Rodzaje i gatunki literackie, Nauka o języku


Liryka

Utwory, w których przedmiotem przedstawienia są uczucia i stany psychiczne, wewnętrzne przeżycia, doznania, emocje i przekonania jednostki. Centralnym elementem utworu lirycznego jest podmiot liryczny - "ja" liryczne. Głównym rodzajem wypowiedzi jest monolog liryczny. Utwory, w których podmiot liryczny występuje w pierwszej osobie, wyrażając przeżycia w formie bezpośredniego wyznania, zaliczamy do liryki bezpośredniej, a utwory, w których podmiot zwraca się do jakiegoś adresata, określonego lub domyślnego ("ty" liryczne) zaliczamy do liryki inwokacyjnej. Z liryką pośrednią mamy do czynienia, gdy utwory nie przybierają formy wyznania, lecz przekazują treść za pomocą świata przedstawionego lub bezosobowej refleksji ("on").
Odmianami liryki pośredniej są liryka opisowa, w której subiektywna perspektywa "ja" ukryta jest w opisie jakichś przedmiotów rzeczywistości zewnętrznej (szczególnie pejzażu) oraz liryka sytuacyjna, która za pomocą środków narracyjno-dramatycznych powołuje do istnienia sceny lub fabuły, w których podmiot liryczny bezpośrednio nie uczestniczy. Inną odmianą jest liryka podmiotu zbiorowego, w której podmiot wystepuje jako "my" - grupa ludzi powiązanych wspólnymi przekonaniami, emocjami czy dążeniami (np. hymn).
Od czasów romantyzmu za najbardziej swoistą odmianę liryki zwykło się uważać lirykę osobistą - odsyłającą wprost do doświadczeń duchowych poety, pozostającą w opozycji do liryki maski czy liryki roli, w których twórca obiektywizuje własne uczucia nadając im kształt mowy wypowiadanej przez fingowaną postać.
Liryka jest uznawana za najbardziej pierwotną formę twórczości literackiej. Wywodzi się ją z obrzędów religijnych, zaklęć magicznych, modlitw. W starożytności liryka obejmowała teksty pieśniowe wykonywane przy akompaniamencie muzyki (melika). Pieśniowy charakter miała w znacznej mierze liryka średniowieczna. Poeta był wówczas często kompozytorem i muzykiem-wykonawcą (trubadurzy). Współwystępowanie liryki z muzyką stanowi jeden z podstawowych wyznaczników poezji ludowej. Momentem przełomowym w rozwoju liryki było oderwanie się jej od muzyki i uzyskanie statusu samodzielnego rodzaju sztuki słowa. Jednakże aż do okresu klasycyzmu przetrwały gatunki liryki ukształtowane w okresie jej symbiozy z muzyką (hymn, dytyramb, epitalamium, tren, elegia). Od czasów romantyzmu zatarły się gatunkowe rozróznienia na gruncie liryki. W poezji współczesnej rozróżniamy lirykę miłosną, refleksyjno-filozoficzną, religijną, patriotyczno-obywatelską, agitacyjno-polityczną.

Epika

Obejmuje utwory, w których świat przedstawiony ma charakter fabularny, podmiotem lirycznym jest narrator usytuowany na zewnątrz świata przedstawionego, a formę wypowiedzi stanowi narracja. U podstaw epiki leżą różne formy narracji ludowej: mity, podania, baśnie.
Utwór epicki ma strukturę dwupłaszczyznową. Jedną płaszczyznę tworzy sytuacja narracyjna, której centrum stanowi narrator, drugą zaś opowiadana fabuła, obejmująca dzieje przedstawionych postaci. W klasycznych typach epiki istnieje wyraźny rozdział między podmiotem narracji a światem bohaterów, ujmowany jako opozycja "ja" i "oni". Odstępstwem od tej reguły jest narracja w pierwszej osobie (pamiętnikarska), implikująca tożsamość opowiadającego i bohatera.
Fabuła epicka ukazuje życie postaci działających w określonym środowisku społecznym, na tle wydarzeń historycznych, pośród realiów obyczajowych, a zarazem prezentuje ich przeżycia, postawy, myśli, konflikty psychologiczne.
W dużych formach epickich na fabułę składają się hierarchicznie uporządkowane wątki oraz epizody,a towarzyszy im rozbudowane tło wydarzeń. Główni bohaterowie występują w otoczeniu licznych postaci drugoplanowych i epizodycznych. Krótkie formy epickie wykorzystują na ogół wyraziste schematy fabuły jednowątkowej, charakteryzujące się niewielką liczbą postaci i znacznym zagęszczeniem zdarzeń na małym odcinku. Poprzez fabułę, sposoby prezentacji i charakterystyki bohatera oraz założenia motywacyjne wyraża się w dziele epickim zamiar poznawczy twórcy. Układ świata przedstawionego w dziele epickim wyraża ideologię pisarza. Świat przedstawiony dzieła epickiego jest zrelatywizowany względem narratora, który prezentuje go z jakiegoś punktu widzenia, zajmując wobec wydarzeń i postaci określone stanowisko, na które składają się dystans czasowy, perspektywa epistemologiczna oraz przyjęte zasady wartościowania. W dziele epickim oprócz narracji mamy do czynienia z mową postaci. Narracja zawsze odpowiada normom języka literackiego, natomiast dialogi bohaterów cechuje indywidualizm języka, mogący mieć nawet charakter gwarowy.

Dramat

Rodzaj obejmujący utwory przeznaczone do wystawiania na scenie, mające charakter fabularny, w płaszczyźnie językowej odznaczające się dominacją dialogu. Nieobecność nadrzędnego podmiotu wypowiadającego i pełne usamodzielnienie wypowiedzi oraz działań postaci jest podstawową cechą różniącą dzieło dramatyczne od lirycznego i epickiego.
Świat przedstawiony dzieła dramatycznego koncentruje się zwykle wokół wyraziście zarysowanej akcji. W tradycyjnych gatunkach dramatycznych ma ona ustaloną fazę przebiegu od ekspozycji poprzez rozwinięcie akcji, punkt kulminacyjny, perypetię aż do rozwiązania. Zewnętrznym wykładnikiem podziału strumienia zdarzeń jest podział utworu na akty, sceny i odsłony. Szczególną rolę w utworach dramatycznych odgrywają ujęcia dynamizujące akcję, np. intryga, suspensja.
Świat przedstawiony utworu dramatycznego charakteryzuje się silną kondensacją czasu fabuły, rozwijaniem zdarzeń we wciąż aktualizowanej teraźniejszości oraz ograniczeniem w przestrzennym przemieszczaniu się akcji. Rygory kompozycyjne dramatu określane są według jedności trzech zasad: czasu, miejsca i akcji. Dominującą formę wypowiedzi dramatu stanowią dialogi, poprzez które rozwija się akcja.
Dramat wyrósł z obrzędów o charakterze religijnym, jego genezę upatruje się przede wszystkim w starogreckich świętach ku czci Dionizosa, w misteriach eleuzyńskich i kulcie zmarłych. Za Arystotelesem przyjmuje się, że bezpośrednim źródłem dramatu była liryka chóralna, w szczególności zaś dytyramb. Poza dramatem satyrowym w starożytności uformowały się dwa podstawowe gatunki dramatu - tragedia i komedia. Średniowiecze zrodziło rozmaite odmiany dramatu liturgicznego oraz gatunki z niego wyrosłe: misterium, miracle, moralitet, intermedium, farsę. Czasy nowożytne przyniosły rozwój gatunków dramatycznych uformowanych w starożytności. Równocześnie pojawiły się nowe gatunki dramatu - tragikomedia, commedia dell'arte. Wiek XVIII dał początek dramatowi mieszczańskiemu, który zrodził takie gatunki jak: komedia łzawa, melodramat. W XIX w. przede wszystkim w okresie realizmu i naturalizmu ukształtował się dramat psychologiczno-obyczajowy oraz różnorodne formy dramatu rozrywkowego (teatr bulwarowy). Od XIX w. stopniowo zacierały się różnice między poszczególnymi gatunkami dramatu. O charakterze dramatu decyduje przynależność do określonej poetyki, np.dramat symboliczny, dramat ekspresjonistyczny. W XX-wiecznej dramaturgii obok kontynuacji form dawniejszych, zwłaszcza realistyczno-naturalistycznych, pojawiło sie wiele nowych odmian, z których najbardziej wykrystalizowane to dramat epicki, dramat poetycki, dramat groteskowy (teatr absurdu).

Gatunki literackie

Anakreontyk (liryka)

krótki utwór literacki o tematyce biesiadnej lub miłosnej; nazwa od imienia greckiego poety Anakreonta. Formą tą posługiwał się m.in. J. Kochanowski, J.A. Morsztyn, F. Kniaźnin

Ballada (liryka)

pieśń o charakterze epicko-lirycznym, nasycona elementami dramatycznymi, opowiadająca o niezwykłych wydarzeniach legendarnych lub historycznych. Rozwój zawdzięcza balladzie szkockiej (XIV-XV w.). W Polsce pierwsze ballady (dumy) pisał J.U. Niemcewicz, a rozkwit osiągnęła w okresie romantyzmu (A. Mickiewicz).

Baśń

epicki utwór ludowy lub oparty na motywach ludowych, obok postaci i zjawisk realistycznych pojawiają się fantastyczne, zawiera często naukę moralną. Ch. Perrault, bracia Grimm, H. Ch. Andersen.

Biografia (epika)

życiorys, opowiadanie o kolejach losu jakiejś osoby, zwłaszcza wybitnej, mające charakter naukowo-historyczny, literacki, panegiryczny lub popularyzatorski.

Commedia dell'arte (dramat)

gatunek ukształtowany we Włoszech, w którym stała jest jedynie zasadnicza treść utworu i skład występujących osób, zmienne są natomiast dialogi. Nie były one zapisywane i tworzenie ich należało do występujących w widowisku aktorów.

