MIESZCZAŃSTWO I MIESZCZAŃSKOŚĆ W LITERATURZE POLSKIEJ DRUGIEJ POŁOWY XIX WIEKU
(pod red.Ewy Ihnatowicz)
Książka jest efektem sesji naukowej z 1999- przedstawia cykl artykułów.
IKONOSFERA MIESZCZAŃSKA GABRIELI ZAPOLSKIEJ:
Ikonosfera- termin wprowadzony przez Mieczysława Porębskiego
- to obrazowe stereotypy, konwencja dot. miasta
- u Zapolskiej obejmuje kilka równoległych płaszczyzn: miasto, kamienica, salon.
Miasto- ukazanie wielkomiejskich przemian. Autorkę interesuje głównie Śródmieście- obszar ludności dobrze sytuowanej. To zamknięta przestrzeń- czasem obejmująca okoliczne galerie i parki.
Kamienica- swoisty mikroświat, do którego można dotrzeć tylko przez zamkniętą często bramę. Dokładny opis bogatych domów. Ale nie ma tu uwag architektonicznych, o stylu kamienic- tzn. że nie wyróżniały się elementami zdobniczymi.
Salon- zamknięta przestrzeń, pretensjonalna, banalna, klaustrofobiczna. Pociąga to za sobą przejawy patologii- często to przestrzeń- krypta, gdzie ludzie oczekują śmierci.
Mieszkanie jest nieżyczliwe człowiekowi- stworzone przez niego obracają się przeciwko niemu (np. przez brak prywatności), nie spełniają jego potrzeb i są „niezdrowe:, aestetyczne. Świat rzeczy określa bohatera- u Zapolskiej wszystko jest przeciętne (bo to ją interesowało).
PIÓREM RYSOPISA- FIZJOLOGIE WARSZAWSKIE POŁOWY WIEKU:
Fizjologie- pokrewne szkicom miejskim, wynalazek franc. W Polsce to zwłaszcza prace Wóycickiego, Antoniego Winiarskiego (Warszawa i warszawianie).
Warszawa i warszawianie- fizjologie miejsc, zjawisk obyczajowych, typów ludzkich. Dbałość o stronę faktograficzną- najpierw jest ujęcie ogólne, później zbliżenie. Ważny jest tu aspekt antropologiczny. Cel- moralizatorstwo (naprawa obyczajów społeczności w-wskiej.) i dokumentalistyka (kompendium wiedzy o społeczności- np. rejestr rozrywek, próba typologii). Konkluzją dzieła jest stwierdzenie, iż ostoją tradycyjnej i wartościowej mieszczańskości jest Stare Miasto.
MIĘDZY KLEPARZEM A SKAŁKĄ. CODZIENNOSĆ I ŚWIĘTO W KRAKOWIE:
Obywatel Krakowa żyje wśród znaków przeszłości- to przesądzało o jego egzystencji. To miejsce pełne duchowych świątyń, to miasto-muzeum. Które żyło z turystyki patriotycznej. Mieszkaniec czuje więź z przestrzenią, która opiera się na wizji grodu- jego strażnikami są Krakowianie. Ogromną rolę odgrywa tu kościół- porządek liturgii wpływał na rytualizację zachowań w sferze prywatnej i publicznej. To, co wyróżniało Krakowian to poczucie tożsamości z miastem- widać to w procesjach, obchodach, jubileuszach. Ale: możliwość uczestniczenia w nich była zależna od pozycji materialnej i społecznej (istnieje w mieście inna codzienność- pełna przestępczości i rozwiązłości).
MIASTO W POWIEŚCI PRZEDPOZYTYWISTYCZNEJ:
Łódź- miasto zaistniałe w literaturze dopiero w Ziemi obiecanej Reymonta, ale jego biografia zaczyna się w romantyzmie.
