ROZDZIAŁ I
Teorie i kluczowe pojęcia.
Pojęcie rodziny jej funkcje i zadania.
Na wstępie moich rozważań na temat rodziny należy zauważyć, że rodzina jest tworem naturalnym i powszechnym, trudno jest sobie wyobrazić współczesne społeczeństwo bez rodziny. W świetle powyższego można stwierdzić, że człowiek do dziś nie był w stanie stworzyć czegoś lepszego , co mogłoby rodzinę zastąpić.
Jeżeli chodzi o zdefiniowanie rodziny napotykamy tutaj na trudności, ponieważ istnieje ogromna mnogość definicji rodziny oraz pojęć z nią związanych. Na początku należy zwrócić uwagę na kilka faktów związanych ze znaczeniem rodziny dla jednostki :
rodzina jest miejscem biologicznych narodzin człowieka
rodzina jest środowiskiem realizacji społecznej natury człowieka
rodzina jest podstawowym środowiskiem nie tylko biologicznego ale również duchowego rozwoju człowieka
rodzina jest najbardziej naturalnym środowiskiem zaspokajania popędu seksualnego, bazuje na związku małżeńskim dwóch osób odmiennej płci.
Wychodząc od tego można zauważyć, że rodzina jest grupą o charakterze wspólnotowym. Ten wspólnotowy charakter wyraża się w tym , że rodzina jest „wspólnotą miłości i solidarności”, miejscem głębokiego międzyludzkiego kontaktu, opartego na miłości i dobrowolności, na „głębokim uzupełniającym się związku mężczyzny i kobiety” oraz pokoleń „które pomagają sobie wzajemnie w osiąganiu pełniejszej mądrości życiowej”. Wspólnotowy charakter jest jednym z podstawowych wymiarów istnienia i funkcjonowania rodziny, drugim wymiarem jest jej instrumentalny charakter. Rodzina jest więc zbudowana na związku małżeńskim, jest jednostką prawną, gospodarczą oraz społeczną. Traktuje się ją jako instytucję która posiada określone zadania do spełnienia. Ten instytucjonalny charakter można ująć w następujących cechach :
rodzina zajmuje zawsze określoną przestrzeń i posiada dobra materialne. Jest uznawana za podmiot do posiadania wartości przez społeczność lokalną a następnie przez państwo,
rodzina w każdym społeczeństwie ma sobie właściwą strukturę i pełni odpowiednie funkcje zarówno wobec jednostki jak i społeczeństwa,
rodzina jest grupą formalną i społecznie uznaną , podlegająca pieczy i kontroli społeczeństwa,
funkcje rodziny (inaczej zadania) są bardzo liczne np. socjalizacja , prokreacja, seksualna, emocjonalno - ekspresywna, rekreacyjno - towarzyska, religijna, gospodarcza itp.
Przyjmujemy więc , że rodzina jest „wspólnotą osób i instytucji opartą na miłości i wolnym wyborze kobiety i mężczyzny połączonych małżeństwem, którzy odpowiadają wzajemnie za siebie, rodzą i wychowują następne pokolenia w taki sposób, aby ono rodziło i wychowywało następne pokolenia”
Rodzina „może składać się z najmniej trzech osób, natomiast górna granica nie jest określona ale wyznaczają ją możliwości prokreacyjne rodziców bądź możliwości utrzymania i socjalizacji zarówno naturalnych dzieci (czyli powiązanych z rodziną więzami krwi) jak i adoptowanych lub inaczej przysposobionych (powiązanych więzami prawnymi)”. Możemy zatem zauważyć, że rodzina jest niewielką grupą o stałym składzie członków i wyraźnej granicy przynależności a wyznacznikiem tej granicy jest małżeństwo, pokrewieństwo lub specjalny akt prawny włączający osobę do rodziny (np. adopcja).
To że:
w rodzinie wszystkie osoby spotykają się ze sobą codziennie i wzajemne kontakty są bezpośrednie i nasycone przeżyciem emocjonalnym,
w rodzinie mimo swoich niewielkich rozmiarów występuje duża różnorodność ról tj. mąż, żona, matka, ojciec, syn, córka, ta różnorodność pomaga wprowadzić dziecko już od najwcześniejszych lat w pełnienie w przyszłości ról w rodzinie i społeczeństwie,
powoduje, że dla swoich członków rodzina stanowi grupę pierwotną i podstawową.
Prawny charakter rodziny określają definicje zawarte w Ustawie o pomocy społecznej z dnia 19 listopada 1990 roku : „Art. 4.1. przez członków rodziny (rodzinę) rozumie się osoby pozostające we wspólnym gospodarstwie domowym”.
Jedną z definicji określającą ten rodzaj grupy społecznej przytacza Kathenn Newland: „Rodzina istnieje we wszystkich społeczeństwach ludzkich po to by płodzić i wychowywać potomstwo i w ten sposób zapewnić przetrwanie danej grupy. Nie ma innej instytucji, która byłaby zdolna do takiej zindywidualizowanej opieki i ochrony, jaką potrafią dawać sobie członkowie rodziny. W wielu społeczeństwach rodzina stanowi również podstawową komórkę ekonomiczną (produkcyjną), lecz nawet i wtedy, gdy rynek przyjmuje znaczną część gospodarczej działalności komórki rodziny i tak utrzymuje się jej funkcje bytowe, żywieniowe wychowawcze”.
Zbigniew Tyszka o rodzinie pisze następująco „Rodzina odgrywała i nadal odgrywa doniosłą rolę w procesie socjalizacyjno - wychowawczym stwarzając optymalne warunki życiowego funkcjonowania ludzi również i w pozarodzinnych, ważnych dla życia społecznego rolach. Zaspokaja także istotne potrzeby jednostki ludzkiej. Prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa i prawidłowe funkcjonowanie rodzin żyjących w tym społeczeństwie są ze sobą integralnie związane”.
