6933


Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny im. Kazimierza Pułaskiego

w Radomiu

Wydział: Ekonomiczny

Kierunek studiów: Administracja

TRAKTOWANIE NIELETNICH W POLSKIM PRAWIE KARNYM

Anna Jarosz

92 228

Praca licencjacka napisana

w Katedrze Prawa

pod kierunkiem Prof. Tadeusza Bojarskiego

Radom 2013



Traktowanie nieletnich w Polskim prawie karnym.

1. Wstęp

Rozdział I.

Społeczna potrzeba odrębnego niż dorosłych traktowania nieletnich

Rozdział II.

Polskie rozwiązania prawne przed ustawą z 1982 roku o postępowaniu w sprawie nieletnich

Rozdział III.

Charakterystyka ogólna założeń ustawy o postępowaniu w sprawie nieletnich.

1. Pojęcie nieletniego

2. Koncepcja dziecka w niebezpieczeństwie

3. Zasada dobra dziecka

4. Zasada indywidualizacji

5. Zasada sądowego załatwiania spraw nieletnich

Rozdział IV.

Przesłanki wszczęcia postępowania w sprawach nieletnich

1. Demoralizacja

2. Czyn karalny

Rozdział V.

Rodzaje postępowania w sprawach nieletnich

1. Postępowanie wyjaśniające

2. Postępowanie opiekuńczo- wychowawcze

3. Postępowanie poprawcze

Rozdział VI.

Środki stosowane wobec nieletnich

Rozdział VII.

Możliwa odpowiedzialność karna nieletniego sprawcy czynu zabronionego


W czasach współczesnych można zaobserwować duży wzrost przestępczości wśród nieletnich. Działania dokonywane przez tą grupę społeczną coraz częściej charakteryzują się wysoką demoralizacją. Nieletni przejawiają zachowania agresywne i pełne przemocy. Ludzie nie czują się bezpiecznie wychodząc z domów. Rodzice często nie radzą sobie
z wychowaniem swoich dzieci, Problemy z nieletnimi przejawiają się również w szkołach. Młodzież niechętnie uczęszcza na zajęcia, część z nich notorycznie je opuszcza. Nie przykładają się do nauki, okazują brak szacunku nauczycielom, a także nie przestrzegają zasad współżycia społecznego. Coraz częściej rozpowszechnia się zjawisko sięgania po używki w zbyt młodym wieku. Nieletni przejawiający demoralizacją piją alkohol, palą papierosy i biorą narkotyki. Tego typu zachowania często odbywają się za przyzwoleniem rodziców bądź opiekunów.

Niniejsza praca ma na celu przedstawienie najważniejszych przyczyn, a także przejawów demoralizacji oraz przestępczości wśród nieletnich. Kolejnym zadaniem jest ukazanie w jaki sposób wykształciła się społeczna potrzeba odrębnego niż dorosłych traktowania nieletnich, a także w jaki sposób myśl ta formowała się przez te wszystkie lata, aż do czasów współczesnych.

Ustawa z dnia 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich, na której to praca w głównej mierze została oparta podsumowała cały proces kształtowania się poglądów na temat postępowania w sprawie nieletnich.

- Rozdział I: przedstawia początki uświadomionej konieczności odrębnego niż dorosłych traktowania nieletnich, oraz kształtowanie się tego procesu w różnych latach

- Rozdział II: zawiera prawne rozwiązania jakie podejmowane były w Polsce przed wprowadzeniem ustawy z 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich.

- Rozdział III: obejmuje najbardziej istotne pojęcia dotyczące nieletniego oraz postępowania

- Rozdział IV: określa i charakteryzuje przesłanki zgodnie z jakimi można rozpocząć postępowanie w sprawie nieletniego.

- Rozdział V: przedstawia rodzaje postępowań w sprawie nieletnich oraz najważniejsze ich cechy.

- Rozdział VI: zawiera rodzaje środków stosowanych wobec nieletnich, oraz charakterystykę poszczególnych środków.

- Rozdział VII: określa możliwość odpowiedzialności karnej, jaka może być podejmowana wobec sprawców czynów karalnych.

Postępowanie z nieletnimi sprawcami czynów społecznie zabronionych było już wielokrotnie przedmiotem burzliwych dyskusji i wnikliwych analiz. Powstały liczne wnioski odnoszące się do tego zagadnienia. Koncepcje dotyczące psychiki dziecka oraz zapobiegania
i zwalczania przestępczości i demoralizacji dziecka istniały w czasach najdawniejszych, ale zasady dotyczące ich istoty formułowały się na przestrzeni dziejów. Obok społecznej potrzeby przeciwdziałania tym zjawiskom zarówno ze względów ogólnospołecznych, czyli ochrona porządku prawnego, jak i potrzeby wykazania troski o przyszłość młodzieży zagrożonej. Ujawnia się odmienny wymiar problemu traktowania nieletnich sprawców czynów karalnych. Jest to społeczna świadomość odrębnego niż dorosłych traktowania nieletnich. Pomimo tego, że pełne rozwiązania systemowe dotyczące nieletnich pojawiły się dopiero w pierwszym ćwierćwieczu XX wieku to świadomość ta sięga czasów najdawniejszych. Problem ten poruszony jest nawet w praktykach państwa rzymskiego,
a później w innych krajach europejskich. Zwiększone natężenia patologii wśród nieletnich można zaobserwować aktualnie również w naszym kraju. W związku z tą sytuacją wprowadzono zmiany w rozwiązaniach Kodeksu Karnego. Zmiana ta dotyczyła głównie wieku nieletniego sprawcy, a dokładniej wyjątku od zasady, że osoby do lat 17 nie ponoszą odpowiedzialności karnej. Jest to jedna z najprostszych metod reakcji na czyny kryminalne nieletnich. Nie jest to jednak pełne rozwiązanie problemu społecznego. Formy reakcji, które należą do trudniejszych i ważniejszych w działaniach związanych z przeciwdziałaniem patologii nieletnich związane są z czynnościami o charakterze socjalnym, wychowawczym
i kulturalno- oświatowym. Na skutek wykształcenia się określonych norm społecznych pojawił się problem postępowania z dziećmi trudnymi, czyli takimi, które nie przestrzegają ogólnie obowiązujących norm społecznych i prawnych, a także wyłamujących się spod wpływu rodziców lub opiekunów. Był to nasilony problem, ponieważ występował we wszystkich społeczeństwach i we wszystkich okresach historycznych.

Punktem wyjścia w rozwoju historycznym odpowiedzialności nieletnich za czyny antyspołeczne była funkcja koercytywna władzy rodzicielskiej. Oparta została na władczej pozycji ojca w rodzinie. Władza rodzicielska ojca była nieograniczona. Miał on prawo do karania członków rodziny, w tym nieletnich, zarówno za przewinienia wobec niego jak
i innych członków rodziny, a także za szkody wyrządzone innej rodzinie. Z czasem większe znaczenie nabrała władza plemienna. Naczelnik plemienia przejął rolę głowy rodziny, tym sposobem tworząc początki władzy publicznej. Nadrzędną funkcją takiej władzy było przygotowanie nowego pokolenia do obrony kraju. Wychowanie w tym sposobie było znane w starożytnej Mezopotamii, w społeczeństwie mongolskim oraz w starożytnej Grecji. Szczególne znaczenie czynnik ten nabrał w Sparcie. W państwie tym w celu zwiększenia obronności kraju stworzono specyficzny system wychowawczy. Wychowanie dzieci nie należało do rodziców. O ich losie decydowała tak zwana starszyzna. Z chwilą wykształcenia się władzy państwowej zwiększyła się potrzeba spójnego oddziaływania na dziecko. Celem tego oddziaływania było zagwarantowanie bezpieczeństwa i porządku społeczeństwu. Pojawiła się konieczność wyodrębnienia złego zachowania dziecka z typowego systemu postępowania i ich odmiennego wychowania. W starożytności droga sądowa, której celem było zwalczanie przestępczości miała charakter karnistyczno - represyjny. Kary polegały głównie na karach cielesnych, torturach, piętnowaniu, banicji, a nawet karze śmierci. Regułą było jednak zwalnianie z odpowiedzialności karnej dzieci zbyt małych, a dzieciom poniżej określonego wieku należało się złagodzenie kary. Często zastępowano karę śmierci chłostą. Regulacje prawa zwyczajowego po pewnym czasie zawarte zostały w prawie stanowionym.

Według dawnego prawa germańskiego wiek przestępcy nie odrywał roli przy ocenie przestępstwa. Decydował o nim bowiem wyłącznie skutek zewnętrzny, a nie zamiar sprawcy.
Z upływem czasu większą wagę zaczęto przywiązywać do indywidualizacji i większego znaczenia nabrał wiek sprawcy. W średniowiecznym prawie karnym granica wieku nieletniego pokrywała się często z granicą zdolności do czynności prawnych prawa prywatnego. Był to wynik zasady, że ówczesne prawo nie odróżniało odpowiedzialności karnej od odpowiedzialności prawa prywatnego. U dawniejszych Germanów za odpowiedzialnego karnie człowieka uważano osobę zdolną do noszenia broni. W VI wieku naszej ery zostały określone materialnoprawne ramy postępowania z nieletnimi. Kodyfikacja Justyniana zawierająca zespół kryteriów rozróżniania zdolności do czynności prawnych. Zaliczano do nich: wiek, stopień dojrzałości płciowej, rozeznanie, stan umysłowy
i marnotrawstwo. Kryteria te były podstawą, dzięki której można było zakwalifikować do określonych grup:

-Infantes, czyli dzieci. Zaliczały się do nich osoby, które nie potrafiły się jeszcze posługiwać mową przy czynnościach formalnych i niemające rozeznania. Były to dzieci do ukończenia 7 lat, bez względu na to, jaką posiadali płeć.

-Niedojrzali - mający ograniczoną zdolność do czynności prawnych. W tym wypadku płeć miała już znaczenie. Chłopców obejmowała wyższa górna granica wieku, bo aż 14 lat. W przypadku dziewcząt było to 12 lat.

-Młodsi, to znaczy dojrzali poniżej 25 lat. Do tej grupy zaliczały się osoby dokonujące czynności prawnych formalnie ważnych, ale mogących się uchylić od skutków prawnych obiektywnie niekorzystnych czynności.

-Dojrzali, powyżej 25 lat. Mieli oni już pełną zdolność do czynności prawnych, jeżeli nie byli uznani za osoby umysłowo chore, ani za marnotrawców.

Ówczesne ustawodawstwo dodatkowo wyróżniło trzy kategorie nieletnich, przy uwzględnieniu wieku i stopnia rozeznania:

-poniżej 7 lat - całkowicie nieodpowiedzialny;

-od 7 do 10 lat - niezdolny do umyślnego działania przestępczego;

-od 10 do 14 lat - zdolny do działania z rozeznaniem.

Postulat Justyniana zawarty w „Digestach” jako wzór dla przyszłych pokoleń stał się główną zasadą postępowania z nieletnimi. Od czasu jego wprowadzenia niedojrzały wiek i brak doświadczenia miały przemawiać na korzyść sprawców czynów zabronionych. Nie stało się tak jednak ze względu na różnorodność rozwiązań prawa średniowiecznego. W tamtejszym systemie sprawiedliwości dominowały poglądy:

- dziecko jako przedmiot reakcji społecznej;

- represja jako podstawowe narzędzie wymiaru sprawiedliwości.

Posługując się tymi czynnikami przykładowo w niemieckim prawie, nieletnich karano śmiercią bądź też karami mutylacyjnymi. Często jednak sędziowie wobec nieletnich stosowali prawo łaski zamieniając ją na karę chłosty lub wygnanie z miasta.

Wczesnośredniowieczne spisy prawa szczepowego nie podawały stałej granicy wieku małoletności. Zgodnie z prawem salickim jeżeli chłopiec popełnił występek przed ukończeniem 12 lat nie należy od niego żądać opłaty za naruszenie powszechnie pożądanego pokoju. Prawo Franków Rypuarskich przyjęto zasadę, że jeżeli małoletni nie ukończył lat 15, nie odpowiadał za swoje poczynania. Według innych praw szczepowych granica ta była różnie określana. U Sasów było to 12 lat, a u Burgundów 13 lat. Na wiek sprawcy nie zwracano w anglosaskiej Anglii. Zmieniło się to dopiero po wprowadzeniu kodyfikacji Ine, króla Wessexu. Kodyfikacja ta zawierała określenie odpowiedzialności zbiorowej rodziny przy kradzieży popełnionej przez głowę rodziny. Odpowiedzialność była wyłączana jedynie wobec dzieci, które nie ukończyły jeszcze 10 lat. Według innych saksońskich zwyczajów osiągnięcie granicy wieku 12 lat oznaczało osiągnięcie rozeznania. W X wieku w Londynie natomiast osoba, która została ujęta na gorącym uczynku kradzieży mogła uniknąć kary śmierci jedynie w sytuacji, gdy nie osiągnęła jeszcze 12 lat. Prawo zwyczajowe Bayonne przewidywało kary dla 1- letnich dzieci ujętych na włóczęgostwie po polach, natomiast uwalniano od kary 16- letniego chłopca, który w drugiego rzucał kamieniem.
W dawnym ustawodawstwie polskim nie uregulowano kwestii wieku ani poczytalności. Wyjątkiem był Statut Litewski I i III. Przewidywały one bezwzględną nieodpowiedzialność za czyn w sytuacji kradzieży popełnionej do 14 lub 16 roku życia. Polskie prawo ziemiańskie nie zawierało regulacji dotyczącej odpowiedzialności ojca za czyny popełnione przez dziecko. Wyjątkiem była obraza majestatu sformułowana w Statutach Litewskich. Spośród wszystkich środków stosowanych wobec nieletnich na wyjątkową uwagę zasługują jednostkowe zalecenia kanclerza Jana Ocieskiego. Zastępowały one środek karny pedagogicznym. Godna uwagi była poznańska praktyka miejska w zakresie postępowania z nieletnimi polegająca na ograniczeniu orzekania kary śmieci nieletnim poniżej 14 lub 15 roku życia. Na jej miejsce wprowadzono, tak jak poprzednio, karę chłosty, wygnanie z miasta lub oddanie na wychowanie. Szkoły w ówczesnych czasach charakteryzowały się surowym wychowaniem. W swoich prawach Kodeks Karny Karola V zapoczątkował renesansową erę postępowania z nieletnimi Odpowiedzialność za zbrodnie rozpoczynała się od lat 15. Kara za występki popełnione do lat 18 była mocno ograniczona. W więzieniach był zakaz mieszania więźniów małoletnich i dorosłymi. Chciano w ten sposób ograniczyć dalszą demoralizację. W dawnym prawie miejskim polskim, które było pod wpływem prawa niemieckiego, przyjęto zasadę, że dzieci poniżej 12 roku życia nie podlegają karze. Dzieci poniżej 14 roku życia natomiast podlegają karze wyłącznie wtedy, gdy działałby z rozeznaniem. W prawie sasko- magdeburskim wiek, w którym dziecko osiągało zdolność do odpowiedzialności to 14 lat dla mężczyzn, a 13 lat dla kobiet. Kolejny postęp w kształtowaniu się pojęcia nieletności przyniósł ruch kodyfikacyjny Oświecenia. Powszechnie znane wówczas było stwierdzenie, że nieletni nie uświadamia sobie w pełni znaczenia swoich czynów. Nie ma on bowiem dostatecznie rozwiniętej woli umożliwiającej właściwe kierowanie swoim postępowaniem. Dlatego też czyny nieletnich powinny być oceniane odmiennie. Najważniejszym osiągnięciem było rozstrzygnięcie kwestii od jakiego wieku należy uznawać, że dziecko jest gotowe do ponoszenia odpowiedzialności za swoje czyny.