Miasto w prozie międzypowstaniowej to zbiór starych pałaców arystokratycznych, do których literatura zagląda niechętnie. Mieszkańcy są źródłem złą i deprawacji, egoizmu stanowego i kosmopolityzmu. Prawie nie ma tu kamienic- są za to przenoszone dworki szlacheckie. Miasto jest podzielone na dzielnice nędzy i bogactwa- wpływ Hugo i Suego.
W romantyzmie następuje oswajanie miasta- dzięki Cyganerii Warszawskiej zostaje wprowadzony nowy rys: grupa artystów i inteligentów. Miasto w latach 40/50 staje się faktem kulturalnym, którego opis podejmuje najpierw historia, a potem literatura. Kreuje się „miejski folklor”- rolę wzorca zaczyna odgrywać poczciwy rzemieślnik. W powieści brak fabryk i robotników, nie ma prowincji ani Łodzi czy Poznania. Najpełniej zaistniała Warszawa i Wilno oraz Kraków. Nowością jest miasto przeżywane, a nie tylko opisywane.
5.PLOTKA W TWÓRCZOŚCI BOLESŁAWA PRUSA:
Zaglądanie w okna jest częstym chwytem Prusa- powoduje to intrygi i konflikty, ale czasem przynosi też pozytywne zmiany. W Lalce jeden niedokładnie zauważony szczegół staje się osnowa zmyślonej historii (np. zniesławienie p.Stawskiej). Plotka powstaje w obrębie kamienicy, ale szybko rozchodzi się „na miasto”. W Emancypantkach plotki rodzą się i krążą wszędzie- ich ofiarami stają się szlachetni ludzi (np. Madzia Brzeska), a Warszawa zaczyna przypominać Iksinowo. To każdy jest obserwowany. Dla niektórych plotka staje się głównym zajęciem- w Lalce dla Maruszewicza, a w Emancypantkach dla Zgierskiego.
Szkodliwość plotki według Prusa jest ogromna- podważa zaufanie, ogranicza wpływ ludzi prawych, a wynosi graczy i intrygantów. Najbardziej tragiczną w skutkach plotką jest ta z Omyłki- uczestnik walk o niepodległość zostaje oskarżony o szpiegostwo.
Ale: Prus tak kształtuje rzeczywistość, że każdej plotce można przeciwstawić fakty.
6.MIESZCZAŃSKA POWIEŚĆ HISTORYCZNA- LUDWIK STASIAK:
Mieszczanami według Stasiaka są rzemieślnicy zorganizowani w cechach. Kontynuuje wzorzec powieści walterskotowsko-sienkiewiczowski połączony z wpływem myślenia młodopolskiego. Punkt ciężkości został przesunięty z intrygi na bohatera- mieszczanie to dla niego ludzie posiadający godne naśladowania wzory etyczne, to ludzie nad wyraz szlachetni. Mieszczańskość to klucz do arsenału wartości pozytywnych. Swoje ideały mogą realizować jednak tylko w perspektywie sztuki- stają się wyrazicielami młodopolskiej idei sztuki. Ale: jako artyści przestają przynależeć do świata mieszczańskiej aksjologii (porzucają ideały gromadzenia dóbr materialnych na rzecz estetycznych)- Stasiak dowodzi tym wyczerpania się tematu mieszczańskiego.
7. MASKI DZIECKA SALONU:
W pozytywizmie i Młodej Polsce refleksja nad życiem ograniczona była do okresu dziecięcego- jako psychologicznego uwarunkowania rozwoju człowieka. Powieść tendencyjna właśnie w dzieciństwie upatruje źródeł dorosłych patologii (np. Pan Graba Orzeszkowej).
Córka Tuśki Zapolska- Tuśka pełni w życiu kolejne role i przybiera nowe maski. Jej córka stała się chodzącym manekinem, ozdobą swojej matki- jest odzwierciedleniem jej masek. Tak jak matka cały czas ukrywa się pod nimi- aż do nagłej śmierci. Zapolska pokazuje, iż źródłem deformacji osobowości dziecka jest system wychowawczy, czyniący z człowieka niewolnika.