Definicją najpełniej określającą rodzinę jest chyba definicja Jana Szczepańskiego : „Rodzina jest grupą złożoną z osób połączonych stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim. Są to dwa podstawowe stosunki decydujące o powstaniu i istnieniu rodziny : małżeństwo i pokrewieństwo Pokrewieństwo może być rzeczywiste (między rodzicami i dziećmi własnymi) lub zastępcze (między rodzicami i dziećmi przybranymi). Pokrewieństwo zachodzi w linii wstępnej : rodzice, dziadkowie, pradziadkowie oraz linii zastępczej : rodzice, dzieci, wnuki itd. Jest to pokrewieństwo w linii prostej. Lecz do rodziny należą także krewni w linii bocznej : rodzeństwo, ciotki, wujowie, stryjowie, kuzynowie itd.”
Maria Ziemska z kolei pisze, że : „Rodzina w swojej obecnie spotykanej formie w społeczeństwie żyjącej w warunkach cywilizacji przemysłowej jest wytworem długiej ewolucji ludzkości(...). w żadnej epoce podkreślanie roli rodziny, przede wszystkim zaś rodziców, w rozwoju, wychowaniu i - szerzej - w procesie socjalizacji dziecka nie miała tylu i tak przekonywujących uzasadnień, czerpiących z wielostronnego, naukowego poznania tych spraw ile ma ich obecnie”.
W literaturze społecznej możemy spotkać się z różnorodnymi podziałami na typy rodzin. Jednym z najbardziej powszechnych jest podział na:
rodzinę małą (nuklearną) i wielką (wielopokoleniową) - rodzina mała składa się z rodziców i dzieci, a rodzinę wielopokoleniową tworzą najmniej trzy pokolenia,
rodzinę pełną i niepełną - pełna składa się z rodziców i dzieci, niepełna to rodzina przed narodzeniem pierwszego dziecka lub pozbawiona jednego z rodziców,
rodzinę patrymonialną (ważna jest osoba ojca) i matrylinearną (ważna jest osoba matki),
Rodzinę matrylokalną i patrylokalną - rodzina matrylokalna - małżeństwo zamieszkuje we wspólnocie lokalnej żony, patrylokalna - męża.
Prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa i prawidłowe funkcjonowanie rodziny żyjącej w tym społeczeństwie jest ze sobą integralnie związane. Rodzina tworzy optymalne warunki do funkcjonowania ludzi również w ważnych poza rodzinnych rolach społecznych. Rodzina jako grupa społeczna o znaczeniu podstawowym wypełnia zadania i funkcje nakreślone przez społeczeństwo jak i przez swoich członków.
Literatura przedmiotu charakteryzuje się ogromną różnorodnością w przedstawianiu zadań jakie ma rodzina do spełnienia. Typologie dotyczące tej sprawy często różnią się nieznacznie między sobą. Poniżej zostaną przedstawione niektóre z nich.
Jedną z typologii dotyczącą zadań i funkcjonowania rodziny jest typologia zaproponowana przez Franciszka Adamskiego przedstawioną w książce „Socjologia małżeństwa i rodziny”. Wyróżnił on cztery podstawowe grupy funkcji jakie spełnia rodzina. Jako pierwszą wyróżnił funkcję instrumentalną, która dotyczy małżeństwa jak instytucji : funkcja ekonomiczna, funkcja prokreacyjna lub biologiczna, funkcja opiekuńcza, funkcja socjalizacyjna a także funkcje stratyfikacyjne i integracyjne. Jako drugą Adamski proponuje funkcję osobową do której zaliczył: funkcje małżeństwa (dzięki której zaspokajane są potrzeby życia intymnego małżonków), funkcję rodzicielską (zaspokajanie potrzeb uczuciowych dzieci i rodziców), funkcję braterską (funkcja zapewniająca zaspokajanie potrzeb uczuciowych braci i sióstr). Jako trzecie przedstawione zostały funkcje istotne, pierwszorzędne do których autor zaliczył: funkcję prokreacyjną , socjalizacyjną oraz miłości. Jako czwarta grupa funkcji - funkcje drugorzędne: funkcja ekonomiczna, opiekuńcza, stratyfikacyjna, rekreacyjna, religijna.
Inna typologia dzieli funkcje rodziny również na cztery główne funkcje, które składają się z funkcji bardziej szczegółowych. Ten podział jest następujący:
Fukcje biopsychiczne:
prokreacyjna - polegająca na zaspokajaniu rodzicielskich emocjonalnych potrzeb współmałżonków,
seksualna - stanowiąca, że małżeństwo jest najbardziej rozpowszechnioną i najszerzej społecznie akceptowaną formą współżycia seksualnego.
Funkcje ekonomiczne :
materialno - ekonomiczne - polegająca na zaspokajaniu materialnych potrzeb członków rodziny, składa się ona z czterech podfunkcji: prokreacyjnej, zarobkowej, gospodarczej, usługowo - konsumpcyjnej.
opiekuńczo - zabezpieczająca - stanowiąca materialne i fizyczne zabezpieczenie członków rodziny w przypadkach ograniczonej możliwości ich samorealizacji.
Funkcje społeczno - wyznaczające :
klasowa - pochodzenie z danej rodziny wstępnie określa pozycję społeczną członków w strukturze społeczeństwa,
legalizacyjno - kontrolna - nadzorowanie postępowania członków rodziny przez pozostałych członków w celu zapobiegania ewentualnym odstępstwom od norm i wzorców przejętych w rodzinie za obowiązujące.
Funkcje socjopsychologiczne:
socjalizacyjna - polega na wprowadzaniu dziecka w świat kultury danego społeczeństwa, przygotowanie do pełnienia ról społecznych, rodzina tworzy z istoty biologicznej jaką jest człowiek po urodzeniu istotę społeczną, zdolną do funkcjonowania w społeczeństwie.
kulturalna - obejmuje ona takie rzeczy jak zaznajomienie się z dziejami danej społeczności, przyswajaniem dziedzictwa kulturowego oraz dbałość o przeżycia estetyczne członków rodziny,
rekreacyjno - towarzyska - umożliwiająca utrzymanie i odzyskanie w domu rodzinnym równowagi emocjonalnej, relaksu i wypoczynku, tworząca prawidłową atmosferę w domu oraz ułatwiająca nawiązywanie kontaktów towarzyskich przez osoby wchodzące w jej skład,
socjalno - ekspresyjna - zaspokajająca najbardziej istotne potrzeby członków rodziny oraz sprzyjająca wyrażaniu przez nich swojej osobowości.
