OŚWIECENIE
1. FAKTY HISTORYCZNE DLA OŚWIECENIA POLSKIEGO; NAZWA; PODSTAWY FILOZOFICZNE.
I FAZA WCZESNA- DO R. 1764- CZASY SASKIE.
Upadek gospodarczy kraju zniszczonego wojnami, epoka anarchii i upadku oświaty.
II FAZA 1764- 1795 - Stanisław August Poniatowski zostaje królem. Rozpoczyna się epoka stanisławowska.
1768- 1772 - konfederacja barska
1772 - I rozbiór Polski w Petersburgu. (pretekstem zaborców jest rozkład kraju i anarchia)
1773 - sejm uznaje rozbiór
1773 - powołanie Komisji Edukacji Narodowej
1788- 1792 SEJM WIELKI - cztery lata sejmowego ratowania kraju, wprowadzenie nowych reform, działalność patriotów m.in. Kołątaja i Staszica
1791 - Konstytucja 3 maja
1792 - Targowica (konfederacja przeciw reformom zwracająca się przeciw zwracająca się o pomoc do sąsiednich mocarstw)
1793 - II rozbiór Polski
1794 - insurekcja kościuszkowska
1794 - upadek powstania
1795 - III rozbiór Polski. Upadek państwa, koniec epoki stanisławowskiej.
III FAZA OŚWIECENIA 1795- 1822 - po rozbiorach kraju pojawiły się pierwsze próby i starania o odbudowę państwowości. Lata następne w całej Europie zdominowała epoka Napoleona.
1797 - legiony Dąbrowskiego we Włoszech
1807 - utworzenie Księstwa Warszawskiego
1812 - klęska Napoleona w Rosji
1815 - kongres wiedeński i utworzenie Królestwa Kongresowego
1822 - początek romantyzmu. A. Mickiewicz wydaje słynny tom pt. „Ballady i romanse”
Termin oświecenie powstał na gruncie angielskim (Age of Einlightenment) i niemieckim (Aufklarung), we Francji rozpowszechniły się pojęcia „wiek oświecenia” (le siecle des lumieres) i „wiek filozoficzny” (le siecle philosophique). Podobnych terminów próbowano używać na gruncie polskim.
Poprzednia epoka wywodziła swą nazwę od klejnotu, ich następcy wzięli nazwę od światła. I taka była filozofia nowej epoki: oświecenia, rozumu, samoświadomości myślicieli, którzy zarzucali ciemnotę, zacofanie i „zepsucie sztuki” poprzednikom. Nowy prąd i związane z nim ideały i założenia ludzie przyjęli chętnie gdyż przynosiły one optymizm i wiarę w sens życia na ziemi, odsunęły ponure myśli „pośmiertne”, głosząc, iż mimo że śmierć jest faktem, to przebywanie na ziemi też musi być racjonalne i praktyczne.
Miano epoki rozumu wywodzi się z faktu że znamiennym i istotnym, wręcz podstawowym pojęciem był racjonalizm- to znaczy wiara w rozum (ratio), w to, że jest on najistotniejszą cechą i siła człowieka.
Podstawy filozoficzne:
Krytycyzm był podstawą myślicieli nowej epoki wobec tradycyjnych instytucji politycznych i religijnych, takich jak Kościół, władza monarsza itp. Zostały poddane krytyce stare ideały, a w ich miejsce wstąpił ideał nowy- mianowicie wiedza.
Racjonalizm wywodzi się od Kartezjusza (1596- 1650 Rene Descartesa) i eksponuje rolę rozumu w dochodzeniu do prawdy i wiedzy. Najistotniejszą cechą i siła człowieka wg tej koncepcji jest rozum, a przesądy, uprzedzenia, zabobony i „pozaziemskie ingerencje” należy odrzucić. „Myślę więc jestem” (Cogito ergo sum) I po dziś dzień racjonalistą nazywamy człowieka, który kieruje się w życiu rozumem (jak Scully), a nie np. intuicją czy metafizyką (jak Mulder). Kontynuatorzy: Barucha Spinoza, I. Newton.
Empiryzm (empeirikos- doświadczony) to pogląd zapoczątkowany przez Franciszka Bacona w XVII w. uznający „doświadczenie” (empirię) za jedyny sposób poznawania świata. Nic co nie jest sprawdzalne eksperymentalnie nie jest prawdą. Empiryzm stał się tym samym źródłem rozwoju nauk przyrodniczych i zachwiania nauk religijnych, dotyczących Boga. John Locke- „tabula rasa” (czysta karta). Jego następcami byli Berkley i Hume a we Francji Wolter.
Deizm to pogląd uznający istnienie Boga i nakazy moralne od Boga pochodzące, lecz nie uznający ingerencji boskiej w sprawy świata. Słowem- wg deistów- Bóg jest, stworzył ziemię i dalej się nie interesuje.
Przedstawiciele: we Francji D. Diderot i Wolter.
FAKTY HISTORYCZNE DLA OŚWIECENIA POLSKIEGO; NAZWA; PODSTAWY FILOZOFICZNE CD...
Ateizm to skrajna postawa odrzucająca w ogóle istnienie Boga i świata pozagrobowego. Zwolennikiem Poul Holbach- francuski filozof
Sensualizm- pogląd ten to odmiana empiryzmu, pośrednio wywodzący się od filozofii Locke'a, który ugruntował się w pismach George'a Barkleya, wg którego źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe (smak, zapach, dotyk), one bowiem są odbiciem rzeczywistości, poprzez swoje zmysły rzeczywistość poznajemy.
Przedstawicielem skrajnego sensualizmu był Etienne Bonnot de Cadillac
Humanitaryzm to zaakcentowanie godności człowieka i wartości każdej jednostki ludzkiej, to także wskazanie na konieczność dążenia do braterstwa, wolności i równości wszystkich ludzi niezależnie od ich pochodzenia i wyznawanej wiary. Wiązało się to z powszechnie głoszoną tolerancją religijną.
Utylitaryzm- każdy powinien dążyć do bycia pożytecznym dla innych, a także do osiągnięcia szczęścia powszechnego rozumianego jako szczęście jak największej ilości ludzi. Podstawy utylitaryzmu wyznaczył Hume. Utylitaryzm dawał człowiekowi oświecenia zgodną z duchem epoki możliwość odnalezienia swego miejsca w świecie - nie należy żyć bez Boga, ale dla innych ludzi, ku dobru i pożytkowi ogólnemu. Dobrobyt ludziom miały zapewnić racjonalne zasady ekonomii. Utylitaryzm przywiązywał dużą wagę do oświecenia ludzi, którą to funkcję miała pełnić literatura.
Irracjonalizm- istotą było przekonanie, że w życiu człowieka wiele miejsca powinny zajmować uczucie, intuicja, wiara i instynkt, że rozum i chłodna kalkulacja nie są wcale najważniejsze
Natura- pojęcie natury sprowadzało się do przekonania o istnieniu stałych, niezmiennych, „naturalnych” cech człowieka i świata.
Wg Rousseau cechy te bywają zniekształcone w rozwoju cywilizacyjnym, należy więc przywrócić to, co zgodne z naturą, czyli podstawowe prawa człowieka i jego dążenie do szczęścia. Szczęście jednostki jest harmonijnie powiązane ze szczęściem ogółu, a osiągane przez pracę, która prowadzi do postępu.
2. NAJWAŻNIEJSZE ELELMENTY KONWENCJI KLASYCZNEJ I SENTYMENTALNEJ.
KLASYCYZM
Sztuka starożytna grecko-rzymska określiła na długie wieki europejskie kanony piękna. Uznano ją za
wzór doskonały - klasyczny. Terminem klasycyzm określa się twórczość wszystkich późniejszych prądów artystycznych, które są oparte na jej wzorach. Do końca XVIII wieku trwały kanony piękna wykształcone w literaturze Greków i Rzymian. Oświeceniowy klasycyzm również nawiązywał do tradycji antycznej. Mikołaj Boileau - Francuz, chciał stworzyć nowy wzór sztuki poetyckiej i w 1673 roku wydał „L` Art. Poetique” - zawarł w swoim dziele następujące postulaty cechujące ówczesny styl klasyczny:
Kompozycja utworów miała być przejrzysta, zgodna z życiowym prawdopodobieństwem.
Sztuka ma realizować prawdę i piękno.
Unikano pospolitości, dlatego bohater zawsze powinien należeć do sfery wyższej.
Wszystkie gatunki powinny odpowiadać normom starożytnym, starano się zachowywać zasadę decorum.
Powinno kłaść nacisk na zagadnienia społeczne, czyli wyznaczano poezji cele utylitarne.
Odwoływano się do Arystotelesa, Homera, Sofoklesa oraz filozofów greckich. Twórcami europejskiego klasycyzmu oświecenia byli Wolter, D. Defoe i D. Diderot.
Przed poezją stawiano zadania dydaktyczno moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa, jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo.