Dla młodopolan dzieciństwo staje się ukrytą i uśpiona potencjalnością człowieczeństwa.
8. ATENY I ABDERA. MIESZCZAŃSKOŚĆ I FILISTERSTWO U NOWACZYŃSKIEGO:
Filister- snob, kabotyn, hochsztapler, ekscentryk. To prawie zawsze postać negatywna. To człowiek nie interesujący się sprawami wyższymi- przeciwstawiany artystom. Wiąże się z przeciętnością i zmaterializowaniem, obłudą.
W Nowych Atenach Nowaczyński opowiada się za kultem mieszczaństwa, ale nadal jest antyfilistrem.
9.B.PRUS W OBRONIE FILISTRA- O PRUSOWSKIEJ KONCEPCJI SZTUKI XIX/XX W.
Sztuka według Prusa- wiąże się z użytecznością społ.- częsty akcent utylitaryzmu w dziełach, zwłaszcza w Kronikach. W sztuce społeczeństwo ma poznać samego siebie- pisarz to odkrywca i badacz, opisuje to, co widzi. Prus jest demokratą w poglądach estetycznych- aprobuje koncepcję sztuki dla wszystkich (walczy o estetykę tzw. zdrowego rozsądku)- stad wybór powieści jako koronnego gatunku. Filistrem jest dla niego ktoś, kto zajmuje się sferą spraw przyziemnych- ale nie jest to negatywna opinia! Często autor wręcz ich broni.
10.CECHY STYLOWE MIESZCZ. EGZYSTENCJI I KULTURY W ŚWIETLE POSTAW BOWARYSTOWSKICH Z PRZEŁOMU WIEKÓW:
Bowaryzm- zjawisko socjologiczno-społeczne, służył do określenia mieszczańskości wielostykowej, wysublimowanej. Bohaterem najbardziej pasującym jest pan Homais- to przykład bowarystowskiego dandyzmu.
Paralela Flaubert-Berent: oryginalny, katorżniczo wypracowany styl.
11. TEMATYKA MIESZCZAŃSKA WE WCZESNYCH UTWORACH PRUSA I W RYSUNKACH KOSTRZEWSKIEGO (malarz, ilustrator):
Współpraca przy humoresce Wieś i miasto. Tematyka mieszczańska w sposób naturalny wchodzi do ich twórczości- obaj żyją w W-wie i lubią to miasto. Powtarza się u nich często topografia- te same miejsca i krąg postaci. Wybierali to, co nadawało się do komedii przy jednoczesnym wyczuciu historycznego świadectwa. Obecne są tu rodzinki mieszczańskie, postacie elegantów, poetów, studentów. Wszyscy mają wyraźne rysy środowiskowe.
12.PRZEDMIOT TRANSAKCJI: CÓRKA.
XIX/XX wiek chętnie wyraża się w dramacie. Jednym z najczęstszych schematów jest małżeństwo- transakcja, w którym towarem jest córka. Postawy bohaterów maja tu swe uwarunkowanie historyczne i społeczne. Mieszczanin stawał się z zewnątrz szlachcicem, ale o mentalności miejskiej- dla potwierdzenia awansu społecznego potrzebował herbu, tytułu i koligacji, a to najszybciej można było zdobyć drogą mariażu.
Prekursorstwo Fredry i Blizińskiego w przekształceniu tradycyjnej komedii w dramę mieszczańską- opartą na obłudzie i głupocie. Mieszczańskość zaprzecza tu wszystkiemu, co duchowe i twórcze.
13.MOTYW POWROTU DO GNIAZDA:
Ostatni z Siekierzyńskich Kraszewskiego- opozycja szlacheckość-mieszczańskość. Jest tu bezczas i bezmiejsce- miasto to nie cel podróży, ale miejsce ucieczki i wygnania. To Lublin. Bohater po latach życia w mieście, pod maska kupca, wraca na wieś, do domu.