Jeszcze z innym podziałem funkcji mamy doczynienia , gdy popatrzymy na propozycję Marii Ziemskiej zawartą w książce „Rodzina i dziecko”, która to wymienia następujące funkcje, jakie rodzina spełnia:
prokreacyjna
zarobkowa
usługowo - opiekuńcza
socjalizacyjna
psychohigieniczna
Jak już wyżej zostało wspomniane rodzina spełnia funkcję socjalizacyjną (funkcja ta została ujęta niemal we wszystkich typologiach), przez to rodzina staje się środowiskiem wychowawczym oddziaływania na człowieka. To oddziaływanie jest widoczne przez całe życie a najsilniejszy wpływ wywiera we wczesnym dzieciństwie. Działania rodziców obejmują wiele funkcji do najistotniejszych można jednak zaliczyć:
Rodzice i inni członkowie rodziny (np. babcia i dziadek) stanowią dla dziecka pewien wzór zachowań, dziecko uczy się od nich jak ma się zachować w konkretnej sytuacji dnia codziennego.
Za pośrednictwem rodziców zostają przekazane dzieciom określone systemy wartości i normy społeczne - to ten proces nazywany jest socjalizacją.
To rodzina powinna podejmować działania mające na celu zaspokajanie podstawowych biologicznych i psychologicznych potrzeb dziecka.
Istnieją trzy mechanizmy , które pomagają w procesie nabywania doświadczeń społecznych przez dziecko, które to doświadczenia są rezultatem kontaktu z innymi ludźmi. Te mechanizmy to:
mechanizm nacisku zewnętrznego - są to oddziaływania grupy społecznej , do której należy dziecko , mające na celu dopasowanie zachowania, sposobu myślenia (postaw, wartości, przekonań) jaki akceptuje grupa lub ogólnie społeczeństwo.
mechanizm nacisku wewnętrznego - jest efektem zinternalizowania (uwewnętrznienia) reguł postępowania i współżycia społecznego, uznanych przez człowieka za własne.
naśladownictwo inaczej zwane modelowaniem - oznacza przyswojenie, nabycie pewnych norm w wyniku obserwowania zachowania ludzi w określonych sytuacjach.
Pojawiło się tutaj ważne słowo wymagające wyjaśnienia, słowem tym jest „internalizacja” oznacza ono „uniezależnienie zachowania od wzmocnień zewnętrznych (lęk przed karą , czy konkretnych reguł narzuconych przez autorytety)”.
Na koniec tego podrozdziału należy zwrócić uwagę na postawy rodziców wobec dzieci. To właśnie postawy rodziców wobec dzieci w ogromnym stopniu decydują o stylu wychowania , o doborze, a także skuteczności stosowanych środków wychowawczych. Postawa rodziców bowiem decyduje o tym, że stosowanie tych samych środków będzie dawało różne rezultaty. Podstawowym elementem decydującym o większym lub mniejszym powodzeniu rodziców w zakresie wychowania jest właśnie ich stosunek uczuciowy do dziecka. Można zadać sobie pytanie, dlaczego postawy uczuciowe rodziców wobec dziecka są tak ważne w rozwoju i kształtowaniu jego osobowości? Dzieje się tak dlatego, że istnieje związek między zaspokajaniem głównych potrzeb psychospołecznych dziecka a przejawianiem przez rodziców właściwych, pożądanych z rozwojowego i wychowawczego punktu widzenia postaw oraz między frustracją tych potrzeb a niewłaściwymi postawami rodzicielskimi.
Na sam koniec należy zastanowić się jak powinna wyglądać rodzina funkcjonalna? Rodzina taka powinna poprawnie spełniać postawione przed nią zadania, tylko wtedy będziemy mogli nazwać ją funkcjonalną.
Pojęcie bezrobocia
Z bezrobociem mamy do czynienia gdy na rynku pracy są osoby, które chcą pracować , ale pozostają bez zajęcia. Bezrobocie wiąże się z pewnymi komplikacjami socjalnymi, a z punktu widzenia teorii ekonomii jest to zjawisko normalne, podlegające prawom popytu i podaży. Stroną popytową są pracodawcy szukający pracowników, a podażową ludzi szukający pracy. Wyróżniamy wiele rodzajów bezrobocia do których można zaliczyć:
bezrobocie strukturalne - gdy występuje brak kapitału do stworzenia nowych miejsc pracy, występuje często podczas restrukturyzacji gospodarki,
bezrobocie frykcyjne - ma ono charakter sezonowy np. podczas okresu zimowego,
bezrobocie koniunkturalne inaczej cykliczne - zależy ono od tego w której fazie cyklu koniunkturalnego znajduje się gospodarka,
bezrobocie technologiczne - występuje gdy maszyny zastępują pracę ludzi,
bezrobocie chroniczne - obejmuje grupę ludzi nie mających szans na znalezienie pracy np. osoby słabo wykształcone nie posiadające wymaganych kwalifikacji,
bezrobocie utajone - zbyt duża liczba zatrudnionych w stosunku do potrzeb gospodarki, ten rodzaj bezrobocia występował w socjalizmie.
Transformacja społeczno - gospodarcza i polityczna Polski po roku 1989 dała początek rozmaitym procesom restrukuryzacyjnym w skali całego kraju. Te z kolei pociągnęły za sobą liczne zmiany, z których większość ma negatywny charakter. Owe zmiany nie mogą być jednoznacznie oceniane gdyż występują one z różnym nasileniem w różnych częściach kraju. Najbardziej niespodziewanymi dziś szczególnie odczuwalnymi skutkami transformacji i wprowadzaniem gospodarki rynkowej jest bezrobocie.
