mgr Daria Krawczyk
oligofrenopedagog
Metody wychowawcze stosowane w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo
WSTĘP
Postępowanie wychowawcze zrodziło się z bezpośrednich potrzeb naszej codziennej pracy z dzieckiem upośledzonym umysłowo. Na przestrzeni ćwierć wieku dzieci te wyświadczyły nam wiele przysług. Na początku jedyną ambicją było dysponowanie konkretnym i możliwym do realizowania programem. Dzisiaj nauka dysponuje już pełną i usystematyzowaną wiedzą popartą działaniami, które mogą być użyteczne wszędzie tam , gdzie pracuje się z dziećmi i młodzieżą opóźnionymi w rozwoju.
Rozwój każdego człowieka przebiega w kierunku dojrzałości i jest znacznie zróżnicowany. Od początków tego wieku w dziedzinie nauk humanistycznych dokonano znaczących postępów w badaniach nad określeniem poszczególnych etapów rozwoju. Z danymi tymi łączy się rozwój indywidualny, różny dla każdego dziecka, zależny od jego możliwości i warunków życia.
U dziecka zdrowego, o normalnym rozwoju, błąd wychowawczy ma relatywnie mniejsze konsekwencje, gdyż młody człowiek jest zdolny do autokorekcji. U dziecka, które ma kłopoty przy każdym wysiłku umysłowym, najmniejsze zakłócenie w stopniowaniu trudności może mieć poważne konsekwencje. Dziecko niepełnosprawne umysłowo przez niewłaściwe z nim postępowanie straci ostatnią szansę na drodze zdobywania wiedzy. Dla wychowawcy ważna jest kolejność działania w pracy z takim właśnie dzieckiem. Należy umieć przygotować dziecko do podejmowania pracy, zdobyć jego uwagę, zainteresowanie dla prowadzonego przedmiotu, pozyskać jego uczestnictwo, aby postępowało tak jak inne dzieci i razem z nimi, pomóc mu w wykonywaniu jego zadania.
I Pojęcie, cele i zadania wychowania specjalnego.
Przyjmując, ze wychowanie oznacza wszelkie zamierzone działania w formie interakcji społecznych mających na celu wywołanie trwałych, pożądanych zmian w osobowościach ludzi, to wychowanie specjalne można określić jako zamierzone, świadome i celowe oddziaływanie na wychowanków z odchyleniami od norm rozwoju, zmierzające do osiągnięcia dostępnego im, możliwie jak najbardziej prawidłowego i najwyższego fizycznego i psychicznego rozwoju oraz przygotowanie ich do życia i pracy zgodnie z powszechnie przyjętymi założeniami wychowawczymi w danym społeczeństwie
Cele wychowania specjalnego są pochodnymi celów wychowania ogólnego. Różnice dotyczą jedynie innego stopnia realizacji oraz specyficznej modyfikacji celów wychowania specjalnego w odniesieniu do różnych kategorii osób odchylonych od normy. Cele te powinny uwzględniać charakter i stopień odchyleń i zmierzać do :
zapewnienia jednostkom odchylonym od normy optymalnego rozwoju intelektualnego i wyposażenia ich w możliwie dostępną im wiedzę ogólną,
przygotowania ich do wykonywania użytecznej pracy zawodowej,
umożliwienie tym jednostkom udziału w życiu kulturalnym społeczeństwa poprzez kształtowanie ich kultury osobistej i społecznej,
rozwoju fizycznego i zdrowotnego.
Zadania wychowania specjalnego oraz ich realizacja winna przygotowywać uczniów i wychowanków do aktywnego i użytecznego udziału w kształtowaniu rzeczywistości społecznej, na miarę ich możliwości.
2. Metody wychowanie - klasyfikacje wg. wybranych autorów.
Metoda wychowania wg H Muszyńskiego to ściśle określony sposób wywierania wpływu na zachowanie się wychowanka poprzez stosowanie nagród i kar.
Sposób wywierania wpływu na aktywność dziecka zależy od 4 elementów :
Wychowawca i jego autorytet,
Aktualny stan rzeczy od którego zależy możliwość zaspokajania potrzeb dziecka,
Otoczenie społeczne, grupa rówieśnicza,
Wychowanek, jego opinie i poglądy.
H. Muszyński dzieli i klasyfikuje metody wychowania następująco;
Metody wpływu osobistego :
Usuwanie sugestii
Perswazja
Oddziaływanie
Wyrażanie aprobaty i dezaprobaty
Metody wpływu sytuacyjnego :
Nagradzanie
Karanie
Instruowanie
Organizowanie doświadczeń wychowawczych
Wywoływanie antycypacji następstw zachowań
Ćwiczenia
Metody wpływu społecznego
Kierowanie samowychowaniem
Metody wychowania wg Konarzewskiego:
Metody indywidualne :
Technika nagradzania i karania
Technika modelowania
Perswazja
Technika zadaniowa
Metody grupowe :
Technika nacisku grupowego
Kształcenia ról i norm grupowych
Kształtowanie grupowych wzorów życia.
