Językoznawstwo diachroniczne. Periodyzacje dziejów języka polskiego.

1. Przedmiot językoznawstwa diachronicznego.

DIACHRONIA (grec. dia=przez + chronos=czas) - dziedzina, której przedmiotem badań są procesy (zmiany) językowe zachodzące w czasie. Celem diachronii jest opisanie ewolucji języka. W przeciwieństwie do SYNCHRONII opisującej zmiany zachodzące w tym samym czasie (np. współcześnie).

1 język - językoznawstwo diachroniczne opisowe

grupa języków - językoznawstwo diachroniczne porównawcze

Czasem diachronia wykorzystuje metodologię językoznawczą synchroniczną (bada synchroniczne stany języka w przedziałach czasowych, a przez ich porównanie uzyskuje obraz ewolucji języka). Dla synchronistów taki opis jest faktem skończonym, dla diachronistów to tylko jeden z etapów rozwoju języka. Diachronia traktuje ten etap jako skadnik superstruktury dziejów języka.

2. Dyscypliny językoznawstwa diachronicznego.

Gramatyka historyczna języka polskiego (wiedza o historii języka polskiego) - opis wewnętrzny rozwoju systemu językowego, zmian fonetycznych, fleksyjnych, składniowych.

Historia języka polskiego - opis wewnętrzny i zewnętrzny rozwoju systemu języka, geneza języka oraz związek rozwoju języka z historią i kulturą narodu. Jest to dyscyplina szersza, często powiązana z innymi dyscyplinami. Ewolucja języka nie odbywa się w izolacji, lecz pod wpływem dziejów i kultury narodu, który się nim posługuje i dopasowuje język do potrzeb komunikacyjnych.

Językoznawstwo historyczno-porównawcze - opis pochodzenia języka (rekonstrukcja form praindoeuropejskich).

Dialektologia historyczna języka polskiego

Onomastyka

Etymologia

3. Optymalizacja języka - wynik różnych tendencji:

Tendencja do ekonomiczności (uproszczenia) języka - upraszczanie systemu językowego, np. upodobnienia fonetyczne, skracanie form.

Tendencja do wyrazistości języka - wykorzystanie form obocznych do różnicowania znaczenia, np. na czele i na czole, basa i basu.

Tendencja do uzupełniania zasobów językowych - powstawanie nowych wyrazów (neologizmów), zapożyczanie.

Tendencja do nobilitacji języka - awans języka do roli języka literatury pięknej, języka urzędowego, naukowego.

4. Periodyzacje dziejów języka polskiego (Zenon Klemensiewicz).

Kryterium filologiczne:

• okres przedpiśmienny ( do 1136r - Bulla Gnieźnieńska)

• okres piśmienny

Kryterium historycznojęzykowe:

• okres staropolski - do renesansu

• okres średniopolski - do 1772r (I rozbiór Polski)

• okres nowopolski - 1772r -1939/1945r

• język współczesny - od 1945r do dzisiaj

4. Historia grafii i ortografii polskiej.

A. PISMO

-Piktografia (Egipt, Ameryka, Syberia),

-Pismo alfabetyczne, fenickie (Egipt-pismo spółgłoskowe, 2 tys. lat pne.)

-Alfabet grecki (wzorowany na fenickim, pismo spółgłoskowe i samogłoskowe),

-Alfabet łaciński (23 litery),

B. GRAFIA POLSKA

DOBA STAROPOLSKA

-Od X wieku datuje się powstanie państwa polskiego. Polacy przyjęli wiarę przez Rzym, tym samym alfabetem, który przejęto był alfabet łaciński (Bulla gnieźnieńska, 1136r.). Zasób liter łacińskich nie był wystarczający dla oznaczenie wszystkich polskich głosek. Zabrakło znaków dla szeregów głosek ś ć ź oraz sz ż cz, samogłosek nosowych. Adaptacja nowego alfabetu sprawiała niemałe problemy. Grafia staropolska to przede wszystkim zasługa i praca bezimiennych, nieznanych skrybów Średniowiecza, zajętych w kancelariach państwowych i kościelnych. W tej praktyce skryptorialnej ucierały się najstarsze, a także międzydzielnicowe, zasady ortograficzne.

