Pozytywizm. Adam Makowski, „Realizm: czy „tendencja”? O pojmowaniu realizmu w krytyce literackiej drugiej połowy XIX wieku - streszczenie
Autor stara się zakwestionować przyjęty schemat rozwojowy: powieść tendencyjna - odrzucenie jej i przyjęcie haseł realizmu - dojrzewanie realizmu - osiągnięcie realizmu dojrzałego.
Sam termin „realizm” był często nadużywany i dość zmienny, więc trudno o jednolitą definicję.
Orzeszko słusznie zaznaczała, że powieść nie jest lustrem, w którym odbija się społeczeństwo, ponieważ lustro ukazuje tylko zewnętrzny obraz przedmiotu a powieść odzwierciedla nie tylko obraz społeczeństwa, ale i jego wnętrze - zmiany, jakie w nim zachodzą. Realizm odwoływał się do arystotelesowskiego mimetyzmu, zgodnie z którym pisarz winien materiał do utworu czerpać z rzeczywistości. Z tym niemal wszyscy się zgadzali. Spierano się natomiast o „idealizm” (uwaga: w XIX w. idealizm = tendencyjność!), tzn. o to, jak ów materiał ma być przez pisarza uporządkowany, jaką rolę powinna w utworze odegrać „tendencja/idea”.
Ówcześnie termin „tendencja” posiadał dwa ujęcia, zależnie od wartościującego stosunku mówiącego:
neutralny - tendencja jest tożsama z ideą, esencją, przesłaniem utworu; celem jest odwzorowanie rzeczywistości;
nacechowany - tendencja zakłada wyraźne społeczne zaangażowanie, co eliminuje neutralność odwzorowania rzeczywistości.
Tzw. paradoks Kraszewskiego - pisarz rozróżnił dwa rodzaje tendencyjności, które wzajem nie występują:
tendencja „organiczna” - jest immanentną częścią dzieła, które jest wysoce artystyczne, jednak wartości edukacyjne ulegają zatraceniu, rozmyciu.
tendencja „mechaniczna” - narzucona dziełu, które ma ogromne walory edukacyjne („publicystyczne”), acz prezentuje niezbyt wysokie loty artystyczne.
[Paradoks: tendencja jest błędem, kiedy można ja zauważyć; spełnia swoje zadanie, kiedy znika.]
Jak połączyć walory estetyczne i edukacyjne? Jak połączyć tendencję organiczną i mechaniczną? Odpowiedzi szukał ówczesny krytyk Piotr Chmielowski, ale nie znalazł konkretnej odpowiedzi (doszedł do wniosku, że autor sam powinien umieć połączyć obie tendencje). Krytyk ten rozprawił się z hasłem „sztuka dla sztuki” przekonując, że artysta zawsze tworzy dla kogoś.
Chmielowski proces twórczy pojmuje dychotomicznie: artysta wybiera jakiś jeden szlachetny cel społeczny, a następnie aktualizuje go w utworze literackim.
Makowski zwraca uwagę na swoistą schizofreniczność dziewiętnastowiecznej krytyki literackiej (Świętochowski, Sienkiewicz, Kotarbiński), która domagała się elementów edukacyjnych, a jednocześnie krytykowała mechaniczne ujęcie świata przedstawionego, które psuło artyzm.
Mimesis to wg Chmielowskiego proces dwuetapowy: należy wziąć ze świata otaczającego artystę materiał i następnie odpowiednio przetworzyć go stosownie do idei, którą autor postanowił urzeczywistnić (pisarz jest w pierwszej fazie obserwatorem, w drugiej - myślicielem).
Ostatecznie tendencyjność mechaniczna została odrzucona. Jednak organiczna nie do końca spełniała swoje zadania. Organiczność sprowadza się do wymowy ideowej. Autor nie może, chcąc przekazać jakiś postulat, iść na skróty, czyli posłużyć się komentarzem, naginać sytuacji, idealizować bohaterów itp., ponieważ powieść musi przede wszystkim spełniać warunki mimetyczności (realistyczności).
Dla Chmielowskiego rozwiązaniem paradoksu Kraszewskiego stało się „uczucie”: utwór musiał nie tylko opierać się na rzeczywistości, ale również wywierać na czytelniku silne wrażenie, które skłoni go do przyjęcia postulowanego (przez autora) ideału. Dlatego dla tego krytyka Nad Niemnem jest „poezja prawdy” (czytelnik nawiązuje silną więź z bohaterami), a dla Świętochowskiego, któremu nie podobała się uproszczona realistyczność powieści, była to „sielanka społeczna”.
Chmielowski rozróżnia trzy rodzaje wrażeń, jakie może dzieło wywrzeć na czytelniku:
żadne (można jedynie ewentualnie pochwalić szlachetny zamiar autorów)
wrażenie nieodpowiednie - odzwierciedla rzeczywistość fałszywie, szkodliwie
wrażenie silne - czytelnik wczuwa się w dzieło, przyjmuje je za prawdę
Wygląda więc na to, że owa tendencyjność kształtowana jest w równym stopniu podczas lektury, co przy pisaniu dzieła…
[by szwati]