55.1. Stawia się kropkę po skrócie, który jest początkową literą lub początkowymi literami skróconego wyrazu, np.

skróty rodzime: a. (= albo), g. (= godzina), o. (= ojciec), n. (= nad), p. (= pan, pani), r. (= rok, rodzaj), s. (= strona, siostra, syn), t. (= tom, tempo, tenor), al. (= aleja), bł. (= błogosławiony), dyr. (= dyrektor), godz. (= godzina), hr. (= hrabia), jun. (= junior), lic. (= licencjat), mies. (= miesiąc), ob. (= obywatel), os. (= osiedle), por. (= porównaj), prof. (= profesor), pl. (= plac, plan, plansza), ryc. (= rycina), ul. (= ulica), zob. (= zobacz), żeń. (= żeński);

skróty obce: a. (= łac. anno — w roku), s. (= łac. sanctus — święty), v. (= 1. łac. vel — albo, 2. łac. versus — wiersz, 3. łac. verte! — odwróć kartkę!, 4. łac. vide — zobacz, patrz), al. (= 1. łac. a linea — od nowego wiersza, 2. łac. alias — inaczej, czyli), ib. a. ibid. (= łac. ibidem — tamże), pl. (= łac. pluralis — liczba mnoga).

UWAGI:

1) W języku polskim skrót pojedynczego wyrazu kończy się na spółgłoskę. Do wyjątków należą: a. (= albo), o. (= ojciec) oraz skróty zapożyczone, np. ha (= hektar).

2) Jeśli skrót kończy się na spółgłoskę miękką, której miękkość oznaczona jest w wyrazie nieskróconym literą i, np. junior, rycina, godzina, miesiąc, osiedle, to w skrócie miękkość ta nie jest zaznaczana: jun., ryc., godz., mies., os.

3) Jeśli skrót kończy się na spółgłoskę miękką, której miękkość zaznaczona jest w wyrazie nieskróconym znakiem diakrytycznym, to w skrócie także znak ten pozostawiamy: żeń. (= żeński).

4) W tekście skróty piszemy tym samym rodzajem pisma co inne wyrazy, tzn. w środku zdania nie używamy przy zapisie skrótu kursywy, nie stosujemy także wielkich liter.

5) Jest wiele skrótów wieloznacznych: pisane tak samo, znaczą co innego. Por. np. skróty: s., al., v. Ich znaczenie odczytujemy z kontekstu, w jakim zostały użyte.

6) Jeśli skrót kończy wypowiedzenie, to jego kropka jest jednocześnie kropką kończącą to wypowiedzenie, np. To jest spółka z o.o.

55.2. Dla oznaczenia liczby mnogiej stosujemy skróty podwojone. W tym celu skróty jednoliterowe łączymy, stawiając na końcu kropkę, np.

oo. (= ojcowie), pp. (= państwo), ss. (= strony, siostry, synowie);

skróty dłuższe powtarza się i po każdym z nich stawia kropkę, np.

prof. prof. (= profesorowie), dyr. dyr. (= dyrektorzy), kol. kol. (= koledzy).

W przypadkach zależnych zarówno w liczbie pojedynczej, jak i liczbie mnogiej nie dodajemy końcówek fleksyjnych, np.

Z prof. (= profesorem) Kowalskim pojechaliśmy na konferencję do Paryża;

Informacja dla prof. prof. (= profesorów) Kowalskiego i Nowaka.

UWAGA: Skróty mgr, dr, prof., inż. itp. stawiamy tylko przed nazwiskami i nie używamy ich jako samodzielnych wyrazów.

55.3. Stawia się tylko jedną kropkę po skrócie nazwy dwu- lub wielowyrazowej, jeżeli wyrazy następne rozpoczynają się od spółgłoski, np.

bm. (= bieżącego miesiąca), ds. (= do spraw), cdn. (= ciąg dalszy nastąpi), itd. (= i tak dalej), itp. (= i tym podobne), jw. (= jak wyżej).

UWAGA: W nielicznych przypadkach stawia się kropkę po skrócie każdego wyrazu dla odróżnienia dwóch podobnych zapisów, np. br. (= bieżącego roku), ale: b.r. (= bez roku; brak roku wydania).

55.4. Jeśli w nazwie dwu- lub wielowyrazowej drugi wyraz lub któryś z następnych rozpoczyna się od samogłoski, to skrót tej nazwy ma kropkę po skrócie każdego wyrazu, np.

b.u. (= bez uwag), m.in. (= między innymi), n.e. (= naszej a. nowej ery), c.o. (= centralne ogrzewanie), p.o. (= pełniący obowiązki), o.o. (= ograniczona odpowiedzialność).

55.5. W skrótach obcych nazw wielowyrazowych zasadniczo kropkę stawia się po każdym wyrazie, np.

a.t. (= łac. a tergo — od tyłu, ułożony w porządku alfabetycznym ostatnich liter wyrazów), a.c. (= łac. anno currente — w roku bieżącym), a.i. (= łac. ad interim — tymczasowo, zastępczo), a.m. (= łac. ante meridiem — przed południem), e.i. (= łac. eo ipso — tym samym, dlatego), l.c. (= łac. loco citato — w miejscu cytowanym), o.c., op.cit. (= łac. opus citatum, opere citato — dzieło cytowane, w cytowanym dziele),

ale: ac (= łac. a capite — od głowy, od początku wiersza), at (= atmosfera techniczna — jednostka ciśnienia).

55.6. Stawia się kropkę po skrótach obcych jednostek monetarnych, np.

dol. (= dolar), kop. (= kopiejka), kor. (= korona), pes. (= peseta).

55.7. Nie stawia się kropki po skrótach polskich jednostek monetarnych: zł (= złoty), gr (= grosz).

55.8. Nie stawia się kropki po skrótach jednostek miar i wag (mają one przeważnie charakter międzynarodowy), np.

a (= ar), dag (= dekagram), g (= gram), ha (= hektar), kg (= kilogram), kp (= kilopond), m (= metr), l (= litr).

55.9. Nie stawia się kropki po skrótach składających się z pierwszej i ostatniej litery wyrazu skróconego, jeśli ten skrót użyty jest w mianowniku, np.

dr (= doktor), nr (= numer), wg (= według).

Również nie stawia się kropki po skrótach składających się z pierwszej i ostatniej litery oraz jednej z liter środkowych oznaczających spółgłoskę, np.

mgr (= magister), mjr (= major), płk (= pułkownik).

