1. Lekcj´ rozpoczynamy od rozmowy o porzàdkach. Pytamy, czy uczniowie

lubià je robiç, kto i dlaczego zmusza ich do robienia porzàdków, gdzie widzà
porzàdki robione przez ludzi.

2. Przywo∏ujemy znane uczniom porzàdkowania wiedzy: uk∏ad okresowy

pierwiastków chemicznych, twierdzenia matematyczne, prawa fizyczne,
okresy dziejów w historii, klasyfikacj´ gatunków w biologii itp. PodkreÊla-
my, ˝e cz∏owiek lepiej poznaje i ogarnia Êwiat, porzàdkujàc go, wyodr´bnia-
jàc pewne zjawiska, elementy Êwiata o wspólnych cechach.

3. WyjaÊniamy, ˝e przyporzàdkowywania utworów literackich do poszczegól-

nych rodzajów, wyró˝nianie wÊród rodzajów gatunków równie˝ pozwalajà
widzieç lepiej, zwracaç uwag´ na sprawy, które – przy nieznajomoÊci np.
cech gatunku, umkn´∏yby czytelnikowi. Trudno porównywaç na przyk∏ad
obszerne powieÊci z krótkim lirykiem czy zwartà w akcji tragedià.

4. Przypominamy omawiany w klasie drugiej podzia∏ na rodzaje literackie

i ich genez´. Powstaje notatka:

5. Uczniowie w s∏owniku terminów literackich odszukujà definicj´ rodzaju lite-

rackiego.

sposób uzewn´trzniania

si´ podmiotu literackiego

w obr´bie utworu

budowa Êwiata

przedstawionego

rodzaj literacki

system ogólnych zasad budowy dzie∏a literackiego stanowiàcy podstaw´

zaliczania utworów do tej samej klasy

budowa

j´zykowo-stylistyczna

(styl dzie∏a literackiego)

wyró˝niki rodzajowe

EPIKA

LIRYKA

DRAMAT

mity

pieÊni i modlitwy

obrz´dy

ku czci Dionizosa

odbija si´ Êwiat widziany,

wyobra˝ony przez autora,

który opowiada poprzez

królujàcego tu narratora

odbija si´ Êwiat

uczuç, prze˝yç, myÊli,

pragnieƒ

odbija si´ Êwiat
konfliktów mi´dzy
postawami ludzi

35

Literackie porzàdki. O rodzajach i gatunkach
literackich i ró˝nych sposobach kreowania Êwiatów

6. Wykorzystujàc te kryteria, tworzymy uproszczonà tabel´ rodzajów. Podkre-

Êlamy, ˝e bierzemy pod uwag´ elementy dominujàce, przewa˝ajàce.

7. Uczniowie próbujà uporzàdkowaç stos ksià˝ek, przyniesionych z domu czy

z biblioteki (wÊród nich powinny znajdowaç si´ utwory omawiane ju˝
w szkole), stosujàc kryterium rodzaju literackiego. Po sprawdzeniu popraw-
noÊci wykonania okreÊlamy gatunki w ramach rodzajów. Powstaje notatka
– szafa z pó∏kami – gatunkami (znanymi uczniom).

gatunki synkretyczne (∏àczàce cechy ró˝nych rodzajów):

•

ballada (RomantycznoÊç),

•

satyra (˚ona modna).

8. Informujemy uczniów, ˝e na tej lekcji uporzàdkujemy wiadomoÊci na temat

epiki. Uczniowie w s∏owniku j´zyka polskiego odszukujà s∏owo fikcja i po-
dajà ró˝ne znaczenia:

●

coÊ wymyÊlonego, urojonego, nieistniejàcego naprawd´; zmyÊlenie,
z∏udzenie;

●

coÊ, co istnieje tylko pozornie, formalnie;

●

wymyÊlony przez autora dzie∏a literackiego Êwiat, nawiàzujàcy w wi´k-
szym lub mniejszym stopniu do elementów Êwiata rzeczywistego.

EPIKA

LIRYKA

powieÊç

Krzy˝acy

opowiadanie

Ikar

nowela

Latarnik

epopeja

Pan Tadeusz

legenda

O bazyliszku

DRAMAT

tragedia

Antygona

komedia

Zemsta

dramat

romantyczny

Dziady

pieʃ

Serce roÊcie

hymn

Âwi´ta mi∏oÊci

fraszka

Na zdrowie

tren

Treny Kochanowskiego

sonet

Do trupa

DRAMAT

bohaterowie

zwarta akcja pokazana
jest bezpoÊrednio
poprzez tekst g∏ówny;
informacje dodatkowe
w didaskaliach

dialogi bohaterów,
tak˝e monologi

LIRYKA

podmiot
liryczny

o uczuciach,
prze˝yciach,
refleksjach

monolog
liryczny
osoby
mówiàcej

EPIKA

narrator

o bohaterach,
którym przytrafiajà
si´ ró˝ne zdarzenia
w okreÊlonym miej-
scu i czasie

opowiadanie narra-
tora z w∏àczonymi
opisami i dialogami
bohaterów

Kto mówi?

O czym mówi?

