcji. T. Różewicz Kartoteka. Kompozycja zamknięta ścisłe powiązanie elementów składowych dzieła, charakterystyczna dla kierunków klasycystycznych. Pozostaje w zgodzie z następstwem przyczynowo - skutkowym zdarzeń. J.U. Niemcewicz Powrót posła. Koncept chwyt charakterystyczny dla poezji baroku, stosujący zaskakujący pomysł (obraz, porównanie) jako naczelną zasadę konstytuującą utwór. Kontrast jaskrawe przeciwieństwo wykorzystywane jako zabieg artystyczny, zwłaszcza w utworach humorystycznych lub satyrycznych dla wzmocnienia komizmu. Konwencja literacka reguły konstruowania dzieła literackiego charakterystyczne dla jakiejś epoki lub kierunku. Niekiedy narzuca reguły obowiązujące rygorystycznie, niekiedy stanowi tylko tło utworu. Kreacjonizm tendencja w sztuce i literaturze XX w., rezygnacja z prób naśladownictwa natury na rzecz tworzenia autonomicznej rzeczywistości. Właściwość kierunków awangardowych. Legenda opowieść bohaterska zawierająca wiele elementów fantastyki (zwłaszcza ze sfery cudów, proroctw, znaków). W średniowieczu utożsamiano legendę z opowieścią hagiograficzną, w romantyźmie z podaniem ludowym, a współcześnie ma charakterpastiszu lub stylizacji. Limeryk krótki utwór wierszowany o charakterze humorystycznym, wywodzący się z irlandzkiej poezji ludowej (uprawiany w XI w. w hrabstwie Limerick). Składa się z pięciu wersów o układzie rymów aabba, przy czym pierwszy i często też piąty wers zawierają w rymie nazwe miejscowości, z którą wiąże się anegdota. E.D. Lear, J. Tuwim. Ludowość jedna z typowych cech literatury romantycznej, wyraża się nasyceniem utworów elementami związanymi z kulturą ludową (pieśń gminna, system wartości, zwłaszcza ludowe pojęcie winy i kary). Madrygał zwięzły poemat sielankowy, o charakterze żartobliwym i frywolnym, ukształtowany w XIV w. na wzorach ludowej poezji włoskiej; w poezji dworskiej XV-XVII w. - dowcipny erotyk nasycony motywami mitologiczno-sielankowymi. Makabreska niewielki utwór, w którym nastrój grozy, koszmaru, czegoś przerażającego łączy się z ujęciem groteskowym. K. I. Gałczyński, W. Allen. Manifest literacki deklaracja programowa grupy literackiej, szkoły, pokolenia, pojedynczego twórcy, udostępniona na łamach prasy lub w formie samodzielnego druku. Metafora wyrażenie, w którym słowa obce sobie znaczeniowo, pozostając w związkach składniowej zależności, uzyskują nowe znaczenie, zwane metaforycznym; spotykana w mowie potocznej (fontanna łez), głównie jednak w języku poetyckim. Metonimia (zamiennia) figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu właściwego wyrazu przez inny, pozostający z tamtym w realnym związku - czasowym, przestrzennym, przyczynowym, logicznym (np. "zginął od miecza", zamiast "od rany zadanej mieczem"). Mit opowieść o stałej treści zdarzeniowej, przekazująca wyobrażenia danej zbiorowości o świecie i człowieku; pierwotnie ustna, w formie zapisanej przechodziły w sferę fantastyki literackiej. Monolog długa, względnie jednolita pod względem znaczeniowym i nieprzerwana wypowiedź jednej osoby {postaci}. Monolog wewnętrzny wykorzystywany w epice jako forma bezpośredniego ukazania przeżyć lub przemyśleń bohaterów. W skrajnej postaci przybiera postać strumienia świadomości, będącego zapisem skojarzeń analogicznych do toku myśli bohatera (J. Joyce Ulisses) Motyw elementarna cząstka konstrukcyjna świata przedstawionego (zdarzenie, sytuacja, myśl, przeżycie lub postać) ukazująca