ROZDZIAŁ III 

POGLĄDY PRZEDSTAWICIELI ROSYJSKIEJ MYŚLI SPOŁECZNEJ PIERWSZEJ POŁOWY XIX WIEKU

Kształtowanie się poglądów słowianofilów i okcydentalistów

Wiek XIX w sposób szczególny zaznaczył się w procesie rozwoju myśli społeczno-politycznej narodu rosyjskiego. Dowodzą tego między innymi narodziny doktryn ideowych wywodzących się z założenia o występowaniu naturalnego zróżnicowania ludzkości pod względem narodowościowym . W okresie tym niejednokrotnie powracano również do poglądów poprzedników, zawierających krytyczne analizy dotyczące wydarzeń związanych z formowaniem się struktury feudalnej, uzupełniając je świeżym spojrzeniem oraz wyjaśnieniem budzących wątpliwości faktów i nieścisłości w historii ziemi ruskiej.

W życiu intelektualnym Rosji do końca lat trzydziestych XIX wieku panowała orientacja proniemiecka, odgrywająca ważną rolę w światopoglądzie inteligencji rosyjskiej. Wprawdzie orientacja ta nie utraciła przodującego znaczenia i w latach czterdziestych dziewiętnastego wieku, lecz jej wpływ na rozwój intelektualny Rosjan coraz bardziej tracił na sile. W Rosji głównym ośrodkiem myśli filozoficznej tego nurtu było moskiewskie Koło Miłośników Mądrości – lubomudrow. Stowarzyszenie funkcjonowało w Moskwie w latach 1823-1825 i zostało formalnie rozwiązane po tragicznym zakończeniu powstania dekabrystów, jednak idee głoszone przez członków koła były – do początków lat trzydziestych XIX wieku – nadal rozwijane i wpływały na rozwój rosyjskiej myśli filozoficznej. Przedstawiciele tego koła byli zwolennikami filozofii Friedricha Schellinga oraz Johanna Fichtego , propagując w swych poglądach romantyzm niemiecki (reprezentowany m.in. przez Ludwiga Tiecka, Novalisa – Friedricha von Hardenberga, Ernsta Theodora Amadeusa Hoffmana) i filozofię idealistyczną, a tym samym radykalnie odcinając się od filozofii racjonalistycznej, tzn. przedstawicieli francuskiego Oświecenia. Powstanie koła lubomudrów wiąże się nierozerwalnie ze specyfiką życia umysłowego i społecznego Rosji w pierwszym ćwierćwieczu XIX wieku, kiedy to rozwijały się różnego rodzaju nurty umysłowe, kulturalne i polityczne .

Ruch lubomudrów reprezentowany był głównie przez założone w 1823 r. tajne Koło Miłośników Mądrości, do grona którego należał m. in. książę Władimir Fiodorowicz Odojewski(1803/1804-1869), prozaik i myśliciel, uchodzący za romantyka, łączącego schellingianizm z elementami mistycyzmu, i przyjmującego zasadę postępowania: „niezależność – najwyższym dobrem” . Myśliciel ten nazywa Rosję Północnym Wschodem, uważa przy tym, że kultura zachodnia i rosyjska potrzebują siebie wzajemnie, gdyż tylko ich współistnienie może stworzyć duchową przestrzeń dla pełnej realizacji wartości humanistycznych. Wprawdzie badacz nie rozpatruje dogłębnie historii narodu rosyjskiego, lecz stara się sprecyzować swoje poglądy wobec kwestii stosunków Europa – Rosja, w dużej mierze skupiając się w swych rozważaniach na kwestiach o charakterze ogólnoludzkim i uniwersalnym .

Uczeni, którzy wraz z Odojewskim w istotnej mierze przyczynili się do rozwoju XIX-wiecznej rosyjskiej myśli społeczno-politycznej, prezentują szeroki wachlarz zainteresowań. Należą do nich: M. Pogodin (historyk), D. Wieniewitinow (poeta i myśliciel) oraz dwóch przyszłych słowianofilów: I. Kirejewski (folklorysta) i A. Koszelow(działacz i publicysta).