55.9.1. Stawia się kropkę, jeśli tego typu skrót użyty jest w innym niż mianownik przypadku, np.

Podaj to dr. Nowakowi. Nie zdałem egzaminu u dr. Nowaka. Byłem na spotkaniu z mgr. Kwiatkowskim. Wyrażał się dobrze o płk. Kowalskim. Czytałem ten artykuł w drugim nr. „Poradnika Językowego”.

Zamiast stawiania kropki po skrótach w przypadkach zależnych możemy je zapisać w takiej formie:

Podaj to drowi Nowakowi. Nie zdałem egzaminu u dra Nowaka. Byłem na spotkaniu z mgrem Kwiatkowskim. Wyrażał się dobrze o płku Kowalskim. Czytałem ten artykuł w 2. nrze „Poradnika Językowego”.

55.9.2. Po skrótach tego rodzaju odnoszących się do kobiet kropki nie stawiamy, np.

Podaj to dr Nowak. Nie zdałem egzaminu u dr Nowak. Byłem na spotkaniu z mgr Kwiatkowską.

55.9.3. Dla oznaczenia liczby mnogiej zapisujemy skrót dwa razy bez stawiania kropek, np.

dr dr (= doktorowie), mgr mgr (= magistrzy), mjr mjr (= majorowie).

UWAGA: Skróty te możemy zapisać także w takiej formie: drowie, drzy (= doktorowie, doktorzy), mgrzy, mgrowie (= magistrzy, magistrowie), mjrowie (= majorowie).

W przypadkach zależnych albo używamy form typu drów, mjrach, albo stawiamy kropkę po każdym skrócie (i nie oddzielamy tych skrótów przecinkiem), np. Wysłuchano opinii dr. dr. Jana Wróbla i Zbigniewa Zięby.

55.10. Nie stawia się kropki po skrótach używanych w matematyce i fizyce (mają one charakter międzynarodowy), np.

A (= amper), cos (= kosinus), cosec (= kosekans), log (= logarytm), P (= puaz), R (= rentgen), s (= droga), t (= czas), v (= prędkość).

55.11. Nie stawia się kropki w symbolach nazw pierwiastków chemicznych (mają one charakter międzynarodowy), np.

Ac (= aktyn), Ra (= rad), P (= fosfor).

55.12. Nie stawia się kropki po skrótach nazw gwiazdozbiorów i ksiąg biblijnych, np.

UMa (= łac. Ursa Maior — Wielka Niedźwiedzica), UMi (= łac. Ursa Minor — Mała Niedźwiedzica), Com (= łac. Coma Berenices — Warkocz Bereniki), Ag (= Księga Aggeusza), Am (= Księga Amosa).

55.13. Nie stawia się kropki po większości skrótów wojskowych, np.

ckm (= ciężki karabin maszynowy), rkm (= ręczny karabin maszynowy), pm (= pistolet maszynowy).

UWAGA: W pisowni skrótów nie należy używać znaków nieliterowych, np. Sulejów n/Pilicą zamiast Sulejów nad Pilicą albo Sulejów n. Pilicą. Należy także unikać zapisów w/g, d/s zamiast wg, ds. albo według, do spraw. Wyjątkiem są tu skróty określające rodzaje statków typu M/s a. m/s (ang. motor ship — statek motorowy).

56.1. Kropka w pisowni skrótowców

W skrótowcach rodzimych i obcych przyswojonych nie stawiamy kropki, np. FSO, UJ, USA (mimo ang. U.S.A.), PS (mimo łac. P.S.), PZMot, MKOl.

56.2. Wielkie i małe litery w pisowni skrótowców

O użyciu w pisowni skrótowców wielkich i małych liter

56.3. Pomijanie w skrótowcach niektórych elementów występujących w pełnych nazwach:

a) w skrótowcu może być pominięty przyimek, np. BBWR (= Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem), TOZ (= Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami);

b) w skrótowcu zawsze pomijamy przecinek lub łącznik, np. MOŚZNiL (= Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa), AGH (= Akademia Górniczo-Hutnicza);

c) z dwuznaków literowych rz, sz, cz i trójznaku dzi oznaczających jedną głoskę pozostawiamy w skrótowcu tylko pierwszą literę, np. RP (= Rzeczpospolita Polska), WSP (= Wyższa Szkoła Pedagogiczna), PCK (= Polski Czerwony Krzyż), MDM (= Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa);

WYJĄTKI: DzURP (= Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej), DSzW (= Dzielnicowy Sztab Wojskowy), WSzW (= Wojewódzki Sztab Wojskowy — w odróżnieniu od WSW = Wojskowa Służba Wewnętrzna).

Zawsze jednak zachowujemy w skrótowcach dwuznak ch, np. ChRL, ZChN, BCh. Litera c pełni w skrótowcach inne funkcje: oznacza spółgłoskę [c] — CPN oraz spółgłoskę [cz] — PCK.

1. Jeśli skrótowiec się odmienia, zaznaczamy to w pisowni w następujący sposób: GOPR-u, GOPR-em; KOR-u, KOR-owi; do PAN-u, czyli końcówkę fleksyjną piszemy zawsze małą literą i oddzielamy ją od tematu łącznikiem;

2. Jeśli skrótowiec ma charakter rzeczownika i kończy się małą literą, to przed końcówkami fleksyjnymi nie stosuje się łącznika, np. Cepelia, Cepelię, o Cepelii; Elektrim, Elektrimu, o Elektrimie; Desa, do Desy, w Desie.

1. Końcówkę fleksyjną po spółgłoskach twardych piszemy małą literą i oddzielamy od tematu łącznikiem: do RFN-u, w PSL-u.

2. Po spółgłoskach miękkich oznaczanych dwuznakami, np. mi, ni, fi, piszemy: o WAM-ie, w PAN-ie, o ZChN-ie, w RAF-ie.

3. Skrótowce typu GOPR, KOR w przypadkach zależnych przybierają następującą postać: do KOR-u, do GOPR-u, ale w KOR-ze, w GOPR-ze, czyli pojawiające się rz zapisujemy jako R-z.

4. Pojawiające się w zakończeniu dź zapisujemy jako D-zi: w SAPD-zie (= System Automatycznego Przetwarzania Danych).

5. Skrótowce zakończone literą Z wymawianą jako [zet], np. ONZ, [o-en-zet], MSZ [em-es-zet], zapisujemy w odmianie następująco: ONZ, do ONZ-etu, w ONZ-ecie; MSZ, do MSZ-etu, w MSZ-ecie.