Typy grafii (zob. załącznik rozdawany na zajęciach):

-XII-XIII wiek, grafia prosta, wieloznaczna (ta sama litera łacińska miała kilka różnych wartości głoskowych), np. litera c oznaczała głoski: k, c, č, ć; litera z oznaczała głoski: z, ś, ź, ž.

Grafią prostą zapisana jest Bulla gnieźnieńska i Kazania świętokrzyskie.

-XIII-XIV wiek, grafia złożona (pojawienie się dwuznaków, trójznaków), np: sz, cz, dzi; znak sz mógł oznaczać głoski: š, ž; oznaczano miękkość spółgłosek: myasto

Nadal była wieloznaczna, napisane nią zostały Kazania gnieźnieńskie.

-XV-XVI wiek, grafia diakrytyczna (zastosowanie kropek, kresek nad literami).

Początki: 1411 rok, Jan Hus i jego ortografia dla języka czeskiego,

Polska: 1440 rok, Jakub Parkoszowic z Żurawicy, Traktat o ortografii polskiej (w nim wierszyk pt. "Obiecado"). Parkoszowic z całą pewnością wzorował się na dziele Jana Husa, jednak pomysły Parkoszowica były mało praktyczne. Jego wysiłek szedł w kierunku ustalenia odrębnych znaków dla każdego fonemu. Oto przykłady innowacji, jakie proponował:

a: a np. tak

ā: aa np. Adaam,daal

č: cz np. czas

ć: ç np. pissaç (=pisać), meeç (=mieć)

Proponował również osobne litery dla oznaczenia głosek miękkich i twardych (okrągłe i kanciaste), chciał zróżnicować l i ł (nieregularnie) i zastosować różne znaki na nosówki (również nieregularnie). Jednak wiele jego pomysłów było trudnych w stosowaniu, toteż dzieło Parkoszowica nie zdobyło powszechniejszego uznania. Dało jednak podwaliny pod dalsze próby ujednolicenia grafii polskiej. Autor ukazuje stan polskiego systemu fonetycznego, poświadcza istnienie w XV wieku iloczasu.

DOBA ŚREDNIOPOLSKA

W okresie tym zaczynają powstawać prace o charakterze ortograficzno-normatywnym w postaci osobnych traktatów. Na ten wiek przypada też rozpowszechnienie się druku. Pisownia pierwszych książek była tak samo chwiejna i niekonsekwentna jak w dobie staropolskiej. Często zależała od zwyczajów i upodobań piszącego, a zwłaszcza drukarza. Podczas pierwszych dziesięcioleci XVI w. krakowscy drukarze czynili wyraźne wysiłki, aby pisownię udoskonalić, uprościć oraz ujednolicić. Ale nie wszyscy byli skłonni tak od razu odejść w sposób stanowczy od średniowiecznej tradycji, co by mogło odstręczyć czytelnika od drażniąco nowatorskiej książki. Często grafia zależała od drukarni lub autora.

- Stanisław Zaborowski (1512-1513 rok), Ortografia polska,

Autor opracował grafię dla drukarni Unglera (tekst, który odzwierciedla jego propozycje to „Raj duszny” z 1513 roku), wystąpił z własnymi pomysłami. Do najważniejszych należały:

1. unikanie dwu- i trójznaków, zastosowanie zasady: 1 dźwięk (głoska) = 1 litera

2. ujednolicenie szeregu głosek: s:š:ś przez wprowadzenie kropek: s [s] : š [s z dwiema kropkami] : ś [s z jedną kropką],

3. wprowadzenie znaków dla ż, ł,

4. eliminowanie zaznaczania miękkości przez y, zaznaczanie jej przez znaki diakrytyczne,