Po powstaniu dekabrystów zainteresowania lubomudrów ulegają pewnemu przewartościowaniu: filozofia przyrody ustępuje miejsca filozofii historii, a centralnym zagadnieniem ich rozważań staje się problem stosunków Rosji i Europy zachodniej. Szczególna uwaga poświęcona zostaje kwestii wzajemnych kontaktów, jak również opozycji między czynnikami rdzennie narodowymi a przeszczepioną Rosji przez cara Piotra I cywilizacją europejską. Problemy te rozpatrywane były m.in. przez Dmitrija Władimirowicza Wieniewitinowa (1805-1827) w artykule pt. O stanie oświecenia w Rosji, wydanym w roku 1826. Myśliciel stwierdził w nim, że kulturze rosyjskiej brak jest „samoistności” oraz że jedynym sposobem wytworzenia jej byłaby izolacja Rosji od Europy, dzięki czemu możliwe byłoby wyklarowanie nowej postawy społeczeństwa rosyjskiego – świadomego swej samodzielnej misji historycznej . Wieniewitinow uważał, że w Rosji dzięki rozwojowi i dążeniu do uniezależnienia życia intelektualnego od naśladownictwa wzorów obcych stworzone zostaną sprzyjające podwaliny do wzmocnienia kraju. W swym artykule pt. Kilka myśli do planu czasopisma (1826) D. Wieniewitinow zaproponował cały program zmian dotyczących wielu sfer rosyjskiego życia intelektualnego. Poza tym głosił, że Rosja „wszystko otrzymała z zewnątrz i stąd pochodzi uczucie naśladownictwa, które samemu talentowi przynosi w dani nie podziw, lecz służalstwo” .

W odróżnieniu od Wieniewitinowa Władimir Odojewski (1804-1869) twierdził, iż Rosja dysponuje ogromnie silnym instynktem kultywowanym przez wieki, który został zaprzepaszczony przez mieszkańców Europy zachodniej. Pomimo przyswojenia sobie dorobku europejskiego (dzięki reformom cara Piotra I) stwierdzenie, iż Rosjanie nabyli „doświadczenie starców, ale nie przestali być dziećmi” – według Odojewskiego – nadal pozostawało aktualne. Z tego właśnie względu zadaniem Rosji miało być wypełnienie doniosłej misji – zaszczepienia Europie nowych sił, tchnięcia nowego życia w starą, kostniejącą kulturę . Poglądy te wyrażone zostały w epilogu utworuRusskie noči – Rosyjskie noce (1844), w wypowiedzi głównego bohatera – Fausta, apelującego do młodzieży rosyjskiej, iż misja Rosji polegać ma raczej na uratowaniu kultury europejskiej aniżeli na zastąpieniu jej przez kulturę nową, jakościowo odrębną. Przedstawiony w Rosyjskich nocach Zachód dysponuje przestarzałą strukturą polityczną, ekonomiczną i społeczną, natomiast Rosjanie są „nowi i świeży, nie mają nic wspólnego ze zbrodniami starej Europy” . Dzieło to jawi się jako rezultat wieloletnich przemyśleń Władimira Odojewskiego, zespalając w jedną całość różne pod względem treściowym, problemowym i strukturalnym utwory literackie – jest to cykl nowelistyczny (dialog filozoficzny z 10 wstawionymi nowelami), z których część ma zabarwienie dydaktyczne lub polemiczne, inne utrzymane są w konwencji romantycznej, zaś epilog o wydźwięku mesjanistycznym świadczy o ewolucji poglądów Odojewskiego ku słowianofilstwu .