6. Ta reguła obejmuje również skrótowce zakończone literą J wymawianą jako [jot], np. UJ [u-jot], PTJ [pe-te-jot]: UJ, z UJ-otu, o UJ-ocie; PTJ, do PTJ-otu, o PTJ-ocie.

7. Skrótowce zakończone na T i Ł przybierają w odmianie następujące postaci: GOT, GOT-u, o Gocie; LOT, LOT-u, o Locie; NOT, NOT-u, o Nocie; ZIŁ, ZIŁ-u, o Zile. W miejscowniku wielką literę piszemy tylko na początku, a końcówki fleksyjnej nie oddzielamy od tematu łącznikiem

8. Skrótowce zakończone w mianowniku liczby pojedynczej na -x przybierają w przypadkach zależnych rodzime zakończenie -ks-: Hortex, do Horteksu, w Horteksie; Pewex, z Peweksu, w Peweksie.

9. Odmianę zakończonych na -A skrótowców typu EFTA, SABENA zapisujemy w dwojaki sposób:

10. Efta, Efty, Efcie, Eftę; Sabena, Sabeny, Sabenie, Sabenę;

11. EFTA, EFT-y, Efcie, EFT-ę; SABENA, SABEN-y, SABEN-ie, SABEN-ę.

12. Skrótowce typu MKOl, PZMot zapisujemy w odmianie następująco: MKOl-u, MKOl-owi, MKOl-em; PZMot-u, PZMot-owi, PZMot-em, PZMocie.

83. ZNAKI INTERPUNKCYJNE I ICH FUNKCJE

W języku polskim używamy dziesięciu znaków interpunkcyjnych. Są to: kropka, średnik, przecinek, dwukropek, myślnik (pauza), wielokropek, znak zapytania (pytajnik), znak wykrzyknienia (wykrzyknik), nawias i cudzysłów.

Podstawową funkcją języka jest funkcja komunikatywna, dlatego też za podstawowy cel interpunkcji należy uznać zapewnienie tekstowi pisanemu jednoznaczności i ułatwienie jego poprawnego odbioru. Oznacza to, że w razie wątpliwości związanych z przestankowaniem należy przede wszystkim uwzględnić zasadę zrozumiałości (komunikatywności) i zastosować takie przestankowanie, które zapewni maksymalną przejrzystość tekstu.

Druga funkcja znaków interpunkcyjnych polega na tym, że służą one do wyrażania niektórych właściwości mowy, które w inny sposób w pisanej odmianie języka nie mogłyby zostać zakomunikowane. I tak na przykład przecinek i kropka sygnalizują przerwy w mówieniu, myślnik — m.in. zawieszenie głosu, pytajnik bywa, a wykrzyknik z reguły jest — znakiem emocji.

Stąd wynika funkcja trzecia: znaki przestankowe umożliwiają poprawne zrozumienie i wygłoszenie tekstu, inaczej mówiąc: pozwalają go właściwie interpretować.

Szczegółowe funkcje polskich znaków interpunkcyjnych podajemy w tabeli.

 

Znaki interpunkcyjne i ich funkcje
Charakter znaku	Znak interpunkcyjny	Podstawowe funkcje
Znaki oddzielające	kropka	zamykanie wypowiedzeń
		średnik, przecinek	oddzielanie mniejszych całości w obrębie wypowiedzenia
Znaki prozodyczne	wielokropek, myślnik, pytajnik	oznaczanie przerwania, zawieszenia głosu, szczególnej intonacji
Znaki emocji	wykrzyknik, pytajnik, myślnik, wielokropek	oznaczanie stanów uczuciowych mówiącego
Znaki opuszczenia	wielokropek, myślnik	zaznaczanie pominięć w tekście
Znaki wyodrębniające	dwukropek	wprowadzenie wyliczenia, cytatu, uzasadnienia, wyniku, wyjaśnienia
		cudzysłów, nawias, dwa przecinki (otwierający i zamykający), dwa myślniki (otwierający i zamykający)	wydzielanie fragmentów tekstu

Warto również nadmienić, że większa przejrzystość i zrozumiałość tekstu może zostać osiągnięta poprzez takie czynniki graficzne, jak: odpowiedni podział na akapity (obok samej wielkości akapitu istotne jest również wprowadzanie wcięć pierwszej linii akapitu lub — stosowane zamiast wcięcia — poszerzanie odstępów między akapitami, odpowiedni odstęp między liniami tekstu, czyli interlinia itd.), użycie odpowiedniego kroju czcionek połączone z wyodrębnianiem pewnych partii tekstu za pomocą kursywy, pogrubienia, rozstrzelenia liter i innych sposobów.

84. CHARAKTER POLSKIEJ INTERPUNKCJI

Interpunkcja polska ma przede wszystkim charakter składniowy. Oznacza to, że znaki interpunkcyjne służą głównie do uwydatniania logiczno-składniowej konstrukcji zdań. Oprócz tego uwzględnia się też takie czynniki, jak: wydzielanie członów wtrąconych, luźno związanych z głównym tokiem wypowiedzi, rytmikę mowy, intonację. Interpunkcja umożliwia również wyodrębnienie niektórych wyrazów bądź to ze względu na ich ważność, bądź też z uwagi na to, że chcemy wyrazić swój dystans do pewnych słów i wypowiedzi.

Odstępstwo od konsekwentnego stosowania zasad składniowych jest możliwe tylko wtedy, gdy wprowadzenie znaku przestankowego mogłoby zakłócić konstrukcję rytmiczną:

Zdarza się często, że jeśli czegoś bardzo pragniesz, los zaczyna cię prześladować.

Zrobiła się z niej panna co się zowie.

W pierwszym przykładzie przecinek — zgodnie z zasadą składniową — powinien zostać wstawiony pomiędzy wyrazy że i jeśli, gdyż zdanie jeśli czegoś bardzo pragniesz jest podrzędne w stosunku do zdania że los zaczyna cię prześladować; jednakże ze względów rytmicznych przecinek pomijamy. Względy rytmiczne jeszcze wyraźniej narzucają się w przykładzie drugim, a fragment co się zowie nie jest — jak mogłoby się wydawać — odrębnym zdaniem, lecz utartym połączeniem wyrazowym określającym wyraz panna.