5. rozróżnienie nosówek: α (ę), α z ogonkiem (ą),

6. zaznaczanie samogłosek ścieśnionych: a, ē, ō

Zaborowski prawie wyczerpująco i konsekwentnie opracował swój traktat. Mimo to projekt ten, chociaż w latach 1513-1564 ukazywał się w jedenastu przedrukach, nie znalazł w praktyce zastosowania. Stanowił zbyt śmiałe naruszenie tradycji, a z powodu obfitości znaków diakrytycznych, był dla piszącego zbyt trudny. Często drukarze nie chcieli zmieniać swoich czcionek, nie zdając sobie sprawy z tego, że stosując znaki diakrytyczne mogliby znacznie zmniejszyć objętość tekstów.

- Stanisław Murzynowski, Ortografia polska (1551 r.),

Murzynowski uporządkował wcześniejsze zmiany, jego propozycje na temat sposobu pisania poszczególnych głosek są bardzo zbliżone do stanu dzisiejszego. Jego propozycje:

1. zapis spółgłosek miękkich (umieszczanie kreseczki nad literami m,p,b,w),

2. wprowadzenie znaków na określenie samogłosek pochylonych:á, é, ó,

3. rozróżnienie ą i ę,

4. rozróżnianie szeregów typu: s:∫z:ś

5. zastosowanie dwuznaku rz.

-P. Statoriusa-Stojeńskiego, Gramatyka...”, 1568 r.

Stojeński odróżnia a jasne (np. bábá, spáć, moiá) od a pochylonego (np. pan, sad, ma). Nie uwzględnia tej różnicy przy e, chociaż zdaje sobie sprawę z odmiennego brzmienia. Nie zaleca także odróżniania w piśmie o jasnego od pochylonego, pisząc obie te głoski przez o (np. głod, wod, rod), co prawda z zaznaczeniem, że niektórzy zaczęli niedawno o pochylone odróżniać za pomocą kreski umieszczonej nad literą o.Przestrzega przed graficznym mieszaniem y z i.

- Jan Januszowski, Nowy karakter polski, 1594 r.

Publikacja zawierająca trzy graficzno-ortograficzne projekty: Jana Kochanowskiego (zaznacza sam. Ścieśnione, niemal nie stosuje znaków diakrytycznych), Łukasza Górnickiego (nie zaznacza ścieśnionych, ł oznacza przez ll, š jako ss) i Jana Januszewskiego. Najbliżej ustalającego się sposobu pisania był Januszewski, a najbardziej się od niego oddalał Górnicki, toteż jego projekty nie odegrały w przyszłości żadnej roli.

- Grzegorz Knapski (Knapiusz), Thesaurus polono-latino-greacus, 1621 r.

1. zasadniczo i starannie odróżnia i od y

2. O pochylone pisze najczęściej przez ó, rzadko ou;

3. jest zwolennikiem zbliżenia pisowni do żywej mowy, czyli pisowni fonetycznej. Dlatego dopuszcza oboczność ortograficzną: lucki i ludzki, porażká i poraszká, szlachcic i ślachcić, kopam i kopię.

4. największym wkładem Knapiusza był fakt, że zaczęto pisać wyrazy obce wedle ich polskiego brzmienia, a więc filozof, pedagog, komisarz.

W dobie średniopolskiej - mimo, że nie powstał jeden system - w dziedzinie grafii dokonał się znaczny postęp. Zaczęto odchodzić od nieuporządkowanego, nieraz przypadkowego stanu rzeczy, odziedziczonego po dobie staropolskiej, do przeważnie ustalonego, na ogół uzasadnionego, praktycznie przydatnego zasobu znaków i ich kombinacji, które w większości ostaną się już w dobie nowopolskiej.

DOBA NOWOPOLSKA

Idee oświeceniowe przyświecały wielu wybitnym osiemnastowiecznym prominentom i luminarzom ówczesnej nauki. Dzięki nim nastąpił gwałtowny rozwój szkolnictwa, nauk ścisłych, życia politycznego i kulturalnego.