W literaturze polskiego oświecenia rozwinęły się trzy prądy literackie: klasycyzm, sentymentalizm, rokoko. Główne przesłanki myślowe znalazły najgłębsze odzwierciedlenie w nurtach klasycystycznym i sentymentalnym. Klasycyzm był kierunkiem programowo nawiązującym do antycznej teorii poezji. Klasycyści odwoływali się też do filozofii racjonalistycznej zwłaszcza do Kartezjusza. Klasycyzm uznawał za cel sztuki osiągnięcie doskonałości w realizacji piękna i prawdy jako zaakceptowanych przez rozum uniwersalnych wartości. Wyobraźni i uczuciom klasycyści przeciwstawiali rozum, przypisywali mu podstawową rolę w tworzeniu sztuki. Bohaterami utworów klasycystycznych, zwłaszcza tragedii , byli ludzie wysoko urodzeni. Istotne znaczenie miały zalecenia prawdopodobieństwa, harmonii i umiaru oraz nakaz przestrzegania jedności estetycznej utworu. Wykluczało to występowanie w jednym dziele kategorii estetycznych, uznanych za sprzeczne, np. tragizm i komizm. Rygoryzm klasycyzmu nakazywał powrót do zasady trzech jedności, obowiązującej w dramacie. Głównym reprezentantem, wyznawcą i miłośnikiem polskiego klasycyzmu był Ignacy Krasicki. Wzniósł na wyżyny język literacki, jasny i prosty w stylu, przewrotny intelektualnie. W „Bajkach i przypowieściach” , a także w „Satyrach” był moralistą, utwory te miały charakter dydaktyczny. Krasicki daleki był jednak od nudnego i przemądrzałego pouczania innych. Posługiwał się błyskotliwym humorem i ironią. Ta ostatnia jest podstawową kategorią poematów heroikomicznych .
W „Myszeidzie” , stylizowanej na wzór heroicznych poematów Homera, poeta przedstawia walkę
kotów z myszami za czasów legendarnego króla Popiela. Żartuje przy tym ze średniowiecznego Kronikarza Wincentego Kadłubka , który w swojej twórczości dziejopisarskiej nie oddzielał prawdy od legend i zmyśleń. W poemacie Krasickiego jest dużo aluzji politycznych i filozoficznych. Z ironią i humorem autor wyśmiewa ciemnotę , pieniactwo, zaściankowy sposób myślenia. Istotna jest pieśń ósma - satyryczny obraz obrad sejmowych. Tępawi posłowie nie mają nic do powiedzenia , ale odzywają się i wypowiadają przeróżne bzdury, byle, „daremnie nie siedzieć”.
„Monachomachia” to ostra krytyka duchowieństwa zakonnego , jego zacofania , nieuctwa,
lenistwa. Poeta chłoszcze zakonników ironią, zakazem - przewidując ostrą reakcję Kościoła - tłumaczy cel krytyki: „I śmiech niekiedy może być nauką, kiedy się z przywar , nie z osób natrząsa”. Z tego utworu pochodzą i inne, znane do dziś aforyzmy: „Trzeba się uczyć, minął wiek złoty”, „Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych, śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych”. W tej ostatniej sentencji przebija oświeceniowa wiara w moc rozumu i nieufność wobec jakichkolwiek autorytetów.
Sceptyczna postawa Krasickiego , krytycznie i z pewnym dystansem oceniającego społeczeństwo, widoczna jest zwłaszcza w „Bajkach” . Ich wydźwięk jest często pesymistyczny. Triumfuje zło, siła jest ważniejsza niż prawo. Pod postaciami zwierząt autor przedstawia stosunki w świecie ludzkim. W „Bajkach i przypowieściach” i w „Bajkach nowych” poeta z zadumą obserwuje społeczeństwo, zajęty jest rozważaniami moralnymi , kwestiami społecznymi i politycznymi chylącego się ku upadkowi państwa.
Krytyczny obraz społeczeństwa polskiego znajdziemy także w „Satyrach”. Krasicki napisał 22 satyry, w których pokazał różne przejawy zepsucia: marnotrawstwo, lenistwo, hazard, bezmyślne naśladowanie obcych wzorów, sarmackie upodobania polskiej szlachty, nieuctwo, nietolerancję i konserwatyzm. Najbardziej znane satyry to: „Żona modna”, „Pijaństwo”, „Do króla”.
NAJWAŻNIEJSZE ELELMENTY CD...
W pierwszej z nich autor pokazał pewien obrazek obyczajowy. Rozrzutna dama , goniąca za modą, kapryśna, wymagająca, doprowadza swojego małżonka do ruiny finansowej i rozstroju nerwowego. Krasicki skrytykował tu zjawisko znamienne dla życia w XVIII-wiecznej Polsce: kult wszystkiego, co obce.
Owe wpływy zachodnie były bardzo powierzchowne. Żona modna pragnie żyć tak, jak bohaterki sentymentalnych romansów, nie obchodzi jej, że odpowiednio „romansowe” otoczenie przekracza możliwości nieszczęsnego małżonka.
Satyra „Pijaństwo” jest bardzo zabawna. W gruncie rzeczy jest jednak utworem gorzkim i bolesnym, znakomitym studium psychologicznym nałogowego pijaka. Przestroga moralna : człowiek łatwo może stoczyć się na dno moralnego upadku , nie panować nad swoją wolą.
Polityczny charakter ma satyra „Do króla” Jest to mistrzowsko przeprowadzona rozprawa z zarzutami konserwatywnej szlachty, która atakowała króla nie przebierając w środkach. Dominuje w tej satyrze przewrotny styl ironiczny. Krytyka jest subtelna i zamaskowana.
Podsumowanie:
Jak próbowałem wykazać, Krasicki, zgodnie z zasadą klasycyzmu, nie krytykował personalnie. Interesowały go zjawiska i problemy społeczne, które trzeba zmienić.
Apeluje do rozumu odbiorcy, zgodnie z zasadą racjonalizmu i empiryzmu, dlatego najczęściej klęska bohaterów jest winą ich złej kalkulacji, np. w bajce „Szczur i kot” szczur ginie, bo gubi go pycha. Lecz nie jest tak zawsze. Czasem człowiek nie może przeciwdziałać złemu losowi, przeznaczeniu, prawom społecznym (np. sytuacja jagnięcia wobec wilków w bajce „Jagnię i wilcy” - jagnię nie może nic zrobić, jego los jest przesądzony - „słaby sam i w lesie” - dlatego zostało zjedzone).
Nauka Krasickiego nie jest natarczywa - posługuje się wykwintnym i dowcipnym językiem, zgodnie z horacjańską zasadą docere (uczyć), movere (wzruszać), delectere (bawić).
NAJWAŻNIEJSZE ELELMENTY CD...
SENTYMENTALIZM
Drugim prądem obok klasycyzmu dominującego w oświeceniu był sentymentalizm. Wyrósł na gruncie oświeceniowego krytycyzmu i na gruncie walki mieszczaństwa o równość prawa. Przywiązywano wagę do uczuć przeciwnie do klasycyzmu, gdzie przywiązywano wagę do rozumu. Najbardziej rozwinął się w Anglii, Francji i Niemczech. U podstaw sentymentalizmu leży filozofia Jana Jakuba Rosseau. Uważał, że prawo własności leży u podstaw zła, głosił „powrót do natury”. Ważna jest jednostka, jej uczucia i przeżycia, pokazywane jest często cierpienie wynikające z barier społecznych. Najwybitniejszym dziełem Rosseau jest „Nowa Heloiza”. Jego tematem jest miłość Julii do guwernera. Julia nie chce zdradzić swojego męża.
Mamy więc tutaj do czynienia z cierpieniem dwojga ludzi, którzy nie mogą się połączyć. Zgodnie z zasadami sentymentalizmu, przyczyną ich cierpienia jest wielka, ale uszlachetniająca człowieka miłość, będąca najwyższą wartością moralną. Oprócz wątku miłosnego ogromną rolę odgrywa tu przyroda, stanowiąca odpowiednie tło, odzwierciedlająca uczucia bohaterów - żal, cierpienie, smutek, tęsknotę.
CECHY SENTYMENTALIZMU:
zmęczeni życiem dworskim ludzie tęsknią do uczuć, przyrody, prostoty; podstawę stanowi uczucie;
przyroda jako sceneria odzwierciedlająca uczucia (jawor, łąka, strumyk, księżyc);
często pojawiają się wyidealizowane postaci z niższych warstw społecznych (pasterze); tematy z nimi związane dotyczą życia codziennego;
sielanka ulubiony gatunek sentymentalistów (oprócz sielanek pisano również wiersze liryczne ody i pieśni);
przeciwstawianie się normom klasycystycznym, żądanie oryginalności, prostoty języka, rezygnacji z ozdobności poetyckiej i racjonalnego myślenia; nawiązywanie do poezji ludowej.