Zasady interpunkcyjne mają charakter obowiązujący (nakazują stosowanie odpowiedniego znaku lub tego zakazują) bądź fakultatywny. Z zamieszczonej wyżej tabeli wynika, że wiele znaków interpunkcyjnych może pełnić różne funkcje, obok reguł określających ściśle użycie określonych znaków piszący mają niemałą swobodę w ich zastosowaniu.

Konsekwentne stosowanie zasad przestankowania logiczno-składniowego jest konieczne, jeśli chcemy osiągnąć jednoznaczność i przejrzystość tekstu. Brak znaków interpunkcyjnych w tekście lub błędne ich rozmieszczenie może wypaczyć, a nawet całkowicie zmienić sens wypowiedzi. Podane niżej przykłady obrazują takie możliwości.

a) Pierwszy z podanych przykładów pokazuje, że sens zdania może zależeć od użycia bądź pominięcia przecinka; zostanie on więc użyty zależnie od tego, czy chcemy poinformować o udziale dwóch czy trzech osób. W obu przykładach została zastosowana reguła oddzielania przecinkami jednorodnych części zdania połączonych bezspójnikowo (zob. 90.I.1); w drugim przykładzie wyrażenie Stryj Józek oznacza jedną osobę, stanowi więc jeden niepodzielny składnik:

Stryj, Józek i Rafał zgłosili się po odbiór paszportów.

Stryj Józek i Rafał zgłosili się po odbiór paszportów.

b) W zdaniach poniższych przecinek musimy postawić koniecznie, jednakże to, w którym miejscu go umieścimy, zależy od tego, jaką treść chcemy przekazać:

Maria wybiegła szybko, zamykając drzwi.

Maria wybiegła, szybko zamykając drzwi.

Mówili wolno, idąc.

Mówili, wolno idąc.

Aby podkreślić ważność zagadnienia, podamy też anegdotyczny przykład depeszy, w której od miejsca znaku interpunkcyjnego zależy los skazańca:

Powiesić nie można, uwolnić.

Powiesić, nie można uwolnić.

W powyższym przykładzie mamy pewną swobodę w przestankowaniu: możemy bowiem zamiast przecinka użyć myślnika.

90.1. Przecinek — najczęściej używany znak rozdzielający — może wystąpić pojedynczo lub podwójnie.

Przecinek podwójny służy do wydzielania wyrazu lub grupy wyrazów w obrębie wypowiedzenia, np.

Lało wtedy, pamiętam, jak z cebra.

(M. Dąbrowska)

Było to, jeśli się nie mylę, przed miesiącem.

90.2. Zamiast przecinków w takim wypadku można użyć myślników lub nawiasu. Należy jednak pamiętać, że:

a) myślniki oznaczają wydzielenie mocniejsze niż przecinki, a słabsze niż nawiasy;

b) nawias oznacza wydzielenie najsilniejsze.

Zasadniczo jednak przecinków używamy pojedynczo do oddzielania części wypowiedzenia. W tym wypadku należy stosować zasady wymienione i scharakteryzowane poniżej.

A. Przecinek pomiędzy zdaniami podrzędnymi i nadrzędnymi. Zasady ogólne

90.A.1. Zdanie podrzędne (określające) zawsze oddzielamy przecinkiem od zdania nadrzędnego bez względu na kolejność tych zdań, np.

Słowacki w okresie mistycznym wyznawał, że pisze tylko to, co mu aniołowie dyktują.

(J. Parandowski)

Myślę, że czeka nas jeszcze w przyszłości zasadnicza dyskusja o kryteriach, które rządzą doborem materiału literackiego wprowadzanego w pole edukacji, chociaż można powiedzieć, że dyskusja taka toczy się permanentnie, ponieważ niewiele jest rzeczy w szkole wzbudzających większe emocje niż lista lektur szkolnych.

(J. Sławiński)

a) Zdanie podrzędne wplecione w zdanie nadrzędne musi być wydzielone przecinkami z obu stron — bez względu na typ spójnika następującego po owym zdaniu podrzędnym:

Po wschodzie słońca, gdy niebo trochę się wypogodziło, wypłynęli na jezioro.

Pójdę na pocztę, która jest za rogiem, i wyślę list.

Zabierzemy ze sobą Anię, która tu jest, albo poczekamy na Jolę.

b) Zasada ta dotyczy również równoważników zdań:

Mnie już nic nie ulży, a wino najmniej.

(K. Makuszyński)

Późno, bo dopiero po trzech miesiącach, przyszedł pierwszy list.

Gertruda, zakasawszy rękawy, wlewała do wody wywar zielony z igieł świerkowych i rumianku.

(J. Iwaszkiewicz)

90.A.2. Zdanie podrzędne jest zwykle wprowadzane przez jeden z następujących wyrazów (spójników, zaimków lub partykuł):

aby, acz, aczkolwiek, albowiem, aż, azali, ażeby;

bo, boć, bowiem, by, byle, byleby;

chociaż, chociażby, choć, choćby, chybaby, chyba że, chyba żeby, co, cokolwiek, czy, czyj;

dlaczego, dlatego, dlatego że, dokąd, dokądkolwiek, dopiero, dopiero gdy, dopóki;

gdy, gdyby, gdyż, gdzie, gdziekolwiek;

ile, ilekolwiek, ilekroć, ile razy, ile że, im, iż, iżby;

jak, jak gdyby, jakby, jaki, jakikolwiek, jakkolwiek, jako, jakoby, jako że, jakżeby, jeśli, jeśliby, jeżeli, jeżeliby;

kędy, kiedy, kiedyż, kiedykolwiek, kim, kogo, komu, kto, ktokolwiek, którędy, który;

ledwie, ledwo;

mimo że, mimo iż;

na co, niech, nim;

odkąd, o ile;

po co, po czym, podczas gdy, pomimo że, pomimo iż, ponieważ, póki, przy czym;

skąd, skądkolwiek, skoro;

tak jak, tylko że, tym bardziej że;

w miarę jak, w razie gdyby, wprzód nim;

za co, zaledwie, zanim, zwłaszcza gdy, zwłaszcza kiedy, zwłaszcza jeżeli, zwłaszcza że;

że, że aż, żeby.