świat zmieniający się w czasie (motyw dynamiczny) lub jego przestrzeń (motyw statyczny). Mowa niezależna wypowiedź postaci w utworze w postaci cytatu "niezależnego" od narratora. Mowa pozornie niezależna wypowiedź postaci w utworze o względnie samodzielnym charakterze, wchodząca integralnie w skład narracji. Sposób wypowiedzi zbliżony do monologu wewnętrznego. Mowa zależna wypowiedź postaci w utworze podporządkowana narratorowi jako zdanie podrzędne. Nadrealizm surrealizm, kierunek ukształtowany we Francji, postuluje wyzwolenie jednostki z niewoli społecznych ograniczeń, zacieranie granicy między jawą a snem, sięganie po doświadczenia podświadome (związek z psychoanalizą). L. Aragon, P. Eluard, K. I. Gałczyński, St. I. Witkiewicz. Narracja (łac. narratio - opowiadanie), nadrzędna forma wypowiedzi literackiej zawierająca ciąg wydarzeń i sytuacji. W narracji mogą dominować elementy statyczne (opis) lub dynamiczne (opowiadanie). Ukazuje świat przedstawiony i kształtuje fabułę, może mieć charakter narracji autorskiej (trzecioosobowej) lub pamiętnikarskiej (pierwszoosobowej). Narrator nadawca wypowiedzi literackiej w utworze epickim, fikcyjny opowiadacz, pośrednik między autorem a czytelnikiem. Z jego punktu widzenia czytelnik poznaje świat przedstawiony i fabułę. Narrator abstrakcyjny (wszechwiedzący, charakterystyczny dla powieści realistycznej) posiada pełną wiedzę o wydarzeniach i postaciach, komentuje je i pozostaje poza granicami świata przedstawionego. Narrator konkretny uczestniczy w wydarzeniach i z jego punktu widzenia są ukazywane. Naturalizm (łac. naturalis - wrodzony), prąd literacki 2. poł XIX w. nawiązujący do teorii Darwina. Podkreślenie poznawczego, naukowego charakteru kultury, obiektywne odzwierciedlanie świata. Ideałem było dzieło zbliżone do dokumentu uwydatniające czynnik biologiczny w ludzkim życiu, determinujące postępowanie postaci i społeczne uwarunkowanie ich działań. E. Zola, A. Dygasiński, G. Zapolska, Wł. Reymont, St. Żeromski. Neologizm Wyraz, wyrażenie, forma gramatyczna, znaczenie lub konstrukcja składniowa nowo utworzone w danym języku, będące innowacją językową. Nowela (wł. novella - nowość), zwarty, jednowątkowy utwór epicki z niewielką liczbą bohaterów o wyrazistej kompozycji, pokrewnej strukturze dramatu, zamknięty puentą. Początki sięgaja antyku (Owidiusz Metamorfozy). Boccaccio, G. de Maupassant, L. Tołstoj, A. Czechow, E. Orzeszkowa, B. Prus, H. Sienkiewicz, St. Żeromski. Obraz poetycki rozbudowane subiektywne przedstawienie wizji świata, jego fragmentu, postaci, sytuacji. Obrazowanie sposób konstruowania obrazu poetyckiego, charakterystyczny dla twórcy, kierunku lub epoki, także zbiór obrazów poetyckich utworu. Obrazowanie deformujące - przekształcające, tworzenie obrazów, w których elementy świata realnego ulegają udziwnieniu i zniekształceniu, charakterystyczne dla modernizmu i współczesnej poezji lingwistycznej. O. fantastyczne - tworzenie obrazów nie mających odpowiedników w realnym świecie. O. realistyczne - mimetyczne, polega na naśladowaniu rzeczywistości, odwołuje się do realnych wyglądów rzeczy i zjawisk. Oda (gr. aoide - pieśń), gatunek greckiej liryki chóralnej o podniosłym charakterze opiewający wielkie wydarzenia, wybitne postacie itp. Horacy, J. Kochanowski, I. Krasicki, St. Trembecki, A. Naruszewicz Odrodzenie renesans, okres w dziejach kultury eur. (XIV - XVI w.). Rozkwit wiąże się z