WADY SENTYMENTALIZMU:
konwencjonalność, sztuczność uczuć;
ZALETY SENTYMENTALIZMU:
przywrócenie znaczenia uczuciom, jednostce; doprowadzenie do odrodzenia liryki; zbliżenie człowieka do przyrody, budzenie wrażliwości na cierpienie i niesprawiedliwość społeczną (sentymentalizm stał się zalążkiem romantyzmu).
Przedstawicielem polskiego sentymentalizmu był Franciszek Karpiński. Zaletą jego twórczości było odrodzenie liryki polskiej (liryka bezpośredniego wyznania) i uproszczenie języka. Przykładem może być utwór „Do Justyny tęskność na wiosnę” - liryka miłosna. Utwór ten ma charakter sielankowy. Podmiotem lirycznym jest gospodarz, który wychodzi wiosną w pole i widzi budzącą się do życia przyrodę. Mówiąc o swojej ukochanej wyraża się bardzo „sentymentalnie”. Nazywa ją światłem, pszenicą, ptaszkiem, kwiatkiem, urodzajem. Uczuciami dominującymi w tym utworze są : tęsknota, żal, smutek, miłość, tkliwość. Wiersz nawiązuje do poezji ludowej i jest oparty na kontraście pomiędzy nastrojem przyrody, a stanem duszy gospodarza.
Kolejnym utworem Karpińskiego jest sielanka konwencjonalna „Laura i Filon”. Bohaterami są pasterze. Rekwizyty stanowią: koszyk z malinami, wieniec na głowie, jawor. Głównym tematem jest miłość bohaterów. Sielanka jest udramatyzowana. Uczuciami z jakimi mamy tu do czynienia są także radość, tęsknota, tkliwość, często zmieniające się np. w zwątpienie, rozczarowanie, zazdrość, czy niepokój.
Po drugim i trzecim rozbiorze Karpiński pisał wiersze patriotyczne. Przykładem może być elegia „Żale sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta”. Mamy tutaj także do czynienia z uczuciami sentymentalnymi, lecz tym razem dotyczą one ojczyzny. Podmiot liryczny cierpi w związku z utratą niepodległości przez ojczyznę, rozpamiętując jej dawną świetność. O sentymentalności tego utworu świadczą uczucia podmiotu lirycznego, takie jak: gorycz, smutek, żal, tęsknota.
3. RODZAJE I GATUNKI LITERACKIE EPOKI OŚWIECENIA.
BAJKA
W Oświeceniu bajka cieszyła się ogromną popularnością ze względu na dydaktyczny charakter, ujęty w zwięzłej i atrakcyjnej formie. Bajka należy do najstarszych utworów dydaktycznych. Wywodzi się z twórczości ludowej, a jako utwór literacki ukształtowała się w starożytnej Grecji. Za twórcę uznany jest pół mityczny Ezop, który miał żyć w VI w. p.n.e. W literaturze rzymskiej zasłynął bajkopisarz Fedrus z I w. n.e. Obydwaj mieli wpływ na dalszy rozwój tego gatunku.
Bajka to utwór dydaktyczny z pogranicza epiki i liryki, cechuje go alegoryczność (alegoria - utrwalony w literaturze, tradycji i kulturze czy nawet religii motyw, obraz oznaczający pewne ukryte, domyślne treści), gdyż bohaterami są zazwyczaj zwierzęta o ludzkiej psychice. Spełniają one zatem rolę masek umownych, oznaczających typowe właściwości czy ułomności ludzkie, zatem lis - przebiegły, chytry; wilk - zły; lew - odważny; sowa - mądra. Niekiedy bohaterami są ludzie i wtedy bajka nabiera cech satyry.
Rodzaje bajek:
- epigramatyczna (zwięzła i krótka)
- narracyjna (z mini fabułą)
Atutami bajki są: zwięzłość, prosty język, aforycznie wyłożone i łatwe do zapamiętania przesłanie moralne.
Zawierają pewien ładunek wiedzy życiowej, opartej na doświadczeniach ludzkich, pouczają i ostrzegają. Bajkopisarze przedstawiają w nich najczęściej dwie postawy: niewłaściwą, którą krytykują oraz pożądaną, zalecaną. Sens moralny bajki może być wypowiedziany wprost, jako tzw. morał zamieszczony na wstępie utworu lub w jego poincie, niekiedy zaś wynika z treści pośrednio.
Funkcjonowanie bajki w kulturze Oświecenia spowodowało niezwykłą popularność tego gatunku. Prowadzono wręcz studia nad bajką. Sięgano po antyczny wzorzec Ezopa i francuską formułę bajki La Fontaine'a (tłumacząc i rozpowszechniając utwory obu twórców). Mistrzostwo w ramach gatunku osiągnął Ignacy Krasicki - wydał dwa zbiory bajek: pierwszy zawierał 96 utworów "Bajki i przypowieści", a drugie 72 utwory "Bajki nowe". Inni: S.Trembecki, A.Naruszewicz, J.U.Niemcewicz.
W okresie Sejmu Wielkiego istotną rolę odgrywała bajka polityczna.
Budowa bajki:
- wprowadzenie
- opis zdarzenia
- katastrofa
W bajkach nie ma zjawisk fantastycznych, rzeczy nadprzyrodzonych. Jest to gatunek realistyczny, zabiegającym o prawdę. Temat bajek jest ponadczasowy, uniwersalny. Np. o kruku i lisie pisali kolejno: M. Rej (XVI w.), J. Epifaniusz Minasowicz (XVIII w.), I.Krasicki (XVIII w.), A.Oppman (XIX/XX w.).
SATYRA
Podobnie jak bajka satyra miała w literaturze długą tradycję sięgającą Antyku (Arystofanes, Mennippos z Gadany). W literaturze rzymskiej wykształcił się jako gatunek wierszowany, forma pouczającego monologu przechodzącego czasem w dialogu i przybierającego niekiedy styl bezpośredniej rozmowy z czytelnikiem.
Satyra to utwór literacki ośmieszający lub piętnujący ukazywane w nim zjawiska, wady i przywary ludzkie, obyczaje, osoby, grupy, stosunki społeczne, postawy światopoglądowe, orientacje polityczne, instytucje życia publicznego, sposoby zachowania i mówienia etc. Satyra wyrasta z poczucia szkodliwości czy absurdalności pewnych zachowań, lecz nie proponowała żadnych rozwiązań pozytywnych. Istotą satyry jest po prostu ośmieszanie. Satyra przedstawia rzeczywistość w krzywym zwierciadle, często wyolbrzymiana lub pomniejszana, posługuje się karykaturą, groteską.
Rodzaje satyr:
- społeczno-obyczajowa
- polityczna
- osobista
- literacka
- konkretna
- abstrakcyjna
np. I. Krasicki "Pijaństwo", "Żona modna".
RODZAJE I GATUNKI LITERACKIE CD...
POEMAT HEROIKOMICZNY
Gatunek ten zapoczątkowany w literaturze polskiej przez Pawła Zaborowskiego już w XVI wieku, parodiował cechy poematu heroicznego i wywoływał efekt humorystyczny kontrastem między formą, zachowującą wszystkie zewnętrzne cechy epiki heroicznej, a błahą treścią, na przykład I. Krasicki - "Myszeis" - wojna myszy i kotów; "Monachomachia" - bitwa pomiędzy zakonami
Te pisane oktawą poematy zawierały relacje bitew i urastają do dygresji opisy znaczących rekwizytów stylizując heroicznie bohaterów.
Przeciwstawieniem wzniosłej tradycji gatunkowej groteskowym realiom przedstawianej rzeczywistości pozwoliło na stworzenie obrazów o znacznym ładunku satyrycznym, szczególnie "Monachomachia" odsłaniająca z całą brutalnością niski poziom umysłowy i moralny zakonników była istotnym argumentem w kampanii na rzecz reformy szkolnictwa (wciąż jeszcze zdominowanym przez zakony).
Humor sytuacyjny, dowcip językowy, celne aforystyczne pointy spowodowały przeniknięcie sformułowań z tych poematów do języka potocznego, nadając zwrotom "nie wszystko złoto co się świeci", czy "prawdziwa cnota krytyki się nie boi" autonomiczny byt przysłowia.
W językowo mistrzowskiej formie i doskonałej precyzji wiersza łączyły więc poematy heroikomiczne wysoki poziom artystyczny ze skutecznością oddziaływania. Przesycone humorem łatwo zyskiwały popularność, dzięki której mogły wpływać na kształtowanie świadomości.
POWIEŚĆ
Wyprowadzona z konwencji romansu powieść nie była wprawdzie zbyt wysoko ceniona, lecz najwybitniejsi twórcy epoki sięgali po ten gatunek dla zobrazowania własnych tez społecznych.