UWAGA 1: Należy jednak pamiętać o niestawianiu przecinka w utartych zwrotach i frazeologizmach, które często są wprowadzane przez jeden z wymienionych powyżej spójników. Do najczęściej spotykanych tego typu konstrukcji należą następujące połączenia — traktowane nie jako zdania podrzędne, lecz jako pojedyncze okoliczniki:

kto wie co, leżeć jak ulał, jak z bicza trzasł, po raz nie wiem który, nie wiadomo kiedy, nie wiedzieć po co, uciec gdzie pieprz rośnie, wiedzieć co w trawie piszczy.

Należałoby tym samym odróżniać wypowiedzenia strukturalnie identyczne, które nabierają zróżnicowanego znaczenia jedynie przez zastosowanie lub pominięcie przecinka, np.

Kto wie co by się wtedy z nim stało. (= Nikt nie wie, co by się wtedy z nim stało),

ale: Kto wie, co by się wtedy z nim stało? (= Który z was wie, co by się wtedy z nim stało?),

Nie wiadomo kiedy zrobiła się z niej kolubryna. (= Niepostrzeżenie zrobiła się z niej kolubryna),

ale: Nie wiadomo, kiedy zrobiła się z niej kolubryna. (= Nie jest jasne, kiedy zrobiła się z niej kolubryna).

UWAGA 2: Przecinek należy również pominąć przed zaimkami względnymi wprowadzającymi takie pozorne zdania podrzędne, które nie są rozwijane, np.

Postanowił kupić mieszkanie, lecz nie wiedział kiedy.

Nie dostał kolacji i nie miał pojęcia dlaczego.

B. Przecinek pomiędzy zdaniami podrzędnymi i nadrzędnymi. Zasady szczegółowe

90.B.1. Nie rozdziela się przecinkiem połączeń partykuł, spójników i przysłówków ze spójnikami, np. chyba że, chyba żeby, ile że, jak gdyby, jako że, mimo że, pomimo to, pomimo że, tylko że, tym bardziej że, właśnie gdy, właśnie jak, właśnie kiedy, podczas gdy, zwłaszcza gdy, zwłaszcza jeżeli, zwłaszcza kiedy, zwłaszcza że. Przecinek należy postawić przed całym wyrażeniem (jest to tzw. cofanie przecinka). Przykłady:

Nie chciał się położyć, pomimo że był śpiący.

Napiszę na pewno, chyba żebym zapomniał

90.B.2. Połączenia przysłówków, zaimków lub wyrażeń przyimkowych ze spójnikami oddzielamy przecinkiem wówczas, gdy na przysłówek, zaimek lub wyrażenie przyimkowe pada akcent zdaniowy; mówiąc, wyróżnimy te wyrazy za pomocą akcentu, a w miejscu przecinka zrobimy pauzę oddechową, np.

Powinieneś postępować tak, aby nikogo nie skrzywdzić.

Wzbogacił się wówczas, gdy odziedziczył duży spadek.

Cenię go tym bardziej, że jest człowiekiem wspaniałomyślnym.

Zanieś tę książkę tam, skąd ją przyniosłeś.

W powyższych przykładach przysłówki, zaimki lub wyrażenia przyimkowe pełnią funkcję okoliczników w zdaniach głównych. Używając odpowiednich okoliczników, podkreślamy czas (wówczas), sposób (tak), stopień (tym bardziej) oraz miejsce (tam). Wyrażenia o identycznej lub podobnej budowie występują również w funkcji spójników zestawionych; w takich wypadkach należą one do zdania podrzędnego, a przecinek stawiamy przed nimi:

Powinieneś postępować szlachetnie, tak aby nikogo nie skrzywdzić.

Wzbogacił się, wówczas gdy odziedziczył duży spadek.

Zanieś tę książkę, tam skąd ją przyniosłeś.

Jeśli jednak pierwszy człon takiego połączenia poprzedzony jest dodatkowym określeniem typu: dopiero, właśnie, przecinek stawiamy między jego składnikami:

Zadzwonię do ciebie dopiero wtedy, gdy skończę rozmowę z interesantem.

Zanieś tę książkę właśnie tam, skąd ją przyniosłeś.

Najczęściej spotykanymi połączeniami tego typu są: dlatego iż, dlatego że, dopiero gdy, podobnie jak, potem gdy, tak aby, tak by, tak iż, tak jak, tak jakby, tak że, tak żeby, taki jak, taki sam jak, tam gdzie, tam skąd, ten sam co, teraz gdy, to co, tym bardziej iż, tym bardziej że, w miarę jak, wprzód nim, wtedy gdy, z chwilą gdy

90.B.3. Nie rozdziela się dwóch sąsiadujących spójników, spójnika i zaimka względnego, zaimka względnego i spójnika, typu a że, a choć, a gdy, a jeśli, a kiedy, a mianowicie, a ponieważ, a więc, i choć, który jeśli, że aby, że gdy, że jeśli, np.

Przyrzekł mi, że jeśli będzie trzeba, zawsze mi pomoże.

Opowiadał wszystkim, że gdy wygra dużo pieniędzy, rozda je ubogim.

Często chadzał na spacery, a gdy się zmęczył, siadał zawsze na tej samej ławce.

Zdania tego typu możemy jednak wydzielić dwoma przecinkami lub dwoma myślnikami, gdy chcemy podkreślić, że są zdaniami wtrąconymi:

Opowiadał wszystkim, że — gdy wygra dużo pieniędzy — rozda je ubogim.

Wrócił z zagranicy i, choć potrzebował odpoczynku, rzucił się w wir codziennych zajęć

90.B.4. Imiesłów zakończony na -ąc, -łszy, -wszy — bez względu na to, jak interpretujemy jego funkcję w zdaniu — w zasadzie oddziela się przecinkiem wraz z ewentualnymi jego określeniami od poprzedzającej go lub następującej po nim reszty zdania lub wydziela się go przecinkami, jeśli jest wtrącony w zdanie:

Patrząc z bliska na telewizor, męczysz wzrok.

Przeskoczywszy rów, znalazł się już na swoim polu.

Uczniowie, słuchając napomnień, spoglądali na siebie z zakłopotaniem.

Dzięki temu, robiąc nadal swoje, nikomu się nie narażali.

UWAGA: W odniesieniu do imiesłowu wyjąwszy (= oprócz) jednak przecinek się pomija: Wyjąwszy słodycze nie miał żadnych słabości.

a) Przecinka nie stawia się pomiędzy zwrotem imiesłowowym a bezpośrednio poprzedzającym go spójnikiem (np. i, a, iż, że) lub zaimkiem względnym (np. jaki, który, co):

Nie spodziewał się, że napisawszy bardzo dobry artykuł, będzie go musiał jeszcze poprawiać.