Zjawisko bezrobocia w Polsce pojawiło się po 50-letniej przerwie. Wcześniej obowiązywała w naszym kraju doktryna pełnego zatrudnienia, w myśl której każdy chętny do pracy otrzymywał ją. Doktryna ta pozostawiła po sobie ludzi, w mentalności których brak pracy jest niewyobrażalnym stanem rzeczy. Bezrobocie pojawiło się nagle stając się tym samym kontrastem minionego okresu. W pierwszym etapie zmian ustrojowych zjawisko to wzrastało w tempie zaskakująco szybkim. Początkowo w 1990 roku było zarejestrowanych 50 tys. bezrobotnych a w grudniu tego samego roku, wzrosło do 1 miliona. Kolejne trzy lata to dalsze pogłębianie się tego zjawiska, aż do roku 1994 , kiedy liczba bezrobotnych zaczęła się zmniejszać. Mniejszy wskaźnik stopy bezrobocia nie dawał jednak powodów do radości, ponieważ ludzie dotknięci tym zjawiskiem nie byli i nie są przygotowani do radzenia sobie z rzeczywistością. Brak pracy spowodował w sposób bezpośredni do degradacji ekonomicznej wielu osób. Pod koniec 1998 roku było w Polsce zarejestrowanych 1,8 miliona bezrobotnych (stopa bezrobocia 10-11%) , a 0,8 miliona na terenach wiejskich (opierając się na szacunkach, na tych obszarach ukryte bezrobocie to kolejne 0,9 miliona ludzi). Należy dodać, że Polska to kraj najmłodszych bezrobotnych. Połowa poszukujących pracy ma do 35 lat. Do 2010 roku na rynku pracy pojawić się będzie 500 - 600 tysięcy ludzi rocznie. To spowoduje, że utrzymanie ludzi bezrobotnych na obecnym poziomie i likwidacja ukrytego bezrobocia wymaga stworzenia 3 milionów nowych miejsc pracy. Celem likwidacji bezrobocia przymusowego i zmniejszenie jego wysokości do tzw. naturalnej stopy bezrobocia (w obecnych warunkach dla Polski wynosi 5-6% zasobów siły roboczej), wymagałoby stworzenia dodatkowego miliona stanowisk.
Nie ulega wątpliwości, że wzrost gospodarczy wpływa bezpośrednio na bezrobocie. Odnotowuje się dalsze osłabienie aktywności gospodarczej i znaczny wzrost zarejestrowanych bezrobotnych. Potwierdza to Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, które zauważa, że do roku 1999 nasza gospodarka rozwijała się wolniej oraz niższy jest od zakładanego wzrost PKB.
W uprzemysłowionych krajach Zachodu, bezrobocie jest zjawiskiem znacznym od początku ukształtowania się gospodarki rynkowej. Wielkość i natężenie tego zjawiska, podlegające wahaniom koniunktury gospodarczej, wpływa co prawda na artykulacje programów gospodarczych różnych podmiotów polityki, niemniej przeciętny obywatel przyzwyczaił się do obecności kategorii ekonomicznej w słowniku codziennym.
W walce z bezrobociem państwo powinno opierać się na kilku zasadach przedstawionych w konwencji nr 88 z roku 1948 a mianowicie :
powszechności - dostępność dla wszystkich kategorii pracowników i pracodawców ,
bezstronność - neutralność i zakaz dyskryminacji ,
dobrowolność - wolność od przymusu dla obu stron ,
bezpłatność - zakaz pobierania opłat ,
przedstawicielstwa grup interesów - istnienie organów doradczych reprezentujących pracownika i pracodawców.
Publiczne pośrednictwo pracy jest obecnie najbardziej rozpowszechnioną formą pośrednictwa pracy w krajach o gospodarce rynkowej. Jego zasadnicze funkcje polegają na :
ułatwianiu poszukującym pracy znalezienia odpowiedniego miejsca pracy, a pracodawcą odpowiedniego pracownika,
skrócenie okresu bezczynności pracowniczej i nieproduktywności miejsca pracy,
ograniczenie ryzyka nieracjonalnego zatrudnienia,
gromadzenie informacji o rynku pracy,
kontrola zasadności świadczeń i zapomóg związanych z bezrobociem.
3. Pojęcie ubóstwa.
Za ubóstwo - w potocznym rozumieniu - uważa się sytuację, w której występuje niedostateczne zaspokojenie podstawowych potrzeb jednostki, redukowanych dodatkowo do sfery konieczności egzystencjalnej, co oznacza sprowadzenie ubóstwa wyłącznie do materialnego wymiaru życia społecznego. Tymczasem we współczesnej literaturze przedmiotu definiowane jest ono coraz częściej jako nieistnienie lub zakłócenie stanu równowagi pomiędzy określonymi systemami potrzeb (w ujęciu aksjologicznym - wartości) a poziomem ich zaspokojenia. Obejmować można zatem - na mocy tej definicji - wiele aspektów życia ludzkiego, poza kwestią materialną, również m.in. sferę kultury, nauki języka, a nawet moralności. Innymi słowy ubóstwo odnosić się może tylko do naturalnych wymogów trwania życia ludzkiego, lecz do szerokiego obszaru wartości uznawanych przez jednostkę. Z przedstawionej wyżej definicji ubóstwa wynika, że jest ono ze swej natury kategorią świadomościową, a zatem subiektywną. Do pojawienia się poczucia ubóstwa konieczne jest bowiem stwierdzenie stanu niezaspokojenia określonych potrzeb (a więc najpierw ich istnienie), co implikowane jest określonym sposobem postrzegania rzeczywistości przez jednostkę - a to bezspornie ma wymiar subiektywny. Bez istnienia stanu braku zaspokojenia tych potrzeb nie można mówić o ubóstwie danego człowieka, lecz co najwyżej o niedosycie pojawiającym się u innych, którzy w wyniku krytycznego oglądu rzeczywistości taki stan u niego stwierdzają. Możliwa jest zatem sytuacja, w której jednostka pomimo kwalifikowania ją przez innych do grona ubogich, za taką się nie uważa (i odwrotnie). Nie wolno jednak zapominać, że potrzeby ludzkie powstają i są zaspokajane w społeczeństwie, co powoduje, że determinowane są przez istniejące stosunki społeczne, nadające im, a przez to i ubóstwu, charakter społeczny. O ile zatem z jednej strony poczucie ubóstwa ma wymiar subiektywny, o tyle z drugiej - przez wzgląd na społeczny charakter potrzeb - nie ma on wymiaru indywidualnego, lecz ponadindywidualny (co tłumaczy m.in. zróżnicowanie tego zjawiska pomiędzy poszczególnymi państwami).