Powieść cechuje się większymi rozmiarami, bogatszym układem i wielością postaci; a także szerszym zdarzeniowym charakterem świata przedstawionego. Ukazane postaci i zdarzenia są przeważnie fikcyjne, zarazem jednak wyraźnie zindywidualizowane, upodrzędnione, wyposażone w bogactwo szczegółów. Naczelne kategorie to narrator i zdarzeniowość. Ważnym elementem powieści jest stosunek narratora do świata przedstawionego (dystans bądź związek z nim) oraz wypowiedzi innych postaci (nadrzędność lub współrzędność). Np. "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki", "Pan Podstoli" - Krasicki; "Dwaj panowie Sieciechowie" - J.U. Niemcewicz
POWIEŚĆ SENTYMENTALNA
Sentymentalizm zainteresował się jednostką i sięgnął do wewnętrznego życia człowieka. Jan Jakub Rouseau - "Nowa Heloiza" oparta na głośnym romansie z czasów średniowiecznych mieszczki Heloizy i teologa Abelarda.
Powieść sentymentalna ukazywała spychane dotąd na margines życia wewnętrznego postaci, uczuciowe motywy ich postępowania i intymne doznania miłosne. Zajęła się sprawami serca, analizą przeżyć ludzkich.
SIELANKA
Wywodzi się z tradycji antycznej (twórczość Teokryta, Wergiliusza). Gatunek ten nazywany był również idyllą, bukoliką, a w tradycji poezji staropolskiej: skotopaską, wilanoską, pasterką czy pastuszką. Łączyła elementy epiki i liryki w konwencjonalnym świecie idealizowanej rzeczywistości wiejskiej w przypadku sielanki konwencjonalnej. Sielanka realistyczna (np. "Żeńcy" Szymonowica) oddawała rzeczywisty obraz wsi.
Sielanka sentymentalna, która najlepsze realizacje zyskała w twórczości F. Karpińskiego (np. "Laura i Filon"), łączyła prostą fabułę z lirycznymi monologami eksponującymi wzruszenie i emocje. Wzbogaciła literaturę Oświecenia o elementy subiektywne i wprowadziła plebejskiego bohatera. W sielance występuje realistyczny, prawdziwy obraz wsi, lecz została ona odmalowana jako kraina pełna uroku i spokoju, gdzie mieszkańcy żyją bez kłopotów, zachowują się jak postacie wzięte z modnych powieści dla wyższych sfer, noszą wyszukane imiona i jedynymi ich problemami są kłopoty miłosne.
RODZAJE I GATUNKI LITERACKIE CD...
KOMEDIA POLITYCZNA
Gatunek ten zachowywał w zasadzie wszelkie cechy komedii antycznej. Respektując zasadę trzech jedności prowadził zabawną intrygę do szczęśliwego zakończenia. Najważniejsze było jednak w tym gatunku ośmieszanie postaw przeciwników politycznych, napiętnowanie negatywnych zjawisk społecznych czy schematów zachowań.
Typowa komedia polityczna, jak np. "Powrót posła" Niemcewicza redukowała do minimum intrygę, zapożyczoną często z dramatów francuskich. Konwencjonalne perypetie uczuciowe stanowiły zaledwie pretekst do wygłaszania monologów zbliżonych do rymowanych traktatów publicystycznych.
Z założeń gatunku wynikał optymizm, nakazujący szczęśliwe rozstrzygnięcie zarówno intrygi, jak i nabrzmiałych problemów społecznych. Twórczość komediowa skłaniała się więc do optymizmu, zaś ocierając się o kabaretową doraźność, zyskiwała popularność dzięki komicznej interpretacji znanych wszystkim wydarzeń.
Oświeceniowa komedia nie ograniczała się oczywiście wyłącznie do formuły politycznej. Utwory F. Zabłockiego (aczkolwiek i on, jako urzędnik KEN, nie stronił od tematów politycznych) rozszerzały formułę tego gatunku. Sięgnął on do wypróbowanych wzorów francuskich, przemieniających w formę klasyczną schematy komedii dell'arte. Adaptował Zabłocki do polskich warunków komedie Moliera, Diderota i innych, osadzając je w rodzimych realiach i zwiększając ich komizm bystrą obserwacją obyczajową.
W formule klasycznego dramatu komedia nie była jednak gatunkiem cenionym najwyżej. Stąd, mimo jej funkcjonalności, w kulturze Oświecenia żywe były tęsknoty do, uznawanej za doskonalszą, tragedii. Sięgano do historii narodowej (np. W. Rzewuski Żółkiewski, "Bitwa pod Warną") by w dramatycznych wydarzeniach przeszłości, wpisanych w retoryczne monologi i patetyczne sceny, szukać wzniosłych postaw i sytuacji przemieniających się łatwo w aktualne aluzje.
Wśród gatunków lirycznych, które w Oświeceniu były w niejakim regresie, na plan pierwszy wysunęła się oda pozwalająca w przeciwieństwie do satyry eksponować zjawiska uznane za pozytywne, bądź wartości godne upowszechniania. Gatunek ten wywodził się z liryki starożytnej Grecji i był kontynuacją przeznaczonych do wokalnego wykonania pieśni . W trakcie rozwoju wykształciło się wiele odmian ody min.: hymn, dytyramb (pierw. śpiew obrzędowy na cześć Dionizosa, w okresie późniejszym utwór liryczny pełen patosu i entuzjazmu wyrażający przesadną pochwałę osoby lub zjawiska), pean (pieśń pochwalna), epinicjum (pieśń tryumfalna na cześć zwycięstwa), epitalmium (pieśń na cześć nowożeńców), epicedium, tren. Z tradycji ody wywodził się "Hymn do miłości Ojczyzny" Krasickiego (stanowiący część "Myszeidy). Wzniosłe ody pisali także Naruszewicz, Trembecki, Koźmian.
4. ROLA MECENATU KRÓLA STANISŁAWA AUGUSTA PONIATOWSKIEGO.
Król Stanisław August nie ustawał w wysiłkach na rzecz wydźwignięcia kraju z zacofania kulturalnego i społecznego. To właśnie temu królowi zawdzięczamy powstanie wielu dzieł sztuki, które stanowią obecnie zabytki najwyższej klasy i symbolizują opiekę mecenatu królewskiego nad artystami. Mecenat Stanisław Augusta Poniatowskiego przyczynił się do:
Organizowano tzw. „obiady czwartkowe”, które gromadziły na zamku (latem w Łazienkach)
najwybitniejszych poetów, publicystów i działaczy polskiego oświecenia. Uczestniczyli w nich Stanisław Konarski, Franciszek Bohomolec, Adam Naruszewicz, Trembecki, Józef Wybicki, Andrzej Zamoyski (oraz obywatel Andrzej Smirnoff), a także w podczas swojego pobytu w Warszawie sam Ignacy Krasicki. Obiady - na których przedstawiano w całości lub we fragmentach poważne prace literackie, dyskutowano nad projektami reform ustrojowych oraz zabawiano się swawolnymi wierszami, sprzyjały rozwojowi twórczości literackiej nawiązując do tradycji starożytnego antyku i klasycyzmu francuskiego.
Królewski mecenat artystyczny obejmował nie tylko literatów. Stanisław August roztaczał również opiekę
nad artystami, rzeźbiarzami, architektami i malarzami. Sprowadził on do polski wybitnych artystów wyznaczając im stałe pensje i wynagradzając za dodatkowo wykonane prace:
Dominik Merlini pochodzący z Italii zaprojektował przy współudziale króla letnią rezydencję Stanisława Augusta - Pałac Łazienkowski.
Marcello Bacciarelli ozdobił wnętrza Zamku Królewskiego i Pałacu w Łazienkach malowidłami o treści alegoryczno - mitologicznej i historycznej. Tworzy również wiele portretów króla.
Bernardo Beletto zwany Canaletto, pozostawił cykl widoków Warszawy z niezwykłą dokładnością przedstawiający szczegóły architektoniczne miasta.
Podsumowując i oceniając rolę artystycznego mecenatu króla Stanisława Augusta oraz jego wpływ na artystyczne kształtowanie kultury należy również wspomnieć o czasopiśmie „Monitor” (wychodził od 1765), który był inspirowany i wspierany finansowo przez samego króla. To „Monitor” stał się główną trybuną propagowania reform. W nowych Formach publicystycznych - esejach, felietonach, listach krytykowano sarmackie zacofanie propagując nowy wzór szlachcica oświeconego.
Również w roku 1765 z inicjatywy króla założono w Warszawie pierwszy w dziejach Polski stały teatr publiczny pod nazwą „Scena Narodowa”. Teatr przyczynił się do rozwoju sztuki dramatycznej, kształtował aktorów, umożliwiał pogłębianie świadomości narodowej. Król zjednał dla teatru Franciszka Bohomolca, który miał duże doświadczenie w pisaniu komedii. Bohomolec zaczął pisać komedie włączając się w realizację królewskiego programu reform. W 1783 dyrektorem teatru został Wojciech Bogusławski i nazwał go Teatrem Narodowym.