Gonzalo pędem biegł z obawy, żeby tamci jemu w tłumie nie zginęli, i odnalazłszy ich, mnie znaki dawał, bym pośpieszał.

(W. Gombrowicz)

b) Wyjątek możemy uczynić tylko w wypadkach, gdy chcemy podkreślić, że po spójniku nastąpiło zawieszenie głosu, tzn. że zdanie ma charakter wtrącony, np.

Powiedziała, że ma nas dość i obróciwszy się na pięcie, wyszła.

Powiedziała, że ma nas dość i, obróciwszy się na pięcie, wyszła.

W pierwszym przykładzie informujemy jedynie o dodatkowych okolicznościach towarzyszących wydarzeniu. W drugim dorzucamy poboczną informację, a zawieszając głos, zapowiadamy, że zaskoczy ona słuchacza.

c) Według zasady podawanej dotychczas w słownikach ortograficznych „nie jest potrzebny przecinek przy zwrocie imiesłowowym, jeżeli imiesłów nie ma określeń”. Zgodnie z nią należałoby pisać:

Wlókł się kulejąc brzegiem lasu.

Obudziwszy się o niczym już nie pamiętał.

Jednak Komisja Kultury Języka PAN, kierując się chęcią uproszczenia przepisów interpunkcyjnych, opowiedziała się za rozciągnięciem zasady oddzielania lub wydzielania przecinkiem imiesłowów na -ąc, -łszy, -wszy mających określenia także na imiesłowy bez określeń. Zgodnie z tą zasadą napiszemy:

Wlókł się, kulejąc, brzegiem lasu.

Obudziwszy się, o niczym już nie pamiętał.

Konsekwentne stosowanie takiej zasady pozwala uniknąć wątpliwości, czy imiesłów w danym tekście wymaga oddzielenia przecinkiem, bo jest równoważnikiem zdania albo „ma charakter wtrącenia”, czy też nie powinien być oddzielany lub wydzielany przecinkami, bo jest tylko okolicznikiem (por. Aneks, p. 20.

C. Przecinek pomiędzy zdaniami współrzędnymi połączonymi bezspójnikowo

90.C.1. Zdania złożone współrzędnie mogą być połączone bezspójnikowo lub spójnikowo. Przestankowanie uzależnione jest od sposobu zespolenia takich zdań

90.C.2. Zdania współrzędne bezspójnikowe zawsze oddzielamy przecinkami:

Szybowiec ruszył, nabrał pędu, gładko oddzielił się od ziemi, stromo wspiął się wzwyż.

(J. Meissner)

Obstąpili go, patrzą w osłupiałym milczeniu. A on grabi pazurami, stęka, szeleści wśród poszycia. Wreszcie podnosi się z naręczem zwiędłych liści i drobnego chrustu, wraca na dół, sypie ten ładunek do środka. Nie przeszkadzają mu, obraca jeszcze ze dwa, trzy razy, potem włazi do jamy, znika w niej.

(J. J. Szczepański)

D. Zdania współrzędne spójnikowe. Reguły ogólne

90.D.1. Przecinkami rozdzielamy zdania współrzędne połączone następującymi spójnikami:

a) przeciwstawnymi: a, ale, aliści, lecz, inaczej, jednak, jednakże, zaś, wszakże, owszem, natomiast, tylko, tylko że, jedynie, przecież, raczej, tymczasem, za to, np.

Ja mówię to, a on co innego.

Nauczycielka usiłowała prowadzić lekcje, ale raz za razem zrywał się hałas.

(J. Wiktor)

Już mieli zaczynać, lecz ktoś im przeszkodził.

Pośrodku płynęła rzeka, zaś na stokach wzgórz dostrzegłem kilka strumyków.

Obiecywał dużo, tymczasem nic nie zrobił.

UWAGA: Jeśli spójnik a łączy zdania (a nie jego części), zawsze stawiamy przed nim przecinek, np.

Ledwie błysnęło słońce, a już zrobiło się ciepło.

Mieli obszerne i wygodne mieszkanie, a składało się ono z pięciu pokojów.

b) wynikowymi: więc, dlatego, toteż, to, zatem, wobec tego, skutkiem tego, wskutek tego, i (= więc, toteż), tedy, przeto, np.

W tej okolicy las nie był zbyt gęsty, więc stopniowo robiło się coraz jaśniej.

(A. Szklarski)

Nie kocha męża, zatem powinna go opuścić.

(T. Boy-Żeleński)

Zapytał niegrzecznie, wobec tego odpowiedziałem mu oschle.

UWAGA: Przed spójnikiem i możemy postawić przecinek, jeśli występuje on w funkcji wynikowej (można go zastąpić przez więc lub toteż), np.

Zaczęła się sesja egzaminacyjna, i wzięli się do nauki (= więc wzięli się do nauki).

Nadszedł październik, i studenci rozpoczęli naukę (= toteż rozpoczęli naukę).

c) synonimicznymi (wyjaśniającymi): czyli, to jest, to znaczy, innymi słowy, np.

Rzeczowniki w języku polskim mają deklinację, to znaczy odmieniają się przez przypadki.

Wyjeżdżam do Japonii, czyli Kraju Kwitnącej Wiśn

90.D.2. Nie rozdziela się przecinkiem zdań złożonych współrzędnie połączonych następującymi spójnikami:

a) łącznymi: i, oraz, tudzież, i zarazem, np.

Zwieziono z lasu kilka wozów drewna i sprzedano je na opał.

UWAGA: Jeśli spójnik a wystąpi w funkcji łącznej (możliwe jest wtedy zastąpienie go przez i), możemy postawić przed nim przecinek:

Za dnia słoneczniki zaglądają w moje okno, a miedze wiją się, jak żółte wstążki [...].

(K. Brandys)

b) rozłącznymi: lub, albo, bądź, czy, np.

Pojadę na Mazury albo wybiorę się w Bieszczady.

Rozpocznę w tym roku studia bądź pójdę do pracy.

UWAGA: Przed spójnikiem czy łączącym zdania współrzędne rozłączne nie stawiamy przecinka, np.

Wyjeżdżasz na święta czy zostajesz?

Poradzisz sobie czy mam ci pomóc?

Ale gdy wyraz czy wprowadza zdanie podrzędne (określające), musi zostać poprzedzony przecinkiem, np.