Pojęcie ubóstwa absolutnego związane jest nierozerwalnie z kategorią minimum socjalnego i minimum egzystencjalnego. Wyznaczają one taką zawartość konsumowanego koszyka dóbr i usług , która w pierwszym przypadku ma na celu zapewnienie zaspokojenia potrzeb podstawowych w takim zakresie, aby nie nastąpiło zakłócenie prawidłowego funkcjonowania człowieka w społeczeństwie, w drugim zaś - ma zagwarantować przynajmniej biologiczne trwanie życia ludzkiego. Minimum socjalne jest zatem kategorią szerszą od minimum egzystencji, obejmuje bowiem obok zapewnienia prawa do egzystencji dodatkowa gwarancje prawa do koegzystencji , czyli uczestnictwa w procesie pracy i życiu społecznym, co warunkuje niezakłócony proces integracji jednostek i rodzin ze społeczeństwem. Minimum egzystencji nie stwarza zaś warunków do aktywnego uczestnictwa w procesach społecznych; konsumpcja poniżej wyznaczonego przez nie minimum prowadzi do degradacji biologicznej, zakłóceń rozwoju psychofizycznego człowieka, a nawet zagraża życiu. Ubóstwo relatywne określa natomiast stopień nierówności w procesach podziału dóbr i usług w danej gospodarce. Jego rozmiary uzależnione są od kształtowania się wybranej kategorii ( w praktyce najczęściej ekonomicznej), której określony poziom przyjmuje się za wyznacznik w kwalifikowaniu do populacji ubogich. Oczywiście dany poziom przyjmuje się za wyznacznik w kwalifikowaniu do populacji ubogich. Oczywiście dany poziom tej kategorii determinuje zakres potrzeb podlegających zaspokojeniu , lecz w tym przypadku nie musi już chodzić wyłącznie o potrzeby podstawowe, których konieczność realizacji jest domeną ubóstwa bezwzględnego. Przeciwdziałanie tak pojętemu ubóstwu, co wynika z założeń dotyczących jego pomiaru, ma zatem na celu zmniejszenie rozpiętości w osiąganym przez poszczególne jednostki poziomie życia.
Klasyfikacja przyczyn ubóstwa dokonywana jest również z punktu widzenia jego przejawów i skutków. Wyróżnia się wówczas dwie podstawowe grupy przyczyn biedy, a mianowicie pierwotne i wtórne. Tego typu klasyfikacja budzi jednak najwięcej kontrowersji. To co w jednym przypadku może być uznane za pierwotną przyczynę ubóstwa, w innym może być wyłącznie czynnikiem wspomagającym proces pauperyzacji, a w jeszcze innym nawet jego skutkiem. Podział przyczyn biedy w ramach tego systemu klasyfikacji jest w znacznym stopniu oparty na sądach normatywnych, a więc wynikających z indywidualnych przekonań danego badacza. I chociaż , dla własnego ukierunkowania działań polityki społecznej w walce z ubóstwem, konieczne jest precyzyjne rozpoznanie przyczyn tego zjawiska, to jednak dyskusja w kategoriach przyczyn pierwotnych i wtórnych nie spełnia dla nauki żadnej funkcji poznawczej.
Na koniec należy jeszcze zwrócić uwagę na przełamanie tendencji do akceptacji swojego ubóstwa co jest zadaniem ogromnie trudnym do realizacji. Przystosowanie się do niego sprzyja bowiem utrzymaniu się jego pewnej stałej wielkości, określanej mianem równowagi na poziomie ubóstwa. Status materialny biednej społeczności jest tak niski, że nie stać jej na inwestowanie w poprawę swojego bytu, a bez takich inwestycji szansa na jej osiągnięcie jest znikoma. Co więcej ta grupa ludności odznacza się znikomą - o ile nie żadną - skłonnością do ryzyka w inwestowaniu swoich środków (jeżeli w ogóle posiada taką możliwość); niepowodzenie w taki przedsięwzięciu może wszakże oznaczać głód, a nawet prowadzić do śmierci. Pomoc zewnętrzna ze strony państwa (czy jakichkolwiek instytucji pozarządowych) napotyka z kolei na bezwzględną presję ze strony konsumpcji , co powoduje , że ma ona oddziaływanie socjalne, a więc przeciwdziałające głodowi i procesom marginalizacji społecznej. W konsekwencji, jeżeli nawet środki na poprawę warunków życia staną się dla ludności dotkniętej biedą dostępne , to w przeważającej liczbie przypadków , społeczne i biologiczne siły wynikające ze swoistej kultury tego zjawiska, powoduje, że trwała poprawa nie następuje, a ubóstwo się utrwala. Z tego też względu , aby walka z nim była skuteczna w pierwszej kolejności należy dążyć do przełamania u ludzi postaw stosowania się do niego a dopiero później ułatwić wyrwanie się z zamkniętego kręgu ubóstwa.
Sytuacja społeczno - ekonomiczna górnictwa węgla kamiennego w Polsce.
Wśród wielu przemian ustrojowo- gospodarczych oraz polityczno - społecznych, jakie dokonały się w Polsce od roku 1989, ważne miejsce zajmuje restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego a pomyślna realizacja tych przemian jest stawiana przez Unię Europejską jako jeden z warunków przyjęcia Polski jako pełnoprawnego członka.
Formalnie potrzebę tego procesu wywołała głęboka deficytowość produkcji węgla. Pociągała i pociąga ona za sobą konieczność dużych dotacji z budżetu państwa. Wyniki wielu studiów przeprowadzonych przez ekspertów Banku Światowego , Unii Europejskiej jak i zarówno ekspertów rządowych jednoznacznie wskazywały, że mamy jak na nasze potrzeby nadmiernie rozbudowane moce wydobywcze i zatrudniamy w górnictwie za dużo ludzi.