3, Wzmocnienia pozytywne.
Często stosowaną techniką w pracy z dzieckiem upośledzonym umysłowo jest wykorzystywanie nagród i kar.
Zazwyczaj nagradza się dziecko, gdy wykona coś prawidłowo. Otrzymuje wtedy coś na co ma ochotę. W ten bezpośredni pozytywny sposób dorośli nagradzają dzieci. Początkowo mogą być zauważalne i konkretne, z czasem nagrody stają się subtelniejsze, np. spojrzenie lub inny dowód uznania. Wielu nauczycieli uważa, że pewne zachowania same w sobie stanowią wzmocnienie i nagrody zewnętrzne, jak jedzenie lub społeczna aprobata, nie są konieczne dla ich podtrzymania. Tymczasem na początku poszczególne zachowania warto nagradzać w nadmiarze. Takie nagrody zwane są wartościami pozytywnymi.
Istnieje duże prawdopodobieństwo, że nagrodzenie konkretnego zachowania spowoduje, iż owo zachowanie w przyszłości wystąpi częściej lub z większą intensywnością.
Poczucie, że jest się nagradzanym umacnia pożądane zachowanie; stąd w psychologii - nagrody nazywa się wzmocnieniami. Samo pojęcie wzmocnienia zakłada, że istnieje coś co można byłoby wzmocnić. Procedura wzmocnień zakłada uprzednie wystąpienie oczekiwanego, pożądanego zachowania, chociażby w formie zaczątkowej, a nawet gdyby to był czysty przypadek.
Przez nagrodę rozumiemy materialne rzeczy (pieniądze, zabawki, słodycze itp.), jak i bardziej psychologiczne wartości : uznanie, zachęta, życzliwy uśmiech, okazanie szacunku słowami.
Inny podział nagród przedstawia J. Pilecki :
Wzmocnienia pierwotne - małe cząstki jedzenia, małe łyki płynu.
Wzmocnienia wtórne - żetony, gwiazdki będące ekwiwalentem, nagrody którą dziecko otrzyma po zdobyciu odpowiedniej ich liczby.
Wzmocnienia społeczne - pocałunki, przytulanie, łaskotanie, głaskanie, pieszczoty, słowna aprobata.
Wzmocnienia stymulujące - czynności takie jak skakanie, bieganie, przeciąganie się, tarzanie, śmiech, - słuchanie muzyki, - wielobarwne wizualne efekty, - aktywność, jaką dziecko samoistnie podejmuje pozostawione samo.
Autor powyższej klasyfikacji uważa, że jedynie gruntowne poznanie dziecka, wyodrębnienie czynności sprawiających mu przyjemność umożliwi stworzenie indywidualnego systemu nagród i kar. Kod wzajemnej sygnalizacji pomiędzy wychowawcą a dzieckiem wytworzy się na drodze wspólnego obcowania i może okazać się pożytecznym kanałem nadawania wzmocnień typu społecznego.
Kolejną klasyfikację wzmocnień i zasady ich stosowania chciałabym przytoczyć za E. Schoplerem , który wzmocnienia pozytywne zestawia w porządku odpowiadającym procesowi rozwoju. Oznacza to, że dziecko najmłodsze lub wskazujące największe zaburzenia w rozwoju musi otrzymywać konkretne nagrody natychmiast po wystąpieniu pożądanego zachowania, aby zrozumieć pozytywną reakcję dorosłego, podczas gdy starsze bardziej rozwinięte dziecko zrozumie aprobatę społeczną i opóźnione nagrodzenie.
Konkretne nagrody - stosowane kiedy poziom zrozumienia interakcji przez dziecko jest niski. Często najbardziej skuteczne są konkretne wzmocnienia lub jedzenie. Na początku należy je podawać bezpośrednio po wystąpieniu każdego pożądanego zachowania. Stopniowo gdy dziecko zaczyna lepiej rozumieć pochwałę społeczną i jest w stanie czekać na ogrody, wręczamy je coraz rzadziej. Błędne użycie tego typu wzmocnienia może wystąpić, kiedy dziecko otrzymuje jedzenie niewskazane z powodów dietetycznych lub w inny sposób szkodliwe dla jego zdrowia. Należy zwrócić uwagę także na to, aby nie posługiwać się zbyt często jedzeniem jako wzmocnieniem, ani nie podawać go wtedy, gdy dotychczasowa nagroda utraci swoją skuteczność. Jedzenie przestaje być nagrodą gdy dziecko nie ma na nie ochoty lub jeśli, już mu ono nie smakuje. Konkretne nagrody zawsze łączy się z pochwałą społeczną.