Doktryna prawa karnego stworzyła grupę rozwiązań w trzech podstawowych systemach:

a) system trzech okresów- przyjęty był m.in. przez polski Kodeks Karny w roku 1932. Był to system opierający się na wyróżnieniu w życiu psychiczno- fizycznym człowieka trzech podziałów czasowych:

- okres dzieciństwa- w tym czasie człowiek uznany jest za bezwarunkowo nieodpowiedzialnego

- okres niedojrzałości, w którym nieletni sprawca był odpowiedzialny warunkowo, to znaczy, że tylko wtedy, gdy działał z rozeznaniem, czyli miał możliwość rozpoznania znaczenia czynu i kierowania swym postępowaniem.

- okresu dojrzałości, w którym sprawca ponosił odpowiedzialność bezwarunkową.

b) system pośredni trzech okresów- występował jedynie w kodeksie karnym austriackim. Polegał on na modyfikowaniu fazy środkowej rozwoju dziecka między 10, a 14 rokiem życia, które podlegało odpowiedzialności bezwarunkowej jednakże nie całkowitej tylko częściowe, zmniejszonej.

c) system dwóch okresów- obowiązywał on przejściowo, do czasu przyjęcia systemu trzech okresów. Wprowadzony był do Kodeksu Francuskiego z 1810 r. Okres bezwarunkowej nieodpowiedzialności nie był w nim zawarty. Zgodnie z tym systemem nieletni od urodzenia do 16 roku życia jeżeli działał z rozeznaniem odpowiadał warunkowo. W 1912 r. doszło do modyfikacji tego systemu, ponieważ według jego teorii nawet kilkuletnie dziecko mogło podlegać odpowiedzialności karnej.

Na podstawie zasad postępowania z nieletnimi opracowano resocjalizacyjne wytyczne wychowania dzieci. W oparciu o nie powstały:

- progresywna aktywizacja samowychowania;

- selekcja wychowanków i różnicowanie oddziaływań;

- wzory życia rodzinnego;

- samorządność młodzieży;

- resocjalizacja w środowisku otwartym.

W następstwie dążenia do nowych rozwiązań w dziedzinie postępowania z dziećmi i młodzieżą wykolejoną powstał nowy pogląd polegający na stwierdzeniu, iż walka z przestępczością nieletnich nie powinna polegać na karach i represji, a na profilaktyce. Miało to opierać się na stworzeniu dziecku takich warunków, które wykluczałyby, a przynajmniej minimalizowały zachowania kryminogenne.

Na przełomie XIX - XX wieku w celu walki z przestępczością nieletnich wyodrębniono specjalne sądownictwo. W 1886 roku rząd austriacki utworzył Radę Dzieci Państwa. Celem jej była opieka nad dziećmi opuszczonymi, ze skłonnością do popełniania przestępstw. W niedługim czasie takie organy zaczęto tworzyć również w stanach Zjednoczonych, Anglii i Indiach. W Europie czołową rolę przyjęła Norwegia. W 1869 roku utworzona w tym właśnie państwie ustawa o ochronie zaniedbanej młodzieży upoważniła lokalne organy administracji do tworzenia Komisji z udziałem pedagogów, lekarzy i działaczy społecznych mających za zadanie opieką nad nieletnimi i ich ochronę przed demoralizacją. Kiedy to w Chicago na jaw wyszły sposoby traktowania nieletnich i warunki w jakich odbywają karę więzienia amerykańskie dzieci, społeczeństwo postanowiło wprowadzić nowe reguły. Wzmogły się żądania wprowadzenia oddzielnych zasad postępowania z nieletnimi i ich odpowiedzialności karnej. W 1899 r Parlament stanu Illinois uchwalił ustawę o dzieciach opuszczonych i występnych. Ustawa ta wprowadziła nakaz utworzenia pierwszego na świecie sądu dla nieletnich. Powstał on w Chicago, jeszcze w tym samym roku, w którym ustawa została uchwalona. Do kompetencji nowopowstałego sądu należało zajmowanie się sprawami dzieci bez opieki dorosłych, porzuconych, włóczęgów i popełniających przestępstwa. Do obowiązków sędziego należało rozstrzyganie tylko spraw nieletnich stosując wobec nich środki o charakterze wychowawczym. Posiedzenia sądu odbywały się w specjalnie przeznaczonych do tego typu czynności lokalach. Sędzia miał przydzielonych pracowników pomocniczych. Należały do nich byli kuratorzy sądowi. Ich zadaniem było wykonywanie szeregu czynności zarówno przed wydaniem orzeczenia, jak i po jego wydaniu. Pomysł zapoczątkowania sądu dla nieletnich został rozpowszechniony w innych miastach Stanów Zjednoczonych, a także w Kanadzie. Do rozpropagowania tego pomysłu w dużym stopniu przyczynił się amerykański prawnik i pisarz Beniamin Lindsey. Na podstawie ustawy o sądach dla nieletnich z dnia 12 kwietnia 1899 roku został on powołany na stanowisko Sędziego dla Nieletnich i Spraw Rodzinnych w Denver w stanie Colorado. Sąd ten stał się wzorem dla nowo tworzonych sądów w Europie. Pierwszy sąd dla nieletnich w Europie powstał w 1905 roku w Birmingham w Anglii, a następnie kilka miesięcy później w Danii. W 1908 roku w Anglii ogłoszono ,,Kartę Wolności Dziecka”. Była to ustawa, której głównym celem było zmodyfikowanie oraz ujednolicenie dotychczasowego ustawodawstwa nieletnich. Regulowała ona najszerzej tryb postępowania i środki stosowane wobec nieletnich, dlatego też wywarła ona największy wpływ na rozwój prawa nieletnich w wielu krajach. Z tego też względu uważany jest za pierwszą kodyfikację praw dziecka. Tego samego roku powstały sądy dla nieletnich na Węgrzech, a także w Australii i w Niemczech. Kolejne sądu powstawały w takich państwach jak: Rosja, Portugalia, Belgia, Francja, Szwajcaria. W okresie międzywojennym instytucje te powołało wiele innych państw. Wydzielano nowe odrębne komórki, albo tez tworzono nowe odrębne sądy, które wydzielane były również pod względem miejsca. Członkami kadry sędziowskiej początkowo byli doświadczeni sędziowie, którzy poprzednio zajmowali się sprawami dotyczącymi osób dorosłych. Stopniowo jednak następowała specjalizacja sędziów, których obowiązywały szkolenia w dziedzinie nauk psychologicznych i kryminologii. Na skutek ewolucji postępowania z nieletnimi wygenerowało się twierdzenie, że przestępczość i demoralizacja nieletnich maja ścisły związek z patologią rodziny. W związku z takimi przekonaniami coraz większe znaczenie nabierała koncepcja sądownictwa rodzinnego. Pomysł utworzenia sądów rodzinnych powstał na gruncie amerykańskim. W 1914 roku w Cincinnati Ohio sąd rodzinny powstał jako pierwszy. Stało się to na skutek starań ówczesnego prezydenta sędziego Charlesa Hoffmana. W Polsce organizacja postępowania z nieletnimi była dużo bardziej skomplikowana. Warunki polityczne i ekonomiczne kraju hamowały rozwój sądowych i pozasądowych kryteriów oddziaływania. Polskie ustawodawstwo w okresie rozbiorów uzależnione było od ustawodawstwa zaborców. Warunki organizacyjno- prawne formułowały się w zależności od prądów oświatowo- kulturalnych i sytuacji polityczno- ekonomicznej krajów zaborczych. W związku z tym postępowanie z nieletnimi ukształtowało się odrębnie w każdym z tych trzech państw.

Pomimo braku własnej państwowości europejskie tendencje nie miały większego wpływu na rodowity polski pogląd dotyczący wprowadzaniu systemowych, nowoczesnych rozwiązań w zakresie traktowania nieletnich. W 1871 roku powstało Towarzystwo Osad Rolniczych i Przytułków Rzemieślniczych. Do najważniejszych jej osiągnięć zaliczyć należy utworzenie w krótkim czasie nowocześnie zorganizowanej pod względem wychowawczym osady rolniczo- rzemieślniczej Studzieniec. Została otwarta 14 maja 1876 roku. Przeznaczona była dla nieletnich pochodzących z różnych środowisk i różnego wyznania.

Po I wojnie światowej, kiedy to Polska odzyskała niepodległość, mimo nie do końca sprzyjającej aury podejmowano próby nowocześniejszego i bardziej skutecznego oddziaływania na dzieci i młodzież przejawiającą skłonności do zachowań przestępczych. Zgodnie z dekretem z dnia 19 lutego 1919 roku powołano specjalne sądy pokoju dla nieletnich w Warszawie, Łodzi i Lublinie. Do ich zadań należało rozpoznawanie różnorodnych spraw z dziedziny prawa karnego, jeśli jedną ze stron zamieszana w tą sprawę była osoba nieletnia, czyli osoba poniżej 17 roku życia. W tym samym czasie zostały również utworzone tak zwane urzędy opiekunów sądowych. Byli oni mianowani przez sędziego. Istniała też możliwość utworzenia izb, w których umieszczano takich nieletnich, których pozostawienie na wolności zagrażało bezpieczeństwu społeczeństwa, lub ich samych. Dwa lata później, 21 marca 1921 roku, Wydział Karny Komisji Kodyfikacyjnej przyjął Projekt Ustawy o sądach dla nieletnich. Według niej nieletni do lat 13 w razie popełnienia czynu zabronionego nie podlegali odpowiedzialności karnej. Wobec sprawców tych czynów sąd mógł jedynie zastosować środki wychowawcze. Działo się tak również w przypadku nieletniego od 13 do 17 lat, jeżeli działał z rozeznaniem.