Wydobycie węgla zmniejszyło się ze 193 mln ton w 1988r. do 137 mln ton w roku 1997, obecnie nie przekraczając 100 mln ton. Równocześnie do procesu zmniejszania wydobycia powstawały coraz to nowsze plany restrukturyzacji górnictwa. Z ważniejszych dokumentów rządowych, jakie w ciągu tych lat powstały wymienić należy:
Założenia polityki energetycznej RP na lata 1990 - 2010,
Program restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w Polsce - z grudnia 1992r,
Restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego. Część I Realizacja „Programu powstrzymania upadłości górnictwa” w 1993r. (marzec 1994 rok),
Kilka wersji dokumentu pt. „Górnictwo węgla kamiennego - polityka państwa i sektora lata 1996-2000 - przyjętego przez Radę Ministrów 30 kwietnia 1996r.
Przebieg reform którym poddane zostało polskie górnictwo można podzielić na pięć etapów :
Rok 1989 i pierwsze półrocze 1990r. W tym okresie następuje likwidacja Wspólnoty Węgla Kamiennego oraz podległych jej czterech przedsiębiorstw eksploatacji węgla. Poszczególnym kopalniom nadawany jest status samodzielnych, samorządnych, samofinansujących się przedsiębiorstw państwowych , pozbawionych jednak statusu przedsiębiorstw użyteczności publicznej. Rozpoczęte zostaje ograniczanie wielkości wydobycia węgla kamiennego.
Drugi okres to lata 90 - druga połowa do 1992. Zostaje utworzona Państwowa Agencja Węgla Kamiennego S.A. Znacznie podwyższenie opłat na ochronę środowiska i wprowadzenie opłat eksploatacyjnych. Rok 1992 przynosi także wysoki ujemny wynik finansowy.
Lata 1993 oraz 1994 to okres formalnego urynkowienia górnictwa węgla kamiennego. Uchwalona zostaje przez Sejm w dniu 5 lutego 1993 roku ustawa o przekształceniach własnościowych niektórych przedsiębiorstw państwowych o szczególnym znaczeniu dla gospodarki państwa. Kopalnie przekształcone zostały w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa a następnie połączone w sześć koncernów tzw. Spółek Węglowych (powstaje również Bytomska Spółka Węglowa S.A.) oraz jeden holding węglowy (Katowicki Holding Węglowy S.A.). Rozpoczyna się okres likwidacji lub przygotowania do całkowitej lub częściowej około 30 kopalń. Ten okres to również przejściowa poprawa wyników finansowych osiąganych przez kopalnie.
Lata 1995 - 2002 to okres ponownego intensyfikowania procesów likwidacyjnych kopalń. To okres w którym górnicy zaczynają korzystać z programu osłon socjalnych odchodząc z kopalń. Należy również zauważyć, że jest to okres w którym głównym źródłem strat stały się koszty obsługi niezawinionych, a nie spłaconych terminowo długów i powstałych odsetek.
W roku 2003 w miejsce Spółek Węglowych powołany zostaje koncern pod nazwą Kompania Węglowa S.A. w skład której wchodzą kopalnie Bytomskiej Spółki Węglowej S.A., Rybnickiej Spółki Węglowej S.A. Nadwiślańskiej Spółki Węglowej S.A., Gliwickiej Spółki Węglowej S.A. , Rudzkiej Spółki Węglowej S.A. Program restrukturyzacji branży zakłada dalszą likwidacje kopalń, które to kopalnie zostaną przeniesione z Kompani Węglowej do Spółki Restrukturyzacji Kopalń gdzie będą wygaszać wydobycie. Dalsza likwidacja spowodowana jest zmniejszaniem wydobycia o około 10 milionów ton rocznie.
Dotychczasowe prognozy dotyczące polityki energetycznej państwa - zarówno te oficjalne jaki te opracowane przez zespoły niezależne wskazują, że węgiel kamienny w okresie co najmniej 20-tu lat będzie posiadał znaczącą pozycję w strukturze zużycia nośników energii pierwotnej. Nie będzie to już ta pozycja z początku czy połowy lat 90-tych ale ocenia się, że dla potrzeb rynku wewnętrznego i eksportu należy utrzymać zdolności produkcyjne na poziomie 105 do 110 mln ton/ rok. Są to również oceny opracowane przez firmy konsultingowe nie związane z górnictwem. Wskazywany przez nie optymalny model gospodarki paliwowo-energetycznej to model węglowo-gazowy. Polski dzisiaj nie stać ani pod względem infrastruktury technicznej jak i pod względem finansowym do importu i zagospodarowania takiej ilości gazu jak to zaplanowano. Warto przytoczyć za ekspertami międzynarodowymi, że wprowadzenie na rynek 1 mld m3 gazu ziemnego wymaga inwestycji na poziomie 1 - 1,3 mld USD - bez kosztów zakupu paliwa. Brak jest ponadto rzetelnych informacji jaka będzie w przyszłości cena gazu u odbiorców finalnych. Jak ona wpłynie na ceny mediów energetycznych, a tym na konkurencyjność przemysłu handlu i usług oraz na obciążenie budżetów domowych - w ostateczności również na poziom inflacji. Warto tu również przytoczyć sytuację w USA gdzie od 1999 r. ceny gazu ziemnego wzrosły z 2,27do 8,17 USD/mln Btu. Było to powodem wstrzymania się USA od ratyfikacji protokołu z Kioto gdyż jak oświadczono gospodarki amerykańskiej nie stać na ograniczenie roli węgla w polityce paliwowo - energetycznej i przejścia na droższe nośniki energii. Czy stać na to Polskę? Realizacja któregokolwiek z opracowanych dzisiaj modeli polityki energetycznej dla Polski wymagać jednak będzie zabezpieczenia środków na inwestycje udostępniające nowe pokłady i złoża węgla kamiennego i brunatnego. Gwarancje takich inwestycji powinny być zapewnione również w przypadku prywatyzacji sektorów węglowych. Nie należy również zapominać o energii odnawialnej, która zmienić może dotychczasowe prognozy pod warunkiem, że pojawią się technologie pozwalające na produkcję tańszych - niż to ma miejsce obecnie - mediów energetycznych.