Dialog (liryka)

utwór złożony z odrębnych wypowiedzi dwóch lub więcej osób o sztuce, filozofii, polityce itp., nie mający jednak charakteru dzieła dramatyczno-scenicznego. Dialog ukształtował się na pograniczu literatury i innych dziedzin piśmiennictwa, przede wszystkim twórczości filozoficznej. Twórcą dialogu był Platon.

Dramat ekspresjonistyczny

Odmiana dramatu synkretycznego, który wbrew przyjętym konwencjom teatru, wprowadza wszystko, co w danej sytuacji jest najlepszym środkiem wyrazu. Nie stroni od efektów dramatu symbolicznego ani naturalistycznego, wprowadza elementy publicystyki, miesza najróżniejsze środki wyrazu.

Dramat epicki

utwór sceniczny składający się z szeregu luźno ze sobą powiązanych scen, które jako całość mają przedstawiać proces społeczny. Dialogi i monologi posuwają akcję nie tylko przez "współudział" w wypadkach, ale także przez relacjonowanie tych zdarzeń.

Dramat groteskowy

zajmuje się sytuacją człowieka współczesnego w świecie, według jego autorów absurdalną. Absurdalność jako element dramatu wyraża się m.in. w prowadzeniu dialogu, który pozornie nic nie znaczy, na który składają się pozornie nie uporządkowane ułamki potocznych rozmów. Nieskładność ta jest zamierzonym efektem artystycznym, wynikającym z przeświadczenia, że porozumienie między ludźmi przestało być możliwe. Gatunek ten często parodiuje inne typy dramatu.

Dramat historyczny

gatunek obejmujący utwory, które czerpią materiał tematyczny z zasobu wiedzy o dziejach danego narodu lub dziejach powszechnych.

Dramat liturgiczny

gatunek dramatyczno-teatralny obejmujący przedstawienia związane z liturgią Kościoła katolickiego, będące fragmentami obrzędów.

Dramat mieszczański

utwór sceniczny związany tematycznie z codziennym życiem mieszczańskim, przedstawiający charaktery i konflikty osadzone w realiach społeczno-obyczajowych, utrzymany w tonacji sentymentalno-dydaktycznej.

Dramat naturalistyczny

utwór, w którym element akcji podlega daleko idącym ograniczeniom, elementem zasadniczym staje się pozornie statyczny przekrój przez określone środowisko, a konflikty najczęściej są przedstawione jako wynik warunków życia danej grupy społecznej.

Dramat niesceniczny

utwór nie przeznaczony do realizacji scenicznej, zwykle nasycony silnie elementami epickimi lub lirycznymi, o swobodnej kompozycji i silnie rozwiniętym tekście pobocznym, pisany przez autora jako dzieło do czytania, nie respektujące konieczności inscenizacyjnych, konwencji i środków technicznych widowiska teatralnego.

Dramat obyczajowo-psychologiczny

utwór sceniczny o wyraźnie zarysowanej i harmonijnie rozplanowanej akcji, z niewielką liczbą przedstawionych osób. Kontynuuje dorobek dramatu mieszczańskiego, łączy cechy tragedii i komedii. Skupia uwagę na psychologicznych i społecznych konfliktach. Dominującym rodzajem motywacji działań bohatera jest motywacja realistyczna. A. Czechow, H. Ibsen, G. Zapolska, W. Perzyński, St. Żeromski, T. Rittner.

Dramat poetycki

utwór sceniczny znajdujący się w opozycji do norm i konwencji dramatu realistycznego i naturalistycznego. Odznacza się swobodą kompozycyjną, bogactwem nawiązań stylizacyjnych i poetyckością języka. St. Wyspiański, T. Eliot, Z. Herbert, B. Drozdowski, A. Świrszczyńska, J. Styczeń, E. Bryll, H. Bardijewski.

Dramat romantyczny

gatunek dramatyczny ukształtowany w dobie romantyzmu w opozycji do reguł dramaturgii klasycystycznej, odrzucający regułę trzech jedności. Cechują go fabuła dramatyczna o luźnej kompozycji, swobodne łączenie elementów dramatycznych z epickimi i poetyckimi. Ważną rolę pełni kontrast i łączenie sprzeczności (monumentalne sceny zbiorowe z kameralnymi, wątki realistyczne z fantastycznymi, tragizmu z komizmem, wzniosłości z rubasznością). W. Hugo, A. de Musset, A. Mickiewicz, Z. Krasiński, J. Słowacki.

Dramat symboliczny

utwór sceniczny, którego główną cechą jest odejście od dosłowności. Świat przedstawiony dramatu nie odzwierciedla konkretnych faktów społecznych. Jego celem jest wyrażenie podstawowych sytuacji humanistycznych. Dramat symboliczny charakteryzuje poetyzacja języka oraz zwrot do wątków baśniowych i historycznych.

Dziennik (epika)

zespół prowadzonych z dnia na dzień zapisów, od ściśle dokumentacyjnych, utrwalających bieżące wydarzenia, do takich, które zbliżają się do wypowiedzi literackiej.

Elegia (liryka)

utwór o treści poważnej, refleksyjny, w tonie smutnego rozpamiętywania lub skargi, dotyczący spraw osobistych lub problemów natury egzystencjalnej (przemijanie, śmierć, miłość), pozbawiony ustalonych wyróżników formalnych. W szesnastowiecznej literaturze polskiej występują rozmaite odmiany elegii: miłosna (J. Kochanowski), autobiograficzna (K. Janicki), patriotyczna (F. Karpiński). W poezji dwudziestowiecznej termin elegia zaczął określać utwory o pewnym tonie emocjonalnym, spokojne medytacje (J. Iwaszkiewicz).

Epigramat (liryka)

zwięzły, dowcipny utwór wierszowany o zaskakującej puencie, często o charakterze satyrycznym. Simonides, J. Kochanowski, W. Potocki, A. Mickiewicz, C. Norwid, St.J. Lec.

Epitafium (liryka)

krótki napis nagrobkowy, najczęściej wierszowany, a także utwór poetycki sławiący zmarłego utrzymany w stylu takiego napisu.

Epitalamium (liryka)

utwór poetycki o charakterze panegirycznym napisany z okazji ślubu, pieśń weselna.

Esej (epika)

szkic filozoficzny, naukowy, publicystyczny lub krytyczny, zazwyczaj pisany prozą, swobodnie rozwijający interpretację jakiegoś zjawiska lub dociekanie problemu, eksponujący subiektywny, wolny od naukowego rygoryzmu punkt widzenia oraz dbałość o staranny i oryginalny sposób przekazu. Zawiera wiele dygresji a konstrukcja i warstwa językowa podporządkowane są zamierzeniom literackim. Arystoteles, Platon, M. de Montaigne, J. Swift, Wolter, G. Orwell, St. Brzozowski, P. Jasienica, Cz. Miłosz.

Figliki (liryka)

w poezji staropolskiej zwięzły utwór o charakterze żartobliwym lub satyrycznym, w którym zostają podpatrzone przejawy ludzkich zachowań i komiczne sytuacje, przeważnie z życia dworskiego i szlacheckiego. Mianem tym określił Mikołaj Rej zbiór swoich wierszy pokrewnych fraszkom.

Fraszka (liryka)

drobny utwór poetycki wierszem, często o charakterze żartobliwym, oparty na dowcipnym pomyśle, będący odmianą epigramatu. Dawniejsza fraszka operowała przede wszystkim dowcipem sytuacyjnym, miała często charakter zabawnej scenki opowiedzianej wierszem, współcześnie opiera się głównie na dowcipie językowym. Nazwę gatunku wprowadził z języka włoskiego (frasca - gałązka) Jan Kochanowski, który w swoich Fraszkach (składały się na nie fraszki anegdotyczne, odautorskie, zaczepne, zwierzenia, refleksyjne) ustalił obowiązujący kanon stylistyczny tego gatunku. Odmianą fraszek są figliki.

Gawęda (epika)

gatunek epicki związany z tradycyjną kulturą szlachecką. Pierwotnie była tylko opowieścią ustną wygłaszaną w trakcie biesiady. Odznacza się brakiem konturów kompozycyjnych, aintelektualnym charakterem, swobodą w prowadzeniu wątków, powtórzeniami, licznymi zwrotami do słuchaczy.

Hymn (liryka)

uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee oraz otoczone powszechnym szacunkiem wartości i instytucje.

Kazanie

przemówienie religijne wygłaszane przez kapłana w trakcie stałych bądź okolicznościowych uroczystości liturgicznych, komentujące ewangelie, wykładające podstawy wiary bądź przekazujące nauki moralne. Kazania bywają wybitnymi utworami literackimi, niekiedy publikowane są ich zbiory (np. Kazania Piotra Skargi).

Komedia (dramat)

gatunek dramatyczny o pogodnej tematyce, żywej akcji i zazwyczaj pomyślnym zakończeniu, przedstawiający w zabawny sposób wady i przywary ludzkie; często przesycony satyrą społeczną, polityczną, obyczajową. Początek dały pieśni ku czci Dionizosa, rozwinięte w rodzaj pamfletu politycznego i obyczajowego.

Komedia charakterów (dramat)

utwór, w którym na plan pierwszy przed akcję wysuwają się sylwetki moralne i psychologiczne bohaterów. Postaci zarysowane w komedii charakterów są zwykle podporządkowane jednej cesze charakteru lub namiętności, która kieruje ich czynami i określa ich stosunki z otoczeniem. Molier Skąpiec.

Komedia intrygi (dramat)

odmiana komedii sytuacyjnej o żywej akcji, której siłę napędową stanowią intrygi postaci. Spiętrzające się w sposób niezwykły omyłki, zaskoczenia i podstępy prowadzą do niespodziewanego rozwiązania zagmatwanych konfliktów. F. Zabłocki Fircyk w zalotach.

Komedia mięsopustna (dramat)

wesoły utwór dialogowy o charakterze farsowo-błazeńskim. Forma uprawiana zwłaszcza w teatrze jarmarcznym.

Komedia obyczajowa (dramat)

forma komedii satyrycznej obejmująca utwory, w których przedmiotem ośmieszającego przedstawienia jest obyczajowość określonego środowiska społecznego, obowiązujące w nim konwencje, motywacje postaw, przywary moralne jego przedstawicieli, przesądy itp. G. Zapolska Moralność Pani Dulskiej.