Dnia 26 lipca 1919 roku zostało wydane rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości dotyczące regulacji organizacji sądów dla nieletnich, a także ich aparatu pomocniczego. Rok 1919 był bardzo owocny dla kształtowania się nowych zasad traktowania nieletnich. W tym czasie w celu opracowania kodyfikacji karnej, do których również zaliczały się reguły dotyczące nieletnich sprawców czynów karalnych utworzono Komisję Kodyfikacji. Pomimo tego Kodeks Postępowania Karnego, Kodeks Karny i prawo o wykroczeniach zawierające liczne przepisy odnoszące się do nieletnich zostały powołane nie wcześniej niż dnia 19 marca 1928 roku, kiedy to ówczesny Prezydent RP wydał rozporządzenie. Ta grupa aktów prawnych zadecydowała o metodach, w jakich należy obchodzić się z nieletnimi. Były one w mocy prawnej w okresie od dnia 1 września 1932 roku, czyli od daty wejścia w życie Kodeksu Karnego do dnia 12 maja 1983 roku, czyli do dnia, w którym na skutek wejścia nowej ustawy z dnia 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich utraciły swą moc wszelkie obowiązujące do tego czasu przepisy. Inne, liczne przepisy, które
w międzyczasie wprowadzały pewne zmiany nie były aż tak istotne, nie licząc jednej szczególnej legislacji karnej mającej nieprzeciętny charakter represji, który został wprowadzony tuż przed końcem i zaraz po zakończeniu II wojny światowej. Dopiero po wejściu w życie ustawy z dnia 8 kwietnia 1955 roku o przekazaniu sądom powszechnym dotychczasowej właściwości sądów wojskowych w sprawach karnych osób cywilnych i funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa publicznego, Milicji Obywatelskiej i straży więziennej przestało ono obowiązywać nieletnich sprawców czynu zabronionego. Wprowadzony dekretem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 23 września 1944 roku Kodeks Karny Wojska Polskiego był pierwszym aktem z ówcześnie wprowadzonych aktów prawnych według chronologii. Kodeks ten obowiązywał do dnia 30 września 1944 roku. Zdawałoby się, iż kodeks ten odnosi się wyłącznie do żołnierzy
i innych osób zaangażowanych w służbę wojskową oraz pomocniczą, a dotyczy jedynie tych nieletnich, które były nazywane mianem ,,synów pułku“. Akt ten natomiast miał charakter nieco węższy. Obowiązywał on, bowiem również przestępstwa o charakterze politycznym, dlatego też jego przepisy odnosiły się nie tylko do sprawców biorących udział w czynach zabronionych dokonanych przez żołnierzy i innych osób podlegających dyscyplinie wojskowej, ale także do różnorakich sprawców przestępstw dokładnie wskazanych w tym akcie. Przestępstwa o charakterze politycznym zamieszczone w tym kodeksie podlegały restrykcyjnym karom. Zdążało się, że sankcje wobec przestępców wyrażone były w sposób niedookreślony i powierzchowny. Pozwalało to przypisać do danego przepisu zupełnie odmienny stan faktyczny. Nieletni adekwatnie do artykułu 69 Kodeksu Karnego Wojska Polskiego w granicach wiekowych od 13 do 17 lat nie podlegali karze, jeśli popełnili czyn zabroniony bez rozeznania, co oznacza, że nie byli w pełni świadomi popełniania przestępstwa, ponieważ nie osiągnęli na tyle odpowiedniego rozwoju umysłowego
i moralnego, aby mogli rozpoznać znaczenie czynu i samodzielnie kierować swym postępowaniem. Jeżeli natomiast działali z rozeznaniem to mimo tego Kodeks Karny zabraniał stosować wobec takich osób kary śmierci. Istniała również możliwość nadzwyczajnego złagodzenia karny przez sąd. Zgodnie z tymi postanowieniami wobec nieletnich najwyżej zastosowaną karą mogło być pozbawienie wolności na okres od roku do lat 10. Nowopowstałe dekrety z dnia 16 listopada 1945 roku o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa i wprowadzający do niego zmiany dekret z dnia 13 czerwca 1946 roku o takiej samej nazwie wprowadziły modyfikacje w wysokości obowiązywania kar. Najświeższe przepisy mówiły o tym, że osoby nieletnie działające z rozeznaniem, które miały przypisaną winne dokonania przestępstwa wymienionego w dekrecie odpowiadały przed sądami wojskowymi, a najwyższą grożącą im karą nie było już 10 lat, a 15. Dekrety te wprowadziły taką samą górną granicę kary jak Kodeks Karny
z 1932 roku. Dekret z dnia 1945 roku o utworzeniu i zakresie działania Komisji Specjalnej do walki z nadużyciami i szkodnictwem gospodarczym nie rozróżniał sprawców czynów zabronionych pod względem wieku, także nie rozpatrywał przestępców pod kątem nieletności. Komisje specjalne powołane były zarówno w celu wyszukiwania i ścigania rozległej dziedziny przestępstw godzących w interesy życia gospodarczego lub społecznego państwa, przeciwko mieniu publicznemu, korupcji, łapownictwa i spekulacji, ale także w swojej kwestii miały możliwość przeprowadzenia dochodzenia i bez kierowania sprawy na drogę postępowania sądowego wysłać potencjalnego sprawcę czynu karalnego do przymusowej pracy na czas określony nie dłuższy niż 2 lata. Działo się tak zwłaszcza w sytuacji, gdy działanie tego sprawcy wywiązywało się ze wstrętu do pracy albo jego zachowanie kreowało zagrożenie popełnienia nadużycia lub dopuszczenia się zaszkodzeniu gospodarki. Z przepisów tych wynika, więc, że także nieletni podlegali możliwości dochodzenia przed Komisją. Komisja po przeprowadzeniu dochodzenia, jeżeli uznała za wystarczające mogła skierować taką osobę do pracy przymusowej. Prace przymusowe dla nieletnich istniały również
w czasie wprowadzenia rozporządzenia Kierowników Resortów: Sprawiedliwości, Bezpieczeństwa Publicznego oraz Gospodarki Narodowej i Finansów z dnia 30 listopada 1944 r. w sprawie wykonania dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 4 listopada 1944 r. o środkach zabezpieczających w stosunku do zdrajców Narodu. Zgodnie z przepisami tego rozporządzenia Władze bezpieczeństwa publicznego zobowiązani byli do zatrzymania wszystkich osób, które podejrzane były o czyny wymienione w artykule 1 Dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 4 listopada 1944 r. o środkach zabezpieczających w stosunku do zdrajców Narodu. Tym sposobem rodzice wraz z nieletnimi umieszczani byli na czas nieokreślony w odosobnionym miejscu i poddani przymusowej pracy. Takiemu zatrzymaniu nie podlegali nieletni do lat 13. Prokurator specjalnego sądu karnego przydzielał opiekę nad takimi nieletnimi miejscowej radzie narodowej. Kodeks Karny z 1932 roku był jednym z najbardziej nowoczesnych aktów prawnych w całej Europie. Znajdujące się w nim zasady dotyczące traktowania nieletnich były na tyle rozwinięte, że znacznie przewyższają nawet te ustawy, które powstały w latach późniejszych. Kodeks ten wyznaczał górną granicę wiekową, według której określano nieletnich jako ukończenie 17 lat. Dolnej granicy natomiast nie było, wprowadzono jedynie granicę 13 lat jako braku odpowiedzialności karnej, czyli niemożliwości ponoszenia odpowiedzialności za swe czyny. Sąd mógł natomiast wobec takich osób zastosować jeden ze środków wychowawczych. To samo tyczyło się nieletnich powyżej 13 roku życia, ale działających bez rozeznania. Ograniczoną odpowiedzialność za swój czyn ponosił nieletni, który ukończył już 13 lat, ale działał
z rozeznaniem. Takiego nieletniego skazywano na umieszczenie w zakładzie poprawczym. Kodeks dopuszczał jednak możliwość, aby warunkowo zawiesić umieszczenie w takowym zakładzie na czas od 1 roku do 3 lat. Należało wtedy obowiązkowo zastosować dodatkowo środek wychowawczy na czas próby. Środki wychowawcze zamieszczone w kodeksie karnym sformułowane zostały rosnąco, od najmniej do najbardziej radykalnego. Było to pewną formą podpowiedzi dla sądów, aby rozpoznawanie ciężkości środka było prostsze. Środki poprawcze,
a także środki wychowawcze nie były wyznaczane na jakiś określony czas. Wyjątkiem było umieszczenie w zakładzie poprawczym, gdzie zwolnienie mogło odbywać się nie wcześniej niż przed upływem 6 miesięcy oraz nie mogła przebywać w nim osoba, która ukończyła już 21 lat.
W innych środkach nie ustalono górnej granicy obowiązywania. Jedynie powojenne określenie przez prawo rodzinne granicy 18 lat jako dorosłość, stwierdzało, iż środki wychowawcze również powinny zakończyć się z upływem tego terminu, jeżeli nie jest to środek stosowany w okresie zawieszenia umieszczenia w zakładzie poprawczym i nie został on wcześniej uchylony.
W większości przypadków sąd miał swobodę w dobieraniu właściwych środków w indywidualnych sprawach nieletnich, w takich sytuacjach decydowała przesłanka celowości, a więc to jakie środek będzie bardziej skuteczny. Kodeks Karny umożliwił dostosowanie orzecznictwa do ciągle zmieniającego się spojrzenia na dopuszczanie się nieletnich czynów przestępczych oraz sposoby zwalczania ich demoralizacji dzięki przyjętym przez niego zasadom odpowiedzialności nieletnich. Zasady te pozwalały również na wykluczenie z postępowania karnego tych nieletnich, którzy nie powinni być brani pod uwagę jako przedmiot postępowania sądowego ze względu na swój nieodpowiedni wiek lub z innych ważnych przyczyn. W okresie obowiązywania tego kodeksu
w stosunku do dużej ilości nieletnich umarzano nie tylko postępowanie przygotowawcze, a nawet posiedzenie lub rozprawę. Wobec tych nieletnich przeważnie były stosowane wyłącznie środki wychowawcze, nawet jeśli stwierdzono u nich działanie z rozeznaniem. Orzeczenia o umieszczeniu w zakładzie poprawczym z warunkowym zawieszeniem zdarzały się sporadycznie. Całkowitym wyjątkiem było tym bardziej orzeczenie zamknięcia w zakładzie poprawczym bez warunkowego zawieszenia. Zdarzały się również takie sytuacje, że usytuowani w takich zakładach byli zwalniani przed 21 rokiem życia, czasami nawet na skutek odwołania warunkowego zawieszenia. Duża część wychowanków była umieszczana poza zakładem jeszcze przed warunkowym zwolnieniem. Umieszczano się ich najczęściej w domu rodzinnym, aby sprawdzić ich przystosowanie. Taka osoba była jednak w dalszym ciągu uznawana była za przebywającą na terenie zakładu i okres przebywania poza jego granicami zaliczano do koniecznego 6 miesięcznego okresu pobytu w danej placówce. W Kodeksie Karnym z 1932 roku jest bezwzględny zakaz stosowania wobec nieletnich zwykłych środków karnych typu kara grzywny i inne środki, które stosowane są wobec dorosłych, ponieważ wiąże się to z nieodpowiednim stanem psychicznym wynikającym z zbyt młodego wieku. Pomimo tego istnieją dwa przypadki, w których dopuszczalna jest możliwość zastosowania kary
z obligatoryjnym jej nadzwyczajnym złagodzeniem dla sprawcy czynu karalnego, który nie ukończył jeszcze 17 lat: Jeżeli przeciwko nieletniemu, który dopuścił się czynu karalnego
z rozeznaniem wszczęto postępowanie karne po ukończeniu przez niego 17 lat, a umieszczenie go w zakładzie poprawczym nie byłoby już celowe. Jeżeli skazany na umieszczenie w zakładzie poprawczym ukończył 20 lat przed rozpoczęciem wykonywania środka poprawczego. Taka decyzja miała swoje podstawy w tym, iż według ustawodawcy wiek ten nie jest już odpowiedni do umieszczenia sprawcy w zakładzie poprawczym, ponieważ mijało się to z celem zastosowania tego typu środka. Zakład poprawczy był najsurowszym ze wszystkich dostępnych środków możliwych do zastosowania wobec nieletnich. Popełnienie kolejnego czynu zabronionego przez jednego
z wychowanków tego ośrodka, który nie ukończył jeszcze 17 lat doprowadzało jedynie do wymierzenia kary dyscyplinarnej ze strony zarządu zakładu. Osoby, które nie przekroczyły granicy 17 lat zgodnie z treścią kodeksu z 1932 roku były wyłączane z możliwości stosowania wobec nich środków karnych. Jedyną możliwością było stosowanie środków wychowawczych, lub poprawczych po ukończeniu 17 roku życia. Kary były stosowane incydentalnie, w sytuacjach, gdy ze względu na wiek sprawcy skazanego na umieszczenie w zakładzie poprawczym lub dopiero co sądzonego przed sądem orzeczenie jednego z środków wychowawczych lub poprawczych było uznane za niecelowe. Kolejna zmiana stanu prawnego nastąpiła po wprowadzeniu nowego Kodeksu Karnego dnia 19 kwietnia 1969 roku. Regulacje dotyczące nieletnich nie uległy dużej modyfikacji, ponieważ kodeks ten nie wprowadzał nowych zasad odpowiedzialności nieletnich utrzymując
w mocy wcześniej obowiązujące przepisy. Jedyna zmiana jaką można dostrzec to wyodrębnienie kolejnej grupy wiekowej uznanej za nieletnich przestępców. Dotyczyło to sprawców czynów zabronionych pod groźbą kary przekraczającej 16 lat. Od czasu zamieszczenia tej grupy wiekowej mogli oni być pociągnięci do odpowiedzialności karnej zgodnie z zasadami przewidzianymi w tym kodeksie. Jeżeli warunki w jakich doszło do popełnienia danego czynu, a także właściwości
i warunki osobiste sprawcy wskazywały na słuszność orzeczenia kary, zwłaszcza, gdy inne wcześniej zastosowane już środki zawiodły przemawiały za winą nieletniego znajdującego się
w tym wieku, mógł on być skazany na kare pozbawienia wolności do lat 15, albo na kare 25 lat pozbawienia wolności. Do przestępstw podlegających takiej karze zaliczały się zbrodnia przeciwko życiu, zbrodnia zgwałcenia, rozbój lub zbrodnia przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu albo sprawstwo ciężkiego uszkodzenie ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. Traktowanie zakładu poprawczego jako środka karnego jest przez ustawę zabronione. W praktyce jednak ośrodek ten niezbyt różnił się od innych zakładów traktowanych jako te, które pełnią funkcje wychowawcze. Głównymi cechami odróżniającymi zakład poprawczy od pozostałych zakładów dla nieletnich było kierowanie do zakładu poprawczego nieletnich dużo starszych i tych, którzy odznaczali się większym nieprzystosowaniem społecznym. W tego typu placówkach często zdarzały się próby znęcania jednego wychowanka nad drugim. Starano się temu zapobiegać poprzez nieustanny nadzór i wprowadzenie intensywniejszej dyscypliny, co wpływało również na ograniczenie prób ucieczek. Pomimo tego, iż w niektórych zakładach starano się stosować nowoczesne metody wychowawcze na przykład nauka zawodu, która odbywała się poza miejscem pobytu, to w większości przeważał system dyscyplinarno- izolacyjny, który funkcjonował w niemal każdej placówce przeznaczonej dla młodzieży nieprzystosowanej do życia w społeczeństwie. Ustawodawca w Kodeksie Karnym z 1932 roku założył, iż środki wychowawcze w nim się znajdujące można pogrupować na te łączące się ze zmianą środowiska wychowawczego nieletniego i te, które pozostawiają nieletniego w środowisku, w którym dotychczasowo przebywał, oddanie pod dozór odpowiedzialny rodzicom, opiekunom, albo oddanie pod dozór specjalnego kuratora. Najmniej dotkliwy środek, czyli upomnienie mógł być stosowany wyłącznie wtedy, gdy oceniono, że sam fakt bycia sądzonym na rozprawie i uznanym za winnego popełnienia czynu karalnego będzie dla nieletniego należytym ostrzeżeniem na przyszłość. Środek ten nie miał żadnych ograniczeń zawartych przez Kodeks Karny co do jego stosowania. Tak samo było w przypadku środka polegającego na oddaniu nieletniego pod dozór rodziców lub opiekuna. Mógł on być stosowany wyłącznie w sytuacji, gdy ze względu na ocenę stopnia niedostosowania nieletniego,
a także ze względu na ocenę jego rodziców lub opiekuna uznano, że wystarczające będzie zmobilizowanie ich do lepszej opieki nad nieletnim. Środek ten łączył się ze składaniem sprawozdań. Jeżeli wobec nieletniego, który został oddany pod odpowiedzialny dozór nie został wykonany nałożony obowiązek, a nieletni ten dopuścił się popełnienia przestępstwa, to na rodzica lub opiekuna zobowiązanego nakłada się karę aresztu do miesiąca lub karę grzywny, tak jak za wykroczenie.