Restrukturyzacja sektora górniczego trwa w Polsce od ponad ośmiu lat, a i tak zmiany jakie zaszły w tym sektorze są o wiele większe niż w jakimkolwiek kraju europejskim, który restrukturyzował górnictwo. Warto wspomnieć, że pierwszy zapis dotyczący restrukturyzacji górnictwa niemieckiego pochodzi z końca lat 50-tych a proces ten jest prowadzony do dzisiaj. Stąd też nie wszystkie doświadczenia tych krajów dały się bezpośrednio przełożyć na warunki polskie. Każdy z realizowanych dotychczas etapów restrukturyzacji polskiego górnictwa wnosił zarówno elementy pozytywne jak i negatywne. Dalsza część pracy mam zobrazować pozytywy i negatywy tych zmian dla górników i ich rodzin zatrudnionych w kopalniach Bytomskiej Spółki Węglowej S.A.
ROZDZIAŁ II
Metodologia badań
Przy tworzeniu koncepcji badawczej, narzędzi badawczych oraz przeprowadzaniu badań wspomagałem się lekturą pozycji metodologicznych : S.Nowaka „Metodologia badań społecznych” a także Ch. Frankfort Nachmies , D.Nachmies „Metody badawcze w naukach społecznych”.
1. Przedmiot badań
Przedmiotem badań była sytuacja społeczno - ekonomiczna rodzin górniczych , pracowników lub osób kiedyś zatrudnionych w kopalniach wchodzących w skład byłej Bytomskiej Spółki Węglowej S.A. Był nim również ogół opinii, wyobrażeń, oczekiwań i wymagań związanych ze zmianami jakie wydarzyły się w Polsce po roku 1989. Materiałem były wypowiedzi uzyskane za pomocą wywiadu kwestionariuszowego zarejestrowane pisemnie.
2. Czas i teren badań
Badaniami objęci zostali pracownicy i ich rodziny z następujących kopalń : ZG Bytom I (KWK Powstańców Śl) w likwidacji, ZG Bytom II (KWK Rozbark), ZG Bytom III (KWK Bobrek), ZG Centrum (KWK Dymitrow), ZG Piekary (KWK Julian, KWK Andaluzja), KWK Miechowice. Badania przeprowadzone zostały w okresie od stycznia do marca 2004 roku. Terenem przeprowadzania badań był teren zakładów górniczych, bądź prywatne mieszkania górnicze.
3. Problemy badawcze i hipoteza.
Podjąłem problematykę związaną z sytuacją górników i ich rodziny na terenie miasta Bytom i Piekary Śląskie jakie miały miejsce w Polsce po przemianach z roku 1989. Chciałem zobaczyć jak zmieniła się sytuacja społeczno ekonomiczna tych ludzi. Główny problem mojej pracy sprowadza się zatem do pytania : W jakim stopniu zmiany społeczno - ekonomiczne, które zaszły w Polsce końca lat osiemdziesiątych wpłynęły na sytuacje górników i ich rodzin?
Tak postawione pytanie zawiera w sobie szereg szczegółowych problemów , między innymi :
w jakim stopniu dokonane zmiany wpłynęły na poziom życia rodzin górniczych ?
jak osoby odchodzące z kopalń znajdują się na rynku pracy?
w jakim stopniu zmiany wpłynęły na pełnienie ról poszczególnych członków rodzin?
jak swoją przyszłość widzą osoby pracujące na kopalniach?
jak w nowych warunkach znajdują się górnicy którzy skorzystali z programu osłonowego?
jakie są perspektywy przemysłu wydobywczego w Polsce ?
5. Metody i techniki badawcze , narzędzia badawcze , próba.
W celu uzyskania odpowiedzi na wyżej wyszczególnione pytania badawcze zastosowałem technikę standaryzowanego wywiadu kwestionariuszowego. To technika o wysokim stopniu standaryzacji. W wywiadzie kwestionariuszowym następuje ujednolicenie na poziomie poszukiwanych informacji. O poszczególnych jednostkach badania staramy się uzyskać te same informacje. Wywiad kwestionariuszowy charakteryzuje się tym , że :
Zadajemy jednolite pytania respondentowi;
Zadajemy jednolite pytania respondentom;
Bardzo często mamy do czynienia z ujednoliceniem odpowiedzi, jakie mogą być udzielone przez respondentów; ujednolicone są przede wszystkim tzw. inne zachowania ankietera - tzn. wszystkie te, które łączą się z interrogacją wokół pytania - np. formuła aranżacyjna;
Mamy do czynienia z ujednoliceniem bodźców, które trzeba dodatkowo skierować do respondenta, by otrzymać odpowiedź istotną;
Ujednolicone jest miejsce wywiadu;
Istnieją dyrektywy mówiące o ujednoliceniu sytuacji wywiadu.
Wywiad kwestionariuszowy jest techniką opartą na bezpośrednim procesie komunikowania. Badacz powinien kierować się następującymi zasadami:
Badacz przekazuje ankieterowi tekst pytań i dyrektywy, jak te pytania zadawać. Badacz przygotowuje warianty odpowiedzi i miejsce na ich zapis; badacz informuje ankietera, jaki jest cel zadawania takiego, a nie innego pytania;
Pytanie zadane respondentowi przez ankietera jest najczęściej przekazem ustnym, choć czasem jest to karta respondenta (zmiana kanału komunikowania);
Reakcja respondenta na pytanie - nie zawsze jest to odpowiedź sensu stricte;
Kontakt między badanym a respondentem jest wyodrębniony w czasie i przestrzeni - jest to reakcja interpersonalna;
W zasadzie komunikowanie w tej technice jest procesem ustnym;
Na skutek naocznego kontaktu, na komunikację wpływ ma również otoczeniem, w jakim ten kontakt się odbywa; na treść i formę odpowiedzi ma wpływ wiele czynników;
W wywiadzie kwestionariuszowym badanie jest ważnym narzędziem badawczym. By było ono jednak dobrym narzędziem badacz powinien pamiętać o następujących rzeczach :
Badacz wie, jakie zjawisko chce przy pomocy tego pytania zbadać;
Badacz wie, co upoważnia go do stwierdzenia, że przy pomocy danego pytania bada właśnie to, a nie inne zjawisko;
Badacz posiada tę pewność, gdy potrafi on wyliczyć założenia, na których opiera on przejście od zaklasyfikowanych odpowiedzi respondentów na te pytania, do sądów o badanym zjawisku - założenia te powinny być empirycznie potwierdzone.