-Onufry Kopczyński, Gramamtyka dla szkół narodowych, 1778 r. (pierwsze wydanie).

Właściwie nie dokonał on żadnej reformy, tylko utrwalił dawną tradycję:

1. wprowadził na nowo litery á i é, ale ich stosowanie było niezmiernie trudne, wynikało to z nieistniejących już w żywej mowie różnic iloczasowych.

2. wprowadził sztuczny podział wśród końcówek N. i Ms. przymiotników rodzaju męskiego i nijakiego:

W języku stp. 2 różne końcówki N. i Msc. r. m. i nij. l. p. oraz jedna N. l.m.

N. l.p. -im//-ym (np. olejem świętym, synem bożym, słowem bożym)

Msc. l.p. -em (np: we zborze asyrskiem, to je pogańskiem, w zakonie bożem)

N. l.m. -imi/-ymi (np: przed syny ludzkimi, między martwymi)

Od XVI w. mieszanie się form N. i Msc. l.p.

Przyczyny:

- bliskość fonetyczna obydwu końcówek. Przed spółgłoską m samogłoska e upodobniała się do [i/y], stąd utożsamienie się pierwotnie różnych form N. i Msc. l.p.

W XVI wieku też zmiany końcówki N. l.m.; obok regularnej końcówki -imi/-ymi pojawił się jej wariant -emi, np. krótkiemi słowy, zacnemi poselstwy

Kopczyński zaproponował, aby o końcówce decydował rodzaj, wobec czego:

w rodzaju nijakim:

N. lp. i l.m. -em(i) (słowem bożem, słowami bożemi)

Ms. lp. -em (o słowie bożem)

w rodzaju męskim:

N. lp. i l.m. -ym(i)//-im(i) (synem bożym, synami bożymi)

Ms. lp. -ym//-im (o synu bożym)

Dopiero reforma ortograficzna PAU z 1936 r. zniosła zasady wprowadzone przez Kopczyńskiego. Obecnie w N. i Msc. lp. rodz. m. i nij. ujednolicona końcówka -ym//-im, a w N. l.m. -ymi//-imi.

Ujednolicenie form N. i Msc. lp. r. m. i n. - przejaw tendencji do uproszczeń systemu fleksyjnego w odmianie przymiotników.

- Alojzy Feliński, 1816 r.

Feliński odrzucił kreskowane á, natomiast zachował é i ó. Zalecił także pisownię wyrazów być, kłaść, wieść, a na miejscu dawniej używanych i, y wprowadził j (np.kraj, jajko, moje zamiast kray, iayko, moie).

-1830 rok, Towarzystwo Przyjaciół Nauk (prezes: Stanisław Staszic), "Rozprawy i wnioski o ortografii polskiej":

1. odrzucenie kreskowania ścieśnionego á,

2. wprowadzenie j,

3. zaaprobowanie wniosku Kopczyńskiego na temat końcówek przymiotników,

4. nadal w bezokoliczniku różne końcówki: być, piec, ale: módz,

5. utrzymanie -ya-, -ia- w zapożyczeniach.

- 1891 rok, Akademia Umiejętności w Krakowie:

1. usunięcie kreskowanego é,

2. wprowadzenie końcówki imiesłowu -łszy,

3. wprowadzenie wymowy kelner, generał,

4. trzymanie pisowni: biedz, módz.

- 1936, Komitet Ortograficzny Polskiej Akademii Umiejętności (przew. J. Rozwadowski):

1. wyrazy typu Maria pisze się przez i, z wyjątkiem po s, z, c,

2. usunięcie prawa wprowadzonego przez Kopczyńskiego, w N. i Ms. Bez względu na rodzja występują końcówki: -ym(i), -im(i),

3. obce ke pisze się normalnie przez kie, obce ge przez ge,

4. ustalenie pisowni łącznej i rozłącznej,

5. uregulowanie użycie wielkich i małych liter, pisownię nazwisk obcych.

---