W antyoświeceniowym światopoglądzie Odojewskiego pojawiła się romantyczna myśl o religijnym posłannictwie narodów słowiańskich wobec Europy nowych czasów. W schemacie autora Rosyjskich nocy „dziewiętnasty wiek należy do Rosji” , jako część świata słowiańskiego, posiadającego w sobie „świeże potężne soki” .

Poglądy Odojewskiego antycypowały ideologię słowianofilską z jej krytyką Europy, który to prąd umysłowy był bezpośrednią kontynuacją myśli lubomudrów. Nie dziwi więc fakt, iż idea o tym, że Rosja wchłonie i da nowe życie wszystkiemu, co najlepsze w kulturze europejskiej, była przodująca również w poglądach N. Stankiewicza, W. Bielińskiego i A. Hercena – liderów słowianofilstwa .

Rosyjskie elity intelektualne pierwszej połowy XIX wieku poszukiwały odpowiedzi na pytanie o sens dziejów Rosji, jej miejsce w historii świata i przyszłość tego kraju. Wynikiem rozważań myślicieli rosyjskich, obejmujących płaszczyznę historyczną i kulturalną, była konkluzja, że Rosja pod względem cywilizacyjnym jest krajem całkowicie odrębnym, różniącym się od pozostałych krajów Europy. Historia inaczej ukształtowała tu ludzi i kraj, nadając im cechę wyjątkowości, a przeszłość Rosji niełatwo jest rozwikłać. Odmienne postawy wobec przeszłości kraju, ustroju doprowadziły do polaryzacji poglądów i ukształtowania dwóch przeciwstawnych nurtów ideowych. Słowianofilstwo zwracało się ku przeszłości i rozwijało na rodzimym podłożu, wyrastało z ducha kultury starej Rusi, prawosławia i mesjanistycznych idei Moskwy pretendującej do roli Trzeciego Rzymu, wysoko ceniło moralność i autentyczne bogactwo cnót rosyjskiego ludu . Okcydentalizm natomiast odwoływał się do ideałów rozumu, postępu, europejskiej cywilizacji i wytworzonych przez nią instytucji .

W skomplikowanej sytuacji społecznej i kulturowej dziewiętnastowiecznej Rosji słowianofilstwo stanowiło próbę powrotu do staroruskiej jedności duchowej poprzedzającej rozłam w Cerkwi, wywołany reformami patriarchy Nikona. Przedstawiciele tego ruchu odtwarzali utraconą kulturę staroruską ze szczątków etnograficznych i zabytków piśmiennictwa, łącząc je z nauką Ojców Kościoła Wschodu. Słowianofile często sięgali do dorobku europejskiej myśli religijno-filozoficznej, przeciwstawiając jednak przy tej okazji chrześcijaństwo wschodnie chrześcijaństwu zachodniemu. Należy tu podkreślić, że rosyjska myśl religijno-polityczna (ludowa pobożność i mesjanistyczna idea Moskwy – trzeciego Rzymu) ukształtowała się pod bezpośrednim wpływem Bizancjum, skąd przyjęto zasadę paralelizmu Boga i monarchy (po upadku Konstantynopola samodzierżawie rosyjskie wzięło na siebie rolę ostatniego i jedynego zarazem obrońcy prawosławia przed „innowiercami”). Na tej podstawie słowianofile budowali własną mesjanistyczną historiozofię, będącą już sztandarowo prawosławną, zdecydowanie antyrzymską i antygermańską, doprowadzając w ostateczności do powstania imperatorskiego panslawizmu .

Natomiast okcydentalizm stawiał na europejskie ideały rozumu, postępu i cywilizacji. Jako ruch demokratyczny, wyrastał z ducha oświeceniowego szlachty rosyjskiej, kształcącej się w coraz to większym stopniu na uniwersytetach zachodnich. Z tych względów niezwykle wysoko oceniali okcydentaliści epokę cara Piotra I, którą uważali za godny kontynuowania początek „europeizacji” Rosji.