Wśród grupy środków, które nie łączyły się ze zmianą środowiska wychowawczego na wyróżnienie zasługuje dozór kuratora, był to środek odgrywający bardzo ważną rolę.
Z organem tym wiąże się długa historia, ponieważ od roku 1919 kuratorzy sądowi współpracowali z sądem dla nieletnich zarówno odpłatnie, jak i nieodpłatnie. Powoływanie, odwoływanie oraz zadania kuratorów wynikające zarówno z Kodeksu Karnego jak i Kodeksu Postępowania Karnego dokładnie określiło rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 czerwca 1935 roku
o kuratorach nieletnich. Zgodnie z tym rozporządzeniem praca kuratora należała do pracy społecznej. Dopiero w 1959 roku na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 lutego 1959 roku o kuratorach sądowych dla nieletnich powołano kuratora zawodowego. W 1973 roku aparat kuratorów sądowych został połączony z aparatem inspektorów społecznych. Był to organ powołany od 1956 roku jako organ, którego zadaniem była pomoc sądu opiekuńczego. Do ich zadań należało między innymi przeprowadzenie wywiadów środowiskowych w sprawach opiekuńczych, sprawowanie nadzoru nad sposobem wykonywania władzy rodzicielskiej przez rodziców, którzy tą władzę mieli ograniczoną, a także inne zlecone im zadania. Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 lipca 1971 roku powołało kuratorskie ośrodki pracy
z młodzieżą, co było istotną próbą wzmocnienia pozycji kuratora i jego oddziaływania na nieletnich. Ośrodki te obejmowały kilkudziesięciu podopiecznych i prowadzone były przez grupę kuratorów. Urządzane były w różnego rodzaju klubach, domach kultury, a nawet szkołach
i posiadały środki finansowe, które umożliwiały im chociaż po części zastąpić niezbyt dobrze działający dom rodzinny. Do grupy środków, które wiązały się ze zmianą środowiska wychowawczego zaliczyć należy umieszczenie nieletniego w zakładzie wychowawczym. Na jej terenie wychowankowie przebywali tak długo, jak długo uznawał za niezbędne w oparciu o opinię wystosowana przez dyrekcję zakładu, a także przez własne ustalenia sąd. Nie można było jednak przekroczyć granicy 18 lat. Zdarzały się przedwczesne zwolnienia z zakładu i w takiej sytuacji podopieczni przekazywani byli pod dozór kuratora. Podstawowa różnicą jaka odróżniała tego typu zakłady od domów dziecka było tworzone na ich terenie szkoły podstawowe lub zawodowe, a także w niektórych przypadkach warsztaty, które miały za zadanie przyuczyć do zawodu, takie same jak istniały w zakładach poprawczych. W zakładach wychowawczych przebywały zarówno nieletni, którzy popełnili czyn z dziedziny prawa karnego, jaki małoletni ze spraw opiekuńczych, wymagający większego nadzoru i silniejszego oddziaływania wywołane trudnościami jakie sprawowali w wychowaniu. Nieletni, którzy dopuścili się popełnienia czynu zabronionego określonego jako wykroczenie nie byli sądzeni na rozprawie sądowej. Sąd dla nieletnich, a w późniejszym czasie sąd rodzinny zajmował się rozpoznawaniem takich spraw jedynie wówczas, gdy wykroczenia wcześniej były traktowane jako występki. Ustawa z dnia 17 kwietnia 1966 roku o przekazaniu niektórych drobnych przestępstw jako wykroczeń do orzecznictwa karno- administracyjnego, która w życie weszła dnia 1 stycznia 1967 roku uznała, że występki przeciwko mieniu, o wartości łącznej nieprzekraczającej 300 zł traktowane będą jako wykroczenia. Tego rodzaju czyny w dalszym ciągu pozostawały w gestii sądów dla nieletnich. W takim przypadku nawet jeśli nieletni wielokrotnie dopuścił się popełnienia wykroczenia i wykazał się dużym niedostosowaniem społecznym nie mógł być skazany na umieszczenie w zakładzie poprawczym, a ponadto nie mógł być również skazany na umieszczenie w zakładzie wychowawczym, ani też nie można było przekazać go pod opiekę kuratora. Dodatkowo ustawodawca umożliwił sądom dla nieletnich oddanie sprawy o wykroczenie do szkoły, w której kształcił się nieletni lub też do organizacji społecznej bez wszczynania wobec niego postępowania. Celem tego zabiegu było zastosowanie wobec nieletniego środka o nasilonym oddziaływaniu wychowawczym, a takimi właśnie środkami występowały wymienione placówki.

Kodeks wykroczeń z 1971 roku zaakceptował określone wcześniej wykroczenia, które były za nie uznane w poprzednim kodeksie, czyli drobne występki przeciwko mieniu, zmieniając jednak wartość do 500 zł. Ponadto zachowano poprzednie ustalenia co do właściwości sądu, w dalszym ciągu był nim sąd dla nieletnich. Zmieniły się jednak orzekane wobec nieletnich sprawców czynów zabronionych środki. Możliwe było zastosowanie koniecznego w określonej sytuacji środka z puli dotychczasowo dostępnych środków wychowawczych i poprawczych przeznaczonych wcześniej wyłącznie dla sprawców czynów zabronionych jakimi były przestępstwa. Mimo tego wszelkie obowiązujące przepisy dotyczące występków w dalszym ciągu utrzymane były w mocy.

Ustawa powołana dnia 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich nie wprowadziła nowelizacji, a jedynie zastępowała dotychczasowo obowiązujące przepisy. Do najważniejszych wprowadzonych zmian dotyczących zasad odpowiedzialności nieletnich zalicza się prawie całkowite zatarcie różnic między czynem karalnym nieletniego, a innym przejawem demoralizacji. Jako czyn karalny nie został potraktowany każdy czyn zabroniony w formie przestępstwa lub wykroczenia. Dodatkowo czyn karalny może być dokonany wyłącznie przez nieletniego, który ukończył 13 lat. Stwierdzenie demoralizacji nieletniego nie wywołuje obowiązku natychmiastowego zawiadomienia sądu rodzinnego, jeżeli nie polega na dokonaniu czynu zabronionego, ponieważ tylko czyn karalny wywołuje taki obowiązek. Kolejną dosyć istotną zmianą jest wyeliminowanie kryterium działania z rozeznaniem. Zastąpiono go dyrektywą natury pedagogicznej. Obok starych środków wprowadzono nowe dotyczące: zobowiązania się nieletniego do określonego postępowania, rozszerzenia dozoru kuratora nazwanego nadzorem, wprowadzenia nadzoru organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania, skierowania nieletniego do kuratorskiego ośrodka pracy z młodzieżą, umieszczenia nieletniego nie tylko w zakładzie wychowawczym, ale też w innej placówce opiekuńczo- wychowawczej albo w instytucji lub organizacji powołanej do przygotowania zawodowego, a także umieszczenia w rodzinie zastępczej. Istotne jest również wprowadzenie środków leczniczo- wychowawczych, które polegały na umieszczeniu nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym, w zakładzie pomocy społecznej, a także w placówce opiekuńczo- wychowawczej innego typu.

Aby rozważać problem traktowania nieletniego w Polskim prawie karnym należy najpierw zastanowić się nad tym, kim właściwe jest nieletni. Ustawa rozróżnia, aż trzy grupy osób mogących być określanych tym mianem. Pierwsze definiowanie nieletniego ma korzenie
w ustawodawczej granicy polskiej, ponieważ jego początek ma miejsce w ustawie z 1932 roku. Zgodnie z tym określeniem nieletnim jest osoba, która w momencie popełnienia czynu nie ukończyła jeszcze 17 lat. Przekroczenie tej granicy wiekowej jest o tyle ważne, ponieważ wiąże się z nią zdolność sprawcy czynu zabronionego do odpowiedzialności karnej. W 1969 roku wprowadzono zmiany polegające na tym, iż osoba, która ukończyła 15 lat,
a dopuściła się czynu karalnego może podlegać odpowiedzialności karnej. Są to jednak wyjątki, do których zaliczają się przestępstwa ciężkie wymienione w Kodeksie Karnym. Do katalogu takich przestępstw zalicza się:

W innym rozumieniu ustawy nieletnimi są osoby, które nie ukończyły 13 lat. Jest to jednak ujęcie nieletniego powstałe w celu zapobiegania jego demoralizacji. W tym wypadku stosuje się wyłącznie środki zapobiegawcze wobec takiej osoby, która nie dopuściła się czynu karalnego, ale wykazuje skłonności patologiczne. W jeszcze innej formie zgodnej z ustawą nieletnimi są nazywane osoby, które nie ukończyły 21 lat. Są to takie osoby, wobec których stosowane jest już orzeczone we wcześniejszych latach środki. Nie są oni jednak uważani za nieletnich przez Kodeks Karny. Istnieją bowiem wyjątki, w którym można zastosować środki wychowawcze, lecznicze lub poprawcze w zastępstwie za wymierzenie kary dla sprawców czynów zabronionych z grupy wiekowej 17-18 lat. Przestępczość wśród nieletnich jest problemem dotykającym społeczność z rożnych części świata. Dodatkowo jest to problem coraz bardziej rozpowszechniony. Pojęcie przestępczości nieletnich nie jest jednak pojęciem określonym w sposób jednoznaczny. Wynika to z tego, iż w celu wyjaśnienia tego sformułowania stosuje się wiele różnorodnych kryteriów określających podstawowe cechy, do których zaliczają się:

Zachowania wśród nieletnich uznane za patologiczne, czyli takie, które w sposób szczególny naruszają powszechnie akceptowane w społeczności wartości zmuszają i zmusiły już w czasach wcześniejszych do tego, by spojrzeć na to zjawisko z innej perspektywy. Ani ustawa z 1982 roku, ani też Kodeks Karny z 1932 roku nie wskazuje na to od jakiego wieku należy określać nieletność. Nie istnieje jego dolna granica. W przypadku ustawy dolnej granicy nie sprecyzowano wyłącznie odnośnie osób, wobec których wdrażane są przepisy ustawy z racji zapobiegania lub zwalczania ich demoralizacji. Aby zapobiec, lub też przeciwstawić się demoralizacji w formie zwalczania jej, nieletni najpierw musi wykazać jej przejawy. Dlatego też można uznać za dolną granicę nieletności wiek, w którym to mogą pojawiać się pierwsze objawy demoralizacji.

Zanim w życie weszła ustawa z 1982 roku określenie ,,nieletni“ niezaprzeczalnie zaliczał się do szeregu terminów stosowanych przez ustawodawstwo karne. Aktualnie jednak pojęcie ,,nieletni“ ma nieco inny wydźwięk, ponieważ nie dotyczy wyłącznie sprawców czynów karalnych, a zatem nie w każdej sytuacji granica uważana za górną granicę nieletności, uważana będzie za dolną w przypadku odpowiedzialności karnej na zasadach ogólnych. Jeśli jednak w regulacji ustawy z 1982 roku powodem uruchomienia postępowania w sprawie nieletniego nie musi zachodzić przypuszczenie, że naruszono prawo poprzez dopuszczenie się czynu karalnego można wysnuć wnioski, czy prostszym sposobem nie byłoby całkowite zrezygnowanie z terminu ,,nieletni“ i zastąpienie go pojęciem ,,małoletni“ z wyznaczonymi granicami dotyczącymi wieku 17 lat, jako granica popełnienia czynu karalnego i 18 lat jako granica przejawów demoralizacji. Ważne jest natomiast to, że w sytuacji, w której na podstawie ustawy z 1982 roku wszczęto by postępowanie, które dotyczyłoby osób małoletnich, to nie mogłoby objąć swą regulacją 16-letnich kobiet po zawarciu związku małżeńskiego, które dokonały czynu karalnego, a także 16- i 17-letnie zamężne kobiety, które przejawiające demoralizację. W bieżącym stanie prawnym, jeśli kobieta po zawarciu związku małżeńskiego wykazuje się przejawami demoralizacji, można wobec niej uruchomić postępowanie wyjaśniające, a następnie opiekuńczo - wychowawcze, pod warunkiem, że nie ukończyła jeszcze 18 lat. Jeżeli przykładowo została przekazana pod dozór kuratora, może pod tym nadzorem przebywać do ukończenia 21 roku życia.

 

Zgodnie z ustawą o postępowaniu w sprawach nieletnich rozróżnia się dwie podstawowe możliwości zgodnie z którymi można podjąć działania w sprawie nieletniego. Należą do nich: przejawy demoralizacji oraz dopuszczenie się czynu karalnego. Te dwa aspekty mogą występować zarówno łącznie jak i oddzielnie. Jeśli nastąpi pojawienie się takiej podstawy lub też pojawienie się obu podstaw jednocześnie uruchamia się postępowanie wyjaśniające w sprawie nieletniego. Aby wszcząć postępowanie wystarczy jedynie podejrzenie wydarzenia się takich okoliczności, ponieważ to czy faktycznie doszło do tego typu incydentu wyjaśni się w trakcie prowadzonego postępowania.

Wszczęcie postępowania w sprawie nieletniego jest możliwe nie tylko z powodu popełnienia czynu karalnego, ale także na skutek zachowań uznanych za przejaw demoralizacji. Ta właśnie możliwość uruchamiania postępowania wyraża koncepcję ,,dziecka w niebezpieczeństwie“. Koncepcja ta polega na wcześniejszym wykryciu zdolności do zachowań patologicznych i próbach zapobiegania ich pogłębienia. ,,Dziecko
w niebezpieczeństwie“ to inaczej dziecko, którego rozwój kulturowy, cywilizacyjny, społeczny i obywatelski jest w sytuacji zagrożenia. W związku z tą sytuacją takiemu dziecku należy się sądowa pomoc. Taką pomoc udziela sąd rodzinny przy pomocy dostępnych do jego dyspozycji środków.

Wcześniejsze zapobieganie powstawaniu zachowań patologicznych i kryminogennych jest skuteczną metodą walki z przestępczością. Profilaktyka stosowana wobec dzieci narażonych na demoralizację umożliwia nie tylko chronienie ich w młodości i latach późniejszych, ale również pomaga im przystosować się do pożądanych norm społecznych.

Należy zauważyć to, iż koncepcja dziecka w niebezpieczeństwie dotyczy wszczęcia postępowania w sprawach nieletnich, nie zaś przeciwko nieletniemu. Ważne jest, aby takie postępowanie wszcząć nie po dokonaniu czynu zabronionego, a zanim ono nastąpi. Stwierdzenie przez sąd przejawów demoralizacji jest przesłanką do uruchomienia postępowania w sprawie nieletniego.

 

Drugą po koncepcji dziecka w niebezpieczeństwie podstawową zasadą przyjętą w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich jest zasada dobra dziecka. Zasada ta polega na oddaniu możliwości wyboru przez sąd rodzinny nie tylko formy rozpatrywania sprawy nieletniego lecz także dobór rodzaju środka, który w danej sytuacji będzie najbardziej pomocny. Przesłanka ta jest nie tylko fundamentalną wartością kształtującą źródło rozporządzenia nakazującego uwzględniania dobra dziecka w ogóle sytuacji, w jakich może dojść do sprzecznych interesów różnych członków rodziny uregulowanych Kodeksem Rodzinnym i Opiekuńczym, ale ponadto w wielu przypadkach przytaczana jest jako kryterium wpływające na decyzję dotyczące treści sądowego rozstrzygnięcia w indywidualnych sprawach. Ustawodawca określa, iż głównym celem tej zasady jest resocjalizacja i wychowanie nieletnich. Zasada ta polega na osiągnięciu zadowalających wyników w zachowaniu nieletnich, oraz pożądanych zmian w jego psychice i osobowości.

Głównym wyznacznikiem dla ustawodawców w postępowaniu w sprawie nieletnich jest kierowanie się jego dobrem. Należy jednak równocześnie uwzględniać interes społeczny. Ustawa nakazuje traktować je komplementarnie, ponieważ w interesie społeczeństwa leży właściwy rozwój osobowości nieletniego, jego dobro i prawidłowe postępowanie, które jest zgodne ze społecznymi normami. Zgodnie z art. 3 § 1 Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich dobro nieletniego ustanawia regułę działalności sądów rodzinnych. Ustawodawca nie określa wprost czym jest ,,dobro dziecka“, naprowadza jedynie na to, czym należy się kierować i do czego dążyć, aby jego dobro osiągnąć. Ten podstawowy cel ma ukierunkować na odpowiednią drogę do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu nieletniego. Nadrzędną rolę w realizacji tych zamierzeń posiadają rodzice i opiekunowie oraz ich obowiązki wobec nieletnich. Nie można więc badać problemu nieletniego nie uwzględniając jego stosunków z rodzicami i opiekunami oraz zachodzące relacje.