Kolejną inicjatywą króla była założenie w roku 1765 Szkoły Rycerskiej zwanej też Korpusem Kadetów. Jej komendantem został bliski współpracownik Stanisława Augusta - Książe Adam Czartoryski. Szkoła dawała nie tylko wykształcenie w dziedzinie wojskowości, ale kształtowała postawy patriotyczne i moralne pozwalając rozróżnić „wszechwiedzących” sarmatów od prawdziwych zwolenników ojczyzny. Absolwentami tej szkoły byli między innymi Tadeusz Kościuszko i Jan Ursyn Niemcewicz.
Stanisław August z pasją oddawał się kolekcjonerstwu, gdyż gromadził ryciny, stare obrazy i monety,
medale. W tej działalności przyświecał mu tylko jeden cel, gdyż rozumiał roztaczanie mecenatu artystycznego jako społecznie i kulturowo ważną misję. Jego zbiory stały się w istocie zaczątkiem wielu późniejszych kolekcji muzealnych, a za przykładem króla szli liczni, magnaci oraz bogaci mieszczanie. Ich nowo powstałe domy łączą klasyczną harmonię architektoniczną oraz rokokową ornamentację złoceń, malowideł i rzeźb, które tworzyły nową osiemnastowieczną Warszawę.
5. BAJKA I JEJ FUNKCJE W LITERATURZE OŚWIECENIA
Bajka to gatunek należący do literatury dydaktycznej. To krótki utwór, zawierający „fabułkę”, zwykle wierszowany i co najważniejsze zawierający praktyczne pouczenie, sąd moralny, pointę, która wynika z przytoczenia przykładu, sytuacji ilustrującej myśli. Służy ilustracji zasad moralnych, filozoficznych i psychologicznych. Nauka płynąca z bajek zawarta jest w morale. Może on znajdować się na początku utworu (promythin), częściej jednak umieszczany jest na końcu (epimythion). Bajka przyjmuje zwykle formę alegorycznej przypowieści
Jako gatunek bajka powstała w VI w. p.n.e. w twórczości Ezopa, który w swoich utworach wykorzystywał tradycję ludową. Taki rodzaj bajki nazwanej ezopową upowszechnił się w literaturze europejskiej. To on stworzył krótkie utwory, o charakterze epigramatycznym w której bohaterowie (najczęściej zwierzęta) i skrótowo zarysowana sytuacja służą zilustrowaniu pewnych prawd moralnych W Polsce w XVI w. Biernat rozpowszechnił „bajki” Ezopa Fryga. . Bajkę epigramatyczną spopularyzował w wieku XVIII G. E. Lessing. Natomiast wielkim kontynuatorem gatunku w XVII w. w dobie oświecenia jest twórca francuski- La Fontaine. Bajka lafontenowska lub narracyjna miała charakter dłuższego utworu, z wyraźnie zarysowaną ale mało skomplikowaną fabułą.
Najwybitniejszymi bajkopisarzami polskimi byli:
Biernat z Lublina
I. Krasicki
S. Trembecki
A. Mickiewicz
A. Fredro
Bajki dzielą się na:
Bajka epigramatyczna - jej istotą jest trafna pointa, refleksja o świecie, bajka ma być zaś bardzo zwięzła, skrótowa pozbawiona opisów czy rozbudowanej fabuły
Bajka narracyjna - może mieć dłuższą formę, rozbudowaną narrację, nakreślone cechy postaci - jak sama nazwa wskazuje w tej bajce ważną rolę odgrywa opowiadanie, co się wydarzyło
Bajka zwierzęca - najbardziej rozpowszechniona, bohaterami są zwierzęta np.: lis, kruk, owca, wilki. Oczywiście tylko pozornie, bowiem reprezentują one typy i cechy ludzkie.
Bajki zawierają elementy prawdy i zmyślenia, nie można ich więc interpretować w sposób jednoznaczny jako odzwierciedlenie rzeczywistości. Jednocześnie zaś sama rzeczywistość i świat nie mają charakteru jednowymiarowego, cechuje je różnorodność i barwność. Równie skomplikowani są ludzie i ich zachowanie, które w pewnych wypadkach potwierdza stereotypy a w innych im zaprzecza. Prawem poety jest koloryzowanie świata i przekładanie go na język utworu literackiego, zgodnie z regułami artystycznymi. Krasicki uświadamia swoim czytelnikom, że nie powinni odnosić treści bajek do samych siebie, gdyż celem tych utworów nie jest złośliwa krytyka konkretnych osób, ale raczej obnażanie odwiecznych słabości ludzkich, mających charakter ponadczasowy.
Funkcje bajek (na podstawie bajek Krasickiego)
Tworzą galerię typów ludzkich
Kreślą sugestywny obraz epoki
W alegoryczny sposób ukazują odwieczne, ponadczasowe wady i postawy ludzkie (pychę, głupotę, naiwność ludzką, brak krytycyzmu, nadmierną potrzebę akceptacji i niczym nie uzasadnione wysokie mniemanie o sobie)
Moralizują - piętnują ludzkie okrucieństwo, bezwzględność, obłudę, brak zasad moralnych
Pokazują upadek moralny społeczeństwa, wyzysk, przemoc, bezprawie i upodlenie najbiedniejszych i najsłabszych
Wyszydzają typowe ludzkie przywary oraz potępiają niewłaściwe zachowanie ale jednocześnie wskazują słuszne drogi -postępowania
Służyła celom prześwięcającym działaczom oświecenia
Nauki moralne, pouczenia, prawdy filozoficzne i przestrogi służą edukacji społeczeństwa XVIII w.
Bajki I. Krasickiego - alegoria a symbol, filozofia bajek.
ALEGORIA - znak językowy mający oprócz swojego znaczenia dosłownego jeszcze inne ukryte i domyślne, ale ściśle określone i przypisane, w zasadzie umowne, usankcjonowane tradycją, np.: sowa - mądrość, lis - chytrość
SYMBOL - o danym utworze literackim - zbiór ukrytych i niejasnych treści dopusz- czających rozmaite interpretacje opierające się na subiektywnych doświadczeniach i przeżyciach - w przeciwieństwie do alegorii opartej na umowie; symbol stale powtarzający się w pewnej funkcji staje się alegorią
BAJKA - krótka opowieść wierszem lub prozą będąca ilustracją pewnej prawdy ogól-
nej, często satyryczna z morałem na temat ludzkich charakterów i postaci; bohatero- wie są to najczęściej zwierzęta
TYTUŁ |
BUDOWA |
TYP |
MORAŁ |
NAUKA MORALNA |
"Szczur i kot" |
epigramatyczna |
alegoryczna |
"...gdy się dymem kadzideł zbytecznych zakrztusił,/ Wpadł kot z boku na niego, porwał i udusił." |
zbytnia pewność siebie nie popłaca. |
"Ptaszki w klatce" |
epigramatyczna |
alegoryczna |
"Jam był wolny, dziś w klatce i dlatego płaczę." |
najlepsze miejsce do życia to miejsce, gdzie się wychowało - dom rodzinny, stare zwyczaje |
"Filozof" |
epigramatyczna |
satyryczna |
"Przyszła słabość, aż mędrzec, co w firmament mierzył,/ Nie tylko w Pana Boga - i w upiry wierzył." |
umieć przystosować wiedzę praktyczną do teoretycznej; "jak trwoga to do Boga" |
"Groch przy drodze" |
narracyjna |
satyryczna |
"Niech się miary trzymają i starzy i, młodzi: i ostrożność zbyteczna częstokroć zaszkodzi." |
nie przesadzać z ostrożnością |
"Jagnię i wilcy" |
epigramatyczna |
alegoryczna |
"Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie." |
|
"Dewotka" |
epigramatyczna |
satyryczna |
"Mówiąc właśnie te słowa : "i odpuść nam winy, jako my odpuszczamy" biła bez litości." |
należy być chrześcijaninem i robić to co się mówi (słowa modlitwy) |
"Kruk i lis" |
narracyjna |
alegoryczna |
"Bywa często zwiedzionym, kto lubi być chwalonym." |
nie dać się zwieść zbytnim pochwałom - rozwaga |
"Malarze" |
epigramatyczna |
satyryczna |
"Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze." |
ludzie lubią pochlebstwa, a szczerość nie popłaca |
"Wilczki" |
narracyjna |
alegoryczna |
|
oddawanie się rzeczom błahym zmyla czujność na rzeczy ważne |
"Przyjaciele" |
narracyjna |
alegoryczna |
"Wśród serdecznych przyjaciół psy zająca zjadły." |
prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie |
"Dzieci i żaby" |
narracyjna |
satyryczna |
"Źle się bawicie,/ dla was to jest igraszką, nam chodzi o życie." |
znęcanie się nad słabszym, zabawa jego kosztem jest złem |
"Lew pokorny" |
epigramatyczna |
alegoryczna |
"Żle zmyślać, źle i prawdę mówić w pańskim dworze." |
krytyka silniejszego nie popłaca, bo "prawda w oczy kole" |
"Mądry i głupi" |
epigramatyczna |
satyryczna |
"Nie nowina, że głupi mądrego przegadał(...)/ dlaczego dzwon głośny, bo w środku pusty" |
należy mało, ale mądrze mówić |
"Lis i osieł" |
epigramatyczna |
alegoryczna |
"Głupi ten, kto wniść w przyjaźń z łotrem się ośmiela,/ umiej być przyjacielem, znajdziesz przyjaciela." |
|
FILOZOFIA BAJEK:
- łączenie ze sobą paradoksu, sceptyzmu i etyki zdrowego rozsądku
- filozofia pesymistyczna
- piętnacja natury ludzkiej, wyzyskiwania słabszych i okrucieństwa
- zachowanie umiaru, nieufności i postawy asekuracyjnej
- dydaktyczna rola bajek - autor wychowawcą
- wskazywanie drogi medytacji nad życiem
- Krasicki w bajkach drwił z głupoty i naiwności ludzkiej, nie litował się nad ofiarami własnej głupoty oraz oburzał się na moralność uznającą prymat siły nad prawem