narodzinami humanizmu. W centrum zainteresowań jest człowiek, jego stosunek do historii, skala wartości. Charakteryzuje się wiarą w możliwości twórcze człowieka, jego rozum i zmysł praktyczny, trwałość natury ludzkiej i norm moralnych. Oksymoron figura retoryczna, pełniąca funkcję metafory lub paradoksu, polega na łączeniu antonimów (wyrazy znaczeniowo przeciwstawne), zwykle przymiotnika i rzeczownika. Oktawa strofa z ośmiu wersów w układzie abababcc stosowana w poezji epickiej. I. Krasicki, J. Słowacki. Onomatopeja dźwiękonaśladownictwo, efekt naśladowania zjawisk pozajęzykowych w poezji osiągany przez wyrazy dźwiękonaśladowcze lub tworzenie większych brzmieniowo naśladowczych układów dźwiękowych (instrumentacja głoskowa). Opis forma narracji o charakterze statycznym polegający na ukazaniu składowych elementów świata przedstawionego, niekiedy wprowadzany dla spowolnienia akcji (retardacja). Podstawowa forma narracji w poemacie opisowym. Przeciwstawia się zwykle opowiadaniu, ma charakter obiektywny (narracja autorska) lub subiektywny (narracja personalna). Opis poetycki opis, w którym środki stylistyczne nadają opisywanemu obiektowi indywidualny charakter. Opis rzeczowy opis ścisły oddający możliwie obiektywnie wygląd opisywanego obiektu, niekiedy wykorzystywany dla uwypuklenia refleksji poetyckiej, często o zaskakującym charakterze. Opowiadanie
1. forma narracji o charakterze dynamicznym polegający na relacjonowaniu minionych wydarzeń w porządku chronologicznym, uwzględnia związki przyczynowo-skutkowe. 2. niewielki utwór fabularny różniący się od noweli swobodną kompozycją. Orientalizm zainteresowanie kulturą Wschodu, tendencja do porównywania jej z kulturą Zachodu. Też zapożyczenie wyrazu, wyrażenia, konstrukcji składniowej, będące świadectwem wpływów kultury Wschodu. Oświecenie zapoczątkowany pod koniec XVII w. przez J. Locke'a. Zerwanie z teologicznym poglądem na świat, głosi nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu i walczy z przesądami. Dominowały w nim trzy nurty: klasycyzm (nawiązanie do tradycji antycznej, filozofii ładu i umiaru), rokoko (kontynuacja tradycji barokowej) i sentymentalizm (nowa uczuciowość). W Polsce następuje rozkwit bajki, satyry, komedii, poematu heroikomicznego, publicystyki, narodziny powieści. Ożywienie patrz animizacja Pamflet utwór publicystyczny lub literacki demaskujący działanie instytucji lub osoby, zwykle związanej z polityką. Parabola (gr. parabole - porównanie), przypowieść, opowieść alegoryczna o charakterze budującego przykładu moralnego. Paradoks (gr. paradoksos - nieoczekiwany), zaskakujące zestawienie sprzecznych elementów, będące źródłem oryginalnej myśli. Paradoksem może być oksymoron, aforyzm, złota myśl. Bywa czasem punktem wyjścia utworu. Parafraza (gr. paraphrasis - omówienie), adaptacja jakiegoś dzieła o znacznym stopniu swobody w stosunku do oryginału. Współcześnie jako środek pośredni miedzy aluzją literacka a stylizacją wykorzystywana jest dla wprowadzenia jakiegoś motywu w nowy kontekst. Paralela Zjawisko równoległości, powtarzalności między częściami konstrukcji układającymi się w ciąg. Może polegać na podobieństwie układów słownych, motywów, cząstek kompozycyjnych i treściowych. Warunkuje w liryce rytm. Paralelizm Tożsamość lub podobieństwo treściowe, kompozycyjne, składniowe części utworu, zdań, wersów; częsty w pieśniach ludowych. Przykład Parodia utwór będący nawiązaniem do