Jak mówi?
(dominujàce
formy wypo-
wiedzi)

36

37

9. Odnosimy si´ do trzeciego znaczenia. PodkreÊlamy, ˝e utwory literackie sà

fikcyjne, nie dlatego, ˝e wyst´pujà tam elementy nieprawdopodobne, np.
smoki czy krasnoludki, ale dlatego, ˝e jest to Êwiat wymyÊlony, wykreowa-
ny przez autora w dziele. Zwracamy uwag´ na cz´ste mylenie poj´ç: fikcja
i fantastyka.

10. Przypominamy ró˝ne rodzaje kreowania Êwiata w dziele literackim. Powsta-

je notatka:

11. Uczniowie wykonujà zadanie II ze s. 83 w podr´czniku.

12. Przypominamy charakterystyczne cechy groteski, odwo∏ujàc si´ do lekcji

na temat Âpiàcej królewny S∏awomira Mro˝ka (Scenariusze dla klasy I).

13. Uczniowie, pracujàc w grupach, wykonujà zadanie IV ze s. 84 podr´cznika.

Zdaniom napisanym „realistycznie” nadajà odrealniony, magiczny klimat,
zdania w stylu realizmu magicznego przekszta∏cajà na realistyczne, np.

Realizm magiczny

Z koÊcio∏a dochodzi∏ gwar raju. To organy
dêwi´cza∏y niebiaƒskimi nutami.

Promienie s∏oƒca taƒczy∏y w pokoju,
puszàc si´ swà jaskrawoÊcià.

Zmrok wychynà∏ nagle, odsuwajàc
godziny dnia.

Z pó∏mrokiem pod r´k´ wchodziliÊmy
w gàszcz leÊny.

Powietrze falowa∏o jak p∏ynne szk∏o.

Las odbija w rzece swojà zaroÊni´tà
twarz.

W jej sen uderzy∏ grom.

Sad wpija si´ w cia∏o ziemi podziem-
nymi szponiastymi ∏apami.

Realizm

Z koÊcio∏a dochodzi∏y dêwi´ki organów.

Do pokoju wpadajà jaskrawe promienie
s∏oƒca.

Zmrok zapada∏ bardzo szybko.

WeszliÊmy w g´sty, wype∏niony pó∏-
mrokiem las.

Powietrze rozgrzane s∏oƒcem drga∏o.

Cienie drzew odbija∏y si´ w rzece.

Obudzi∏a si´ nagle przera˝ona.

Korzenie owocowych drzew przeora∏y
ziemi´.

na rzeczywistoÊci

na deformacji rzeczywistoÊci

FIKCJA LITERACKA

(wymyÊlenie, kreacja)

oparta

na wyobraêni

nurt realistyczny

nurt groteskowy

nurt fantastyczny

nurt

realizmu magicznego

PodkreÊlamy, ˝e realizm magiczny nie deformuje rzeczywistoÊci ani nie
tworzy fantastycznych Êwiatów wyobraêni, wprowadza nadnaturalnoÊç
bez odrywania si´ od rzeczywistoÊci, pokazuje jà tak, jakby by∏a magiczna
i realizm z magià stajà si´ jednoÊcià.

14. Przyglàdamy si´ ró˝nicom mi´dzy obrazowaniem realistycznym i fanta-

stycznym. Uczniowie wykonujà zadanie II ze s. 148 w podr´czniku, a na-
st´pnie tekst pierwszy – realistyczny – przekszta∏cajà w relacj´ o cechach
fantastycznych, zaÊ drugà relacj´ – o cechach fantastycznych – redagujà tak,
by nabra∏a cech opowieÊci realistycznej.

Oto próbki uczniowskich przekszta∏ceƒ:

Przez dziewi´ç dni wia∏ niepomyÊlny wiatr, który sprawia∏, ˝e dryfowa-
∏em po morzu pe∏nym ryb. Dziesiàtego dnia przyp∏ynà∏em do ziemi Loto-
fagów, którzy (jak si´ póêniej przekona∏em) ˝ywià si´ owocami. Wyszli-
Êmy na làd, ˝eby uzupe∏niç zapasy wody. Moi towarzysze zacz´li
przyrzàdzaç obiad. Po posi∏ku wys∏a∏em trzech marynarzy na rekonesans.
Spotkali tubylców, którzy pocz´stowali ich tak smacznymi owocami, ˝e
nie chcieli w ogóle stamtàd wyje˝d˝aç. Si∏à zaprowadzi∏em ich na statek
i odp∏yn´liÊmy.
Pewnego dnia zbli˝yliÊmy si´ do najwy˝szych gór, jakie kiedykolwiek wi-
dzia∏em. Si´gajà nieba, a na ich zboczach mieszkajà podobno smoki. Pod-
p∏yn´liÊmy blisko, otuleni czarodziejskà mg∏à, z której wy∏oni∏y si´ nie-
ziemskiej pi´knoÊci syreny. Dowiedziawszy si´, gdzie chcemy p∏ynàç,
wskaza∏y nam drog´. Nast´pnego dnia skazaƒcy z naszego statku cià-
gn´li losy. Jeden z nich mia∏ udaç si´ na nieznany brzeg. Dwie syreny po-
jawi∏y si´ ponownie i zaprowadzi∏y nieszcz´Ênika przed oblicze Maurów
– istot znajàcych ludzkà mow´ – którzy zapytali go: „Jacy bogowie spro-
wadzajà ci´ na nasz làd?”.

15. W domu uczniowie majà wykonaç zadanie III ze s. 84 i zadanie III ze s. 149

podr´cznika.

38