Wasilij Szczukin przedstawił ogólną definicję okcydentalizmu, która brzmi następująco: „Pod okcydentalizmem pojmuje się zwykle jeden z kierunków rosyjskiej myśli społecznej lat 40-tych wieku XIX, opozycyjny względem słowianofilstwa, którego przedstawiciele występowali o przezwyciężenie zacofania Rosji i likwidację samodzierżawia i głosili zarazem konieczność rozwoju kraju na drodze, po której szły kraje zachodnioeuropejskie” . Okcydentalizm ukształtował się pod znacznym wpływem ruchu dekabrystów, będąc pierwszą swoistą reakcją na bezpośredni kontakt Rosji z Europą w trakcie wojen napoleońskich. Okcydentalizm był atakiem na podstawy rosyjskiego „świętego” samodzierżawia, którego pierwsze symptomy można odnaleźć już w powieści Radiszczewa Podróż z Petersburga do Moskwy (1790 r.), w której autor ujawnia nieludzki wyzysk na wsi i nędzę chłopa rosyjskiego.

Filozofowie zwani słowianofilami, „naszymi Słowianami” lub też „partią moskiewską”, wykreowali platformę filozoficzno-ideologiczną, w opozycji do której znaleźli się przedstawiciele nurtu zwanego okcydentalizmem (inaczej „partia peterburska”). Polemika słowianofilów i okcydentalistów została wzbudzona publikacją w czasopiśmie „Teleskop” w roku 1836 Listu filozoficznego okcydentalisty Piotra Czaadajewa . Była to odważna odpowiedź Czaadajewa na wyzwanie ciężkich czasów epoki Mikołajowskiej, tj. lat 1825-1855, kiedy represje aparatu władzy i wszechobecna cenzura odcisnęły swe piętno na umysłach ówczesnych elit intelektualnych kraju. Ogólnie rzecz ujmując, List potępiał absolutystyczny reżim w Rosji. Artykuł ten zawierał pesymistyczną wizję Rosji w przeszłości, która według autora nie potrafiła skorzystać z doświadczeń europejskich i zastosować ich w Rosji. Publikację Czaadajewowskich Listów filozoficznych wielu odebrało jako nawoływanie pierwszego wolnego głosu w tamtych czasach. Pobudzeni nowym, świeżym impulsem słowianofile – wyraźnie i świadomie nawiązując do myśli Czaadajewa, choć nie zawsze podążając wyznaczonymi przezeń ścieżkami – oddali się przede wszystkim refleksji historiozoficznej oraz rozważaniom z dziedziny filozofii kultury. Zajmował ich w pierwszej mierze problem identyfikacji kulturowej Rosjan, kwestia filozoficznego ujęcia relacji między Wschodem, czyli ich prawosławną ojczyzną, a germano-romańskim Zachodem Europy. Czaadajewowska propozycja historiozoficznego ujęcia relacji między Rosją a Zachodem była, po wygaśnięciu polemiki słowianofile – okcydentaliści, kultywowana przez panslawistów pokroju Iwana Aksakowa, a zwłaszcza Nikołaja Danilewskiego, autora głośnej rozprawy Rosja i Europa .

W latach trzydziestych i czterdziestych dziewiętnastego stulecia przed rosyjską inteligencją pojawiła się potrzeba sprostania wyzwaniu, jakim była konieczność nowego określenia się, zdefiniowania narodowej kultury w obliczu wielkiego ucisku epoki mikołajowskiej, rozpoczętego rozrachunkiem z powstaniem dekabrystów. Pokolenie Czaadajewa oraz pierwszych słowianofilów i okcydentalistów musiało wybierać między czerpaniem z bogatego (i w pewnej mierze „sprawdzonego”) dorobku kultury zachodniej a nawiązywaniem do wyjątkowości i niepowtarzalności kultury rosyjskiej. Konfrontacja z ową alternatywą rozłączną („albo Wschód-albo Zachód”) kazała rosyjskim filozofom trzeciej i czwartej dekady dziewiętnastego stulecia bądź przyznać, że Rosja jest częścią Zachodu, bądź doprowadzić do stwierdzenia o zupełnej odmienności kultury i dziejów narodu rosyjskiego.