Wzmocnienie społeczne - odwołuje się do pewnej formy interakcji społecznej, która sprawia, że dziecko w dalszym ciągu zachowuje się w pożądany sposób. Może wystąpić w postaci pełnego aprobaty poklepania, wyrażenia „dobrze”, potakiwania czy uśmiechu. Ta forma nagrody występuje najczęściej i jest doceniana przez dziecko w każdym wieku. Każda rodzina ma własny styl okazywania aprobaty i rodzice mogą zasugerować, jaka pochwała społeczna jest szczególnie skuteczna w przypadku ich dziecka. Nagrody społeczne mogą być błędnie użyte, jeśli nie są zrozumiałe dla dziecka i tym samym nie wzmacniają pożądanego zachowania. Dziecko może nie lubić kiedy jest dotykane, a poklepanie po głowie może wywołać u niego nieprzyjemne odczucie. W mojej pracy zawodowej obcuję z dzieckiem autystycznym, Kamil K. Lat 15, które nie pozwala na żaden gest dotykowy. Wygląda to w ten sposób, że czasem wyprzedzi mój gest i odsunie moją rękę, innym razem otrzepie miejsce dotknięte przeze mnie. Inne dziecko z którym prowadzę zajęcia, tj. Patryk K. Lat 8 wykonuje reakcje przypominające obronę, co może sugerować, że jego środowisko rodzinne nie jest pozbawione przemocy. Potwierdza moje przypuszczenia również to, że sam jest bardzo agresywny.
Nagrody w postaci żetonów - czyli przedmioty, jakie dziecko otrzymuje jako oznakę aprobaty dorosłego. Jednocześnie te przedmioty informują je , jak długo będzie musiało czekać na uzyskanie pożądanego przywileju czy na inne konsekwencje wynikające z dobrego zachowania. Gospodarce żetonowej chciałabym poświecić odrębny rozdział tej pracy.
Wzmocnienia przez poczucie własnej kompetencji - polegają na doznaniu przyjemności dzięki doświadczeniu siebie jako osoby kompetentnej. Jest szczególnie ważne w procesie rozszerzania samodzielnej pracy dziecka i należy tego rodzaju wzmocnień uważnie poszukiwać. Wiele dzieci podejmuje w wolnym czasie czynności, które z łatwością potrafią wykonać i będą je powtarzać, ponieważ świadomość sprawnego wykonania zadania sprawia im dużo radości. Najwyższą formą pochwały jest uznanie, że dziecko jest kompetentne, potrafi dokonywać prawidłowych wyborów i umie kontrolować swoje zachowanie w taki sposób, by spełniać oczekiwania dorosłych.
Innym rodzajem nagrody, o której wspomina O. Ivar Lovaas, jest unikanie doznań ujemnych. Zazwyczaj dziecko czuje się zaniepokojone niepowodzeniem, poprawne zachowanie zmniejsza jego niepokój lub zmartwienie. Jednakże niektóre dzieci niepełnosprawne nie czują takiego niepokoju i napięcia z powodu omyłki. Często wydają się szczęśliwe i zadowolone z siebie i świata, mimo, iż znajdują się w tyle za rówieśnikami. W takich przypadkach wychowawca może zakłócić ich spokój i zaniepokoić tym, że popełniło błąd, wstrzymując nagrody dodatnie lub okazując dezaprobatę dla ich zachowania. Robi się to aby zwiększyć motywację dziecka do nauki i w ten sposób pomóc mu zredukować przyszłe kłopoty. W literaturze ten rodzaj nagradzania określany jest mianem wzmocnienia ujemnego, ponieważ zachowanie zostaje wzmocnione przez usunięcie elementu o ujemnym charakterze.
Posługując się nagrodami, trzeba pamiętać, że należy się nimi posługiwać w sposób oszczędny, a więc na początku kiedy uczymy dziecko wszystkiego, konieczne jest nagradzanie wszystkiego, potem używanie nagród sporadycznie. Ważne jest także, by jak najszybciej przejść od nagród biologicznych do nagród społecznych. Powinno to mieć miejsce wtedy kiedy po przerwaniu nagradzania jedzeniem jego zachowanie nie ulegnie dezintegracji, będzie to właściwy moment.