Wybór środka wychowawczego lub zastosowanie środka poprawczego zależne jest od czynnika determinującego to jest wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego
i fizycznego, a także warunki, w jakich nieletni się wychowuje i stopień jego demoralizacji. Zasada ta zobowiązuje rodziców lub opiekunów do wypełniania określonych obowiązków dotyczących odpowiedniego sprawowania władzy rodzicielskiej. Władza rodzicielska powinna być wykonywana w taki sposób, w jaki wymaga tego dobro dziecka i interes społeczny. Do tych obowiązków zaliczyć należy troskę o fizyczny i duchowy rozwój dziecka, o jego należyte przygotowanie do pracy dla społeczeństwa, odpowiednio do jego uzdolnień. Ponadto do obowiązków rodziców należy również sprawowanie z należytą starannością zwierzchnictwo nad majątkiem dziecka. Zgodnie z ustawą zasada dobra dziecka polega na zadbaniu o prawidłowy, maksymalnie najlepszy w danych warunkach rozwój duchowy i fizyczny, na odpowiednim przystosowaniu dziecka do pracy na rzecz społeczeństwa w przyszłości i na zabezpieczeniu jego majątku, mającym obecnie lub w latach późniejszych zaspokoić jego materialne potrzeby. Umiejscowienie rozwoju fizycznego dziecka jako najważniejszą wartość stanowiło zapewne podkreślenie, iż bez tej przesłanki pozostałe nie będą możliwe, ponieważ zdrowe dziecko w przyszłości prawdopodobnie lepiej poradzi sobie z pracą na rzecz społeczeństwa i rozwijania swoich uzdolnień. Dbanie o majątek dziecka uznane zostało zapewne jako wartość drugorzędną. Zasada dobra dziecka powinna mieć bezwzględne pierwszeństwo. Orzekając środki wobec nieletniego nie można brać pod uwagę względów prewencji ogólnej. Interes społeczny powinien być uwzględniany jedynie wówczas, gdy nie sprzeciwia się to dobru nieletniego. Nie może zachodzić sprzeczność pomiędzy dobrem dziecka, a interesem społecznym polegającym na prawidłowej socjalizacji dzieci i młodzieży. Zasada dobra dziecka ma za zadanie spełnić dosyć ważną funkcję gwarancyjną. Jest to pewna bariera, która chroni nieletniego przed naruszeniem jego praw. Dobro nieletniego powinno odnosić się do konkretnej osoby. W sytuacji, gdy dobro dziecka jest zagrożone sąd opiekuńczy może wydać zarządzenie, które będzie odpowiednie w danej sprawie. Nie jest konkretnie wyjaśnione na czym polega to zagrożenie. Może ono dotyczyć zarówno zagrożenia rozwoju fizycznego, polegającego na zaniedbaniu jego zdrowia, nieodpowiednie odżywianie, ubieranie, brak niezbędnych warunków mieszkaniowych, brak opieki nad dzieckiem mającym na celu ochronę przed różnymi rodzajami wypadków, jak i rozwoju duchowego polegającego na demoralizację przejawiającą się złym przykładem rodziców, tolerowanie nagannego zachowania, rażąco niewłaściwe metody wychowawcze, przebywanie w nieodpowiednim środowisku rówieśniczym. Zagrożenie dobra dziecka, może również wypływać z jego nieprzygotowania lub niewłaściwego przygotowania do pracy. Objawia się to nieposyłaniem do szkoły, odciąganie, przeszkadzanie w nauce wywołane nadmiernymi obciążeniami różnego rodzaju obowiązkami, uniemożliwienie kształcenia się w kierunku zgodnym z uzdolnieniami. Do zagrożeń dobra dziecka zaliczyć należy również brak troski o jego majątek, trwonienie go, wykorzystanie na inne cele, niż przewidziane prawem, co wynika bezpośrednio z normy ustawowej. Również przesłanka zabraniająca kontaktowania się lub ograniczająca kontakt dziecka z rodzicami potwierdza zasadę dobra dziecka, przede wszystkim wiążąc się z rozwojem duchowym nieletniego. W tym przypadku chodzi o takie sytuacje, w których rodzice próbują wykorzystać kontakt z nieletnim w celu negatywnego oddziaływania na kształtowanie jego osobowości nakłaniając je do złego, podważając autorytet faktycznych opiekunów lub zakłócając spokój w rodzinie sprawującej opiekę nad dzieckiem wywołując atmosferę nerwowego napięcia. 

Zasada indywidualizacji jest kolejną zasadą wyróżnioną w postępowaniu z nieletnimi. Zgodnie z ustawą o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 26 października 1982 roku w oddziaływaniu na nieletnich należy brać pod uwagę najważniejsze czynniki, które mogą mieć wpływ na jego działania. Do jednego z najważniejszych czynników zalicza się osobowość nieletniego. Główną role odrywa tutaj wiek w jakim aktualnie znajduje się nieletni. Ponadto zaliczyć do nich należy jego uwarunkowania psychiczne i fizyczne i ich stopień rozwoju, cechy charakteru, a także jego zachowanie. Dodatkowo powinno się zwrócić również uwagę na stopień demoralizacji nieletniego, a także środowisko w jakim przebywał, jego najbliższe otoczenie oraz warunki w jakich się wychowywał. Zasada indywidualizacji ma charakter materialnoprawny. W celu ustalenie danych dotyczących nieletniego oraz jego otoczenia należy w każdej sprawie przeprowadzić wywiad środowiskowy. W razie potrzeby można również przeprowadzić również badania w rodzinnym ośrodku diagnostyczno- konsultacyjnym lub w innej placówce specjalistycznej albo leczniczej. W pewnych sytuacjach badania takie mogą być obligatoryjne. W postępowaniu wyjaśniającym konieczne jest również zbieranie danych o osobie nieletniego, jego warunkach wychowawczych, zdrowotnych i bytowych, co wspomaga realizację zasady indywidualizacji. Zespół tych okoliczności kreuje fundament indywidualnej oceny nieletniego i jego sprawy, stanowi punkt wyjścia do jego oceny uwzględniającej cechy osobowości, warunki środowiskowe, do których zaliczają się również relacje rodzinne, sposób zachowania się nieletniego. W nowych regulacjach nie pojawia się już okoliczność, z której korzystał Kodeks karny z 1932 roku, a mianowicie działanie z rozeznaniem, albo bez rozeznania. Zasada indywidualizacji obejmuje podmiotowe, przedmiotowe i środowiskowe kryteria indywidualizacji. Sąd rodzinny w szczególności zobowiązany jest brać te kryteria pod uwagę przy doborze i orzekaniu wobec nieletniego środków wychowawczych, leczniczo- wychowawczych lub też środków poprawczych. Prawidłowe ustalenie okoliczności pozwala na przyporządkowanie najodpowiedniejszego środka oddziaływania, które w przyszłości skutecznie wpłynie na zachowanie nieletniego. Użyte przez ustawodawcę sformułowanie ,,w szczególności“ wskazuje na to, że niekoniecznie są to jedyne czynniki, jakie należy brać pod uwagę prowadząc postępowanie w sprawie nieletniego. Katalog składników osobowości nie ma charakteru zamkniętego. Wymienione zostały w nim jedynie te kryteria, które zostały uznane za najważniejsze, bez których określenie osobowości nieletniego nie byłoby możliwe. Aby diagnoza usposobienia nieletniego była w miarę pełna, należałoby uwzględnić w niej ponadto takie składniki jak: potrzeby, życiowe cele, obraz świata i rzeczywistości, postawy, zdolności, a także jego temperament. Kolejną ważną cechą, która powinna być zawarta jest płeć osoby nieletniej. To właśnie płeć w głównej mierze wpływa na uwarunkowania biologiczne, psychologiczne, środowiskowe i wychowawcze. Wpływa to często na różność przejawów, intensywności i ciągłości nieprzystosowania społecznego i demoralizacji. Płeć ma również znaczenie jeśli chodzi o rozmaitość czynów karalnych dokonywanych przez nieletnich płci żeńskiej i męskiej. Przez sformułowanie terminu ,,zachowanie nieletniego“ należy rozumieć takie postępowanie, które może mieć wpływ na ocenę stopnia demoralizacji nieletniego lub na jego resocjalizację w czasach późniejszych. Sposób w jaki dana osoba zachowuje się jest uzewnętrznieniem jego cech osobowości, zwłaszcza jego charakteru, postawy, temperamentu, inteligencji i sposobu reagowania na sytuacje zewnętrzne.

Zasada sądowego rozpatrywania spraw nieletnich inaczej określana jest jako właściwość rzeczowa sądu rodzinnego. Art. 15 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich wskazuje na to, że do właściwości sądu rodzinnego należą wszystkie sprawy nieletnich, chyba że przepisy stanowią inaczej. Reguła ta formułuje właściwość rzeczową w sprawach nieletnich. Ratyfikowana Konwencja o prawach dziecka z 20 listopada 1989 roku wprowadziła koncepcje, iż każde dziecko, które podejrzane jest, lub tym bardziej oskarżone o pogwałcenie przepisów z zakresu prawa karnego powinno mieć zapewnienie, że jego sprawa rozpatrzona zostanie przez niezawisły organ sądowy bez zwłoki, a ponadto sprawa ta zbadana będzie zgodnie z zasadami należnego postępowania w rozumieniu prawa. Wszystkie sądy rodzinne w Polsce działają w strukturze organizacyjnej sądów rejonowych.

Sprawy z zakresu postępowania w sprawach nieletnich rozpoznają wydziały rodzinne
i nieletnich. Sądy rodzinne w swojej kompetencji mają ponadto sprawy z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, postępowanie wobec osób uzależnionych od alkoholu, a także osób chorych na choroby psychiczne.

Istnieje wyjątek od zasady, że sprawy nieletnich należą do właściwości sądu rodzinnego. Jeżeli czyn karalny dokonany przez nieletniego pozostaje w nierozerwalnym związku z czynem karalnym osoby dorosłej, a prowadzenie sprawy łącznie nie ma negatywnego wpływu na dobro nieletniego to prokurator może wszcząć lub też prowadzić śledztwo. Po zakończeniu śledztwa prokurator może je albo umorzyć, albo przekazać dalsze prowadzenie sprawy sądowi rodzinnemu. W sytuacji, gdy konieczne jest rozpoznanie sprawy łącznie z osobą dorosłą prokurator przekazuje sprawę wraz z aktem oskarżenia sądowi właściwemu według przepisów Kodeksu Postępowania Karnego. Sąd właściwy orzeka w sprawie nieletniego zgodnie z przepisami ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Prowadzenie sprawy nieletniego łącznie ze sprawą osoby dorosłej możliwe jest tylko
w sytuacjach szczególnie uzasadnionych, gdy zależy od tego dobro wymiaru sprawiedliwości. Aby taki stan rzeczy w toku prowadzonego postępowania mógł zaistnieć wymagane jest przejawienie się trzech przesłanek:

- przesłanka pozytywna - zachodzi, gdy czyn karalny popełniony przez nieletniego pozostaje w ścisłym i nierozerwalnym związku z czynem osoby dorosłej;

- przesłanka negatywna - zachodzi w sytuacji, gdy dobro osoby nieletniej nie stoi na przeszkodzie łącznemu prowadzeniu sprawy;

- przesłanka kumulatywna - zachodzi, gdy konieczne jest łączne rozpoznanie sprawy, co oznacza, że istotne jest dla dobra wymiaru sprawiedliwości.

Jeżeli ten specyficzny powód nie zachodzi, należy sprawę nieletniego przekazać sądowi rodzinnemu.

Nie wydaje się słuszne ani celowe przekazanie do rozpatrzenia przez sąd dla nieletnich sprawy takiego nieletniego, którego działania i tak są przedmiotem publicznej rozprawy. Nie chroni to jednak nieletniego, z wszystkimi jego następstwami. Zalicza się do tego również udział nieletniego w formie świadka i diagnozą jego czynu konieczną do osądzenia osoby dorosłej, w szczególności, gdy ten dorosły jest niewiele starszy od nieletniego. Nie zabezpiecza to jednak nieletniego przed rezultatami rozprawy publicznej, a powołuje przymus powtórnego ponoszenia nakładów społecznych takich jak stawiennictwo uczestników postępowania, w niektórych przypadkach także wydatków gotówkowych, a przede wszystkim stwarza sytuacje odpowiednie do matactwa. Prowadzący śledztwo prokurator może uznać, że niezbędne jest umieszczenie nieletniego w schronisku dla nieletnich w innej odpowiedniej placówce opiekuńczo - wychowawczej lub też zastosować środki leczniczo - wychowawcze. W takiej sytuacji prokurator zwraca się z wnioskiem o zastosowanie tych środków do sądu rodzinnego, w okręgu którego prowadzone jest śledztwo.

 

Demoralizacja jest pojęciem, które w Ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich nie jest konkretnie zdefiniowane. Ustawodawca podaje jedynie szeroki wachlarz przejawów demoralizacji wśród nieletnich, ponieważ dokładne określenie tego czym jest demoralizacja nie jest łatwe i zależy od konkretnej sytuacji i uwarunkowań nieletniego. Sędzia sądu rodzinnego dokonuje oceny demoralizacji na podstawie indywidualnych przypadków. Demoralizacja, w pojęciu ogólnym jest nieprzystosowaniem do funkcjonowania w społeczeństwie. Jest to pewna forma patologii jaką wykazuje nieletni. Nieletni będący zdemoralizowany nie posiada podstawowych społecznych wartości i zagrożony jest zjawiskami kryminogennymi. W szerszym ujęciu demoralizacji określa się ją jako nacechowany ,,negatywną“ podstawą naszpikowany wobec różnych ról przypisanych nieletniemu. Nie są to sporadyczne, jednorazowe negatywne zachowania, ale długotrwałe i wielokrotnie powtarzające.

Demoralizacja jest jedną z dwóch podstaw wskazujących na konieczność uruchomienia postępowania w sprawie nieletnich. Jest to brak umiejętności życia wśród społeczności i odrzucenie ogólnie akceptowanych norm. Wpływa to na wypełnianie ról uznanych przez ogół za ważne. Przejawy negatywnych zachowań dziecka, jego brak umiejętności w dostosowaniu się do otoczenia zostały uznane przez ustawodawcę uznał za podstawę do wszczęcia procedury w celu ustalenia czy dziecko faktycznie jest zdemoralizowane, jaki stopień osiąga ta demoralizacja i jaka jest jej przyczyna. Wyjaśnienie pojęcia demoralizacji podejmowane były wielokrotnie. W literaturze naukowej określenie to istnieje od wielu lat, lecz definiowane jest w różnych znaczeniach. Demoralizacja to jedna z trzech odmian procesu kształtowania podatności na wpływy społeczne i kulturowe. Dodatkowo uznana jest za taki proces, który przy pomocy nowych warunków środowiskowych eliminuje korzystne wyniki socjalizacji. Za pozostałe odmiany demoralizacji został uznany proces zaburzenia socjalizacji przez niekorzystne sytuacje społeczne, czynniki dziedziczone, urazowe, lub chorobowe zwany zwichniętą socjalizacją oraz socjalizacją antagonistyczno- destruktywną polegającą na kształtowaniu młodego człowieka w środowisku osób będących poza marginesem społecznym..Proces ten uznawany jest w niektórych przypadkach jako synonim niedostosowania społecznego.