Pierwszy wybór wiązał się z koniecznością przyznania Rosji statusu podrzędności; o ile bowiem społeczeństwa zachodnie tamtych czasów żyły ideą postępu – tak intelektualnego, jak i materialnego, wytwórczo-technicznego – o tyle w Rosji mikołajowskiej panował w tych dziedzinach absolutny marazm i stagnacja. Stan ten nie był zresztą wolą narodu rosyjskiego jako takiego, lecz został podyktowany egzystowaniem w warunkach represji politycznych, w warunkach absolutnego sposobu sprawowania władzy w kraju, etc. W obliczu takich faktów rosyjskim okcydentalistom pozostała smutna konstatacja opóźnienia cywilizacyjnego ich ojczyzny, słynne Czaadajewowskie stwierdzenie, że Rosja to tabula rasa wśród narodów .

Drugim wyjściem, w pewnym sensie łatwiejszym, gdyż nie wymagającym przyznania własnej ojczyźnie statusu pośledniości – i tą właśnie drogą podążył Kiriejewski wraz z towarzyszami – było uznanie Rosji za „inny świat”, to jest za unikalną, niepowtarzalną kulturę rządzącą się własnymi prawami rozwoju. Stanowisko to bliskie będzie w latach sześćdziesiątych dziewiętnastego stulecia Danilewskiemu, naczelnemu ideologowi panslawizmu.

Spór zaistniały w pierwszej połowie XIX wieku pomiędzy słowianofilami reprezentowanymi przez szlachtę konserwatywną, kultywującą obyczaje dawnej Rosji, i okcydentalistami – zwolennikami przenoszenia na grunt rosyjski dorobku cywilizacyjnego Europy zachodniej, istotnie przyczynił się do ożywienia rosyjskiej myśli historycznej omawianego okresu (mimo że ideologia słowianofilska, będąca najbardziej widocznym w Rosji przejawem konserwatywno-romantycznej reakcji, przez niektórych historyków oceniana jest jedynie jako interesujące odgałęzienie ogólnoeuropejskiego konserwatywnego romantyzmu) . Zwolennicy ruchu słowianofilskiego pokładali szczególne nadzieje w prawosławnej Rosji. Należy tu przypomnieć, iż sama nazwa „słowianofil” oznaczała pierwotnie nie tyle przyjaciela „braci Słowian” (rzucona w formie obelżywej przez okcydentalistów przyjęła się później w sensie pozytywnym), ile człowieka przeciwstawiającego Rosję „czysto słowiańską” Rosji zokcydentalizowanej. Centralnym zagadnieniem ideologii słowianofilskiej był problem stosunku Rosji do Europy zachodniej. W Rosji światopogląd słowianofilski kształtowany był już od lat 30-40. XIX wieku i charakteryzował tę część inteligencji rosyjskiej, która podstaw przyszłości Rosji poszukiwała w jej historii, negując zdobycze cywilizacji zachodnioeuropejskiej, jak również zachodniemu racjonalizmowi przeciwstawiając rosyjską wiarę. Pod wpływem filozofii niemieckiej słowianofile skupili się w swych poglądach przede wszystkim na miejscu Rosji w historii i świecie . Z twórczością Schellinga i Hegla związane jest powstanie w Rosji jednego z najbardziej oryginalnych nurtów myśli filozoficznej . Zarówno Rosja, jak i Niemcy – aczkolwiek w różnym stopniu – były krajami zacofanymi. Ujawnienie się w tych krajach w XIX wieku kryzysu, mającego swoje podstawy najprawdopodobniej w strukturze ustrojowej, umożliwiły myślicielom obu narodów powrót do archaicznych struktur społecznych i patriarchalnej tradycji (niejednokrotnie sytuujących się blisko koncepcji utopii). Słowianofilska krytyka Europy zachodniej była więc w istocie rzeczy (aczkolwiek nie tylko) konserwatywno-romantyczną krytyką cywilizacji kapitalistycznej, tęsknotą za utraconymi ideałami – utopią o charakterze kompensacyjnym (w marzeniach o utraconej harmonii zawsze znajduje wyraz odczucie jakiejś obcości, braku) . Pod wpływem niemieckiej myśli romantycznej zapatrywania indywidualne Kiriejewskiego, braci K. i I. Aksakowów, Chomiakowa oraz Samarina (ideologię tworzyła szlachta rodowa, wywodząca się ze starych rodów bojarskich) złożyły się na światopogląd kolektywny określany jako „słowianofilstwo właściwe” lub „klasyczne”, które oddziaływało na kręgi inteligencji konserwatywnej, ale pozostając światopoglądem zamkniętego koła arystokracji. W tym samym czasie powstała ideologia „narodowości oficjalnej” będąca wykładnią przede wszystkim aparatu państwowego . Wspólne dla słowianofilów i „oficjalnej narodowości” było negowanie myśli zachodnioeuropejskiej i tworzenie mitu o wyższości kultury rosyjskiej i jej szczególnej roli w przyszłych losach Europy. Rosyjski słowianofilski prąd umysłowy pragnął wyklarować i wyidealizować własną, rodzimą cywilizację, a następnie rozwijać ją w oparciu o religię (prawosławie) i władzę (samodzierżawie).