innego utworu, autora lub epoki z zamiarem wywołania efektu komicznego. Bywa utworem samodzielnym lub punktem wyjścia utworu. Pastisz rodzaj stylizacji zbliżonej do parodii, będący nasladownictwem czyjegoś stylu, ale pozbawiony elementów karykaturalnych. Paszkwil (wł. pasquillo), anonimowy utwór o obraźliwej dla kogoś treści, forma agresywnej satyry politycznej. Patos kategoria estetyczna polegająca na nadawaniu wypowiedzi wzniosłego charakteru związanego w starożytności z tragedią i odą, współcześnie wykorzystywany przez ekspresjonistów i modernistów. Pean (Paian - uzdrowiciel, przydomek Apollina), rodzaj hymnu, początkowo pieśń dziękczynna do Apollina, później pochwalno-dziękczynna w podniosłym nastroju. Peon trzeci stopa wiersza sylabotonicznego, złożona z czterech sylab o układzie ssSs. Personifikacja uosobienie, odmiana animizacji, bliska antropomorfizacji. Figura stylistyczna polegająca na przedstawieniu przedmiotu, zjawiska lub idei jako osoby działającej. Peryfraza (gr. periphrasis), figura poetycka polegająca na zastąpieniu potocznej nazwy przedmiotu jej omówieniem, opisem, charakterystyką czy metaforą. Pieśń stroficzny utwór wierszowany z powtórzeniami, paralelizmami, refrenami, przeznaczony do śpiewu; podstawowy gatunek liryki ludowej, a także klasyczny typ wiersza lirycznego, stworzony przez Horacego. Podanie oparty na tradycji ludowej gatunek epicki. Łączy ze sobą pierwiastki historyczne i fantastyczne. Opowiada o początkach państwowości, historycznych miejscach, dawnych wladcach i bohaterach. Podmiot liryczny podmiot mówiący utworu lirycznego, odmiana podmiotu literackiego, "ja" liryczne nie będące uosobieniem autora, wyłania się z całego utworu jako wynik jego interpretacji. Poezja lingwistyczna tendencja w XX w., istota jej polega na wydobywaniu zaskakujących znaczeń i niekonwencjonalnym konstruowaniu wypowiedzi językowej, a niekiedy na uwydatnianiu nieufności wobec słowa i języka oficjalnego (M. Białoszewski). Pointa (fr. pointe - dowcip), oryginalne zakończenie wypowiedzi literackiej często zaskakujące, nieoczekiwane, dowcipne lub ironiczne. Porównanie uwydatnienie właściwości danego zjawiska poprzez wskazanie na jego podobieństwo do jakiegoś innego zjawiska; figura stylistyczna składająca się z dwu członów (porównywanego i porównującego), połączonych spójnikami: jak, niby, jakby itp.; porównanie homeryckie - rozbudowane do rozmiarów samodzielnego obrazu. Powiastka filozoficzna utwór łączący cechy powieści awanturniczej z przypowieścią moralną, także traktatem o wyraziście zarysowanej tezie filozoficznej. Akcja nosi charakter pretekstowy, często żartobliwy, towarzysząc prezentacji założenia autorskiego (Wolter, D. Diderot). Powtórzenie chwyt retoryczny, polega na co najmniej dwukrotnym użyciu tego samego elementu jezykowego (wyrazu, wyrażenia, konstrukcji). Por. anafora i epifora. Praesens historicum czas teraźniejszy w narracji użyty zamiast czasu przeszłego w celu uplastycznienia opowiadania. Prometeizm postawa samotnego buntu przeciw siłom przekraczającym możliwości człowieka (bogom, fatum, naturze). Proza (łac. prosus - prosty), mowa niewiązana, ogół niewierszowanych utworów narracyjnych. Proza poetycka utwór prozatorski na ogół silnie zrytmizowany i nasycony środkami poetyckimi, niekiedy nawiązujący do stylu biblijnego. Przedakcja wydarzenia poprzedzające ciąg fabularny utworu, ukazane w prologu lub w retrospekcjach. Przerzutnia