Komedia rybałtowska (dramat)

anonimowy utwór głównie o charakterze satyrycznym, posługujący się chwytami jarmarcznej farsy, często wulgarnej błazenady, rubaszny, pisany dosadnym językiem.

Komedia satyryczna (dramat)

utwór komediowy ośmieszający zjawiska społeczne danego miejsca i czasu, instytucje, modę, zepsucie obyczajów, konwencje zachowań i mowy.

Komedia sytuacyjna (dramat)

jedna z najbardziej rozpowszechnionych odmian komedii obejmująca utwory, w których na plan pierwszy wysuwa się dynamiczna akcja obfitująca w konflikty, powikłania sytuacyjne, zbiegi okoliczności i nagłe zmiany kierunku akcji, zaskakujące zarówno bohaterów w niej uczestniczących jak i widzów. A. Fredro Damy i huzary.

Kronika (epika)

opowieść o dziejach przeszłych lub współczesnych, trzymająca się chronologicznego porządku wydarzeń, łącząca elementy wiedzy historycznej z literacką fikcją i tendencjami moralizatorskimi, politycznymi czy panegirycznymi.

Madrygał (liryka)

krótki wiersz miłosny, ukształtowany w poezji włoskiej, zawierający wyszukany i dowcipnie przesadny komplement, adresowany do kobiety, nasycony motywami bukolicznymi. W Polsce uprawiany w okresie baroku i związany przede wszystkim z kulturą dworską.

Misterium (dramat)

utwór o charakterze religijnym, tematycznie związany przede wszystkim z Nowym Testamentem. Charakterystyczna dla misterium była obecność tzw. intermediów, czyli scen komicznych, przede wzystkim o charakterze groteskowo-satyrycznym, wplatanych w roli przerywników między sceny przedstawiające zasadniczy tok zdarzeń (Mikołaj z Wilkowiecka Historia o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim).

Monografia (epika)

obszerna rozprawa, dążąca do wyczerpującego i wielostronnego przedstawienia wybranego kręgu zagadnień. Jedna z podstawowych form wypowiedzi w naukach humanistycznych.

Moralitet (dramat)

utwór alegoryczny o treści moralistycznej. Zasadniczymi jego postaciami były personifikowane pojęcia walczące o duszę człowieka, np. Dobro i Zło.

Nowela (epika)

krótki utwór prozą o zwięzłej, jednowątkowej fabule i wyrazistej kompozycji, pokrewnej strukturze dramatu, zamknięty puentą. Początki sięgają antyku (Owidiusz Metamorfozy). Boccaccio, G. de Maupassant, L. Tołstoj, A. Czechow, E. Orzeszkowa, B. Prus, H. Sienkiewicz, St. Żeromski.

Oda (liryka)

utwór wierszowany (najczęściej stroficzny) o charakterze pochwalno-panegirycznym lub dziękczynnym, utrzymany w patetycznym stylu, opiewający wybitną postać, wydarzenie, uroczystość, instytucję czy wzniosłą ideę. Za twórcę ody uważany jest starogrecki poeta Pindar. Chętnie posługiwano się tym gatunkiem literackim w epoce oświecenia i romantyzmu. Również w poezji współczesnej poeci sięgają do ody, np. formę ody ma wiersz Juliana Tuwima Do prostego człowieka. Horacy, J. Kochanowski, I. Krasicki, St. Trembecki, A. Naruszewicz.

Opowiadanie (epika)

utwór niewielkich rozmiarów o prostej, zazwyczaj jednowątkowej fabule, różniący się od noweli daleko posuniętą swobodą kompozycyjną, epizodycznością fabuły, obecnością dygresji, partii opisowych i refleksyjnych, a często także eksponowaniem osoby narratora i okoliczności towarzyszących narracji.

Pamiętnik (epika)

opowiadanie z pewnym dystansem czasowym o wydarzeniach, których autor był świadkiem lub uczestnikiem. Pamiętnik o swobodnej budowie i najczęściej niewielkich rozmiarów zwykło się nazywać wspomnieniami.

Poemat (liryka)

dłuższy utwór wierszowany o charakterze epickim lub epicko-lirycznym. Rozróżniamy kilka rodzajów poematów: opisowy, dydaktyczny, heroikomiczny, dygresyjny.

Poemat dydaktyczny

utwór o charakterze rozprawy pouczającej, nasycony silnie elementami opisowymi, zawierający niekiedy samodzielne epizody fabularne. F.K. Dmochowski Sztuka rymotwórcza.

Poemat dygresyjny

gatunek poezji narracyjnej łączący elementy epickie z lirycznymi i dyskursywnymi. Rozbudowany utwór wierszowany o charakterze fabularnym, mający fragmentaryczną i pozbawioną rygorów kompozycję, złożony z luźnych epizodów spojonych zwykle wątkiem podróży bohatera. J. Słowacki Beniowski.

Poemat epicki

epos, rozbudowany utwór, zazwyczaj wierszowany, ukazujący dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej.

Poemat filozoficzny

wierszowany traktat będący wykładem doktryny filozoficznej, naukowej lub światopoglądowej.

Poemat heroikomiczny

utwór będący parodią eposu bohaterskiego, oparty na sprzeczności między patetycznym stylem narracji eposu przystosowanym do opiewania heroicznych czynów a błahą i przyziemną tematyką. I. Krasicki Myszeida.

Poemat liryczny

utwór poetycki, przeważnie afabularny, którego tematem są osobiste doznania, refleksje, wrażenia lub obrazy przyrody. Odznacza się swobodną kompozycją i bogactwem środków stylistycznych, które służą wyrażeniu przeżyć i przemyśleń podmiotu utworu.

Poemat opisowy

utwór wierszowany, którego świat przedstawiony konstytuowany jest głównie przez motywy statyczne. Zasadniczą formą wypowiedzi w utworach tego gatunku stanowi opis. Ich tematyka obejmuje najczęściej zjawiska przyrody, życie wiejskie, prace rolnicze, krajobrazy, zabytki kultury. Opisowi towarzyszy element dyskursu filozoficznego. S. Trembecki Sofiówka.

Poemat prozą

utwór o tematyce refleksyjnej lub osobistej, mający zwartą, wyrazistą kompozycję, nie poddany rygorom mowy wierszowanej, często jednak swobodnie rytmizowany.

Powieść (epika)

utwór prozą, o rozbudowanej fabule i różnorodnej tematyce, fikcyjnym charakterze świata przedstawionego.

Powieść autobiograficzna

powieść, której fabuła osnuta jest na wydarzeniach z życia autora, a jej bohater stanowi literacką transformację osoby twórcy. Od autobiografii różni się tym, że występują w niej elementy fikcji literackiej, fabuła zaś jest wyraziście zorganizowana.

Powieść biograficzna

przedmiotem jest życie osoby historycznej, męża stanu, artysty. Zwykle opowiada o autentycznych wydarzeniach, od biografii różni się tym, że tworzy pewną supozycję psychologii bohatera, wprowadza jego wypowiedzi nie mające potwierdzenia w dokumentach, a życiorys traktuje jako zamkniętą i zorganizowaną fabułę.

Powieść brukowa

powieść adresowana do najmniej wybrednego czytelnika, przyjmująca bądź postać tzw. powieści z życia wyższych sfer, bądź wyzyskująca wątki sensacyjne. Często publikowana w odcinkach w wielonakładowych pismach.

Powieść dziennik

jedna z głównych odmian powieści w pierwszej osobie. Narracja kształtowana jest na wzór dziennika, zwłaszcza intymnego, nie stanowi więc wypowiedzi ciągłej, rozpada się na zespół oznaczonych datą zapisów ułożonych w porządku chronologicznym.

Powieść epistolarna

jest gatunkiem typowym dla przełomu wieków XVIII i XIX. Składa się z fikcyjnej korespondencji, która uzewnętrznia przeżycia autorów listów i ich bohaterów (narrator powieści epistolarnej zostaje pozornie wyeliminowany przez autorów listów). Zbiór listów stopniowo ujawnia fabułę, niespójną zresztą, współkształtowaną przez typowe dla okazjonalnej korespondencji skojarzenia.

Powieść fantastyczna

świat przedstawiony jest kształtowany w ten sposób, że odbiega od tego, co w danej kulturze uznaje się za rzeczywiście istniejące, przy czym światu temu przypisuje się w toku narracji realny byt. Powieść fantastyczna wykorzystuje często tradycyjne wątki baśniowe, ludowe, a także przewidywania naukowo-techniczne.

Powieść gotycka

powieść opisująca niezwykłe wydarzenia, dziejące się zazwyczaj w średniowieczu, w gotyckim zamku, w atmosferze tajemniczości, zwykle z obfitym udziałem istot nadprzyrodzonych.

Powieść grozy

powieść o bujnej fabule i wyszukanych efektach, która ma pobudzać strach w czytelniku.

Powieść historyczna

akcja toczy się w epoce minionej, zwykle respektuje prawdę historyczną, łączoną z elementami fikcyjnymi. Ukazuje losy postaci uwikłane w historię. Rozwój przebiega od formy realistycznej (H. Sienkiewicz, B. Prus) przez pogranicze eseju (Wł. Terlecki) po fantastykę historyczną (T. Parnicki, E. Orzeszkowa, H. Balzac).

Powieść kryminalna

jedna z głównych odmian współczesnej powieści rozrywkowej. Charakteryzuje się spoistą i dynamiczną akcją, rozwijającą się w porządku poszukiwań, które prowadzą do ustalenia, kto jest sprawcą przestępstwa. Właściwym bohaterem jest osoba prowadząca dochodzenie, a zasadniczą kwestią rozwiązanie zagadki.

Powieść łotrzykowska

romans awanturniczy z silnie uwydatnioną postacią przebiegłego włóczęgi-oszusta, którego losy dają okazję do przedstawienia satyrycznego obrazu epoki.