Nie wiedział (czego?), czy może wejść.

Zapytał (o co?), czy już minęła dwunasta.

c) wyłączającymi: ani, ni, np.

Kwiryna już nie przypomina o spowiedzi ani matka nie grozi księdzem.

(P. Gojawiczyńska)

Jeść nie chciał ni humoru dobrego nie miał

E. Zdania współrzędne spójnikowe. Reguły szczegółowe

90.E.1. Połączenia spójników łącznych, rozłącznych i wyłączających (a więc typu i-lub-ani) z przysłówkami i zaimkami o charakterze uzupełnień wtrąconych czy dopowiedzianych oddzielamy przecinkiem od reszty tekstu, np.

Był człowiekiem uszczypliwym, lub raczej złośliwym.

Była śliczna, czy może raczej pełna uroku.

Nie byłem w Hiszpanii, ani też w Portugalii.

Byłem w górach, i to przez dwa miesiące.

Typowe połączenia tego typu: i to, albo raczej, lub raczej, czy raczej, albo lepiej, lub lepiej, ani też, ani nawet, czy może

90.E.2. Jeśli spójnik łączny, rozłączny, wyłączający (dotyczy to też partykuły czy) został powtórzony na początku dwóch zdań współrzędnych, przecinek należy postawić przed powtórzonym spójnikiem lub partykułą, np.

Albo zrobisz to dziś, albo nie rób wcale.

Ani nie mam czasu, ani ochoty.

Czy zrobisz to sam, czy przysłać ci kogoś do pomocy?

Matka zwracała się z prośbą o pomoc już to do swojej rodziny, już to do dawniejszych przyjaciół.

Pojadę bądź koleją, bądź autobusem.

UWAGA: Tam gdzie powtórzone czy ma znaczenie spójnikowe i da się zamienić na lub — przecinka nie stawiamy: Ćwiczył zawsze, czy był zdrowy czy chory.

Tam zaś, gdzie powtórzone czy ukazuje wybór między dwiema możliwościami, stawiamy przed nim przecinek: Rodzice pytali mnie, czy jesteś zdrowy, czy chory

90.E.3. Nie stawiamy przecinka, jeśli spójnik lub zaimek względny upodrzędniający (np. że, jak, który) został powtórzony po spójniku łącznym lub rozłącznym.

Typowymi połączeniami są: i że, albo że, i jak, i który, np.

Powiedział mi, że musi odpocząć, że w takim razie wyjeżdża i że nie wróci przed upływem tygodnia.

Wiem, jak to jest i jak mogłoby być.

Wiedzieliśmy doskonale, że odwiedzą nas osobiście albo że przynajmniej zadzwonią.

F. Przecinek między częściami zdania pojedynczego

[375] Poszczególne człony zdania pojedynczego, podobnie jak poszczególne składniki zdania złożonego, mogą być połączone spójnikowo lub bezspójnikowo, np.

Wrócił do pracy zdrowy i wypoczęty.

Wrócił do pracy zdrowy, wypoczęty.

Zasady użycia przecinków w zdaniach pojedynczych scharakteryzowano poniżej.

G. Przecinek między częściami zdania pojedynczego połączonymi spójnikowo

Zasady użycia przecinka między spójnikowo połączonymi częściami zdania pojedynczego z drobnymi odstępstwami są takie same, jak reguły użycia przecinków w zdaniach współrzędnie złożonych. W skrócie, z uwzględnieniem pewnych różnic, przedstawiają się następująco:

90.G.1. Nie stawiamy przecinka przed spójnikami: i, a (= i), oraz, tudzież, lub, albo, bądź, czy, ani, ni, np.

Nie widziałem Paryża ani Marsylii.

Mógłbym studiować polonistykę bądź slawistykę.

a) Przed spójnikiem a nie stawiamy przecinka, jeśli:

- pełni funkcję łączną (można go wymienić na i), np.

Wykład był krótki a przystępny.

Słowik śpiewał cicho a łagodnie.

- występuje między wyrazami lub wyrażeniami porównywanymi, np.

Polacy a Rosjanie podczas drugiej wojny światowej.

Alkoholizm rodziców a niepowodzenia szkolne dzieci.

- w połączeniu z wyrazem między lub pomiędzy określa położenie lub wspólną cechę dwóch rzeczy, np.

Szpara pomiędzy oknem a parapetem.

Kolor między żółtym a brązowym.

- łączy dwie identyczne formy dla podkreślenia tego, o czym się mówi, np.

Takie przykłady można mnożyć a mnożyć.

Wcale a wcale nie masz racji.

b) Jeśli człon wprowadzany przez jeden z wymienionych spójników ma charakter dopowiedzenia, przed nim stawiamy przecinek:

Uważam go za szaleńca, i to od dawna.

Jest człowiekiem rozmownym, albo raczej gadułą

90.G.2. Przed spójnikami przeciwstawnymi a, ale, lecz oraz synonimicznymi (czyli, to znaczy, to jest, innymi słowy) stawiamy przecinek, np.

Mogłem tam pójść, ale po co?

Prawda zwyciężyła, a nie fałsz.

Jestem zamiłowanym podróżnikiem, czyli globtroterem.

90.G.3. Przecinek stawiamy przed spójnikami powtórzonymi, które pełnią identyczną funkcję:

Zwiedzili i zamek, i muzeum.

Zawsze ktoś bądź to pomagał jej, bądź to wyręczał ją w pracy.

To jakaś siła zatrzymywała go w miejscu, to pchała go naprzód.

a) W związku z tą zasadą również oddzielamy przecinkami powtarzające się człony utartych wyrażeń, np. ni stąd, ni zowąd; ni z tego, ni z owego; ni pies, ni wydra; ani widu, ani słychu; ani be, ani me.

b) W innych frazeologizmach o podobnej konstrukcji (tzn. składających się z dwu członów równorzędnych) nie stawiamy przecinka, np. na chybił trafił, bij zabij, rad nierad, chcąc nie chcąc, bądź co bądź.

UWAGA: Powtórzony spójnik poprzedzamy przecinkiem tylko wtedy, gdy pełni on funkcję analogiczną do pierwszego, np.

Siedzą i piją i kawę, i herbatę.

Kup chleb i bułki, i jabłka, i gruszki.

Natomiast nie postawimy przecinka w zdaniach:

Siedzą i piją kawę i herbatę.