w wierszu sprzeczność między granicą wersu a granicą segmentu składniowego. Przeniesienie części zdania, wyrazu lub wyrazów znaczeniowo powiązanych do następnego wersu lub strofy. Przykład Przestrzeń literacka ogół relacji przestrzennych między przedmiotami w świecie przedstawionym, model świata przedstawionego ujety w kategoriach przestrzennych, istotny w poemacie opisowym. Punkt kulminacyjny punkt zwrotny, moment skondensowanego napięcia w utworze, w którym skupiają się główne nici wątków, ukazując istotę ich znaczenia. Istotny w tragedii antycznej. Pytanie retoryczne chwyt retoryczny polegający na stawianiu pytania, na które nie oczekuje się odpowiedzi. Pełni funkcję zdania oznajmującego; służy ożywieniu stylu. Realizm tendencja do mimetycznego odtwarzania w dziele literackim obrazu rzeczywistości. Rzeczywistość jest przedstawiana z dystansem przez neutralnego emocjonalnie, wszechwiedzącego narratora. Recenzja zwięzłe omówienie utworu powiązane z jego oceną zgodnie z przyjętymi w epoce kryteriami wartości artystycznej i poznawczej. Bywa zbliżona do notatki informacyjnej, szkicu lub eseju. Mogą przeważać elementy subiektywne (r. impresywna) lub obiektywne (r. naukowa). Refren wielokrotne, regularne przytoczenie tego samego wersu (wersów, zwrotki) wykorzystywane dla podkreślenia rytmicznej budowy lub efektu komicznego. Reportaż gatunek wypowiedzi publicystycznej; przekazywanie za pośrednictwem autora (reportera) bezpośrednich wiadomości o wydarzeniach, sytuacjach i ludziach. Na pograniczu dziennikarstwa i literatury lokuje się reportaż literacki, wzbogacony o elementy fikcji bądź spekulacje, refleksje, komentarz autora (K. Pruszyński, M. Wańkowicz, R. Kapuściński). Retoryka sztuka i teoria wymowy, rozwinęła się w starozytnej Grecji i Rzymie. Wiele figur retorycznych przeniknęło do literatury jako środki stylistyczne. Retrospekcja przywoływanie z punktu widzenia bohatera zdarzeń wcześniejszych od momentu właściwego rozpoczęcia fabuły bądź wchodzących w jej zakres czasowy, ale wcześniejszych od chwili, w której przywołuje się zdarzenia minione i nie ukazywane bezpośrednio. Rodzaj literacki podstawowa jednostka systematyki form literackich; zespół utworów literackich o wspólnych cechach kompozycyjnych i językowo-stylistycznych. Wyróżnia się trzy główne rodzaje literackie: epikę, lirykę, dramat; zasady tego podziału, stworzone przez poetykę antyczną, mają w nowszych czasach charakter w znacznej mierze konwencjonalny, czego świadectwem są liczne utwory, w których zacierają się granice dzielące klasyczne rodzaje i gatunki literackie; objawia się to np. w łączeniu elementów lirycznych z dramatycznymi (dramat romantyczny) lub epickimi (ballada, powieść poetycka), fikcji artystycznej z wywodem naukowym lub publicystyką (współczesna powieść). Rym
powtórzenie takich samych lub zbliżonych układów głoskowych w zakończeniach dwóch lub więcej wersów, zasada organizacji brzmieniowej wiersza. Rytm wyczuwalna powtarzalność elementów (akcentów, pauz, intonacji, głosek, sylab) w tekście literackim, narzucająca porządek rytmiczny. Satyra od antyku do oświecenia gatunek epicki w stylu krytycznej, zaczepnej gawędy dydaktycznej. Współcześnie różne gatunki należące do utworów pisanych z zamiarem ośmieszenia ludzi, idei, zjawisk, których autorzy posługują się rozmaitymu środkami komizmu (Horacy, I. Krasicki, K.I. Gałczyński). |
|
RODZAJE I GATUNKI LITERACKIE