4. Gospodarka żetonowa i system punktowy - forma kierowania zachowaniem
Gospodarka żetonowa jest systemem motywacji, który wymaga dostosowania indywidualnego zachowania do wzmocnienia poprzez konkretne wydarzenie lub żeton, który może zostać następnie wymieniony na różnorodne dodatkowe wzmocnienia. Początkowo jako środek wymiany musi być wybrany sam żeton. Żetonami mogą być monety okolicznościowe, plastikowe karty kredytowe, znaczki, kupony i inne. Przykładami żetonów używanych do pracy z małymi dziećmi lub osobami specjalnej troski mogą być uśmiechnięte słoneczka, gwiazdki, nalepki, punkty, karty, klocki itp.
System żetonowy jest skutecznym narzędziem w pracy nad ulepszaniem zachowania w pozytywny sposób i stanowi jeden z zasadniczych elementów psychologii behawioralnej. Jest to szczególnie widoczne w przypadkach gdzie mniej ustrukturowane metody okazały się nieskuteczne. Ważnym a często niedostrzeganym aspektem dobrze stosowanej gospodarki żetonowej jest fakt, że nie tylko dostarcza ona struktury osobie, której zachowanie ma być zmienione, ale także dostarcza struktur głęboko zmieniające zachowanie osoby, która stosuje gospodarkę żetonową.
Gospodarka żetonowa to system motywowania wykorzystujący żetony do wypełnienia przerwy między pożądanym zachowaniem a nagrodą za to zachowanie. Żetony są przyznawane natychmiast po poprawnym zachowaniu i później wymieniane na aktywności, przywileje i inne rzeczy stanowiące nagrodę dla danej osoby.
Żetony pełnią taką funkcję jak pieniądze w naszym społeczeństwie. Osoba otrzymuje żeton za pożądane zachowanie. Uczy się natychmiast, że warto powtórzyć zachowanie, za które dostała żeton. W późniejszym czasie żetony są wymieniane na samodzielnie wybrane nagrody.
Podstawowe kroki wzmacniania konkretnego zachowania :
Określenie zachowań docelowych - należy skupić się na jednym lub więcej pozytywnym zachowaniu, które chcemy wzmocnić. Zachowanie musi być obserwowalne i umożliwiające określenie częstotliwości jego występowania.
Wybór żetonów - należy pamiętać, że żetony służą do wymiany na przedmiot lub czynność stanowiącą nagrodę dla danej osoby.
Żetony powinny być łatwo dostępne - żetony muszą być przedmiotami lub symbolami dostępnymi natychmiast. Rzeczą kluczową jest aby osoba mogła zobaczyć i policzyć wartość żetonów.
Żetony muszą być łatwe do stosowania - bardzo ważne jest, aby osoba dająca żetony miała je cały czas pod ręką. Jednym z najważniejszych składników gospodarki żetonowej jest to, że poprawne zachowanie zostaje nagrodzone natychmiast. Osoba p[przydzielająca wzmocnienia nie ma czasu na to, żeby szukać żetonów. Muszą one być dostępne ciągle, ponieważ ich główną funkcją jest stworzenie pomostu pomiędzy momentem wystąpienia pożądanego zachowania, a wzmocnieniem za to zachowanie. Żetony nie powinny być ani nieporęczne ani drogie.
Żetony muszą być trudne do podrobienia przez tych, którzy je otrzymują - żetony, podobnie jak pieniądze, tracą swoją wartość, jeśli są łatwe do podrobienia. Należy wybrać żetony niepowtarzalne w danym otoczeniu.
Wybór przedmiotu, przywileju i innych pozytywnych bodźców, stanowiących nagrodę za poprawne zachowanie - jest to szczególnie ważny krok ale też i bardzo trudny. Wymaga bowiem dobrej znajomości ucznia, jego zamiłowań i przyzwyczajeń. Jednym ze skutecznych sposobów zdecydowania, co jest motywujące dla danej osoby, jest obserwowanie, jakie czynności wybiera ta osoba, kiedy nie dostaje żadnych szczególnych poleceń. Jest bardzo prawdopodobne, że te czynności są wybierane przez tą osobę jako jej indywidualna nagroda. Inna procedura przewiduje zapytanie danej osoby, co jest dla niej nagroda. Można wybrać zwyczaj umożliwiający uczniom wyrażanie swoich potrzeb. Istnieją liczne sposoby dostarczania takich możliwości. Można wybrać konkretny czas każdego tygodnia, w którym danej osobie będą zadawane pytania i będzie ona mogła werbalnie wyrazić swoje preferencje. Tak samo skutecznym, a mniej pochłaniającym czas sposobem, jest użycie następującego kwestionariusza ;
Kwestionariusz nagród
Imię ................................................. Data.....................................