Zbiorowość badana to górnicy oraz ich rodziny z kopalń wchodzących w skład BSW S.A. Próba liczyła 100 osób. Zastosowałem nielosowy schemat doboru próby. Podyktowane to było brakiem dostępu do adekwatnego operatu losowego. Ze względu na Ustawę o Ochronie Danych Osobowych nie mogłem dotrzeć do danych poszczególnych osób. Próba użyta w badaniu była próbą okolicznościową co oznacza , że próbę stanowiły osoby łatwo dostępne. Najłatwiej dotrzeć mi było do górników z kopalni „Centrum” i kopalni „Rozbark” a to ze względu na ścisłe powiązanie tych zakładów górniczych z moim zakładem pracy. Jednak by uniknąć tendencyjności danych , dotarłem również do osób będących pracownikami Zakładu Górniczego „Piekary” oraz „Bytom III” a także do emerytów i osób przebywających na urlopach górniczych zamieszkałych w Bytomiu - Miechowicach oraz Piekarach Śląskich. Dobór próby nosił też pewne znamiona doboru celowego, ponieważ zastosowałem pewne kryteria, na podstawie których decyzje o przeprowadzeniu z danym respondentem wywiadu. Kryteria te to, oprócz oczywistego warunku zatrudnienia na jednej z badanych kopalń, staż pracy na kopalniach powyżej 15 lat oraz zainteresowanie tematem badań i wyrażanie szczerej chęci do udzielenia odpowiedzi. Staż pracy powyżej piętnastu lat uznałem za ważne kryterium, ze względu na możliwość porównania warunków panujących w branży przed rokiem 1989. Drugie kryterium stosowane było na zasadzie subiektywnego odczucia badacza. Dysponując ograniczonym czasem i środkami chciałem do minimum ograniczyć możliwość uzyskania dużej liczby wywiadów bezwartościowych lub mało wartościowych ze względu na brak zainteresowania tematem u respondenta lub jego pośpiechem. Sposób doboru próby przesądził o tym, iż nie jest ona w żaden sposób reprezentatywna dla środowiska górniczego a wnioski wyciągnięte z badań nie mogą być uogólnione na tą zbiorowość. Ch. Frankfort - Nachmias , D.Nachmias piszą : „nie ma żadnych możliwości określenia stopnia reprezentatywności próby okolicznościowej i dlatego na jej podstawie nie można oszacować parametrów populacji”. Można powiedzieć, że przebadani respondenci posłużyli jako przykład, na podstawie którego badałem interesujące mnie zagadnienia. Takie rozwiązanie problemu doboru próby zostało podyktowane względami praktycznymi i możliwościami badacza. Jako jednoosobowa grupa badawcza nie byłem w stanie zrealizować większej ilości wywiadów. Jednakże w zastosowanie wywiadu kwestionariuszowego pozwoliło mi na skontaktowanie się z większą liczbą respondentów niżby to było możliwe za pomocą innych, bardziej czasochłonnych metod. Skonstruowanym przeze mnie wywiad starałem się uczynić go maksymalnie prostym i przejrzystym , ale jednocześnie zależało mi na tym , aby obejmował on całość interesujących mnie problemów. Nie było to łatwe ze względu na obszerność badanego zagadnienia. Wskazuje tutaj również i pragnę jeszcze raz podkreślić pewne ograniczenia natury praktycznej , które zmusiły mnie do dostosowania mego badania do możliwości „jednoosobowej grupy badawczej”. Myślę, że język zastosowany przy konstruowaniu narzędzi badawczych był optymalny i zrozumiały dla respondentów. Czas trwania wywiadu przeprowadzony na próbie 10 osób wahał się od 15 do 20 minut, wydaje się być optymalny , a kolejność zadawanych pytań sprawia, że łączą się one w logiczną całość.
L.Dyczewski „Rodzina , społeczeństwo , państwo”
L.Dyczewski „Rodzina , społeczeństwo , państwo”
L.Dyczewski „Rodzina , społeczeństwo , państwo”
L.Dyczewski „Rodzina , społeczeństwo , państwo”
L.Dyczewski „Rodzina , społeczeństwo , państwo”
L.Dyczewski „Rodzina , społeczeństwo , państwo”
L.Dyczewski „Rodzina , społeczeństwo , państwo”
K.Gorlach , M.Leśniak , K.Czekaj „Labirynty współczesnego społeczeństwa” Katowice 1998 BPS
A.Fronckiewicz-Wrona ,M.Zrałek „Polityka Społeczna” Katowice 1998
Z.Tyszka „Socjologia rodziny” Warszawa 1971
K.Gorlach , M.Leśniak , K.Czekaj „Labirynty współczesnego społeczeństwa” Katowice 1998 BPS
M.Ziemska „Rodzina i dziecko” Warszawa 1980
A.Fronckiewicz-Wronka , M.Zrałek „Polityka społeczna” Katowice 1998
A. Fronckiewicz - Wronka , M.Zrałek „Polityka społeczna” Katowice 1998
K.Dymek-Balcerek „Dziecko w obliczu patologii społecznej dnia codziennego.Reczywistość lat 90-tych”
tom II Radom 1999
K.Dymek-Balcerek „Dziecko w obliczu patologii społecznej dnia codziennego.Reczywistość lat 90-tych”
tom II Radom 1999
A.Lipski „Ubóstwo poza sferą konieczności egzystencjalnej [w:] Ubóstwo jako problem polityki społecznej ,
pod red. L.Frąckiewicz , AE w Katowicach , Katowice 1993
Ibidem
M.Młokosiewicz „Przyczyny i formy ubóstwa , Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 201”
Szczecin 1997
Wskaźniki ubóstwa (w świetle badań budżetów gospodarstw domowych) , „Studia i Analizy Statystyczne” ,
Departament Warunków Życia GUS , Warszawa 1997
J.Sztumski , „Ubóstwo jako problem społeczny” , „Polityka Społeczna” Warszawa 1995
Ch.Frankfort-Nachmias , D.Nachmias „Metody badań w naukach społecznych“ Poznań , 2001