Powieść obyczajowa

powieść społeczna, charakterystyczna dla prozy realistycznej, w której ukazywany jest obraz jakiegoś środowiska wraz z losami bohaterów dla niego reprezentatywnymi. L. Tołstoj, E. Orzeszkowa, H. Balzac.

Powieść podróżnicza

powieść, na której fabułę składają się przygody w czasie podróży, najczęściej do krajów egzotycznych. J. Verne, A. Szklarski.

Powieść poetycka

utwór epicko-liryczny będący odmianą poematu epickiego, ukształtowany w epoce romantyzmu. Cechuje się fragmentarycznością akcji i luźną budową. Fabuła nasycona jest elementami dramatycznymi i odznacza się silnie zsubiektywizowanym opowiadaniem i opisem. Bohaterem jest outsider i buntownik.

Powieść psychologiczna

powieść, która zakłada przedstawienie życia wewnętrznego postaci, skoncentrowana na jego przeżyciach, wyobrażeniach, odczuwaniu. M.M. de Lafayette Księżna de Cleves, M. Proust W poszukiwaniu straconego czasu.

Powieść radiowa

powieść dostosowana do środków, jakimi dysponuje radio. Zazwyczaj pozbawiona tekstu narracyjnego, stanowi cykl słuchowisk. Utrzymana w formie dialogowej, pozbawiona charakteru dramatycznego, przedstawia zwykle życie codzienne.

Powieść realistyczna

powieść przestrzegająca reguły realistycznego przedstawienia świata (zasada prawdopodobieństwa, następstwo przyczynowo-skutkowe zdarzeń) ukazywanego przez wszechwiedzącego narratora, a bohaterowie postępują w zgodzie ze społeczną i psychologiczną motywacją zachowań. H. Balzac.

Powieść reportażowa

powieść, która poprzez kreację fikcji powieściowej dąży do stworzenia dokumentalnej relacji o jakichś wydarzeniach, środowisku czy procesie historycznym.

Powieść sensacyjna

fabuła obfituje w niezwykłe wydarzenia i nieoczekiwane zwroty akcji. Bohater zazwyczaj nie jest zindywidualizowany, ukazuje sie go na tle szybko następujących po sobie zdarzeń.

Powieść tendencyjna

odmiana, w której świat przedstawiony i sposób rozwijania narracji podporządkowane są przyjętym przez autora założeniom ideologicznym bądź politycznym, mają służyć demonstrowaniu ich słuszności oraz popularyzacji. Bohaterowie są wyraźnie podzieleni na pozytywnych i negatywnych. E. Orzeszkowa, T. Konwicki.

Powieść z kluczem

odmiana powieści przedstawiająca prawdziwe zdarzenia i osoby pod fikcyjnymi nazwami.

Powieść-rzeka

w języku francuskim roman fleuve, wielotomowa powieść o szeroko zakrojonej, wielowątkowej akcji, przedstawiająca dzieje rodziny w kilku pokoleniach lub rozwój duchowy bohatera na tle prądów intelektualnych epoki.

Proza poetycka (epika)

typ utworów prozaicznych o kompozycji opartej na prostych motywach fabularnych, w sferze stylu nasyconych środkami właściwymi mowie poetyckiej, niekiedy nawiązują do stylu biblijnego.

Publicystyka (epika)

wypowiedzi na aktualne w danym momencie tematy polityczne, społeczne, kulturalne - jedna z podstawowych form działalności dziennikarskiej. Komentuje wydarzenia, naświetla z przyjętego punktu widzenia, komentuje, wyjaśnia.

Reportaż (epika)

gatunek publicystyczno-literacki obejmujący utwory o charakterze sprawozdań z wydarzeń, których autor był bezpośrednim świadkiem lub uczestnikiem. K. Pruszyński, M. Wańkowicz, R. Kapuściński.

Romans (epika)

rozbudowany utwór narracyjny, prozaiczny lub wierszowany, o jednowątkowej fabule, obfitującej w skomplikowane sytuacje, intrygi, nieprawdopodobne zdarzenia i zbiegi okoliczności, mający najczęściej charakter awanturniczo-erotyczny.

Satyra (liryka)

utwór, który jest wyrazem krytycznego stosunku autora do rzeczywistości, ośmieszający przedstawione zjawiska, idee czy ludzkie wady. Horacy, I. Krasicki, K.I. Gałczyński.

Science fiction (epika)

proza fantastyczno-naukowa, w której świat przedstawiony umieszczony jest w przyszłości w stosunku do czasu napisania i oparty na wizjach oraz prognozach dotyczących przyszłego rozwoju techniki. Często maska ukazująca współczesne problemy społeczne, polityczne, filozoficzne. St. Lem, A. i B. Strugaccy.

Sielanka (liryka)

inaczej zwana idyllą, eklogą, skotopaską bądź bukoliką. Gatunek literatury pastoralnej, poświęconej życiu pasterskiemu. początki sięgają starożytnej Grecji. W dobie nowożytnej ukazywała obrazek rodzajowy, urodę bytowania na wsi lub wyznania lirycznego. W czasach stanisławowskich sielanka dworska o charakterze wystylizowanym. Teokryt, J. Kochanowski, S. Szymonowic, A. Naruszewicz, F. Karpiński.

Sonet (liryka)

misternie zbudowany liryk składający się z czternastu wersów, podzielonych na dwie strofy czterowersowe (o narracyjnym charakterze) i dwie trzywersowe (filozoficzno-refleksyjne), przy czym ostatnia tercyna poświęcona jest myśli uogólniającej. Formę tę upowszechnili poeci włoscy (A. Dante, F. Petrarka) uprawiający klasyczny wzorzec rymowy dla tetrastychów o układzie okalającym abba abba, a dla tercyn o rymie podwójnym cdc dcd, lub potrójnym cde cde. W. Shakespeare, J. Kochanowski, M. Sęp Szarzyński, J.A. Morsztyn, A. Mickiewicz, L. Staff, J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, St. Grochowiak.

Thriller (epika)

dreszczowiec - utwór, w którym sensacyjna i pełna napięcia akcja nasycona jest elementami grozy, tajemniczości i niesamowitości.

Tragedia (dramat)

utwór o silnie zarysowanym konflikcie moralnym, ideowym, psychologicznym, prowadzącym nieuchronnie do klęski wybitnej i szlachetnej jednostki. Powstała w starożytnej Grecji. Tradycja tragedii antycznej była punktem wyjścia dla tragedii renesansowej i klasycystycznej. Odmienny typ zrodził się w teatrze elżbietańskim (W. Shakespeare). Romantycy zapoczątkowali proces erozji gatunku zakończony w XX w. dominacją niejednorodnego gatunkowo dramatu. Ajschylos, Sofokles, Eurypides, J. Kochanowski, Corneille, A. Feliński.

Tragikomedia (dramat)

utwór łączący pierwiastki tragiczne z komicznymi.

Traktat (epika)

rozprawa, zazwyczaj obszernych rozmiarów, podejmująca podstawowe problemy danej dziedziny wiedzy: występuje często w tytułach prac filozoficznych. Może być polityczny, teologiczny, satyryczny, polityczny - zależnie od poruszanej problematyki.

Tren (liryka)

jeden z gatunków poezji żałobnej ukształtowany w starożytnej Grecji. Pieśń lamentacyjna o charakterze elegijnym, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętująca czyny i myśli zmarłego oraz zawierająca pochwałę jego zalet i zasług. Czołowym przedstawicielem tego gatunku w literaturze polskiej jest Jan Kochanowski, którego Treny powstałe po śmierci córeczki należą do arcydzieł europejskiej poezji żałobnej. Symonides, Owidiusz, S.F. Klonowic, F.D. Kniaźnin.

Wiersz (liryka)

mowa wiązana, forma wypowiedzi literackiej, której wyróżnikiem jest podział na wersy (będących źródłem rytmu), charakterystyczne ukształtowanie wypowiedzi, napięcie między zwykłą intonacją zdaniową a wierszową.

Terminy literackie

Abecedariusz

utwór wierszowany, w którym kolejne wersy lub strofy rozpoczynają się od liter ułożonych w porządku alfabetycznym. Odmiana akrostychu.

Adaptacja

przeróbka utworu literackiego mająca na celu dostosowanie go do potrzeb nowych odbiorców, bądź do innych niż pierwotnie środków rozpowszechniania.

Aforyzm

zdanie, sentencja formułująca zwięźle i w błyskotliwy sposób jakąś myśl ogólną, prawdę o charakterze filozoficznym, psychologicznym czy moralnym. Dla zwiększenia efektu posługiwano się paradoksem, antytezą, grą słów, metaforą. St.J. Lec, A. Mickiewicz, K. Irzykowski.

Akcja

przebieg zdarzeń przedstawionych w utworze dramatycznym lub epickim (fabuła).

Akt

część utworu dramatycznego lub przedstawienia teatralnego stanowiąca względnie zamknięty i spójny odcinek jego akcji.

Alegoria

element świata przedstawionego mający poza znaczeniem dosłownym określony sens przenośny; wyobraża zwykle pojęcie oderwane, trwale przywiązane do elementu, np. sprawiedliwość - kobieta z przepaską na oczach, z mieczem i wagą.

Aliteracja

forma instrumentacji głoskowej w wierszu polegająca na powtarzaniu głosek lub ich zespołu w kolejnych po sobie wyrazach lub w takim samym miejscu. Służy niekiedy wzmocnieniu efektu groteskowego.

Amfibrach

stopa wierszowa z trzech sylab o układzie sSs. J. Słowacki, L. Staff Deszcz jesienny Przykład, Cz. Miłosz Walc.

Anachronizm

przedstawienie równocześnie zjawisk, które w rzeczywistości nie mogły występować w tym samym czasie. Może mieć charakter satyryczny, humorystyczny.

Anafora

zabieg stylistyczny polegający na rozpoczynaniu sąsiednich zdań lub wersów tym samym wyrazem lub układem wyrazów. W. Szymborska Monolog dla Kasandry.Przykład

Anakoluty

konstrukcje składniowe niezgodne z ogólnie przyjętymi normami poprawności językowej. Wprowadzane celowo jako środek majacy np. charakteryzować język bohatera.