Jeżeli mógłbym wybrać czynność lub przywilej, wybrałbym :
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
Jeżeli mógłbym wybrać przedmioty, które chciałbym mieć na własność,
Byłoby to ...(Mogą to być książki, czasopisma, jedzenie, zabawki, gry) :
........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
Należy pamiętać, że wydarzenie lub przedmiot, który może wydawać się nagrodą dla nauczyciela, nie musi stanowić nagrody dla ucznia. Istnieje wyraźna różnica pomiędzy nagrodą, a wzmocnieniem. Nagrodą może być coś o czym subiektywnie uważa się, że spodoba się danej osobie. Wzmocnienie to wydarzenie lub przedmiot, które prowadzą do zwiększenia częstotliwości występowania pożądanego zachowania. Niezwykle ważne jest, by nagrody wzmacniały docelowe zachowania, a więc by stały się wzmocnieniami.
Zaplanowanie systemu wymiany - zaplanowanie systemu wymiany żetonów dokonujemy poprzez następujące działania ;
Określenie, jakie zachowanie jest wymagane do otrzymania żetonu czy żetonów.
Upewnienie się, że żetony będą dostarczane natychmiast po prawidłowej odpowiedzi.
Określenie wartości wszystkich przywilejów i przedmiotów. Osoby muszą wiedzieć ile żetonów muszą zdobyć, żeby dostać swoją nagrodę.
Określenie czasu i miejsca wymiany, a także osoby, która będzie nadzorować.
Często występują trudności z określaniem wartości przedmiotów i czynności. Tą umiejętność nabywa się poprzez praktykę, metodą prób i błędów. Dobrym sposobem do podjęcia decyzji w kwestii, jaka ilość pożądanego zachowania zasługuje na wypłatę, jest zaproponowanie uczniom kilku przedmiotów posiadających zróżnicowane „koszty”. Można ułożyć menu przedmiotów i przywilejów, które będzie można „kupić” za odpowiednią ilość żetonów. Kluczem jest używanie wielu odmian wzmocnienia.
6. Kary
Kary stosuje się aby wyeliminować lub ograniczyć pojawianie się pewnych zachowań. Najłagodniejsze formy kary występują spontanicznie i są niezbędnym składnikiem kształtowania odpowiedniego zachowania. Są to takie reakcje dorosłego jak potrząsanie głową, mówienie „nie”, zmarszczenie brwi, odebranie zabawki czy niewykorzystanego przyrządu, odprowadzenie dziecka na bok za rękę oraz łagodne, krótkie upomnienie. Te najłagodniejsze formy krótkiej reakcji przedstawiają nikłe zagrożenie dla dobra dziecka.
Rozróżnianie między łagodnymi i poważnie restrykcyjnymi technikami nie zawsze jest wyraźne. Ich kwalifikacja może się zmieniać w zależności od konkretnego dziecka i sytuacji. Surowość postępowania można osądzić jedynie na podstawie indywidualnego postrzegania przez dziecko danego doświadczenia. Organizacje istniejące i agencje rządowe poddają coraz większej regulacji techniki postępowania z dziećmi niepełnosprawnymi, co zmusza dorosłego do zaznajomienia się z obowiązującymi na danym terenie przepisami zanim podejmie decyzję zastosowania którejkolwiek techniki karania.
Rodzaje kar :
Łagodne środki restrykcyjne - wygaszenie jest technicznym pojęciem zaczerpniętym z literatury poświęconej warunkowaniu zachowania. Oznacza ignorowanie lub lekceważenie zachowania. Technika ta w przypadku zastosowania jej wobec lekko irytujących, nie stanowiących zagrożenia zachowań, nie jest ryzykowna. Wygaszenie przynosi rezultaty, o ile stosuje się je konsekwentnie. Z tego powodu ważne jest, aby istniała współpraca pomiędzy nauczycielem a rodzicami. Należy uważać by wygaszenie nie przekształciło się w ignorowanie dziecka, wykraczające poza zamierzone zachowanie. Świadomie lekceważąc niepożądane zachowania nauczyciel musi jednocześnie zwracać baczną uwagę na działania dziecka i umieć nagrodzić pożądane zachowanie natychmiast po jego wystąpieniu.
„Time - out” : pozbawienie doznań pozytywnych - przerwanie wzmocnienia pozytywnego oznacza przerwę w mającym miejsce programie wzmocnienia pozytywnego w celu uzyskania pożądanej reakcji. Zaliczamy tu odwrócenie się tyłem do dziecka i umieszczenie nagród poza jego zasięgiem. Wspólnym elementem tych działań jest zasygnalizowanie dziecku, że przez pewien czas zostanie pozbawione doznań pozytywnych. Nazwa metody pochodzi od nazwy „time - out” (czyli czas odizolowania od nagrod pozytywnych). Z definicji, ta technika przydaje się jedynie w sytuacjach, w których nie występuje wzmocnienie pozytywne, uzyskiwane od innych osób. Zazwyczaj może wystąpić w czasie zajęć, kiedy dorosły znajduje się w stanie kontrolowanej interakcji z dzieckiem. Niepożądane zachowanie dziecka wywołuje czasowe przerwanie uwagi i interakcji ze strony dorosłego. Błędne użycie tej techniki występuje, gdy dziecko lubi przerwy i zachowuje się źle, by je w ten sposób wywołać.