6. KRYTYKA OBYCZAJOWOŚCI SARMACKIEJ W SATYRACH IGNACEGO KRASICKIEGO.
Ignacy Krasicki (1735 - 1801) to bez wątpienia najwybitniejszy pisarz polskiego oświecenia. Od elekcji W roku 1772 już jako biskup warmiński został w wyniku rozbioru Polski poddanym króla pruskiego. Formalne oderwanie od kraju nie przerwało jednak związków Krasickiego z ojczyzną. Cała twórczość przeznaczona jest dla polskiego społeczeństwa. Jest to twórczość niezwykle bogata, obejmująca między innymi poematy heroikomiczne, bajki, satyry, powieści poematy epickie, komedie oraz tłumaczenia literatur obcych. Książe warmiński XBW napisał 22 satyry (zapisane w II częściach). Obyczajowość sarmacka zostaje poddana krytyce w satyrach „Do króla” „Świat zepsuty” „Pijaństwo”.
„DO KRÓLA”
Ta satyra rozpoczyna pierwszą część satyr XBW. Zaczyna się znanym zdaniem, które stanowi także definicję tego gatunku literackiego: „satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka, czci urząd wielbi króla, lecz sądzi człowieka.” Satyra „do króla” jest bardzo ciekawie skomponowana, w pierwszej chwili wydaje się, że jest naganą skierowaną do króla - Stanisława Augusta. Argumenty przeciwko królowi wypowiada jednak typowy szlachcic - przedstawiciel sarmatów i reprezentant opozycji ówczesnego społeczeństwa. Królowi zostają zarzucone następujące wady:
Krytykuje się szlacheckie pochodzenie króla gdyż nie wywodzi on się z rodu (choćby obcego) królewskiego dziedzicznego. „Jesteś królem, a czemu nie królewskim synem ?” Przez to krytykuje się sposób myślenia szlachty, dziedziczność, wolną elekcję.
Królowi zarzuca się, że jest zbyt młody, aby mógł piastować urząd, nie zważa się na dotychczasowe osiągnięcia, szlachtę denerwuje, że król jest uczciwy.
Sarmaci zarzucają, że nawet królowi, że jest Polakiem: „Zawżdy lepiej było, kiedy cudzy rządził.”
Szlachtę denerwuje również pielęgnowanie i rozwój kultury, według nich te wartości są nieważne, a przy okazji szlacheckie pochodzenie króla porównuje się do grzechu pierworodnego:
„Szczep nauki, wznoś handel i kraj uszczęśliwiaj -
Choć wiedzą, chociaż czują żeś jest tronu godny
Nie masz chrztu, co by zmazał twój grzech pierworodny.”
Reprezentant szlachty uważa, że król powinien być stary, sędziwy koniecznie z brodą, ponieważ to symbolizuje mądrość i doświadczenie. Ostatnią zarzuconą przywarą jest krytyka sposobu rządzenia. Szlachta chce, aby król rządził tak jak jego poprzednicy:
„Zdzieraj, a będziesz możnym, gnęb, a będziesz wielkim”
Okazuje się, że Ignacy Krasicki użył przewrotnego sposobu, aby ukazać wrogów i krytyków króla. Mówiąc to, co mówi reprezentant sejmowych krzykaczy krytykuje przede wszystkim własne wady, a ciasnotę umysłową, gadulstwo, bezmyślność, wieczną skłonność do wytykania wad, prywatę. Krasicki użył w tym przypadku ironii. Sama satyra jest monologiem skierowanym do króla, wziętym w cudzysłów. Taką sytuację nazywamy liryką aktora - poeta stwarza liryczne ja, które wypowiada poglądy, wobec których autor się dystansuje. W tej satyrze Krasicki udaje poparcie dla szlacheckiej wypowiedzi, stąd pewność, że mamy do czynienia z zabiegiem ironii.
Butny i głupi sarmata jest doskonale nakreślony jest w satyrze „Do króla”. Jest to człowiek pyszny zarozumiały, tępy gaduła o ograniczonych poglądach, zwracający uwagę tylko na rzeczy zewnętrzne (broda, wąsy, szabla kontusz). Jest to najmniej sympatyczny, a najbardziej powszechny typ szlachcica w ówczesnej Polsce.
„PIJAŃSTWO”
W tej satyrze skrytykowano również obyczajowość ówczesnych szlachciców. Rozmówca z tej satyry - chwiejny, skacowany cierpiący z braku trunku, po upojnie spędzonej nocy wykazuje całkowitą odporność na pouczenie i wykorzystuje każdą okazję, aby móc otworzyć nowy trunek. Po poprzednim postanowieniu poprawy i wykładzie o trzeźwości mówi krótko „Napiję się wódki”. Zresztą ta satyra nie jest tylko portretem sarmaty zawadiaki - pijaka, ale Krasicki naświetlił sceny biesiadne, czyli pijatykę, podczas których dochodziło do kłótni na tle poglądów politycznych, wyrzeczeń wobec ojczyzny i „szlachetnych” słów patriotyzmu, przypominano bitwy historyczne, zwycięskich królów, co zawsze kończyło się podziałem stron i walką w karczmie. Takie zapatrzenie w dawne czasy świetności, zapatrzenie w szczególną role szlachty i zadufanie przypomina sejmik szlachecki, który taj na prawdę niczym nie różni się od kłótni po poprzednim spożyciu alkoholu.
„Idą zatem dyskursa tonem statystycznym
O miłości ojczyzny o dobru publicznym ... (...)
Pan Jędrzej przypomniwszy żurawińskie klęski
Nuż w płacz nad królem Janem - Król Jan był zwycięski! (...)
Nie wiem jak tam skończyli zwadę naszą wielką,
Ale to wiem i czuję, żem wziął w łeb butelką.”
7. „MIKOŁAJA DOŚWIADCZYŃSKIEGO PRZYPADKI”- POWIEŚĆ O ROLI WYCHOWANIA; MOTYW UTOPII.
„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” to powieść dydaktyczna, która powstała z doświadczeń Krasickiego, jako eseisty. Powstała na przełomie lat 1774 i 1775.
Na przykładzie Mikołaja- Krasicki ukazuje typowy sposób wychowania młodzieży polskiej, zgubny dla całego kraju. Celem Krasickiego było przeprowadzenie krytyki szlacheckiej edukacji. Poeta piętnuje sarmackie nieuctwo, ciemnotę, zacofane umysłowe, niechęć do nauki, skłonność do wystawnego i zbytkownego życia. Młodość Mikołaja jest krytycznym obrazem szlacheckiego sposobu wychowania: modna nauka w publicznych szkołach i pod opieką niekompetentnego guwernera, wyprawa do Paryża, która przynosi bohaterowi same szkody. Utwór ten Krasicki poświęca reformie oświaty. Powieść utrzymana została w formie pamiętnika pisanego „ku przestrodze” Rodzice Mikołaja uważali, że inteligencja rodzi się wraz ze stanem pochodzenia, dlatego swego syna nie posyłali do szkoły, ani nie kształcili jego intelektu. Pojawia się ośmieszenia sarmackiego sposobu wychowania.
MOTYW UTOPII
UTOPIA- to utwór literacki kreślący program idealnego ustroju, zapewniającego powszechny dobrobyt i szczęśliwość. Zawiera opis doskonale funkcjonującego państwa, ujęty w sposób realistyczny, a przeciwstawiający się temu,, co istnieje w rzeczywistości. Odkrycia geograficzne sprawiły że idealne państwo lokowane było na wyspach szczęśliwych.