Anapest

stopa wierszowa z trzech sylab o układzie ssS, np. trójstopowiec anapestyczny (w trzeciej stopie występuje hiperkatalaksa, czyli dodatkowa zgłoska nieakcentowana). Przykład

Animizacja

rodzaj metafory nadającej przedmiotom martwym, zjawiskom natury lub pojęciom abstrakcyjnym właściwości istot żywych. Przykład

Antropomorfizacja

rodzaj animizacji, nadawanie cech ludzkich przedmiotom, roślinom, zwierzętom, a nawet ideom, w przeciwieństwie do personifikacji nie powodując utraty ich odrębności bytowej, często ograniczony do psychizacji przyrody (np. "przerażonej jabłoni wypadło z rąk jabłko").

Antyteza

zestawienie w wypowiedzi przeciwstawnych pojęć lub sądów dla wywołania silniejszego wrażenia. Charakterystyczna dla poezji baroku. Przykład

Apokalipsa

utwór, którego tematem jest prorocza, zwykle pełna grozy wizja przyszłości, zwłaszcza czasów przed "końcem świata". W chrześcijaństwie nazwę Apokalipsa nosi ostatnia księga Nowego Testamentu, zwana też Objawieniem świętego Jana; wątki Apokalipsy były często podejmowane w sztuce, zwłaszcza średniowiecznej i barokowej.

Apostrofa

figura retoryczna, polega na bezpośrednim, uroczystym zwrocie do osoby, idei, pojęcia lub rzeczy. Odmianą jej jest inwokacja, umieszczana na wstępie utworu epickiego, będąca zwrotem do muzy lub istot nadprzyrodzonych.

Archaizacja

stylizacja polegająca na wprowadzeniu do utworów elementów językowych charakterystycznych dla minionej epoki.

Archaizm

forma wyrazu, wyraz, jego znaczenie, konstrukcja składniowa, które wyszły z użycia i są przestarzałe z punktu widzenia normy językowej określonej epoki; stosowany w literaturze pięknej w celach stylizacyjnych lub ekspresywnych.

Bajka

krótki utwór o charakterze moralizatorskim i dydaktycznym, najczęściej z życia zwierząt, w którym spostrzeżenie natury etycznej jest ilustrowane przykładem. Postacie bohaterów są typowe, o wyraźnie zaznaczonych cechach. Morał umieszczony jest na początku lub na końcu tekstu, bywa też ukryty, domyślny. Obok bajek narracyjnych można wyróżnić epigramatyczne, ograniczone zwykle do sentencji lub paradoksu. J. de La Fontaine, Biernat z Lublina, I. Krasicki, S. Trembecki, A. Mickiewicz, A. Fredro.

Bajronizm

stosunek do świata manifestowany przez bohaterów utworów G. Byrona. Bohater ten to człowiek skłócony ze światem, którego przeszłość okrywa tajemnica. W Polsce do bajronizmu nawiązywali A. Mickiewicz, J. Słowacki, A. Malczewski

Barok

w literaturze bogactwo ornamentyki, silna ekspresja środków językowych, intensywność stosowania chwytu kontrastu, niezwykłości i gier literackich. P. Calderon, T. Tass, J.A. Morsztyn (b. dworski), W. Potocki (b. sarmacki).

Bohater romantyczny

podstawą jego tożsamości jest biografia: nieszczęśliwa miłość (niekiedy zakończona próbą samobójstwa), metamorfoza w bojownika idei, czasem wewnętrzna walka przed wyborem drogi postępowania, zwłaszcza gdy istnieje niebezpieczeństwo podeptania kanonów moralnych. Często nadwrażliwy, poeta, odrzucony przez otoczenie.

Bohater utworu

inaczej postać literacka - fikcyjna osoba występująca w świecie przedstawionym dzieła literackiego. W utworach dramatycznych i epickich zachowująca niezależność względem podmiotu literackiego, w utworach lirycznych często z nim tożsama.

Daktyl

stopa w wierszu sylabotonicznym z trzech sylab o układzie Sss, np. czterostopowiec daktyliczny z kataleksą (brak drugiej sylaby nieakcentowanej) w klauzuli.

Dialog

podstawowa forma wypowiedzi w dramacie, przez którą autor charakteryzuje postacie i przedstawia fabułę. Wykorzystywany też w epice i liryce. W utworach lirycznych służy dramatyzacji.

Didaskalia

wskazówki autora dramatu dotyczące wystawienia jego utworu na scenie (tekst poboczny).

Dulszczyzna

zakłamanie, hipokryzja, kołtuneria. Sposób postępowania bohaterki Moralności pani Dulskiej G. Zapolskiej.

Dydaktyzm

przesycenie treściami dydaktycznymi utworów literackich pisanych z intencją wychowawczą lub wzorotwórczą. Do oświecenia nie wyróżniany świadomie był oczywistym celem literatury.

Dygresja

odstępstwo od tematu wprowadzające do narracji wątek poboczny. D. Diderot.

Ekspozycja

sytuacja zarysowana w punkcie wyjścia fabuły, wprowadza czytelnika w tematykę utworu, zapoznaje z głównymi postaciami, konfliktami i problemami.

Ekspresjonizm

kierunek w sztuce i literaturze, wyraz sprzeciwu wobec naturalizmu i biernego naśladownictwa natury. Na plan pierwszy wysuwano wewnętrzne przeżycia bohaterów, posługiwano się jaskrawymi środkami wyrazu (hiperbola, groteska, stany halucynacyjne) i zestawiano potoczne obserwacje z obrazami kosmicznych wizji. B. Brecht, J. Kaden - Bandrowski, W. Berent, St. I. Witkiewicz.

Elipsa

wyrzutnia, pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu elementu, którego odbiorca może się domyślić. Często stosowana przez poetów o skłonnościach filozoficznych (C. K. Norwid).

Epifora

powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi (grup składniowych, zdań, wersów, strof), uwydatniająca paraleizm ich budowy.

Epigonizm

naśladownictwo tradycyjnych wzorów artystycznych bez ich twórczego rozwinięcia, nosi charakter zapożyczenia, nie mając charakteru pastiszu czy parodii.

Epilog

zamknięcie utworu poświęcone dalszym kolejom losu bohaterów. Czasem stanowi rodzaj przesłania, poświęcony rozważaniom natury moralnej i filozoficznej. Jest też okazją do ironicznego komentarza do świata przedstawionego w utworze lub do rzeczywistości.

Epitet

wyraz będący określeniem cechy lub właściwości przedmiotu czy osoby, służący obrazowości opisu. Najczęściej jest nim przymiotnik, rzadziej imiesłów lub rzeczownik (apozycja). Wyróżnia sie epitety bezpośrednie i metaforyczne (przenośne). Epitet może określać właściwości przedmiotu lub wyrażać nastawienie piszącego. Szczególną postacią są epitety stałe.

Epizod

zdarzenie luźno związane z centralną postacią lub głównym nurtem fabuły służący charakterystyce tła.

Estetyzm

kult piękna i lekceważenie innych warstw dzieła, charakterystyczny dla dekadentyzmu.

Eufemizm

słowo lub zwrot użyte zastępczo w intencji złagodzenia słowa lub zwrotu drastycznego, dosadnego lub nieprzyzwoitego.

Fabuła

w dziele literackim, teatralnym lub filmowym układ zdarzeń, wątków, motywów pozostających w związkach przyczynowo-skutkowych i czasowych. Moze być jedno lub wielowątkowa.

Farsa

odmiana komedii, utwór o lekkiej treści, oparty głównie na komizmie sytuacyjnym.

Fatum

nieuchronny los, przeznaczenie, na które człowiek nie ma wpływu. Kategoria religijno - filozoficzna, odegrała istotną rolę w formowaniu antycznej teorii tragizmu.

Felieton

gatunek twórczości dziennikarskiej, zwykle o walorach literackich, niewielki utwór, w którym jakieś zdarzenie jest pretekstem do subiektywnego, często ironicznego lub humorystycznego komentarza. Początki sięgają XVIII w. (B. Prus, A. Słonimski, J. Andrzejewski, S. Kisielewski, K.T. Toeplitz, D. Passent).

Figura retoryczna

środki stylistyczne służące wzmożeniu znaczeniowych, emocjonalnych lub estetycznych walorów wypowiedzi.

Fikcja

artystyczne przekształcenie w utworze literackim elementów świata rzeczywistego.

Futuryzm

kierunek awangardy XX w. postulujący odwrót od tradycji, zwrot ku cywilizacji współczesnej, zerwanie z zasadami gramatyki, prowokujący często skandale obyczajowe atakując publiczność ekscentrycznymi pomysłami. Teoretykiem i przedstawicielem był F.T. Marinetti. (W. Majakowski, A. Stern, A. Wat, B. Jasieński).

Gatunki synkretyczne

gatunki w obrębie których wyróżnić można elementy dwóch lub trzech rodzajów literackich, np. Reduta Ordona A. Mickiewicza.

Geneza dzieła literackiego

wszystkie okoliczności powstania dzieła i jego związki z rzeczywistością pozaliteracką (twórca, warunki historyczne itd.) oraz rodowód literacki.

Groteska

kategoria estetyczna określająca zespół środków służących specyficznemu ukazaniu świata, którego elementy są nie dostosowane lub składają się na absurdalny, zdeformowany, fantastyczny obraz swiata rzeczywistego. Może mieć charakter żartu podważającego ogólnie przyjętą wersję zdarzenia, mitu, idei, lub być oparta na paradoksalnym koncepcie. Efekt ten można uzyskać przez przejaskrawienia, hiperbolę, karykaturę, fantastykę, grozę, grę słów, animizację lub absurdalny humor. (St.I. Witkiewicz, K.I. Gałczyński).

Heksametr

sześciostopowy wiersz w metryce antycznej, opartej na iloczasie, gdzie pierwsze cztery stopy to daktyle (lub spondeje), piąta to daktyl, a szósta to trochej (lub spondej). Istnieje też próba polskiej adaptacji (heksametr polski) oparta na akcentach sylabicznych o sześciu akcentach w wersie. (Homer, R. Berwiński, C. Norwid, Wł. Broniewski).