Społeczna dezaprobata - oznacza powszechnie stosowany sposób przekazywania dziecku informacji, że jego zachowanie nie jest akceptowane. Dezaprobata powinna przyjąć zrozumiałą dla dziecka formę. (od potrząśnięcia głową do głośnego „nie”). Należy zwrócić uwagę aby dezaprobata nie wzmacniała tego zachowania, które ma za zadanie zahamować. Wiele dzieci woli negatywną uwagę dorosłego od żadnej uwagi .nauczyciel powinien dopilnować, by znacznie częściej poświęcał dziecku tzw. pozytywną uwagę niż negatywna.
Deprywacja - oznacza pozbawienie dziecka jego własności czy regularnie występujących wydarzeń lub przywilejów dostępnych dla jego rówieśników. Ta technika skuteczna jest w przypadku dzieci znajdujących się na wyższym poziomie lub\i starszych, które potrafią zrozumieć jej znaczenie Jej skuteczność zanika przy nazbyt częstym stosowaniu. Jeśli dorosły stosuje deprywację raz na tydzień, powinien ponownie rozważyć sens posługiwania się tą techniką i prowadzić systematyczne zapisy, co pozwoli ocenić jej skuteczność.
Hiperkorekcja - technikę hiperkorekcji zaproponowali Fox i Azrin w celu ograniczenia u osób niepełnosprawnych umysłowo zachowań agresywnych i niszczycielskich. Hiperkorekcja została opracowana jako alternatywa dla kary. Dobrą stroną tej techniki jest nie tylko jej skuteczność, lecz również minimalizacja „negatywnych właściwości” kary.Technika ta może przyjąć formę praktyki pozytywnej lub intensywnego trenowania zachowania alternatywnego przez krótki okres 15 - 30 min. W przypadku zastosowania pierwszej odmiany, jeśli dziecko systematycznie, lub celowo rozlewa mleko, może otrzymać polecenie wyczyszczenia całej podłogi. W drugim przypadku dziecko, które ciągle drze papier zostanie skłonione do przedzierania kart papieru na małe skrawki. Hiperkorekcję stosuje się zazwyczaj przy próbie opanowania zachowania stanowiącego stosunkowo duże zakłócenia. Nie stosuje się jej spontanicznie, przeciwnie, należy ją uważnie zaplanować, zapisać i udokumentować. Nie wolno stosować jej w sposób agresywny, który może nieodwracalnie wzmocnić niepożądane zachowanie. I chyba najważniejsza uwaga, iż trudno posługiwać się tą metodą bez personelu pomocniczego.
Pozbawienie posiłku - może okazać się łagodną lub surową metodą. Można ją uznać za surową karę, jeśli łączy się z odebraniem jedzenia w czasie regularnych pór spożywania posiłku. Krótkie przerwy w otrzymywaniu posiłku wywołane ćwiczeniem umiejętności zachowania przy stole pozwalają umieścić tę technikę w kategorii łagodnych kar. Każda technika systematycznego pozbawiania prawa do posiłku musi zostać wcześniej zaplanowana i nie może mieć spontanicznego charakteru.
Kara fizyczna - w formie klapsów, klepnięć w pupę czy rękę dziecka często pojawia się spontanicznie w normalnych interakcjach rodziców i dzieci. Tą techniką można także posłużyć się w klasie, o ile rodzice wyrazili zgodę i jeśli jest to zgodne z przepisami szkoły. Warto czasami w ten sposób przywołać uwagę i kontrolę, by unikać stosowanie bardziej surowych kar. Należy jednak zwrócić uwagę, by w trakcie pracy z zastosowaniem tej techniki, zajęciom towarzyszyły zawsze zdecydowanie pozytywne wzmocnienia. Klapsów nie wolno aplikować bez ostrzeżenia ani wcześniejszej próby odwołania się do mniej kontrowersyjnych metod. Nie wolno ich wymierzać nie otrzymawszy uprzednio zgody wszystkich odpowiedzialnych za dziecko dorosłych. Mogą one, jeśli zostaną zastosowane w nieodpowiedni sposób, wzmocnić nieodpowiednie zachowania.