Nieletni będący niedostosowany do życia w społeczeństwie często charakteryzuje się odrzuceniem wartości pozytywnych i wszelkich zainteresowań tego typu zachowaniami oraz braniem udziału w czynnościach mających na niego destrukcyjny wpływ. Osoba dotknięta niedostosowaniem ujawnia fascynację dla szkodliwych i powszechnie nieakceptowanych czynów. Nie rzadko odznacza się wyrachowaniem i przesadną śmiałością. Nieletni często pobada w konflikty z otoczeniem, nie ma szacunku w stosunku do drugiego człowieka, oraz cudzego mienia. Często nie potrafi ocenić własnego postępowania, a także nie posiada umiejętności współpracy z grupą. W wielu przypadkach tego typu nieletni wykazuje się dużą niechęcią do pracy, a nawet do samej nauki.

Demoralizacja to pewne zaburzenie w zachowaniu. Jest to swojego rodzaju nieprawidłowość w normach zachowania się nieletniego. Należą do nich zasady moralne, obyczaje i zwyczaje funkcjonujące w określonym środowisku. O sile zaburzenia świadczy stopień odchylenia od powszechnie akceptowanych norm. Najsłabszym stopniem będą przykładowo trudności w szkole, a najsilniejszym przestępczość. Zaburzenie jest wynikiem zachwiania równowagi pomiędzy środowiskiem, a organizmem. Przyczyna powstania danego zaburzenia może więc znajdować się zarówno w środowisku, jak i w samym nieletnim np. w jego temperamencie lub zdolnościach i ich brakach.

Nieprzystosowanie społeczne jest zjawiskiem niejednolitym i dynamicznym. Objawy będące wynikiem nieprzystosowania mogą ulec zmianie wraz z upływem czasu. Symptomy te mogą się nasilać lub zmniejszać. Zdarza się też, że pozostają one bez zmian lub wręcz przeciwnie- nieprzystosowanie społeczne ulega objawom pomniejszenia, a nawet następuje całkowite przystosowania do społeczeństwa. Charakterystycznymi dla nieprzystosowania społecznego wśród nieletnich i małoletnich są szczególnie częste bądź też notoryczne opuszczanie szkoły, zaniedbywanie swoich obowiązków względem szkoły i domu, nieodpowiednie zachowanie, czasami nawet agresywne, przebywanie poza domem bez kontroli, sięganie po używki typu alkohol, papierosy, narkotyki, przebywanie w towarzystwie osób już zdemoralizowanych, ucieczki z domu, wandalizm, przedwczesna inicjacja seksualna, popełnianie wykroczeń, drobnych kradzieży, porzucenie szkoły lub pracy bez uzasadnionej przyczyny. Aby móc ocenić nieprzystosowanie społeczne nieletni musi wykazać się kilkoma objawami po dwa lub trzy z każdego rodzaju. Pojedyncze, sporadyczne zachowania nie są brane pod uwagę. Dodatkowo, zachowania muszą się dosyć często powtarzać. Oceniając stopień nieprzystosowania społecznego należy brać pod uwagę jego intensywność, mnogość i częstotliwość. Demoralizacja jest właśnie tym nieprzystosowaniem społecznym, który uznany jest na tyle intensywny i trwały, że posiada wysoki stopień.

Demoralizacja jako szczególnie nasilony i względnie trwała postać nieprzystosowania społecznego również jest stopniowalna. Jest to istotne zwłaszcza w celu odpowiedniego doboru środków zapobiegania tego zjawiska i resocjalizacji dotkniętych nim nieletnich. Stopień demoralizacji może przejawiać się nie tylko przez popełnienie przestępstw lub popadanie w konflikt z prawem. Może wyrazić się również w sposobie przygotowania i realizacji przestępstwa, które jest przedmiotem osądu. W każdym przypadku, gdy nieletni przejawia zachowania wskazujące na demoralizację należy podjąć odpowiednie środki zapobiegające lub resocjalizujące. Takiemu zadaniu może podjąć się nie tylko sąd, ale również szkoła, rodzice i opiekunowie nieletniego itp. Mogą być one zastosowane w postępowaniu opiekuńczym. Przejawy demoralizacji można podzielić na trzy grupy. Do pierwszej grupy można zaliczyć naruszenie zasad współżycia społecznego, do drugiej popełnienie czynu zabronionego, a do trzeciej zachowania typu uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia, sięganie po środki odurzające, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych. Naruszanie zasad współżycia społecznego nie jest skonkretyzowane. Jest to określenie ogólne, umożliwiające dowolną interpretację. Popełnienie czynu zabronionego jest zachowaniem o znamionach przestępstwa albo wykroczenia. Nie jest to jednak czyn karalny w rozumieniu art. 1 § 2 pkt 2 Ustawy o Postępowaniu w Sprawach Nieletnich. Czyny karalne stanowią odrębną podstawę wszczęcia postępowania. Zachowania określone w trzeciej grupie wskazują jak poważne objawy niedostosowania społecznego uzasadniają podjęcie wobec nieletniego środków określonych w ustawie. Z wielu badań wynika, że zachowania te mają poniekąd charakter przestępstw nieletnich lub stanów wskazujących na popełnienie przestępstwa w przyszłości, uzasadniających podjęcie niezbędnego przeciwdziałania. Ustawa zobowiązuje każdego obywatela do reagowania na przejawiającą się demoralizację wśród nieletnich. Reakcja ta może polegać na poinformowaniu o okolicznościach wskazujących na demoralizację rodziców lub opiekunów, szkoły do którego nieletni uczęszcza, sądu rodzinnego, policji lub innego właściwego organu. Obowiązek reagowania na demoralizację ma charakter społeczny. Nie jest on zastrzeżony sankcjami. Przeciwdziałanie temu zjawisku obejmuje również podjęcie samodzielnych działań, które bezpośrednio przerywają lub nie dopuszczają do zachowań świadczących o demoralizacji. Do tego typu działania zaliczyć można np. zwrócenie uwagi na niewłaściwe zachowanie, pomoc osobie będącej ofiarą postępowania nieletniego. Kolejne etapy zawiadomienia o demoralizacji są zależne od adresata tego zawiadomienia. Do podjęcia właściwych działań wychowawczych zobowiązani są rodzice lub opiekuni nieletniego. Do ich zadań zaliczają się odpowiednie sprawowanie władzy rodzicielskiej i sprawowanie opieki. Zawiadomienie sądu rodzinnego skutkuje w podjęciu działań przewidzianych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich, tak samo jak w przypadku policji. W razie konieczności może też podjąć działania profilaktyczne. Natomiast odnośnie szkoły, może ona w zależności od sytuacji podjąć działania wychowawczo- profilaktyczne. Również sąd rodzinny zobowiązany jest do podjęcia działań należących do jego kompetencji.

Drugą przesłanką podjęcia działań przewidzianych w ustawie z 1982 roku jest popełnienie czynu karalnego. Czyn karalny to wyłącznie czyn zabroniony przez ustawę jako przestępstwa powszechne, przestępstwa skarbowe albo jako wykroczenie zawarte w 12 przepisach Kodeksu Wykroczeń, a mianowicie wykroczenia przeciwko: porządkowi i spokojowi publicznemu, instytucjom państwowym, samorządowym i społecznym, bezpieczeństwu osób i mienia, bezpieczeństwa i porządkowi w komunikacji, mieniu, interesom konsumentów, urządzeniom użytku publicznego. t.: 51, 69, 74, 76, 85, 87,119, 122, 124, 133, 143. Ustawodawca określeniem ,,czyn karalny określił wszelkie możliwe rodzaje przestępstw, natomiast w odniesieniu do wykroczeń wybrał jedynie te najważniejsze. Tym sposobem ograniczył tę definicję do kluczowych przypadków. Zdarzają się jednak w praktyce sytuacje, że do pojęcia czynów karalnych zaliczyć należy inne wykroczenia, które nie są wymienione. Należałoby się więc zastanowić, czy lepszym rozwiązaniem nie byłoby zawarcie w pojęciu czynu karalnego wszystkich wykroczeń. Sędzia rodzinny sam decydowałby o konieczności wszczęcia postępowania i jego kontynuowaniu w związku z danym czynem. Czyn karalny obejmuje wszystkie przestępstwa ścigane, czyli z oskarżenia publicznego, na wniosek oraz z oskarżenia prywatnego. Obejmuje również wszystkie jego formy stadialne, takie jak dokonanie, usiłowanie, przygotowanie, a także sprawstwo, podżeganie i pomocnictwo.

Zgodnie z zasadą indywidualizacji, która neguje odpowiedzialność zbiorową kwestia odpowiedzialności nieletniego jest określona niezależnie od odpowiedzialności innych osób z nim współdziałających. Czas dopuszczenia się czynu karalnego formułuje się według daty podjęcia działania lub zaniechania. Nie ma możliwości podziału przestępstwa na dwie części, czyli do chwili ukończenia 17 lat oraz po ukończeniu 17 lat. Jest to spowodowane przyjęciem ciągłości przestępstwa. Jeżeli jednak znaczna część działania przypada na okres przed ukończeniem 17 lat, a niewielka na okres po ukończeniu 17 lat to okoliczność ta ma istotne znaczenie dla wymiaru kary. Może nawet wraz z innymi przesłankami wskazać na zasadność zastosowania środków przewidzianych dla nieletnich. Odnosi się to odpowiednio do przypadków przestępstwa trwałego. W wypadku dopuszczenia się przez nieletniego ciągłego czynu karalnego, którego część przypada na okres przed ukończeniem 13 lat, a część po ukończeniu tego wieku obowiązuje zupełnie inna zasada. Istota przestępstwa ciągłego polega na tym, że sprawca popełnia szereg odrębnych czynów pozostających ze sobą w związku przedmiotowym co do tożsamości przedmiotu, dobra prawnego naruszanego przez poszczególne czyny, jednorodności działań oraz związku czasowo- przestrzennego, w związku podmiotowym natomiast co do podobieństwa decyzji przestępczej. Dodatkowo istnieje duże prawdopodobieństwo, że sprawca jest osobą w znacznym stopniu zdemoralizowaną, co w przypadku nieletniego skutkuje zastosowaniem działań przewidzianych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich. Jednak niezależnie od tego czy część objawów demoralizacji wystąpiła przed ukończeniem 13 lat, a część po ukończeniu, czy też wszystkie wystąpiły poniżej lub powyżej tej granicy to sąd rodzinny powinien uwzględniać całokształt jej przejawów. Przemawia za tym nierepresyjny charakter środków przewidzianych w ustawie. Sąd rodzinny stosuje odpowiednio przepisy części ogólnej Kodeksu Karnego lub Kodeksu Wykroczeń wobec nieletnich którzy dopuścili się czynu karalnego, jeżeli te przepisy nie są sprzeczne z ustawą o postępowaniu w sprawach nieletnich. Przestępstwa jednego rodzaju, które wielokrotnie się powtarzają i należą do odrębnych czynów przestępnych budują strukturę przestępstwa ciągłego, jeżeli rozpatrywane oddzielnie stanowią odrębne przestępstwa. Biorąc pod uwagę pewne okoliczności przestępstwa te traktowane są jako jedno przestępstwo. Oznacza to, że w skład przestępstwa ciągłego wchodzą tylko takie czyny, które uznawane są za przestępstwa, czyli czyny zawinione, o społecznej szkodliwości, zabronione pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Łączenie czynów zabronionych w przestępstwa ciągłe nie jest możliwe jeżeli nie stanowią one przestępstwa ze względu na brak winy. Rozpoznając sprawę o czynie karalnym popełnionym przez nieletniego sprawcę nie przywiązuje się większej wagi do kwestii winy, a do wyboru właściwego środka, które będą miały korzystny wpływ na zmiany w osobowości i zachowaniu nieletniego.

W doktrynie prawa karnego dotychczas można było wyróżnić dwie koncepcje, tzw. jednoczynową i wieloczynową. Zgodnie z koncepcją jednoczynową każdy z czynów jednostkowych, który wchodzi w skład przestępstwa ciągłego staje się jednym czynem. Oznacza to, że całokształt postępowania sprawcy jest jednym czynem. Jeżeli część czynów została popełniona przed ukończeniem 17 lat to w tej sytuacji jest uznany za jeden czyn, a poszczególne czyny uznane są za jedność prawną. Według koncepcji wieloczynowej przestępstwa ciągłego każdy z czynów wchodzący w jego skład pozostaje czynem przestępnym zachowując swoją samodzielność. Jest to fundament do wyłączenia tych czynów, które zostały popełnione w okolicznościach wyłączających winę sprawcy. Odpowiedzialność ponosi jedynie za te czyny, które zostały przez niego zawinione. W efekcie tego, jeżeli sprawca nie ukończył jeszcze 17 lat, a popełnił część czynu za które może zostać skazany, a część po ukończeniu tego wieku, to nie ma przeciwwskazań do objęcia go czynem ciągłym. Popełnienie przez nieletniego czynów zabronionych, nawet takich o niewielkim stopniu społecznej szkodliwości, ale za to powtarzających się i dopuszczających się w grupie przestępczej jest istotnym objawem demoralizacji. Zawiadomienie o zaistnieniu okoliczności wskazujących na demoralizację lub przestępstwo prowadzi do skutków, które zależne są od adresata zawiadomienia. Aby powstał obowiązek zawiadomienia o demoralizacji, gdy osoba dowiedziała się o popełnieniu czynu karalnego. Oznacza to, że otrzymała wiadomość o takim wydarzeniu. Wynika to nie tylko na osobistym stwierdzeniu faktu, lecz także na otrzymaniu wiadomości z innych źródeł. Osoba zawiadamiająca powinna wiedzieć o tym, że pozyskana przez niego informacja odnosi się do czynu karalnego. Nie ma ona jednak obowiązku sprawdzania zgodności danej informacji ze stanem faktycznym. Treść tej wiadomości musi jednak wydawać się zgodny z rzeczywistością. Jeżeli zawiadomienie oskarżające nieletniego o popełnieniu czyny karalnego uznanego za przestępstwo, było celowo niezgodne z prawdą to na zawiadamiającym ciąży odpowiedzialność karna do których zalicza się kara grzywny, kara ograniczenia wolności, kara pozbawienia wolności do lat 2. W przypadku instytucji państwowych i organizacji społecznych obowiązek zawiadomienia sądu rodzinnego lub policji o dopuszczeniu się nieletniego czynu karalnego obejmuje tylko czyny karalne ścigane z urzędu. Dodatkowo wiadomość o takich czynach musi być uzyskana w związku z działalnością danej instytucji lub organizacji. Zawiadomienie o popełnieniu czynu karalnego ma nastąpić niezwłocznie, czyli bez zbędnej zwłoki. Uzasadnione to jest tym, że zwłoka w zawiadomieniu może mieć negatywny wpływ na prowadzenie śledztwa lub postępowania, np. groźba zatarcia śladów i dowodów czynu karalnego, czy ucieczka sprawcy. Zwłoka, która nie jest usprawiedliwiona może oznaczać uchylanie się od obowiązku. Po ujawnieniu faktu popełnienia przez nieletniego czynu zabronionego Policja w wypadkach niecierpiących zwłoki zbiera i utrwala dowody czynów karalnych. Jeżeli zachodzi taka konieczność organ ten dokonuje ujęcia nieletniego. Sędzia rodzinny niezwłocznie otrzymuje zabezpieczony materiał dowodowy. Na jego podstawie może wszcząć postępowanie wyjaśniające. Celem tego postępowania będzie ustalenie, czy rzeczywiście czyn karalny został popełniony przez nieletniego i czy zachodzi potrzeba zastosowania wobec niego środków zapobiegawczych. Jeżeli podejrzenie popełnienia czynu zabronionego przez nieletniego opiera się na faktach lub dowodach, a w ostateczności na poszlakach, to w tym wypadku zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu karalnego.