Hiperbola

przesadnia, chwyt retoryczny polegający na wyolbrzymieniu cechy lub zjawiska, używana w celu wywołania silnego wrażenia u odbiorcy.

Humanizm

1) prąd umysłowy i kulturalny epoki odrodzenia (XIV-XVI w.) wysuwający na plan pierwszy wolność, swobodę i pełnię życia jednostki, nawiązujący do antycznych wzorów greckich i rzymskich. Manifestuje się w podejmowaniu studiów nad literaturą, sztuką, retoryką i gramatyką antyczną. (Erazm z Rotterdamu, T. Morus, A. Frycz Modrzewski).
2) ogólna nazwa koncepcji i doktryn o charakterze filozoficzno-antropologicznym, upatrujących w człowieku jeden z głównych (lub jedyny) przedmiotów zainteresowań i przypisujących mu centralne miejsce czy najwyższą wartość w świecie.

Hymn

uroczysta pieśń pochwalna, związana genetycznie z publicznymi uroczystościami kultowymi, znana w różnych kręgach kulturowych (indyjska Weda, żydowskie psalmy, greckie peany i dytyramby); patetyczny utwór liryczny o treści religijnej, patriotycznej, filozoficznej.

Humoreska

krótkie opowiadanie humorystyczne, zwykle o satyrycznej wymowie (M. Twain, B. Prus, A. Czechow, J. Haszek, M. Zoszczenko, S. Mrożek, H. Bardijewski).

Impresjonizm w literaturze

ukazywanie związków człowieka z naturą podkreślane nastrojowością i opisowością. Wykorzystanie środków stylistycznych nadających zmysłowy charakter pojęciom abstrakcyjnym prowadzi do rozluźnienia akcji w utworach fabularnych (P. Verlaine, St. Żeromski, W. Berent).

Intonacja

podnoszenie lub opadanie tonu podczas wymawiania wyrazu (i. wyrazowa) lub zdania (i. zdaniowa). Zestrój intonacyjny czyli segment wypowiedzi o wspólnocie znaczeniowej zamyka część wznoszącą się (antykadencja) lub opadającą (kadencja). Intonacja wierszowa służy wzmocnieniu efektu rozczłonkowania wiersza (wersy, średniówki) i jest tożsama lub pozostająca w sprzeczności z intonacją zdaniową.

Instrumentacja

sposób doboru głosek w utworze, który decyduje o dźwięczności wypowiedzenia. Polega na nasyceniu wypowiedzi podobnymi dźwiękami i unikaniu innych połączeń (np. zgrzyt żelaza po szkle).

Inwersja

figura stylistyczna polegająca na różniącym się od języka potocznego szyku wyrazów, popularna zwłaszcza w literaturze barokowej, klasycystycznej i modernistycznej.

Inwokacja

rozwinięta apostrofa otwierająca poemat epicki, w której autor zwraca się do bóstwa o natchnienie i pomoc w pisaniu.

Ironia

kategoria estetyczna - sprzeczność między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a prawdziwą intencją autora, np. przypisywanie komuś cech pozytywnych, których w sposób oczywisty nie posiada, nadawanie użytym wyrazom sensu przeciwnego, komizm o zabarwieniu ujemnym, pogardliwym. Postacią ironii jest autoironia służąca autokompromitacji narratora lub podmiotu lirycznego.

Jamb

stopa w wierszu sylabotonicznym, złożona z dwóch sylab o układzie sS, np. czterostopowiec jambiczny przeplatany trójstopowcem jambicznym z hiperkateleksą (dodatkową sylabą nieakcentowaną) w klauzuli. Przykład

Kadencja

intonacja opadająca, sygnalizuje zakończenie odcinka mowy (zdania), wiąże się na ogół z klauzulą. Słabsze obniżenie tonu określa się jako półkadencję (sygnalizuje koniec wersu lub średniówkę).

Kalambur

odmiana gry słów wykorzystująca wieloznaczność lub podobieństwo wyrazów o różnym znaczeniu w celu uzyskania zabawnego efektu. Czasem staje się spoiwem konstrukcyjnym utworu stając się podstawą konceptu lub głębszej refleksji. Przykład

Karykatura

zespół zabiegów stylistycznych służąca przejaskrawieniu w ukazaniu postaci lub jej cechy z intencją jej ośmieszenia.

Katastrofizm

tendencja w literaturze, wyraża przekonanie o rozpadzie systemu tradycyjnych wartości (zwłaszcza ukształtowanych w kręgu kultury europejskiej) i bliskiej perspektywie kresu świata. St. I. Witkiewicz, grupa poetycka Żagary, Z. Krasiński, J. Kasprowicz.

Katharsis

kategoria estetyczna utożsamiana z przeżyciem widza wywołanym przez tragedię, owocujacym "oczyszczeniem", czyli wyzbyciem sie wewnętrznego niepokoju i odzyskaniem harmonii.

Klauzula

spadek rytmiczny, zakończenie wersu wzmocnione intonacją, układem akcentów, rymem, graficznym rozczłonkowaniem wersów w wierszu wolnym. Przykład

Kolokwializm

składnia kolokwialna (potoczna) wykorzystywana dla uzyskania efektu mowy potocznej.

Komentarz autorski

uwagi narratora dotyczące świata przedstawionego, pozostające wobec niego na zewnątrz.

Komizm

kategoria estetyczna, wydobywa sprzeczność między rzeczywistością a jej wyobrażeniem, charakteryzująca osoby i sytuacje o właściwościach rozśmieszających. Wyróżnia się komizm sytuacyjny, słowny i postaci.

Kompozycja otwarta

luźne powiązanie elementów składowych dzieła, charakterystyczna dla romantyzmu. Pozwala na wyobrażenie sobie dalszego ciągu i wariantowe powiązanie elementów akcji. T. Różewicz Kartoteka.

Kompozycja zamknięta

ścisłe powiązanie elementów składowych dzieła, charakterystyczna dla kierunków klasycystycznych. Pozostaje w zgodzie z następstwem przyczynowo - skutkowym zdarzeń. J.U. Niemcewicz Powrót posła.

Koncept

chwyt charakterystyczny dla poezji baroku, stosujący zaskakujący pomysł (obraz, porównanie) jako naczelną zasadę konstytuującą utwór.

Kontrast

jaskrawe przeciwieństwo wykorzystywane jako zabieg artystyczny, zwłaszcza w utworach humorystycznych lub satyrycznych dla wzmocnienia komizmu.

Konwencja literacka

reguły konstruowania dzieła literackiego charakterystyczne dla jakiejś epoki lub kierunku. Niekiedy narzuca reguły obowiązujące rygorystycznie, niekiedy stanowi tylko tło utworu.

Kreacjonizm

tendencja w sztuce i literaturze XX w., rezygnacja z prób naśladownictwa natury na rzecz tworzenia autonomicznej rzeczywistości. Właściwość kierunków awangardowych.

Legenda

opowieść bohaterska zawierająca wiele elementów fantastyki (zwłaszcza ze sfery cudów, proroctw, znaków). W średniowieczu utożsamiano legendę z opowieścią hagiograficzną, w romantyźmie z podaniem ludowym, a współcześnie ma charakterpastiszu lub stylizacji.

Limeryk

krótki utwór wierszowany o charakterze humorystycznym, wywodzący się z irlandzkiej poezji ludowej (uprawiany w XI w. w hrabstwie Limerick). Składa się z pięciu wersów o układzie rymów aabba, przy czym pierwszy i często też piąty wers zawierają w rymie nazwe miejscowości, z którą wiąże się anegdota. E.D. Lear, J. Tuwim.

Ludowość

jedna z typowych cech literatury romantycznej, wyraża się nasyceniem utworów elementami związanymi z kulturą ludową (pieśń gminna, system wartości, zwłaszcza ludowe pojęcie winy i kary).

Madrygał

zwięzły poemat sielankowy, o charakterze żartobliwym i frywolnym, ukształtowany w XIV w. na wzorach ludowej poezji włoskiej; w poezji dworskiej XV-XVII w. - dowcipny erotyk nasycony motywami mitologiczno-sielankowymi.

Makabreska

niewielki utwór, w którym nastrój grozy, koszmaru, czegoś przerażającego łączy się z ujęciem groteskowym. K. I. Gałczyński, W. Allen.

Manifest literacki

deklaracja programowa grupy literackiej, szkoły, pokolenia, pojedynczego twórcy, udostępniona na łamach prasy lub w formie samodzielnego druku.

Metafora

wyrażenie, w którym słowa obce sobie znaczeniowo, pozostając w związkach składniowej zależności, uzyskują nowe znaczenie, zwane metaforycznym; spotykana w mowie potocznej (fontanna łez), głównie jednak w języku poetyckim.

Metonimia (zamiennia)

figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu właściwego wyrazu przez inny, pozostający z tamtym w realnym związku - czasowym, przestrzennym, przyczynowym, logicznym (np. "zginął od miecza", zamiast "od rany zadanej mieczem").

Mit

opowieść o stałej treści zdarzeniowej, przekazująca wyobrażenia danej zbiorowości o świecie i człowieku; pierwotnie ustna, w formie zapisanej przechodziły w sferę fantastyki literackiej.

Monolog

długa, względnie jednolita pod względem znaczeniowym i nieprzerwana wypowiedź jednej osoby {postaci}.

Monolog wewnętrzny

wykorzystywany w epice jako forma bezpośredniego ukazania przeżyć lub przemyśleń bohaterów. W skrajnej postaci przybiera postać strumienia świadomości, będącego zapisem skojarzeń analogicznych do toku myśli bohatera (J. Joyce Ulisses)

Motyw

elementarna cząstka konstrukcyjna świata przedstawionego (zdarzenie, sytuacja, myśl, przeżycie lub postać) ukazująca świat zmieniający się w czasie (motyw dynamiczny) lub jego przestrzeń (motyw statyczny).

Mowa niezależna

wypowiedź postaci w utworze w postaci cytatu "niezależnego" od narratora.