Techniki bardzo restrykcyjne lub stanowiące znaczne ryzyko. - Następujące techniki należy stosować jedynie wtedy, kiedy zachowanie stanowi zagrożenie dla dziecka i jego otoczenia. Przed przystąpieniem do nich należy wypróbować mniej restrykcyjne techniki. Jeśli jednak ich zastosowanie uzna się za konieczne, należy opracować plan terapii, który zaangażuje wszystkich odpowiedzialnych za dziecko dorosłych. Plan modyfikacji zachowania musi być ograniczony w czasie i powinien brać pod uwagę rezultaty i ryzyko zastosowania techniki lub jej zaniechania.
Izolacja - oznacza umieszczenie dziecka w zamkniętej lub w inny sposób odizolowanej przestrzeni. Powyższą technikę można zastosować jedynie w przypadku, kiedy istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, że zachowanie dziecka doprowadzi do jego fizycznego uszkodzenia lub zranienia innych osób. Nie należy jej jednak stosować w przypadku wystąpienia zachowań prowadzących do samookaleczeń, ponieważ mogą nadal występować w zamknięciu. Zamknięcie powinno być konsekwencją precyzyjnie określonego zachowania. Pomieszczenie przeznaczone do tego celu nie może stanowić zagrożenia, musi mieć odpowiednią wentylacje i oświetlenie. Powinna istnieć możliwość obserwowania dziecka. Izolacja nie powinna przynosić konsekwencji w postaci niknięcia wykonania prośby. Po okresie izolacji należy skłonić dziecko do wykonania zadania.
Wygaszanie w chwili wystąpienia ryzyka - ignorowanie lub lekceważenie zachowania zastosowane wobec potencjalnie niebezpiecznych zachowań. Wygaszanie tego typu może być szczególnie niebezpieczne, ponieważ eliminowane zachowania wykazują tendencje wzrostowe, zanim nastąpi ich wygaszenie.
Stymulacja przez bodźce awersyjne - oznacza zastosowanie przykrego fizycznie lub niewygodnego bodźca, zależnego od reakcji. Technika ta może przynieść szczególnie dobre efekty przy redukcji zachowań agresywnych, gdy nie można ich w inny sposób wyeliminować. Gdyby tak poważna metoda stała się niezbędna, należy podjąć następujące środki ostrożności : zastosować ją może tylko dorosły, który odbył przeszkolenie w tej dziedzinie, bodziec awersyjny musi być konkretny i wymierny, zachowanie podlegające eliminacji musi być precyzyjnie określone, natomiast tego typu stymulacja przez bodźce awersyjne może wystąpić jedynie w odniesieniu do tego zachowania.
Terapia przy użyciu środków farmakologicznych - uważana jest za niezwykle ryzykowną, ponieważ po upływie znacznego czasu przynosi szkodliwe efekty uboczne, jak na przykład spowolnienie ruchowe i niesie nie zbadane dotychczas możliwości ryzyka dla zdrowia dziecka. Ta metoda staje się skuteczna do opanowania zachowania hiperaktywnego i zmniejszeniu irytacji.
Opisane powyżej techniki kontrolowania zachowania stosowane są przez nauczyciela w celu wywołania konkretnego zachowania lub eliminowania zachowań zakłócających proces edukacji. Wiele osób upośledzonych umysłowo potrzebuje nie tylko pomocy w nabyciu nowych rodzajów zachowań, lecz również musi oduczyć się takich postaw, które świadczą o nieprzystosowaniu, jak choćby okazywanie złości w chwilach frustracji czy spędzanie wielu godzin w samotności na bezsensownej, rytualistycznej zabawie. Powyższe metody wychowawcze pozwalają i pomagają nauczycielom i rodzicom zrozumieć te kłopotliwe zachowania i nauczyć dzieci uczniów lepiej sobie z nimi radzić. W rezultacie właściwego stosowania powyższych technik wychowawczych uczniowie powinni sprawiać mniej kłopotów w szkole i łatwiej przystosowywać się do wymagań środowiska.
7.Techniki eliminacji zachowań zakłócających naukę.
W czasie przystosowania się do nauki szkolnej dzieci upośledzonych umysłowo mogą wystąpić i zazwyczaj występują problemy w postaci zachowań zakłócających naukę. Mogą przybierać różną formę, jak np. napady złości i agresji, trudne do powstrzymania rytualne i stereotypowe manieryzmy, słaba motywacja, brak właściwej koncentracji.
Ten rozdział pracy przytoczy kilka sposobów eliminacji zachowań zakłócających naukę z dzieckiem upośledzonym.