Kup chleb i bułki albo jabłka i gruszki

H. Przecinek a wyrażenia porównawcze

90.H.1. Przed członem porównawczym wprowadzonym przez wyrazy jak, jakby, jako, niż, niby, niby to, niczym, ni to, podobnie jak, gdyby (konstrukcja dawniejsza) nie umieszczamy przecinka, np.

Był głuchy jak pień.

Była ubrana podobnie jak moja żona.

Znał się na tym lepiej niż ktokolwiek inny.

Swawolny chłopiec leci gdyby strzała.

(S. Trembecki)

Jednak aby podkreślić, że człon porównawczy jest dopowiedziany, wtrącony, powinniśmy oddzielić go przecinkiem, np.

Dziś, podobnie jak wczoraj, przyszedł z pracy bardzo późno.

Do ulubionych książek, jak do przyjaciół, często wracamy.

Jeśli człony porównawcze wchodzą w skład wypowiedzenia złożonego, powinniśmy je oddzielać przecinkiem, np.

Ubranie leży na nim, jak leżałoby na kołku.

Jest lepszy, niż myślałem

90.H.2. Przykładowe wyliczenia i wyszczególnienia wprowadzane przez wyraz jak zawsze poprzedzamy przecinkiem, np.

Ropa naftowa dostarcza nam wielu produktów, jak: eter, benzyna, smary, oleje.

Wspólną grupę stanowią nieodmienne części mowy, jak: przysłówek, przyimek, spójnik, wykrzyknik, partykuła.

90.H.3. W porównaniach paralelnych (o konstrukcji tak, jak; taki, jaki; tyle, co; równie, jak) możemy postawić przecinek, np.

Chodzi często tak do teatru, jak do kina.

Od razu wykonał takie polecenie, jakiego zażądano.

Miałem tyle samo pieniędzy, co przed rokiem.

Czytanie książek jest równie miłe, jak i kształcące.

Należy w tym miejscu odróżnić porównania paralelne, w których stawiamy przecinek, od porównań, które nie mają wyrazistego charakteru paralelnego:

a) z przecinkiem: zarówno …, jak i; równie … , jak i; tak…, jak i; tak…, jak;

b) bez przecinka: tak samo … jak; ten sam … co; taki … jak; … jak i …

Jednakże jeśli przed porównaniem nie robimy przerwy oddechowej albo jeżeli składniki porównania nie przeciwstawiają się sobie bardzo wyraźnie, albo gdy chcemy osłabić wyrazistość porównania, przecinek możemy pominąć, np.

Kowalski jest równie dobrym uczniem jak Nowak.

Zarabiam tyle samo co przed rokiem

90.H.4. Przed wyrazem jako (= w charakterze, w roli) przecinka nie stawiamy, chyba że chcemy podkreślić, iż wyrażenie wprowadzone przez jako ma charakter przyczynowo-uzasadniający. Wówczas możemy ten odcień znaczeniowy zasygnalizować przecinkiem, np.

Był powszechnie szanowany jako lekarz. (Szanowano go jako dobrego lekarza);

Był powszechnie szanowany, jako lekarz. (Szanowano go ze względu na prestiż jego zawodu

I. Przecinek między częściami zdania pojedynczego połączonymi bezspójnikowo

90.I.1. Przecinek stawiamy pomiędzy połączonymi bezspójnikowo jednorodnymi częściami zdania:

a) podmiotami, np.

Lekkoatleci, piłkarze, pływacy i inni sportowcy wyjadą na igrzyska olimpijskie.

Do osobliwości świata zwierzęcego w Polsce należą: żubr, bóbr, łoś, wilk, niedźwiedź, żbik, ryś i kozica.

b) dopełnieniami, np.

Opowiadał to już rodzicom, kolegom, znajomym.

Lubiła czekoladę, cukierki, lody.

c) przydawkami równorzędnymi, np.

Minął kolejny dzień senny, monotonny, nudny.

Zostawił po sobie rękopis bez wstępu, bez zakończenia, bez przypisów.

Natomiast przydawki nierównorzędne, to znaczy takie grupy przydawek, z których pierwsza określa połączenie drugiej przydawki i określanego przez nią rzeczownika, nie są oddzielane przecinkiem, np.

Pierwszy powojenny film polski dotyczył kwestii okupacyjnych [pierwszy → (powojenny → film); pierwszy z powojennych filmów].

Współczesna polska literatura ma wiele tłumaczeń na języki obce [współczesna → (polska → literatura); współczesna część polskiej literatury].

Nie oddziela się również przydawek wyznaczających zakres określanego rzeczownika:

Podróżni jadący tym pociągiem są obowiązani mieć miejscówki [ci z podróżnych, którzy jadą tym pociągiem].

Robotnikom zatrudnionym przy budowie mostu zapewniono bezpieczne warunki pracy [tym spośród robotników, którzy zostali zatrudnieni przy budowie mostu].

d) Okoliczniki jednorodne (czyli dwa okoliczniki miejsca, sposobu, czasu itd.) oddzielamy przecinkiem, jeśli:

— okolicznik, który występuje na drugim miejscu, jest bliższym określeniem pierwszego, np.

W ubiegłym tygodniu, we środę, wrócił z Australii.

Wóz stał zawsze na podwórzu, przy samej stodole.

- tworzą przykładowe wyliczenie, np.

Pracował w instytucie, w bibliotece, w domu.

Mieszkałem w Krakowie, w Poznaniu, w Łodzi.

W pozostałych wypadkach okoliczników nie rozdzielamy przecinkami. Toteż należy pisać:

Spotkałem go na ulicy późnym wieczorem [okoliczniki niejednorodne — miejsca i czasu].

Postąpiłem wczoraj bardzo głupio [okoliczniki niejednorodne — czasu i sposobu

90.I.2. Przecinek stawiamy przed członami powtarzanymi, np.

Zarobili na tym wiele, wiele pieniędzy.

Trwało to wszystko długo, długo.

Jedynie przed powtórzonymi wyrazami — wykrzyknikami możemy zastosować różną interpunkcję. Gdy chcemy zasygnalizować inną intonację oraz wymówienie wykrzyknień z większym naciskiem, używamy wykrzyknika. Stosując przecinki w miejsce wykrzykników, zaznaczamy, iż wykrzyknienie nie ma silnie emocjonalnego charakteru, np.

Ho, ho! Co za piękny widok!

Ho, ho, co za piękny widok!

No, no, no, jaki dowcipny!

No, no, no! jaki dowcipny

---