Mowa pozornie niezależna

wypowiedź postaci w utworze o względnie samodzielnym charakterze, wchodząca integralnie w skład narracji. Sposób wypowiedzi zbliżony do monologu wewnętrznego.

Mowa zależna

wypowiedź postaci w utworze podporządkowana narratorowi jako zdanie podrzędne.

Nadrealizm

surrealizm, kierunek ukształtowany we Francji, postuluje wyzwolenie jednostki z niewoli społecznych ograniczeń, zacieranie granicy między jawą a snem, sięganie po doświadczenia podświadome (związek z psychoanalizą). L. Aragon, P. Eluard, K. I. Gałczyński, St. I. Witkiewicz.

Narracja

(łac. narratio - opowiadanie), nadrzędna forma wypowiedzi literackiej zawierająca ciąg wydarzeń i sytuacji. W narracji mogą dominować elementy statyczne (opis) lub dynamiczne (opowiadanie). Ukazuje świat przedstawiony i kształtuje fabułę, może mieć charakter narracji autorskiej (trzecioosobowej) lub pamiętnikarskiej (pierwszoosobowej).

Narrator

nadawca wypowiedzi literackiej w utworze epickim, fikcyjny opowiadacz, pośrednik między autorem a czytelnikiem. Z jego punktu widzenia czytelnik poznaje świat przedstawiony i fabułę. Narrator abstrakcyjny (wszechwiedzący, charakterystyczny dla powieści realistycznej) posiada pełną wiedzę o wydarzeniach i postaciach, komentuje je i pozostaje poza granicami świata przedstawionego. Narrator konkretny uczestniczy w wydarzeniach i z jego punktu widzenia są ukazywane.

Naturalizm

(łac. naturalis - wrodzony), prąd literacki 2. poł XIX w. nawiązujący do teorii Darwina. Podkreślenie poznawczego, naukowego charakteru kultury, obiektywne odzwierciedlanie świata. Ideałem było dzieło zbliżone do dokumentu uwydatniające czynnik biologiczny w ludzkim życiu, determinujące postępowanie postaci i społeczne uwarunkowanie ich działań. E. Zola, A. Dygasiński, G. Zapolska, Wł. Reymont, St. Żeromski.

Neologizm

Wyraz, wyrażenie, forma gramatyczna, znaczenie lub konstrukcja składniowa nowo utworzone w danym języku, będące innowacją językową.

Nowela

(wł. novella - nowość), zwarty, jednowątkowy utwór epicki z niewielką liczbą bohaterów o wyrazistej kompozycji, pokrewnej strukturze dramatu, zamknięty puentą. Początki sięgaja antyku (Owidiusz Metamorfozy). Boccaccio, G. de Maupassant, L. Tołstoj, A. Czechow, E. Orzeszkowa, B. Prus, H. Sienkiewicz, St. Żeromski.

Obraz poetycki

rozbudowane subiektywne przedstawienie wizji świata, jego fragmentu, postaci, sytuacji.

Obrazowanie

sposób konstruowania obrazu poetyckiego, charakterystyczny dla twórcy, kierunku lub epoki, także zbiór obrazów poetyckich utworu. Obrazowanie deformujące - przekształcające, tworzenie obrazów, w których elementy świata realnego ulegają udziwnieniu i zniekształceniu, charakterystyczne dla modernizmu i współczesnej poezji lingwistycznej. O. fantastyczne - tworzenie obrazów nie mających odpowiedników w realnym świecie. O. realistyczne - mimetyczne, polega na naśladowaniu rzeczywistości, odwołuje się do realnych wyglądów rzeczy i zjawisk.

Oda

(gr. aoide - pieśń), gatunek greckiej liryki chóralnej o podniosłym charakterze opiewający wielkie wydarzenia, wybitne postacie itp. Horacy, J. Kochanowski, I. Krasicki, St. Trembecki, A. Naruszewicz

Odrodzenie

renesans, okres w dziejach kultury eur. (XIV - XVI w.). Rozkwit wiąże się z narodzinami humanizmu. W centrum zainteresowań jest człowiek, jego stosunek do historii, skala wartości. Charakteryzuje się wiarą w możliwości twórcze człowieka, jego rozum i zmysł praktyczny, trwałość natury ludzkiej i norm moralnych.

Oksymoron

figura retoryczna, pełniąca funkcję metafory lub paradoksu, polega na łączeniu antonimów (wyrazy znaczeniowo przeciwstawne), zwykle przymiotnika i rzeczownika.

Oktawa

strofa z ośmiu wersów w układzie abababcc stosowana w poezji epickiej. I. Krasicki, J. Słowacki.

Onomatopeja

dźwiękonaśladownictwo, efekt naśladowania zjawisk pozajęzykowych w poezji osiągany przez wyrazy dźwiękonaśladowcze lub tworzenie większych brzmieniowo naśladowczych układów dźwiękowych (instrumentacja głoskowa).

Opis

forma narracji o charakterze statycznym polegający na ukazaniu składowych elementów świata przedstawionego, niekiedy wprowadzany dla spowolnienia akcji (retardacja). Podstawowa forma narracji w poemacie opisowym. Przeciwstawia się zwykle opowiadaniu, ma charakter obiektywny (narracja autorska) lub subiektywny (narracja personalna).

Opis poetycki

opis, w którym środki stylistyczne nadają opisywanemu obiektowi indywidualny charakter.

Opis rzeczowy

opis ścisły oddający możliwie obiektywnie wygląd opisywanego obiektu, niekiedy wykorzystywany dla uwypuklenia refleksji poetyckiej, często o zaskakującym charakterze.

Opowiadanie

1. forma narracji o charakterze dynamicznym polegający na relacjonowaniu minionych wydarzeń w porządku chronologicznym, uwzględnia związki przyczynowo-skutkowe. 2. niewielki utwór fabularny różniący się od noweli swobodną kompozycją.
Opowiadanie informacyjne - nosi charakter zwięzłego i ogólnikowego przedstawienia minionych wydarzeń bądź rzeczowych wyjaśnień na temat jakiejś sytuacji. Opowiadanie unaoczniające - przytoczenie wydarzeń w formie czasu teraźniejszego, służy aktualizacji wydarzenia przeszłego dla uplastycznienia narracji.

Orientalizm

zainteresowanie kulturą Wschodu, tendencja do porównywania jej z kulturą Zachodu. Też zapożyczenie wyrazu, wyrażenia, konstrukcji składniowej, będące świadectwem wpływów kultury Wschodu.

Oświecenie

zapoczątkowany pod koniec XVII w. przez J. Locke'a. Zerwanie z teologicznym poglądem na świat, głosi nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu i walczy z przesądami. Dominowały w nim trzy nurty: klasycyzm (nawiązanie do tradycji antycznej, filozofii ładu i umiaru), rokoko (kontynuacja tradycji barokowej) i sentymentalizm (nowa uczuciowość). W Polsce następuje rozkwit bajki, satyry, komedii, poematu heroikomicznego, publicystyki, narodziny powieści.

Ożywienie

patrz animizacja

Pamflet

utwór publicystyczny lub literacki demaskujący działanie instytucji lub osoby, zwykle związanej z polityką.

Parabola

(gr. parabole - porównanie), przypowieść, opowieść alegoryczna o charakterze budującego przykładu moralnego.

Paradoks

(gr. paradoksos - nieoczekiwany), zaskakujące zestawienie sprzecznych elementów, będące źródłem oryginalnej myśli. Paradoksem może być oksymoron, aforyzm, złota myśl. Bywa czasem punktem wyjścia utworu.

Parafraza

(gr. paraphrasis - omówienie), adaptacja jakiegoś dzieła o znacznym stopniu swobody w stosunku do oryginału. Współcześnie jako środek pośredni miedzy aluzją literacka a stylizacją wykorzystywana jest dla wprowadzenia jakiegoś motywu w nowy kontekst.

Paralela

Zjawisko równoległości, powtarzalności między częściami konstrukcji układającymi się w ciąg. Może polegać na podobieństwie układów słownych, motywów, cząstek kompozycyjnych i treściowych. Warunkuje w liryce rytm.

Paralelizm

Tożsamość lub podobieństwo treściowe, kompozycyjne, składniowe części utworu, zdań, wersów; częsty w pieśniach ludowych. Przykład

Parodia

utwór będący nawiązaniem do innego utworu, autora lub epoki z zamiarem wywołania efektu komicznego. Bywa utworem samodzielnym lub punktem wyjścia utworu.

Pastisz

rodzaj stylizacji zbliżonej do parodii, będący nasladownictwem czyjegoś stylu, ale pozbawiony elementów karykaturalnych.

Paszkwil

(wł. pasquillo), anonimowy utwór o obraźliwej dla kogoś treści, forma agresywnej satyry politycznej.

Patos

kategoria estetyczna polegająca na nadawaniu wypowiedzi wzniosłego charakteru związanego w starożytności z tragedią i odą, współcześnie wykorzystywany przez ekspresjonistów i modernistów.

Pean

(Paian - uzdrowiciel, przydomek Apollina), rodzaj hymnu, początkowo pieśń dziękczynna do Apollina, później pochwalno-dziękczynna w podniosłym nastroju.

Peon trzeci

stopa wiersza sylabotonicznego, złożona z czterech sylab o układzie ssSs.

Personifikacja

uosobienie, odmiana animizacji, bliska antropomorfizacji. Figura stylistyczna polegająca na przedstawieniu przedmiotu, zjawiska lub idei jako osoby działającej.

Peryfraza

(gr. periphrasis), figura poetycka polegająca na zastąpieniu potocznej nazwy przedmiotu jej omówieniem, opisem, charakterystyką czy metaforą.

Pieśń

stroficzny utwór wierszowany z powtórzeniami, paralelizmami, refrenami, przeznaczony do śpiewu; podstawowy gatunek liryki ludowej, a także klasyczny typ wiersza lirycznego, stworzony przez Horacego.

Podanie

oparty na tradycji ludowej gatunek epicki. Łączy ze sobą pierwiastki historyczne i fantastyczne. Opowiada o początkach państwowości, historycznych miejscach, dawnych wladcach i bohaterach.