Zanim zastosuje się jakąkolwiek technikę zmierzającą do wyeliminowania wszelkich zakłócających naukę zachowań, należy ustalić, co dziecko chce swoim zachowaniem osiągnać. Prawdopodobnie istnieją dwie przyczyny takiego postępowania. Po pierwsze dziecko próbuje uniknąć wykonania zadania. Po drugie, może w ten sposób starać się zwrócić na siebie większą uwagę dorosłego. Jego marudzenie, płacz, krzyki, rzucanie przedmiotami służącymi do wykonania zadania, rzucanie na podłogę, gwałtowne wyginanie pleców, gryzienie nauczyciela lub samego siebie należą do zachowań, które mogą stanowić próbę ucieczki przed wymaganiami lub przyciągnięcia uwagi i wywołania u nauczyciela zaniepokojenia lub zakłopotania. W takich przypadkach można zastosować techniki, strategie lub metody wychowawcze opisane we wcześniejszych rozdziałach pracy.
Jedną z technik eliminowania zachowań zakłócających pracę z dzieckiem, jest wygaszanie proste. Wygaszanie proste należy do najbardziej skutecznych i najmniej złożonych technik. W przypadku wystąpienia jakiejkolwiek formy zachowania zakłócającego powinno się zachowywać tak jak gdyby nic się nie stało. Nie należy zwracać uwagi na dziecko , kiedy zachowuje się niegrzecznie i pokazać, że takim zachowaniem nie robi żadnego wrażenia na osobie z nim pracującej. Nie należy spoglądać na dziecko i odkładać swoich poleceń. Prawdopodobnie dziecko porzuci zachowanie tego typu, kiedy zrozumie, że nic przez to nie zyska. Wygaszenie proste można stosować tylko w przypadku zachowania o średnim stopniu natężenia. Nie można ignorować dziecka, kiedy gryzie nauczyciela lub demoluje mieszkanie. W takich przypadkach dla zmniejszenia rozmiarów ataku, konieczna może być izolacja lub inna kara.
Izolacja i jest kolejną techniką stosowaną do eliminowania zachowań zakłócających naukę. Patrz rozdział 6.
Zasady kontrolowania zachowania występują i obowiązują w każdej sytuacji nauczania. Dorosły nagradza, pochwala starając się utrwalić pożądane zachowanie, natomiast karze, gani próbując wyeliminować zachowania niepożądane. Wiele ćwiczeń wykorzystywanych do pracy z dziećmi normalnymi, można wykorzystać w pracy z grupą dzieci niepełnosprawnych umysłowo. Kiedy wchodzimy w interakcję z dzieckiem upośledzonym umysłowo, udzielamy temu dziecku zarówno pozytywnych jak i negatywnych wzmocnień. Nauczanie i wychowanie dzieci przynosi największe efekty, kiedy sygnały pozytywne są silniejsze i występują częściej niż sygnały negatywne. Oba typy wzmocnień są jednak konieczne w kierowaniu i uczeniu dziecka. Kiedy dziecko rozumie nasze sygnały i reaguje w prawidłowy sposób , interakcja ma charakter spontaniczny i nie wymaga dalszych zabiegów.
BIBLIOGRAFIA
T. Ayllon, Jak stosować gospodarkę żetonową i system punktowy, Stowarzyszenie Pomocy Osobom Autystycznym, Gdańsk 2000.
A. Brauner, Postępowanie wychowawcze w upośledzeniu umysłowym, WSP, Warszawa 1995.
S. Kuczkowski, Strategie wychowawcze, Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, Kraków 1985.
O. Ivar Lovaas, Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo, WSP, Warszawa 1993.
I. Jundził, Nagrody i kary w wychowaniu, Warszawa 19986.
J. Pilecki, Usprawnienie, wychowanie i nauczanie osób z głębszym upośledzeniem umysłowym, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2000.
E. Schopler, Techniki nauczania dla rodziców i profesjonalistów, SPOA, Gdańsk 1995.
J. Sowa : Pedagogika Specjalna w zarysie, Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 1997.
Tamże
O. Ivar Lovaas :Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo, WSP, Warszawa 1993.
S. Kuczkowski, Strategie wychowawcze, Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, Kraków 1985.
J. Pilecki, Usprawnianie, wychowanie i nauczanie osób z głębszym upośledzeniem umysłowym, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2000.
E. Schopler, Techniki nauczania dla rodziców i profesjonalistów, Stowarzyszenie Pomocy Osobom Autystycznym, Gdańsk 1995.
O. Ivar Lovaas, Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo, WSP, Warszawa 1993.
Tamże.
T.Ayllon, jak stosować gospodarkę żetonową i system punktowy, Stowarzyszenie Pomocy Osobom Autystycznym, Gdańsk 2000.
E.Schopler, techniki nauczania dla rodziców i profesjonalistów, SPOA, Gdańsk 1995.
O. Ivar Lovaas, Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo, WSP, Warszawa 1993.
14