Znane motywy Utopii w literaturze : Francis Bacon "Nowa Atlantyda", J. Swift "Podróże Guliwera", Wolter "Kandyd", I. Krasicki "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki"
Utopia w utworze to część II. Widzimy tu Doświadczyńskiego na fantastycznej wyspie Nipu. Bohater styka się tu z patriarchalnym układem stosunków społecznych. Ludzie zajmują się rolnictwem, "wszystko tu pod równym wymiarem", panuje sprawiedliwość, wzajemna miłość, poszanowanie tradycji - a co najważniejsze - w kraju tym wszyscy pracują i cenią pracę jako wartość społeczną. "Praca - mówi mędrzec Xaoo - musi być większa, ale też sama praca tyle ze sobą dobra prowadzi, iż jej oszczędzać jest to krzywdę istotną samemu sobie czynić". Mikołaj Doświadczyński, będąc parobkiem u nipuańskiego gospodarza, poznaje wartość pracy jako źródła zdrowia fizycznego i moralnego. Sam w swoim pamiętniku zapisuje :
"Praca, która z początku zdawała mi się nieznośna, stała się z czasem zabawą przyjemną. Spazmy, wapory (dolegliwości nerwowe), reumatyzmy, z których mnie nie mogły wyprowadzić wody salcerskie i karlsbadzkie (wody lecznicze), ustąpiły dobrowolnie z rzęsistym potem. Apetyt, który soczystymi bulionami musiał wzbudzać i krzepić (...) mój kucharz
(...), sam się powrócił; a rzepa po pracy lepiej smakowała niż przedtem podlaskie kuropatwy
Dom i społeczeństwo opierały się na zgodzie, miłości i darach natury.
Nawiązując do myśli J.J. Rousseau Krasicki postuluje powrót do źródeł i natury, odnowę moralną społeczeństwa, która powinna doprowadzić do większej humanizacji stosunków miedzy ludzkich. Człowiek rodzi się wolny i sam kształtuje swoją naturę . wprowadził ideę tolerancji i uważał że ludzie powinni się wszystkim dzielić.
Poznawszy zasady, na których opiera się utopijne państwo, bohater wraca do Polski usiłując nabyte nauki wykorzystać w celu zreformowania chorej Rzeczypospolitej. Rozkład społeczny i polityczny posunął się jednak zbyt daleko, aby jego działania mogły przynieść pożądane rezultaty.
Zniechęcony Mikołaj osiada na wsi gdzie uzyskuje wewnętrzny spokój i poczucie szczęścia, stając się jednocześnie ideałem godnym naśladowania.
Utopia nipuańska kryje w sobie krytykę feudalnych stosunków społecznych i politycznych, a chociaż nie formułuje programu konkretnych reform społecznych wyraża jakby naturalne pragnienie zmiany ustroju w duchu sprawiedliwości i powszechnej miłości.
8. ROLA ŚMIECHU W LITERATURZE OŚWIECENIA.
W epoce oświecenia śmiech był nauką. Śmiech spełniał rolę krytyki. Świadczy o tym już wybór gatunków literackich takich jak:
Bajki, satyry;
Komedie;
Poemat heroikomiczny;
Miały one służyć wytykaniu wad, wynaturzeń natury ludzkiej, ułomności, złych obyczajów, a przede wszystkim wskazywały kierunek słusznego postępowania pozytywnych postępowań oświeceniowych. W wymienionych gatunkach literackich funkcja dydaktyczno moralizatorska łączyła się ze śmiechem, humorem, dowcipem, komizmem, ironią, parodią. Do przedstawicieli, którzy wykorzystywali śmiech jako naukę można zaliczyć:
IGNACY KRASICKI
W jaki sposób bawi w swoich utworach?
Poeta ukazuje zwierzęta, które są alegorią postaw ludzkich.
Prezentuje śmieszne sytuacje np. w utworze „Dewotka” pokazuje kobietę odmawiającą pacierz oraz gdy jednocześnie bije służącą, lub w utworze „Lew i zwierzęta” pokazany łaskawy władca pozwala zjadać się zwierzętom nawzajem.
Przedstawia swoich bohaterów w „krzywym zwierciadle” i stosuje wiele zabiegów ironicznych, okazuje się, że Krasicki używa przewrotnego sposobu, aby ukazać wrogów Polski w satyrze „Do króla”.
Bajki zwierają dowcipne, śmieszne, ale gorzkie bo prawdziwe sformułowania - morał.
W jaki sposób uczy czytelnika?
Bajki są pozbawione nudnej natury i natrętnej dydaktyki.
Pisarz ukazuje gorzką prawdę o człowieku za pomocą typowych, oczywistych, zrozumiałych aluzji.
Formułuje się również prawdy o świecie chcąc poprawić obyczaje.
Prawdy moralne ukazane są w formie przysłów, aby były łatwe do zapamiętania:
„Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka czci urząd wielbi króla, lecz sądzi człowieka.”
Ignacy Krasicki w „Monachomachi”
Utwór jest parodią poematu rycerskiego - rycerzami (bohaterami) są mnisi.
Jest parodią barokowego stylu w jego zawiłości oraz w ozdobności.
Często trafnie użyte słowa zmieniają cały sens.
Jest to ośmieszająca satyra na zacofanie, pijaństwo, fałszywą pobożność mnichów.
Za obrażanie „świętych zakonów” Ignacy Krasicki musiał napisać nowy utwór pt. „Antymonachomachia” w którym przepraszając jeszcze bardziej ośmieszył mnichów.
JAN URSYN NIEMCEWICZ - „POWRÓT POSŁA”
W jaki sposób bawi czytelnika?
Znakomicie skonstruowane postacie - negatywne - np.. Starosta, Gadulski, kompromitowani na każdym kroku za ich sarmackie zacofanie.
Zabawne sytuacje pokazują głupotę ówczesnych ludzi, ich zacofanie, oddawanie hołdu obcym trendom.
Ośmieszone są argumenty Sarmatów, ich styl bycia.
W jaki sposób uczy czytelnika:
Postacie negatywne są wyraźnie przedstawione w utworze, a ich przeciwieństwa stanowią wzór.
Pokazany został nowy oświeceniowy model patrioty - zwolennika reform, który streszczony został w słowach Podkomorzego:
„Niech każdy ma szczęśliwość powszechną w pamięci i miłość własną dla kraju poświeci.”
KOMEDIA OBYCZAJOWA
W komedii obyczajowej przedmiotem ośmieszenia są obyczaje, określonego środowiska społecznego np. szlachty, mieszczaństwa, arystokracji.
Aby stworzyć śmieszność należy ukazać przywary, przyzwyczajenia, przesądy i sposób bycia.
„Świętoszek” Moliera piętnuje obyczaje i postawy mieszczaństwa, które panowały w ówczesnej Francji.
Do wad wytkniętych przez autora należą kłamstwo, fałsz, obłuda, religijne zaślepienie.
Skrytykowane i ośmieszone zostają instytucje kościelne, co przysporzyło autorowi wielu kłopotów.
Molier uważał, że wystarczy ukazać społeczeństwu wady, a ono samo wyzbędzie się ich i stanie się lepsze.
9. FUNKCJE LITERATURY OŚWIECENIA.
Literatura oświecenia miała uczyć i bawić - punkt 8.
Pokazywała przykłady postaw negatywnych i pozytywnych:
„Żona modna” Ignacego Krasickiego i Starościna z „Powrotu posła” Juliana Ursyna Niemcewicza jako zwolenniczki francuszczyzny pozostają w świadomości bohatera jako postacie prostackie, obłudne, fałszywe, nikczemne, chciwe, wygodne kosmopolitki.
Szarmancki również z utworu „Powrót posła” i Mikołaj z dzieła Ignacego Krasickiego pt. Mikołaja Doswiadczyńskiego przypadki” to postacie również zacofane, z niezliczoną ilością wad, fałszywe i tępe.
Szlachcic patriota to Podkomorzy, a szlachcic Sarmata to Starosta Gadulski również z powrotu posła Juliana Ursyna Niemcewicza.
Młodzieniec patriota - zwolennik reform i poseł Sejmu Wielkiego to Walery również z „Powrotu Posła” Juliana Ursyna Niemcewicza..
Matka Polka to Podkomorzyna również z „Powrotu posła” Juliana Ursyna Niemcewicza.
Sentymentalny kochanek to Filon z sielanki Franciszka Karpińskiego „Laura i Filon”.
Dobry król to Stanisław August z satyry pt. „Do króla”.
Funkcją literatury oświecenia był krytycyzm ówczesnych stosunków społecznych.
„Świętoszek” Moliera
„Powrót posła”
Krytyka obyczajowości sarmackiej przez Krassickiego i Niemcewicza.
broniono klasy uciskane:
Hugo Kołłątaj „Oddajmy chłopu wolność”
Stanisław Staszic:
„Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”
„Przestrogi dla Polski”
Literatura podnosiła ogólną wiedzę o sytuacji w kraju.
Propagowała reformy „Sejmu Wielkiego”.
