Rozdział III

Pojecie językowego obrazu świata i sposoby jego rekonstrukcji

Centralnym pojęciem językoznawstwa kognitywnego jest pojęcie językowego obrazu świata, a wiec sposobu, w jaki język ujmuje (konceptualizuje) rzeczywistość. Termin językowy obraz świata (w skrócie JOS) jest polskim odpowiednikiem niemieckiego terminu Sprachliches Weltbild, wywodzącego się z XIX-wiecznej koncepcji Wilhelma Humboldta, przyjmującego, że w języku zawarty jest swoisty ogląd świata, wewnętrzna forma, która pośredniczy miedzy językiem a światem. Koncepcję tę rozwijało następnie językoznawstwo niemieckie pierwszej połowy XX wieku, przede wszystkim Leo Weisgerber (1927, 1929). Niezależnie od nich językoznawcy amerykańscy E. Sapir i B. L. Whorf, badając języki indiańskie, stwierdzili uderzającą odmienność tych języków w stosunku do języków indoeuropejskich i wysunęli hipotezę o zależności języka od kultury i warunków życia: warunki kulturowo-społeczne wpływają na kształt języka, a następnie język determinuje sposób ujmowania świata. Widzimy świat przez „okulary” nałożone przez język.

W językoznawstwie polskim pojecie JOS-u zostało zaadoptowane przez głównych przedstawicieli lubelskiej szkoły lingwistycznej, mianowicie J. Bartmińskiego i R. Tokarskiego, którzy w roku 1986 użyli tego terminu w artykule Językowy obraz świata a spójność tekstu. Od tego czasu pojęcie to stało się bardzo popularne w polskim językoznawstwie kręgu kognitywistycznego, czego wyrazem jest m.in. wydanie w roku 1990 tomu pod tytułem Językowy obraz świata, wznowionego w roku 1999.

Pojecie JOS-u odpowiada mniej więcej temu, co kognitywiści z kręgu amerykańskiego ujmują jako `konceptualizacja świata zawarta w języku', a językoznawcy rosyjscy (przede wszystkim Apresjan) określają mianem `naiwnego obrazu świata, utrwalonego w języku'.

Mimo ogromnego rozrostu badań nad językowym obrazem świata (powstaje wielka liczba prac na temat językowych obrazów poszczególnych zjawisk, żeby wymienić przykładowo językowe obrazy psa, kota, ziemi, ręki i wiele innych, por. Mosiołek-Kłosińska 1995, Anusiewicz 1990, Filar i Głaz 1996) pojecie to nie jest do końca jasne: rożnie rozumiany jest jego zakres i sposób rekonstruowania. Przegląd rożnych ujęć JOS-u przedstawia jasno i syntetycznie najnowsza książka J. Mackiewicz (1999).

1. Podstawy rekonstrukcji językowego obrazu świata

(1). Jako przykład faktów gramatycznych można podać kategorię męskoosobowości w polszczyźnie, która może być traktowana jako świadectwo uprzywilejowanej pozycji mężczyzn w dawnej Polsce: zrównuje ona gramatycznie kobiety ze światem nie-osób: por. szafy, drzewa, psy, kobiety stały, ale mężczyźni stali.

(2). Przykładów świadectw derywacyjnych JOS-u można przytoczyć bardzo wiele: motywacje nazw świadczą o wyróżnieniu przez mówiących określonych cech obiektów. Wystarczy przypomnieć nazwanie ptaka głuszcem dlatego, że jest `głuchy przy tokowaniu', czy groźnego zwierzęcia ze względu na to, że `lubi jeść miód' - niedźwiedziem ( < psl. *medvědь).

(3). Frazeologizmy w szczególny sposób dokumentują językowy obraz świata. Wystarczy przypomnieć różnorodność określeń śmierci w poszczególnych językach, np. pol. gryźć ziemię, wyciągnąć nogi, pójść na łono Abrahama i in. Szerzej o tej kwestii jest mowa w pracy A. Krzyżanowskiej (1999).

(4). Swoistość kategoryzacji, dokonywanej przez język, można zilustrować przykładem jakiegokolwiek pola wyrazowego. Podręcznikowy przykład stanowią nazwy usuwania brudu przy użyciu wody: język francuski i angielski mają tu jedną nazwę wspólną (laver, to wash), podczas gdy polszczyzna odróżnia prać - w odniesieniu do przedmiotów miękkich i myć — w odniesieniu do przedmiotów sztywnych, twardych. Wyjątek stanowią tu `włosy', które nie są `prane', ale `myte', chyba ze względu na związek z `głową' jako częścią ciała. O innych przykładach językowej kategoryzacji fragmentów świata będzie mowa w p. 4. tego rozdziału.

(5). Wreszcie aspekt najtrudniejszy w badaniu JOS-u, stosunkowo niedawno zauważony, to zjawisko konotacji, tzn. kojarzenia przez mówiących pewnych cech i przekonań z nazywanymi zjawiskami. Te wyobrażenia i przekonania są znakomitym świadectwem językowego ujmowania przedmiotu. O konotacjach mówiliśmy szerzej na s.51 i n. Trwa dyskusja wokół tej kwestii. Zwłaszcza problematyczny jest zakres ustalania konotacji. Czy wszystkie skojarzenia wiązane ze zjawiskami włączać do konotacji językowych? Mają one często charakter indywidualny lub środowiskowy. Na przykład słowo abnegat w jednych środowiskach ma konotacje pozytywne, w innych — negatywne. Podobnie słowo demokracja obrasta w rożne konotacje, zarówno pozytywne, jak i negatywne.

