Rodzaje i gatunki występujące w literaturze drugiej połowy XVIII w.
Styl klasyczny, dominujący w literaturze oświecenia, w sposób ścisły wiązał formę gatunkową z tematyką, funkcją i okolicznością powstania utworu. Stąd też rodzaje i gatunkipreferowane w literaturze drugiej połowy XVIII w. były następstwem wyboru z zasobu konwencji klasycznej tych form, które umożliwiały najskuteczniejsze oddziaływanie społeczne. Sięgano oczywiście po wszystkie trzy rodzaje literackie: epikę, lirykę i dramat, ale ze względu na konieczność oddziaływania dydaktycznego w wyraźnym regresie znajdowała się liryka, szczególnie liryka osobista.
Gatunki o jednoznacznym, doraźnym, a przy tym skutecznym oddziaływaniu łatwiej było bowiem czerpać z zasobu epiki i dramatu. Za pozostawaniem w kręgu tych rodzajów przemawiały także aspiracje dorównania najbardziej znaczącym wzorcom i sięgania po wywodzące się właśnie z epiki i dramatu tzw. Gatunki „wysokie”: poemat i tragedię. Stąd też literatura oświecenia zdominowana została z jednej strony przez funkcjonalne formy epickie: bajkę, satyrę, poemat (z charakterystyczną dla literatury polskiej odmianę heroikomiczną), a później także powieść, z drugiej zaś, w związku z rozwojem teatru, przez gatunki dramaturgiczne: komedię polityczną i tragedię.
Znaczenie liryki wzrosło w konwencji sentymentalnej, w której nasycono liryzmem gatunki epickie (sielanka, list poetyczny) i wyraźnie zwracano się w stronę (ciągle wprawdzie jeszcze konwencjonalnej) liryki osobistej.
W skonwencjonalizowanej literaturze klasycznej wybór gatunków był automatycznie deklaracją postawy twórcy i informacją dla odbiorcy. W polskich realiach walki politycznej zmierzał przede wszystkim do skutecznego przekonania odbiorcy o własnych racjach. Dlatego też ogromną popularnością cieszy się bajka, obliczona we wszystkich elementach na oddziaływanie dydaktyczne. W zwięzłej wierszowanej formie przedstawia bowiem fabułę o wyraźnie parabolicznym charakterze. W odbiorze bajki nie mogło być wątpliwości, że akcja nie jest przedstawiona dla niej samej. Z założenia przedstawiona sytuacja przemieniała się w przypowieść, w sposób maksymalnie oczywisty ilustrujący tezę, którą autor chciał propagować. Stąd podstawowym środkiem ekspresji była w bajce alegoria, przenosząca zdarzenia na przykład w świat zwierząt, wyposażonych w stałe cechy. Lis zatem był zawsze przebiegły, wilk zły, lew odważny, sowa mądra, zając tchórzliwy.
Z sytuacji, rozgrywanych w świecie o tak jednoznacznych wartościach, musiały wypływać oczywiście wnioski ogólne. Atutami bajki były także zwięzłość, prosty język i aforystycznie wyłożone, łatwe do zapamiętania, przesłanie moralne. Siłę oddziaływania potęgował komizm, sprowadzający do absurdu postawy atakowane.