Podmiot liryczny

podmiot mówiący utworu lirycznego, odmiana podmiotu literackiego, "ja" liryczne nie będące uosobieniem autora, wyłania się z całego utworu jako wynik jego interpretacji.

Poezja lingwistyczna

tendencja w XX w., istota jej polega na wydobywaniu zaskakujących znaczeń i niekonwencjonalnym konstruowaniu wypowiedzi językowej, a niekiedy na uwydatnianiu nieufności wobec słowa i języka oficjalnego (M. Białoszewski).

Pointa

(fr. pointe - dowcip), oryginalne zakończenie wypowiedzi literackiej często zaskakujące, nieoczekiwane, dowcipne lub ironiczne.

Porównanie

uwydatnienie właściwości danego zjawiska poprzez wskazanie na jego podobieństwo do jakiegoś innego zjawiska; figura stylistyczna składająca się z dwu członów (porównywanego i porównującego), połączonych spójnikami: jak, niby, jakby itp.; porównanie homeryckie - rozbudowane do rozmiarów samodzielnego obrazu.

Powiastka filozoficzna

utwór łączący cechy powieści awanturniczej z przypowieścią moralną, także traktatem o wyraziście zarysowanej tezie filozoficznej. Akcja nosi charakter pretekstowy, często żartobliwy, towarzysząc prezentacji założenia autorskiego (Wolter, D. Diderot).

Powtórzenie

chwyt retoryczny, polega na co najmniej dwukrotnym użyciu tego samego elementu jezykowego (wyrazu, wyrażenia, konstrukcji). Por. anafora i epifora.

Praesens historicum

czas teraźniejszy w narracji użyty zamiast czasu przeszłego w celu uplastycznienia opowiadania.

Prometeizm

postawa samotnego buntu przeciw siłom przekraczającym możliwości człowieka (bogom, fatum, naturze).

Proza

(łac. prosus - prosty), mowa niewiązana, ogół niewierszowanych utworów narracyjnych.

Proza poetycka

utwór prozatorski na ogół silnie zrytmizowany i nasycony środkami poetyckimi, niekiedy nawiązujący do stylu biblijnego.

Przedakcja

wydarzenia poprzedzające ciąg fabularny utworu, ukazane w prologu lub w retrospekcjach.

Przerzutnia

w wierszu sprzeczność między granicą wersu a granicą segmentu składniowego. Przeniesienie części zdania, wyrazu lub wyrazów znaczeniowo powiązanych do następnego wersu lub strofy. Przykład

Przestrzeń literacka

ogół relacji przestrzennych między przedmiotami w świecie przedstawionym, model świata przedstawionego ujety w kategoriach przestrzennych, istotny w poemacie opisowym.

Punkt kulminacyjny

punkt zwrotny, moment skondensowanego napięcia w utworze, w którym skupiają się główne nici wątków, ukazując istotę ich znaczenia. Istotny w tragedii antycznej.

Pytanie retoryczne

chwyt retoryczny polegający na stawianiu pytania, na które nie oczekuje się odpowiedzi. Pełni funkcję zdania oznajmującego; służy ożywieniu stylu.

Realizm

tendencja do mimetycznego odtwarzania w dziele literackim obrazu rzeczywistości. Rzeczywistość jest przedstawiana z dystansem przez neutralnego emocjonalnie, wszechwiedzącego narratora.

Recenzja

zwięzłe omówienie utworu powiązane z jego oceną zgodnie z przyjętymi w epoce kryteriami wartości artystycznej i poznawczej. Bywa zbliżona do notatki informacyjnej, szkicu lub eseju. Mogą przeważać elementy subiektywne (r. impresywna) lub obiektywne (r. naukowa).

Refren

wielokrotne, regularne przytoczenie tego samego wersu (wersów, zwrotki) wykorzystywane dla podkreślenia rytmicznej budowy lub efektu komicznego.

Reportaż

gatunek wypowiedzi publicystycznej; przekazywanie za pośrednictwem autora (reportera) bezpośrednich wiadomości o wydarzeniach, sytuacjach i ludziach. Na pograniczu dziennikarstwa i literatury lokuje się reportaż literacki, wzbogacony o elementy fikcji bądź spekulacje, refleksje, komentarz autora (K. Pruszyński, M. Wańkowicz, R. Kapuściński).

Retoryka

sztuka i teoria wymowy, rozwinęła się w starozytnej Grecji i Rzymie. Wiele figur retorycznych przeniknęło do literatury jako środki stylistyczne.

Retrospekcja

przywoływanie z punktu widzenia bohatera zdarzeń wcześniejszych od momentu właściwego rozpoczęcia fabuły bądź wchodzących w jej zakres czasowy, ale wcześniejszych od chwili, w której przywołuje się zdarzenia minione i nie ukazywane bezpośrednio.

Rodzaj literacki

podstawowa jednostka systematyki form literackich; zespół utworów literackich o wspólnych cechach kompozycyjnych i językowo-stylistycznych. Wyróżnia się trzy główne rodzaje literackie: epikę, lirykę, dramat; zasady tego podziału, stworzone przez poetykę antyczną, mają w nowszych czasach charakter w znacznej mierze konwencjonalny, czego świadectwem są liczne utwory, w których zacierają się granice dzielące klasyczne rodzaje i gatunki literackie; objawia się to np. w łączeniu elementów lirycznych z dramatycznymi (dramat romantyczny) lub epickimi (ballada, powieść poetycka), fikcji artystycznej z wywodem naukowym lub publicystyką (współczesna powieść).

Rym

powtórzenie takich samych lub zbliżonych układów głoskowych w zakończeniach dwóch lub więcej wersów, zasada organizacji brzmieniowej wiersza.
- rym asonansowy - oparty na powtórzeniu układu tych samych samogłosek: meteor - kaznodziejom.
- rym banalny - częstochowski, odwołuje się do wyeksploatowanych zestawień słów: wiosna - radosna
- rym bogaty - w przestrzeni rymowej (od miejsca ostatniej akcentowanej samogłoski) zawiera więcej niż jedną spółgłoskę: szczypcie - skrypcie
- rym dokładny - pełny, całkowita współdźwięczność układów głoskowych: nawzajem - zwyczajem, przyjaciele - niewiele
- rym głęboki - rozszerza przestrzeń współdźwięczności: kuchmistrzem - rachmistrzem, spieszeniach - kieszeniach
- rym gramatyczny - współdźwięczność bedąca konsekwencją jednakowych końcówek gramatycznych: byłem - uczyłem, niezdrowym - zamkowym, schwycił - zaszczycił
- rym konsonansowy - polega na współbrzmieniu układu spółgłosek: tych - odetchnąć
- rym krzyżowy - przeplatany, wiąże co drugi wers utworu w układzie abab: Przykład
- rym męski - obejmuje tylko część sylaby poczynając od samogłoski, towarzyszy mu akcent oksytoniczny (przypadający na końcową sylabę wyrazu): br - dł, wiatr - Tatr
- rym niedokładny - przybliżony, polegający na współdźwięczności przybliżonej: nocy - oczy
- rym niegramatyczny - nie opiera się na identyczności końcówek gramatycznych: spięci - chęci, zasłonę - objawione
- rym okalający - występuje w wersie początkowym i końcowym okalając wersy o innych rymach, zwykle w układzie abba
- rym parzysty - wiążący sąsiadujące wersy według następstwa aabbcc: Przykład
- rym rzadki - wyszukany, polega na współdźwięczności wyrazów używanych rzadko, niekiedy egzotycznych, w nieoczekiwanych zestawieniach: kamelie - Ofelie, Izydoro - Lenoro, lilie - Emilie
- rym składany - współdźwięczność przekraczająca granice jednego wyrazu: Gedeon - to nie on
- rym ubogi - rym o minimalnej przestrzeni współdźwięczności wyrazów: drży - ty
- rym wewnętrzny - wiąże wyrazy wewnątrz wersu: a pachy zapachy
- rym żeński - półtorazgłoskowy, tożsamość brzmienia obejmuje samogłoskę przedostatnią oraz ostatnią, towarzyszy mu akcent paroksytoniczny: popatrzyła - mogiła, mowa - słowa.

Rytm

wyczuwalna powtarzalność elementów (akcentów, pauz, intonacji, głosek, sylab) w tekście literackim, narzucająca porządek rytmiczny.

Satyra

od antyku do oświecenia gatunek epicki w stylu krytycznej, zaczepnej gawędy dydaktycznej. Współcześnie różne gatunki należące do utworów pisanych z zamiarem ośmieszenia ludzi, idei, zjawisk, których autorzy posługują się rozmaitymu środkami komizmu (Horacy, I. Krasicki, K.I. Gałczyński).

 

RODZAJE I GATUNKI LITERACKIE



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
GATUNKI LITERACKIE, Nauka o języku
RODZAJE LITERACKIE, Nauka o języku
Rodzaje i gatunki literackie, Edukacja teatralna, Edukacja teatralna- dokumenty
050 Rodzaje i gatunki literackie, I
Jakie rodzaje i gatunki literackie występują w literaturze II połowy XVII wieku ich źródła czemu zaw
051 Rodzaje i gatunki literackie IIid 5996
050 Rodzaje i gatunki literackie Iid 5983
podział na rodzaje i gatunki literackie, Język polski - opracowanie epok, pojęć i lektur
RODZAJE I GATUNKI LITERACKIE, Dkumenty tekstowe, PDF i inne
Jakie rodzaje i gatunki literackie występowały w II połowie XVIII wieku Jakie były ich źródła i cze
051 Rodzaje i gatunki literackie, II
Literackie porządki O rodzajach i gatunkach literackich i różnych sposobach kreowania światów
RODZAJE I GATUNKI LITERACKIE
Jakie rodzaje i gatunki literackie występują w literaturze II połowy XVII wieku
08 rodzaje i gatunki xvi w, „Rodzaje i gatunki literackie uprawiane w literaturze XVI w
Fantasy słownik rodzajów i gatunków literackich
Temat 3Literatura z perspektywy rodzajów i gatunków literackich 2

więcej podobnych podstron