W postępowaniu o czyn karalny stosuje się przepisy części ogólnej mają zastosowanie przepisy części ogólnej Kodeksu Karnego, Kodeksu Karno-Skarbowego i Kodeksu Wykroczeń, jeżeli ich postanowienia nie są sprzeczne z postanowieniami ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Świadczy to o tym, że przed sądem rodzinnym w sprawach o te czyny zastosowanie mają zasady ogólne z prawa karnego i prawa wykroczeń. Pierwszeństwo w tym wypadku ma jednak ustawa dotycząca postępowania w sprawie nieletnich. Odnosi się to do całości zasad, do których zaliczają się: kwestie czynu umyślnego i nieumyślnego, form popełnienia przestępstwa lub wykroczenia, okoliczności wyłączających odpowiedzialność, czas i miejsce popełnienia czynu.

Postępowanie wyjaśniające ma podobny charakter do postępowania przygotowawczego prowadzonego wobec osób dorosłych. W postępowaniu wyjaśniającym jako przedmiot postępowania określa się demoralizację nieletniego oraz czyn karalny. Do podstawowych celów w przypadku jakich uruchamia się to postępowanie zalicza się rozpoznanie, czy faktycznie zachodzą okoliczności świadczące o demoralizacji, albo, czy rzeczywiście doszło do popełnienia czynu karalnego przez nieletniego. Należy również ustalić, czy zastosowanie wobec nieletniego środków przewidzianych ustawowo jest konieczne, jeśli podstawą umorzenia postępowania jest między innymi stwierdzenie niecelowości dalszego jego prowadzenia.

Dążenia postępowania wyjaśniającego zostały dokładnie określone przez ustawę. Granice postępowania obejmują węższy obszar w sprawach dotyczących rozpoznania okoliczności stwierdzających o demoralizacji nieletniego, a szerszy w sytuacji, gdy do chodzi o czyn karalny. W przypadku sprawy o czyn karalny zakres postępowania wyjaśniającego powinien dotyczyć nie tylko okoliczności związanych z czynem, osobowością sprawcy i wiekiem, ale także stopień jego demoralizacji, warunki bytowe oraz wychowawcze. Aby rozpoznać czy czyn karalny faktycznie został popełniony przez nieletniego należy uprzednio rozpoznać, czy czyn w ogóle został popełniony. Dodatkowo należy stwierdzić czy nieletni dopuszczając się popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary działał samodzielnie, czy może wspólnie z innym sprawcą bądź z innymi sprawcami. Jeśli okaże się, że osoba nieletnia nie działała samodzielnie trzeba ustalić czy współdziałającymi były osoby nieletnie, czy tez dorosłe. Działanie wspólnie z choćby jednym dorosłym wyłącza właściwość sędziego rodzinnego, jeżeli prokurator wszczyna śledztwo na podstawie warunków określonych w art. 16 § 2

Prowadzenie tego postępowania należy do zadań sędziego rodzinnego. Postępowanie wyjaśniające uruchamia wydane przez sędziego rodzinnego postanowienia o wszczęciu postępowania przeciwko indywidualnej osobie. Wszczęcie postępowania wyjaśniającego może nastąpić jedynie w przypadku, gdy osoba nieletnia jest znana. Nie jest wymagane uzasadnienie wydania postanowieni o wszczęciu postępowania wyjaśniającego, ponieważ nie służy na nie zażalenie.

Do obowiązków sędziego należy zwłaszcza wysłuchanie nieletniego, jego rodziców lub opiekunów, oraz jeśli jest to konieczne również inne osoby. Sędzia rodzinny w razie potrzeby może zarządzić przeprowadzenie przeszukania i oględzin oraz dokonanie wszelkich czynności procesowych niezbędnych w celu wyjaśnienia sprawy. W postępowaniu gromadzi się niezbędne dane o nieletnim, jego warunkach wychowawczych, zdrowotnych i bytowych. Ponadto zbiera się i utrwala dowody przydatne w postępowaniu.

Ustawowym prawem nieletniego jest posiadanie obrońcy. Ustawodawca przewidział tylko dwa przypadki, w których obrona nieletniego jest przymusowa, należą do nich sytuacje, w których:

- interesy osoby nieletniej i jego rodziców bądź opiekunów są ze sobą niezgodne, a nawet zachodzi między nimi sprzeczność;

- nieletni został umieszczony w schronisku dla nieletnich.

Jeżeli w tych przypadkach nieletni sam nie wybrał obrońcy, prezes sądu wyznacza mu obrońcę z urzędu. W tej sytuacji obrońcą może być tylko adwokat. Aby można było mówić o sprzeczności interesów nieletniego z jego rodzicami bądź opiekunami muszą zajść pewne okoliczności obejmujące zarówno odmienną ocenę faktów dotyczących czynu karalnego lub przejawu demoralizacji uzasadniającą podjęcie czynności przewidzianych w ustawie, jak i oceny celowości i skuteczności orzeczonego środka. To czy w danym wypadku zachodzi sprzeczność interesu ocenia sędzia prowadzący postępowanie.

Zgodnie z art. 36 § 2 ustawy obrona podlega ograniczeniu. Obrońca może przeglądać akta sprawy i robić z nich odpisy wyłącznie po otrzymaniu zezwolenia od sędziego. Takiemu samemu ograniczeniu podlega sam nieletni, jego rodzice i opiekunowie, a także pokrzywdzony. Sędzia rodzinny może odmówić nieletniemu przeglądania akt i sporządzania odpisów jeśli przemawiają za tym względy wychowawcze. Ograniczeniu nie podlega prokurator.

W postępowaniu wyjaśniającym policja lub organ administracji państwowej jeśli otrzymali szczególnego upoważnienie mogą przejąć niektóre czynności procesowe. Takie sytuacje mają miejsce w przypadkach gdzie konieczne jest natychmiastowe działania i niezbędne jest szybkie gromadzenie i utrwalenie dowodów dotyczących popełnienia czynów karalnych lub ujęcia nieletniego. Do innych organów administracji państwowej uprawnionych do przeprowadzania postępowania karnego zaliczyć należy: UOP, Żandarmeria Wojskowa, Straż Graniczna, Państwowa Inspekcja Sanitarna, Państwowa Agencja Radiokomunikacji, Państwowa Inspekcja Handlowa, urzędy skarbowe i inspektorzy kontroli skarbowej. Czynności dokonywane przez policję w postępowaniu wyjaśniającym podzielić można na czynności podejmowane z własnej inicjatywy oraz zlecone przez sędziego. Sędzia rodzinny zleca określone, czyli szczegółowe zarządzenia do których zaliczyć należy m.in. przesłuchanie świadka, odebranie przedmiotów uzyskanych w związku z dokonanym czynem. Sędzia zleca również przeprowadzenie części postępowania wyjaśniającego np. czynności związane z ustaleniem wysokości szkody, czynności związanych z zebraniem i utrwaleniem dowodów oraz ujęciem współdziałającego z nieletnim.

Do materiałów dowodowych zaliczają się zarówno materiały zebrane przez policję w wypadkach niecierpiących zwłoki, jak i materiały zebrane w wyniku wykonania czynności zleconych przez sędziego. Swoistość postępowania w wypadkach niecierpiących zwłoki nie za każdym razem jest dobrą metodą do dokładnego wyjaśnienia sprawy. Dlatego też materiały dowodowe powinny być gruntownie oceniane. Należy również ustalić, czy faktycznie zaszły okoliczności niecierpiące zwłoki. Niedopuszczalne jest przekazanie policji przeprowadzenie całości postępowania wyjaśniającego. Sędzia rodzinny może również zlecić dokonanie określonych czynności kuratorowi. Nie można zlecić tych czynności, które zastrzeżone są ustawą jako należące do sędziego rodzinnego. Należą do niego m.in. te czynności, które wymagają wydania postanowień, zarządzeń, zatwierdzenia czynności dokonanych przez policję. Przesłuchanie nieletniego dokonywane jest przez policję, a w szczególnych przypadkach, gdy jest to niezbędne mając na celu dobro sprawy, przez inny uprawniony do tego organ dochodzeniowy. Odbywa się ono w obecności rodziców lub opiekunów albo obrońcy. Jeżeli z jakiejś przyczyny obecność któregoś z nich jest niemożliwa to w tym wypadku wzywa się nauczyciela lub organizacji społecznej zainteresowanej sprawami wychowania, ponieważ przesłuchanie nieletniego bez rodziców lub opiekunów stanowi naruszenie przepisów procesowych. Przesłuchanie nieletniego bez udziału tych osób stanowi istotne naruszenie przepisów procesowych. W takim przypadku nie powinien być brany pod uwagę protokół z przesłuchania zarówno przez sąd rodzinny jak i sąd zwykły. Protokół jest takim dokumentem, którym można posłużyć się jako dowód w postępowaniu karnym. Żaden zakaz dowodowy temu się nie sprzeciwia. Osoby biorące udział w postępowaniu powinny podpisać dany protokół. Należą do nich prowadzący przesłuchanie, nieletni i osoba uczestnicząca w przesłuchaniu. Ustawodawca ustanowił pewne reguły, które służą przeprowadzeniu prawidłowego przesłuchania, a także zapewnienia bezpieczeństwa nieletniemu.

Stosowanie przepisów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich w odniesieniu do przesłuchania nieletniego są niezbędne. Nieodpowiednia psychika nieletniego udaremnia traktowanie go jako osobę dorosłą. Przesłuchanie go bez obecności ustawowo wskazanych osób stwarza dla nieletniego niekorzystną sytuację procesową oraz pozbawia go możliwości obrony swych praw.

Głównym organem upoważnionym do dokonywania czynności procesowych jest policja. Jest to organ, który jako pierwszy styka się z demoralizacją lub popełnieniem czynu karalnego przez nieletniego, a ponadto wyposażony jest w środki techniczne mogące zapewnić osiągnięcie pożądanych celów postępowania wyjaśniającego. Obowiązek pełnienia nadzoru nad tymi czynnościami ma sędzia rodzinny. Jest on również tym organem, który rozpoznaje zażalenia na czynności naruszające prawa stron bądź innych osób biorących udział w postępowaniu. Policja może dodatkowo (jeżeli jest to niezbędne ze względu na okoliczności sprawy) zatrzymać nieletniego w policyjnej izbie dziecka. Podstawą do zatrzymania jest uzasadnione podejrzenie, że nieletni może dopuścić się popełnienia czynu karalnego i istnieje możliwość, że nieletni zbiegnie, ukryje się lub zatrze ślady czynu karalnego, albo gdy nie można ustalić jego tożsamości. Zatrzymanie może trwać do 48 godzin. W tym czasie powinno się otrzymywać postanowienie o umieszczeniu nieletniego w schronisku dla nieletnich, pogotowiu opiekuńczym albo innej placówce opiekuńczo - wychowawczej. Jeżeli takiego postanowienia nie wydano, należy niezwłocznie zatrzymanego zwolnić i przekazać rodzicom lub opiekunom. W przypadku, gdy nie jest możliwe przekazanie nieletniego można pozostawić go w policyjnej izbie dziecka na 72 godziny,
a jeśli otrzymało się zgodę sędziego rodzinnego to na czas przez niego określony ale nieprzekraczający 14 dni. O zatrzymaniu nieletniego należy niezwłocznie poinformować rodziców lub opiekuna. Po przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego sędzia rodzinny może podjąć następujące decyzje:

- wydanie postanowienia o rozpoznanie sprawy w postępowaniu opiekuńczo - wychowawczym w sytuacji jeśli stwierdzi, że okoliczności i charakter sprawy oraz osobowość nieletniego wymagają zastosowania środków wychowawczych lub leczniczych;

- wydanie postanowienia o rozpoznanie sprawy w postępowaniu poprawczym, gdy uzna, że zachodzą warunki do umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym;

- wydanie postanowienia o przekazaniu sprawy do prokuratury jeżeli ujawniono odpowiednie okoliczności;

- przekazanie sprawy nieletniego szkole do której nieletni uczęszczał albo organizacji społecznej, do której należy, w razie gdy uznano, że środki oddziaływania wychowawczego pozostające w dyspozycji szkoły lub organizacji są dostateczne. Ustawa zawiera rozporządzenia określające treść postanowienia o przekazaniu sprawy do rozpoznania w postępowaniu opiekuńczo- wychowawczym oraz postępowaniu poprawczym. Orzeczenia te powinny zawierać datę wydania postanowienia, imię i nazwisko sędziego rodzinnego, określenie miejsca sądu rodzinnego, sygnaturę akt, imię i nazwisko nieletniego, datę jego urodzenia i adres zamieszkania, a także podpis sędziego. W sprawach o czyn karalny postanowienie powinno dodatkowo zawierać dokładne określenie zarzuconego czynu, ze wskazaniem czasu, miejsca i skutków, w tym wysokość wyrządzonej szkody i okoliczności jej popełnienia, przepis ustawy karnej, dane o wcześniejszych środkach stosowanych wobec nieletniego, wykaz dowodów. Postanowienie doręcza się stronom i obrońcy nieletniego. Obowiązkiem jest zawiadomienie pokrzywdzonego o treści postanowienia. W postępowaniu poprawczym postanowienie o rozpoznaniu sprawy zastępuje akt oskarżenia.