10. PUBLICYSTYKA STANISŁAWA STASZICA I HUGO KOŁŁĄTAJA.
STANISŁAW STASZIC (1775 - 1820) człowiek o gorącym sercu, czuły na krzywdę ludzką. O poprawę walczył nie tylko na piśmie, ale starał się realizować swoje poglądy organizując szkoły dla dzieci mieszczańskich, przeprowadził uwłaszczenie chłopów w swoim majątku. W testamencie zapisał całą swój majątek na cele społeczne. Pochodził z rodziny mieszczańskiej dlatego jedyną drogą na przeprowadzenie kariery było wstąpienie do stanu duchownego. Zajmowały go sprawy polityczne i społeczne. Jako szczery patriota widzi do czego prowadzi zacofanie gospodarcze kraju i dlatego ten właśnie problem porusza w swoich pismach: „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” i „przestrogi dla Polski”. Poza działalnością publicystyczną Stanisław Staszic działał na polu oświaty jako członek Komisji Narodowej i zwolennik zakładania szkół przygotowujących dzieci mieszczańskie do praktycznego zawodu. Staszic odznaczył się również jako pionier badań ekologicznych oraz był długoletnim członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
„UWAGI NAD ŻYCIEM JANA ZAMOYSKIEGO” zostały podzielone fragmentarycznie na kilka części. Są to rozdziały dotyczące: edukacji, prawodawstwa, władzy wykonawczej , władzy sądowniczej, wolnej elekcji.
Edukacja
Należy wykształcić młode pokolenie, ponieważ przyszłość ojczyzny zleży od młodzieży.
Moralność jako podstawowa nauka powinna być oparta na religii.
Należy odłączyć teologię spekulatywną (zajmującą się dociekaniem istoty Boga) od edukacji publicznej.
Po skończonej edukacji szkolnej powinna zacząć się edukacja publiczna - sprawdzian zdobytych umiejętności.
Prawodawstwo
Prywata (osobiste dobro) jest najniebezpieczniejszym i największym wrogiem sejmów, czyli prawa.
Prawa powinny być równe dla wszystkich obywateli Rzeczpospolitej.
Szczęście obywateli jest dobrem publicznym, a wola większej części narodu jest wola powszechną. Większa ilość głosów powinna ustanawiać prawa (początki demokracji).
Władza wykonawcza
Ten kto ustanawia prawa wydaje je dla wszystkich obywateli, i wszyscy są zobowiązani do przestrzegania.
Władza sądownicza
„To prawo jest godnym ludzi prawem: nikogo więzić nie będziemy, tylko przekonanego sądem.”
Wolne wybieranie królów.
Polska musi się wystrzegać obcego króla, który miesza się w sprawy ojczyzny. Im mniej narodów będzie ingerować w sprawy Polski, tym dłużej ojczyzna będzie prosperowała dobrze wewnętrznie.
„PRZESTROGI DLA POLSKI” zostały ogłoszone anonimowo w styczniu 1790 roku. Były apelem o skuteczność działań, położeniu kres bezsensownemu gadulstwu, o wykorzystanie wszystkich możliwości uratowania Polski.
Autor sugeruje, że prawa szlachty powinny być rozpowszechnione wśród obywateli „swobodnych i wolnych.” Dzięki nowej konstytucji szlachta jest wstanie odnowić siebie i cały naród. Autor zaapelował również do panów - bogatych magnatów, którzy dla powiększania majątku dają się przekupić i wciągają w swoje plany innych szlachciców. Działalność magnaterii została podsumowana cytatem „Z samych panów zguba Polaków”
Oskarża ich o zdradę, podstępy, gwałty, podłość, chciwość, zawiść, o sprowadzenie obcych wojsk do ojczyzny, zrywanie sejmów, o powierzchowne traktowanie prawa, branie łapówek. Cechą możnowładców i wpływowych ludzi są: rozpusta, lekkomyślność, chciwość, duma, podłość.
PUBLICYSTYKA CD...
HUGO KOŁŁĄTAJ (1750 - 1812) pochodził z rodziny szlacheckiej, która przeznaczyła go do stanu duchownego. Studiował teologię i prawo w Rzymie, Neapolu, ale przedtem ukończył studia na Akademii Krakowskiej uzyskując doktorat filozofii. Po powrocie do kraju zaczął ożywioną działalność w Towarzystwie Ksiąg Elementarnych, a w wieku 27 lat powierzono mu zadanie zreformowania Akademii Krakowskiej. W okresie sejmu czteroletniego nie ogranicza się do pisania rozpraw politycznych, w swoim domu zorganizował ośrodek propagandowo - informacyjny, nazwany później „Kuźnicą Kołłątajowską” Grono współpracowników - patriotów pracowało w formowaniu opinii publicznej dla poparcia zdecydowanych reform politycznych. Kołłątaj był współtwórcą konstytucji majowej, organizował powstanie kościuszkowskie, uczestniczył w pracach powstańczego rządu. Po klęsce insurekcji aresztowany przez Austriaków, osiem lat spędził w więzieniu, a majątek skonfiskowali mu najpierw Targowiczanie, a potem zaborcy. Mimo biedy prowadził później aktywnie prace naukowe. Do jego dzieł należą między innymi listy do Stanisława Małachowskiego.
„ODDAJMY CHŁOPU WOLNOŚĆ!”
Hugo Kołłątaj apelował do uczestników Sejmu Wielkiego o zapewnienie rolnikom - chłopom podstawowych praw, których brakowało w ówczesnej Polsce. Według autora chłop nie ma ziemi, ale ma pracowite ręce, które mogą przynieść korzyść stronie posiadaczy ziemskich i stronie chłopów. Panowie powinni uchwalić kontrakty z rolnikami na czynsz, na robotę, ale kontrakty muszą być sprawiedliwie, rzetelnie wykonywane i przestrzegane. Obie strony mają przestrzegać uchwalonych praw.
12. AKTUALNY I PROPAGANDOWY CHARAKTER „POWROTU
POSŁA” J.U. NIEMCEWICZA.
Niemcewicz stworzył swój utwór na potrzeby chwili. Pisarz aktywnie zaangażowany w reformatorski działania obozu patriotycznego w swoich mowach sejmowych występował w obronie chłopów i mieszczan, podnosił zasługi krytykowanej przez konserwatystów Komisji Edukacji Narodowej, postulował zniesienie wolnej elekcji. Poglądy Niemcewicza znalazły swoje odzwierciedlenie w wypowiedziach bohaterów pozytywnych, głównie Podkomorzego i Walerego. Zadaniem Niemcewicza jak i innych twórców komedii było przekonać polskie społeczeństwo o konieczności przeprowadzenia reform.
Jako utwór doraźnie agitacyjny i polityczny „Powrót posła” zawiera w pełni aprobowany przez Niemcewicza program obozu patriotycznego. Pisarz postuluje m.in.:
Zniesienie liberum veto, będącego przyczyną anarchii
Zlikwidowanie wolnej elekcji i wprowadzenie dziedzicznej sukcesji tronu
Zmianę polityki szlachty względem chłopów
Zawarcie przez Polskę sojuszu z Prusami przeciwko carskiej Rosji
Rozwój nowoczesnej oświaty i szkolnictwa
Wzmocnienie systemu obronności państwa (zwiększenie liczby wojska)
Ustalenie stałych podatków i karty praw człowieka
Reforma sejmu (miał powstać stały sejm a nie okazjonalny)
Rozdzielenie władzy na ustawodawczą i wykonawczą
Jednocześnie Niemcewicz poddaje krytyce konserwatyzm szlachty polskiej, przejawiający się w nadmiernym przywiązaniu do „złotej wolności”, krótkowzroczności politycznej, nieznajomości stosunków międzynarodowych oraz zacofaniu i nieuctwie.
Kompromitując przedstawicieli obozu konserwatywnego pisarz prezentuje społeczeństwu wzorce pozytywne, godne naśladowania. Ideałem jest dla niego prawdziwy patriota, szlachcic- ziemianin kultywujący staropolskie tradycje i jednocześnie światły obywatel doceniający konieczność wszechstronnej reformy polityczno- ustrojowej państwa.
światopogląd sarmacki |
światopogląd oświeceniowy |
Szarmancki = ziemia to źródło majątku; obojętne losy kraju; flirtuje z kobietami jest łowca posagów; bawidamek, pozbawiony zdrowego rozsądku, taki człowiek nie powinien istnieć w epoce oświecenia. Niemcewicz ukazuje przerażającą prawdę - Polski pełnej Sarmatów, modnych żon i fircyków |
Ludzie oświecenia śmiali się tknąć wolności szlacheckich, liberum veto, a potem chcieli nawet szlachtę opodatkować. Niemcewicz ukazywał nieco wykrzywiony obraz Sarmaty - tradycjonalisty, zacofanego. Tradycja rycerska nie została podtrzymana, |
6