Okcydentaliści uznawali wzorce cywilizacyjnego Zachodu, podziwiali system wartości i kopiowali sprawdzone wzory, lecz zdawali sobie sprawę, że są w jakimś sensie odpowiedzialni za ujemne skutki propagowanego przez siebie postępu. Okcydentalizm rosyjski był alternatywą cywilizacyjną reprezentującą w sobie całą kulturę zachodnią i przeciwstawiał ją całej tradycji wschodniosłowiańskiej. Natomiast słowianofile twierdzili (m.in. W. Bieliński, K. Kawielin), iż jedynie współczesna im Rosja odeszła od swojej historii w wyniku naśladowania Europy. Rosja ma swoją historię, do której należy powrócić. Należy powrócić do ludu, który nie uległ europeizacji, zachował samoistne formy życia, obyczaju, kultury i wiary. Dla okcydentalistów Piotr I rozpoczął proces rozwoju Rosji, obudził ją ze snu barbarzyństwa; dla słowianofilów – dokonał gwałtu na historii, tradycji i kulturze.

Zderzenie dwóch nurtów ideowych – słowianofilstwa i okcydentalizmu – ujawniło ich znaczące zróżnicowanie zarówno w ocenie przez nie kwestii stosunków społecznych panujących w średniowieczu, jak i pod względem swej zawartości i spoistości wewnętrznej.

W latach pięćdziesiątych w ramach szeroko rozumianego słowianofilstwa powstał nowy nurt umysłowy określany jako „młoda redakcja” czasopisma „Moskwitianin” (zaczęła dochodzić do głosu inteligencja nieszlacheckiego pochodzenia – tzw. „raznoczyńcy”), któremu przewodzili Apollon Aleksandrowicz Grigorjew (1822-1864) i Aleksander Nikołajewicz Ostrowski (1823-1886). Swoją nieprzychylność wobec Zachodu wyrażali oni poprzez popieranie idei narodowości (chociaż wpływy cywilizacji zachodnioeuropejskiej na Rosję uznawali za rzecz historycznie niezbędną). „Młoda redakcja” była bezpośrednią poprzedniczką poczwiennictwa ukształtowanego w latach sześćdziesiątych XIX wieku.