Rodzina Połanieckich Sienkiewicz- miasto jest tu wartością. To miastu Połaniecki zawdzięcza wiedzę, aktywność, nawyk filozofowania. A powrót do gniazda potwierdza tu tylko status życiowy- wynika z tęsknoty za posiadaniem domu letniego.
14. MIĘDZY DYLEMATAMI INTELIGENTA A ROZTERKAMI MIESZCZUCHA:
Pod koniec XIX wieku porachunki z filistrami to wewnętrzna sprawa inteligencji. Ale: sam model inteligenta przeżywa wówczas kryzys- jest oskarżany o manipulacje, uzurpacje, oddalanie od innych warstw. Sami inteligenci są w trakcie poszukiwania tożsamości- zaczynają przeglądać się w lustrze mieszczańskości.
W wielu utworach (Beret, Brzozowski, Żeromski) mieszczańskość przerabia na swój obraz i podobieństwo podstawowe elementy kultury inteligencji- poczucie misji, filozoficzne rozważania, podróże, ciągłe analizowanie, nałóg dyskusji. Ale to tylko utrwala mieszczańska kulturę pozorów (teraz przyciemnioną maska inteligencji). Inteligencki bohater traci w młodopolskiej prozie swą moralną, kulturową jednoznaczność- po prostu musi „zmieszczanieć”. Próbuje się bronić- np. nadal odczuwa lęk przed rodzinną stabilizacją.
Granice mieszczańskości i inteligencji można wyznaczyć dzięki wzorcowi przeżywania: inteligent- aktywnie przeżywa świat, doświadcza indywidualnie, odrzuca konwencje i reguł, przeżywa. Mieszczanin- racjonalizuje świat, doświadcza zbiorowo, przyjmuje gotowe formuły, naśladuje.
15. ŚWIĘTOCHOWSKI: JEGO MIESZCZANIE (głównie w cyklu Liberum veto ):
W jego mieszczańskości obecny jest stale kult rozwoju i religia postępu. Tworzy swoją socjologię: świat społeczny jest tu żywiołem (o nieograniczonej energii), masą (jego ciężarem jest lud), mieszaniną (mieszają się w nim klasy), jest nieoświecony, zdominowany przez szlachtę, pełen nierówności i sprzeczności, nie jest demokratyczny, a mieszczaństwo stanowi tu tylko licha warstwę (w Europie stanowi warstwę najmocniejszą).
U Świętochowskiego mieszczanin to często filister- autor wyraża niechęć do demokratyzowania kultury przez nich. To wyrojenie klasowe, którego celem jest spłaszczenie i demokratyzacja świata.
16. KARIERY DZIEWCZĄT Z MIESZCZAŃSKIEGO DOMU W LIT. XIX/XX W.:
Wśród cech tradycyjnego mieszczaństwa jest unikanie kariery- liczy się umiar i samoograniczenia. Zmiana następuje dopiero pod koniec XIX wieku- kobieta może wreszcie robić karierę- ale: albo przez małżeństwo albo przez samodzielność. Małżeństwo traktowano jako zabezpieczenie bytu materialnego oraz uzyskanie wyższej pozycji towarzyskiej- stąd sporządzanie kontraktów ślubnych. Z kolei w samodzielności nadal największą rolę odrywała uroda.
Dążenie dziewcząt do kariery jest jednym z przejawów ekspansji mieszczaństwa- uzyskują dostęp do szkół i stanowisk dotąd zarezerwowanych dla mężczyzn. Ale: odbija się to na ich życiu osobistym- chcą mieć przewagę nad mężczyznami nawet w życiu erotycznym.
W literaturze dążenie do kariery przedstawiano jako sprzeczne z tradycyjnymi rolami kobiety w społeczeństwie- kariera wyklucza miłość i macierzyństwo.
1