W kwestii tej rysują się dwa skrajne stanowiska: pierwsze uznaje za konotacje skojarzenia językowo potwierdzone (przez derywaty, frazeologizmy itp., por. s. 54), drugie włącza do konotacji także cechy potwierdzone tylko tekstowo, zwłaszcza pojawiające się w poezji, a więc tekstach kreatywnych.

Konotacje potwierdzone językowo to np. `zmienność' i `nietrwałość' dla `wiatru' (por. wietrznica, przeminęło z wiatrem), `beztreściwość' dla `wody' (por. wodnisty, lać wodę `mówić bez treści'), `niezbędność do życia', `ważność' dla wyrazu chleb.

Konotacje tekstowe, indywidualne uwidocznia poezja, np. `deszcz' - zmywa i przynosi zapomnienie (por. w wierszu Baczyńskiego Deszcze: „I przejdą deszcze, zetną deszcze, jak kosy ciche i bolesne" i wcześniej „Deszcz - życiu zmiłowanie"). Badacze lubelscy Pajdzińska i Tokarski (1996) pokazują, że nie ma ostrych granic miedzy konotacjami ustabilizowanymi a pojawiającymi się indywidualnie, tekstowo. Poezja wydobywa na jaw to, co jako potencja semantyczna dane jest systemowo.

Kończąc, podsumujmy przeprowadzone analizy:

(1). Sposób ujmowania świata, tzn. wyróżnianie obiektów i wiązanie z nimi zespołu cech, wyobrażeń i przekonań, wyrażony w języku (jego cechach gramatycznych i leksykalno-semantycznych) tworzą tzw. językowy obraz świata, charakterystyczny dla określonego języka. Na ten obraz składają się obrazy poszczególnych wyróżnionych obiektów (fragmentów świata).

(2). Rekonstruujemy ten obraz, badając język, jego cechy fleksyjne, słowotwórcze (które są potwierdzeniem konotacji wyrazu podstawowego, a także odzwierciedlają sposób ujmowania przedmiotu nazywanego derywatem, np. głuszec, zielonka, mrowiskowiec — o wielkim domu mieszkalnym, przypominającym mrowisko), frazeologizmy, będące świadectwem obrazowania nazywanych zjawisk, ale przede wszystkim badając cechy semantyczne: kategoryzację świata, odzwierciedloną w istnieniu nazw, wyobrażenia i przekonania wiązane ze zjawiskami nazywanymi, utrwalone w postaci tzw. konotacji semantycznych. Dla wykrycia konotacji bardzo ważne jest badanie łączliwości tekstowej wyrazów: one są świadectwem tworzenia się i utrwalania konotacji semantycznych.

POJĘCIA:

Jak istotny to czynnik w odczuciu użytkowników języka, świadczy choćby wiersz ludowej poetki, Kazimiery Sekułowej, pt. Chłopski punkt widzenia.

Przez punkt widzenia rozumie „czynnik podmiotowo-kulturowy decydujący o sposobie mówienia o przedmiocie, w tym m.in. o kategoryzacji przedmiotu, o wybo­ rze postawy onomazjologicznej przy tworzeniu jego nazwy, o wyborze cech, które są o przedmiocie orzekane w konkretnych wypowiedziach i utrwalone w znaczeniu"5.

Z kolei perspektywę rozpatruje jako „zespół właściwości struktury semantycznej słów, skorelowany z punktem widzenia i będący przynajmniej w pewnym zakresie jego

rezultatem".

Przez językowy obraz świata rozumie ów badacz „zawartą w języku interpretację rzeczywistości, którą można ująć w postaci zespołu sądów o świecie. Mogą to być sądy

W Kajtoch, bądź utrwalone w samym języku, w jego formach gramatycznych [zwłaszcza] słow­nictwie, kliszowanych tekstach (np. przysłów) bądź to przez formy i teksty języka

implikowane"6. Podobnie interpretuje interesujące nas pojęcie Renata Grzegorczykowa, która uznaje językowy obraz świata za strukturę pojęciową, utrwaloną (zakrzepłą) w systemie danego języka, a więc [w] jego właściwościach gramatycznych i leksykalnych (w znaczeniach wyrazów i ich łączliwości) realizującą się, jak wszystko w języku, za pomocą tekstów (wypowiedzi).

Pojęcie „fasety” funkcjonuje na gruncie informacji naukowej w znaczeniu „podkategorii”, jako „grupa klas odpowiadających jakiejś wspólnej charakterystyce, oznaczających np. `rodzaj materiału', `rodzaj czynności' itd. Fasety mogą być grupowane w kategorie”. (STIN 1979, s. 45). Terminem „faseta” posługują się semantycy (np. Wierzbicka 1985, s. 54-56 i nast.) dla nazwania jednorodnych zespołów cech przypisywanych przedmiotowi w eksplikacji.

---