Postępowanie opiekuńczo- wychowawcze jest obok postępowania poprawczego postępowaniem rozpoznawczym. Prowadzone jest przez sąd rodzinny w jednoosobowym składzie bez udziału ławników. Rozpoczyna się z chwilą wydania postanowienia o rozpoznaniu sprawy nieletniego w tej procedurze. Stronami postępowania są: nieletni, rodzice lub opiekunowie nieletniego i prokurator. W razie umorzenia postępowania w toku postępowania opiekuńczo-wychowawczego pokrzywdzonemu przysługuje zażalenie. Wśród celów postępowania opiekuńczo-wychowawczego można wymienić konkretyzację ustaleń dokonywanych w trakcie postępowania wyjaśniającego poprzez dobór najodpowiedniejszego środka. Aby wybrać najbardziej odpowiedni środek ze wszystkich wyznaczonych w postępowaniu kończącym postępowanie wyjaśniające, sąd powinien skontrolować, czy wybór tego środka dokonano w sposób właściwy i w razie gdy zachodzi taka konieczność uzupełnić materiał sprawy. Dlatego też jako drugi cel tego postępowania wymienia się tzw. cel uzupełniająco- kontrolny w odniesieniu do postępowania wyjaśniającego.

W postępowaniu opiekuńczo- wychowawczym tak samo jak w postępowaniu wyjaśniającym nieletni ma prawo do obrońcy. Zdarzają się sytuacje, że zachodzi sprzeczność interesów nieletniego i jego rodziców lub opiekuna. W takim przypadku do obowiązku prezesa sądu należy wyznaczenie nieletniemu obrońcy z urzędu. Co do zasady posiedzenie opiekuńczo- wychowawcze podlega wyłączeniu jawności. Wprowadzenie ograniczenia jawności konieczne jest ze względów wychowawczych. Sąd rodzinny nie musi wydawać specjalnego zarządzenia o wyłączeniu jawności, ponieważ ma tu zastosowanie art. 154 § 1 Kodeksu Postępowania Cywilnego. Jeżeli posiedzenia sądowe prowadzone są z wyłączeniem jawności mogą brać w nim udział (oprócz stron, obrońców i pełnomocnika) przedstawiciele organizacji społecznych oraz osoby wezwane przez sąd w trybie zawartym w art. 30 § 5 Ustawy o Postępowaniu w Sprawach Nieletnich. Ogłoszenie postanowienia kończącego postępowanie odbywa się publicznie, bez wyłączenia jawności. Sąd rodzinny wydaje zarządzenie jeżeli stwierdza konieczność prowadzenia posiedzenia z zachowaniem jawności. Może on zmienić decyzję w trakcie posiedzenia, jeżeli okoliczności za tym przemawiają. Zarządzenie nie podlega zaskarżeniu w drodze zażalenia (art. 153 Kodeksu Postępowania Cywilnego). Sąd rodzinny może zadecydować o wprowadzeniu jawności posiedzenia jeżeli stwierdzi, że przebieg posiedzenia będzie mieć wychowawczy wpływ na osoby małoletnie i dorosłe, będące obserwatorami rozprawy. Największy wpływ na podjęcie takiej decyzji ma zarówno charakter sprawy, okoliczności popełnienia czynu karalnego lub elementy stanu demoralizacji nieletniego, jak i poziom intelektualny osób obecnych na posiedzeniu. Ogłoszenie postanowienia kończącego postępowanie odbywa się bez wyłączenia jawności art. 154 § 2 Kodeksu Postępowania Cywilnego. Jeżeli sprawa rozpoznawana była przy drzwiach zamkniętych, czyli z wyłączeniem jawności to przewodniczący składu orzekającego ma możliwość zaniechania ustnego uzasadnienia rozstrzygnięcia.

W postępowaniu opiekuńczo- wychowawczym sąd może wobec nieletnich orzec:

- zastosowanie środków opiekuńczo- wychowawczych uregulowanych art. 6 Ustawy o Postępowaniu w Sprawach Nieletnich;

- zastosowanie środków leczniczo- wychowawczych;

- umorzenie postępowania na podstawie art. 21 §2 Ustawy o Postępowaniu w Sprawach Nieletnich;

- przekazanie sprawy do rozpoznania w trybie postępowania poprawczego;

- przekazanie sprawy prokuratorowi, jeżeli ujawniły się okoliczności wskazujące na konieczność zastosowania wobec nieletniego kary na odstawie art. 10 § 2 i 3 Kodeksu Karnego;

- przekazanie sprawy szkole albo organizacji społecznej art. 42 Ustawy o Postępowaniu w Sprawach Nieletnich.

Art. 43 Ustawy o Postępowaniu w Sprawach Nieletnich zawiera wymagania którym powinny odpowiadać postanowienia co do zastosowania środków wychowawczych. W związku z tymi regulacjami w każdym przypadku postanowienie sądu rodzinnego powinno zawierać dane dotyczące tożsamości nieletniego. Postanowienie dotyczące czynu karalnego powinno zawierać dokładne określenie czynu, który zarzuca się nieletniemu. Ponadto powinno zawierać kwalifikacje czynu i informacje o wcześniej stosowanych wobec nieletniego środkach wychowawczych lub poprawczych. W sprawie demoralizacji natomiast postanowienie powinno zawierać określenie w jaki sposób nieletni przejawia demoralizację. Stronom postępowania doręcza się postanowienie o zastosowaniu środka wychowawczego. Takie postanowienie musi zawierać pouczenie o trybie i terminie odwołania. Jeżeli nieletni nie ma ukończonych 13 lat nie doręcza mu się orzeczeń, zarządzeń zawiadomień i odpisów pism. Stronom nie doręcza się również postanowienia o zastosowaniu środków opiekuńczo- wychowawczych oraz środków opiekuńczo- leczniczych jeżeli nie były obecne na posiedzeniu, na którym ogłoszenie o ich zastosowaniu było ogłoszone. Regułą jest, że postanowienie doręcza się bez uzasadnienia, chyba, że strona złożyła wniosek z takim żądaniem.

Postępowanie opiekuńczo- wychowawcze może wykazać okoliczności wskazujące na konieczność umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym. W takiej sytuacji sąd rodzinny musi orzec o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu poprawczym i sprawa ta będzie dalej prowadzona w tym trybie. Na postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu poprawczym nie przysługuje zażalenie. Natomiast jeżeli sąd rodzinny orzeknie w stosunku do nieletniego karę wydaje postanowienie o przekazaniu sprawy do prokuratora. Na to postanowienie przysługuje zażalenie wszystkim stronom biorącym udział w postępowaniu.

Postępowanie poprawcze rozpoczyna się w chwili wydania przez sędziego rodzinnego postanowienia o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu poprawczym. Obowiązują w nim przepisy Kodeksu Postępowania Karnego ze zmianami przewidzianymi w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich. Zaliczone jest ono do pozakodeksowych postępowań szczególnych.
W postępowaniu tym nie stosuje się następujących przepisów Kodeksu Postępowania Karnego dotyczących:

- postępowania w stosunku do nieobecnych;

- postępowania uproszczonego;

- postępowania w sprawach z oskarżenia prywatnego;

- powództwa cywilnego;

- postępowania przyspieszonego;

- zasądzenia odszkodowania z urzędu;

- warunkowego umorzenia postępowania;

- oskarżyciela posiłkowego.

Ustawodawca wykluczył z postępowania poprawczego te przepisy Kodeksu Postępowania Karnego, które w pewien sposób zakłócałyby koncentrację postępowania na najważniejszych celach ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Podczas postępowania nieletni ma prawo do obrony. Nieletni powinien mieć obrońcę także wcześniej, w sytuacji gdy został umieszczony w schronisku dla nieletnich. Z chwilą wydania postanowienia o umieszczeniu nieletniego w schronisku dla nieletnich należy zapewnić mu obrońcę, jeżeli sam go wcześniej nie wybrał. Postępowanie poprawcze stosowane jest jedynie wobec nieletnich sprawców czynów karalnych, jeżeli zachodzą czynniki świadczące o konieczności umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym, takie jak wysoki stopień demoralizacji. O umieszczeniu nieletniego w zakładzie decyduje też okoliczność i charakter popełnionego czynu. Postępowanie to obejmuje rozpoznanie sprawy w tym trybie przez sąd rodzinny oraz postępowanie odwoławcze w sprawach, w których zastosowano wobec nieletniego środki poprawcze lub gdy środek odwoławczy zawiera wniosek o orzeczenie środka poprawczego. Sąd rodzinny na rozprawie orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników. Zasadą jest, że zawiadamia się prokuratora oraz nieletniego, jego obrońcę i rodziców lub opiekunów o tym, kiedy następuje termin rozprawy. Udział w rozprawie jest obowiązkowy dla nieletniego i jego obrońcy. Brak rodziców lub opiekuna nie ma wpływu na przebieg rozprawy, tak samo jak niestawiennictwo prokuratora. Sędzia może jednak wezwać na rozprawę lub posiedzenie rodziców albo opiekuna nieletniego. W tym wypadku, jeśli nie stawią się i nie usprawiedliwią swojej nieobecności stosuje się wobec nich przepisy o środkach przymusu stosowanych wobec świadka. Wezwanie rodziców lub opiekunów na rozprawę ma na celu wysłuchanie ich wyjaśnień. Ze względu na to, że przysługuje im możliwość składania wyjaśnień powinni być traktowani jako uczestnicy postępowania. Ich rolę określa się jako pomocników procesowych. Jeżeli wezwany nie wykonał nałożonych na niego obowiązków i tym sposobem spowodował dodatkowe koszty postępowania, można go tymi kosztami obciążyć. Uregulowania te nie mają zastosowania do żołnierzy odbywających zasadniczą służbę wojskową oraz pełniącego służbę w charakterze kandydata na żołnierza. Jeżeli nieletni w czasie przebiegu rozprawy znajduje się w schronisku dla nieletnich, sędzia zobowiązany jest do wydania odpowiedniego zarządzania o wydaniu go na czas rozprawy oraz o doprowadzeniu przed sąd. Przed wyznaczeniem terminu rozprawy sąd musi zastanowić się nad tym, czy nie jest konieczne wezwanie kuratora, przedstawiciela schroniska dla nieletnich, przedstawiciela zakładu poprawczego lub przedstawiciela ośrodka szkolno- wychowawczego, placówki opiekuńczo - wychowawczej, publicznego zakładu opieki zdrowotnej lub domu pomocy społecznej, w której przebywa nieletni. Termin powinien być dostosowany do możliwości ich wstawienia się na rozprawę. Rozprawa co do zasady odbywa się z wyłączeniem jawności. Jedynym wyjątkiem jest sytuacja, gdy jawność jest uzasadniona ze względów wychowawczych. Nieletni zostaje wysłuchany przez sędziego i opuszcza salę. Pozostaje na sali rozpraw tylko wtedy, gdy sąd uzna to za konieczne, w szczególności ze względów wychowawczych lub dla obrony nieletniego, a także w celu możliwości dalszego wyjaśnienia okoliczności sprawy. Kwestią dyskusyjna jest stwierdzenie, czy jeśli postępowanie toczyło się z zachowaniem jej niejawności to czy ogłoszenie wyroku również powinno być ogłoszone w tej formie. Istnieje tyle argumentów, jak różne są przypadki. W szczególnych sytuacjach dopuszczenia się czynów karalnych popełnionych w skomplikowanych okolicznościach również dozwolone jest zachowanie niejawności. Nieletniemu należy się prawo do tak zwanej aktywnej obrony. Ustawodawca dał nieletnim możliwość zgłaszania uwag i składania wyjaśnień dotyczących wyłącznie dowodów przedstawionych w czasie jego obecności na sali rozpraw. Jeżeli nieletni nie jest obecny na sali również można wysłuchać jego wyjaśnień, ale nie jest to obligatoryjne. Słuszne będzie powiadomienie przez przewodniczącego w razie potrzeby o dowodach przeprowadzonych w jego nieobecności. Jest to zachowanie konieczne w sytuacjach o skomplikowanym stanie faktycznym i gdy jest to potrzebne przy obronie nieletniego. Ujawnienie niektórych danych może mieć negatywny wpływ na psychikę nieletniego, dlatego też należy zwracać uwagę na szczególnie szkodliwe informacje podczas postępowania. Tymi samymi względami należy się kierować podczas odczytu wywiadów i opinii. Nieletni ma zakaz zapoznawania się z treścią niektórych dowodów dotyczących wywiadów środowiskowych i opinii o nim samym. Zakaz ten odnosi się zwłaszcza do opinii psychologów, lekarzy psychiatrów, opinii rodzinnych ośrodków diagnostyczno- konsultacyjnych lub innych placówek w których nieletni przebywał, uczył się, był badany lub pod opieka których się znajdował. Wynika z tego, iż zakaz ten obejmuje zapoznanie się nieletniego z treścią ustnych opinii przedstawicieli danych placówek i osób wydających opinię, bądź przekazujących na rozprawie sądowi wyniki swoich obserwacji dotyczących nieletniego. Zapoznanie nieletniego z treścią wywiadów środowiskowych i opinii o nim samym nie musi obejmować całości. Jeśli sąd uzna za celowe, można nieletniego zapoznać z jego fragmentami, z którymi zapoznanie nieletniego będzie korzystne wychowawczo. Takie zapoznanie powinno być odnotowane w protokole rozprawy. W postępowaniu poprawczym sąd rodzinny ma do wyboru wszystkie ustawowo dostępne środki. Powinien zastosować najbardziej odpowiedni środek, taki, który najbardziej odpowiada potrzebom resocjalizacji nieletniego i realizacji celów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Jeśli sąd uzna, że zastosowanie środków wychowawczych, leczniczych lub opiekuńczych jest wystarczające, wydaje postanowienie o ich powzięciu. W sytuacji gdy chodzi o umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym zostaje orzeczony wyrok.

Nieletni co do zasady nie ponosi odpowiedzialności karnej. Zgodnie z ustawą wobec nieletnich stosuje się przewidziane w niej środki. Obok podstawowych środków wychowawczych i poprawczych istnieją jeszcze wychowawcze środki pozasądowe, a także środki lecznicze. W niektórych przypadkach Kodeks Karny zezwala na zastosowanie wobec nieletniego środka wychowawczego, leczniczego bądź poprawczego do osób między 17, a 18 rokiem życia. Wszystkie środki poza umieszczeniem w zakładzie poprawczym określane są mianem środków wychowawczych. Mają one jednak zróżnicowany charakter. Różnią się od siebie stopniem oddziaływania na nieletniego pod względem dolegliwości i zdyscyplinowania. Mogą one mieć charakter wyłącznie wychowawczy, inne opiekuńczo-wychowawczy, a jeszcze inne zapobiegawczo- wychowawczy. Jeżeli jakiś środek został zastosowany z powodu popełnienia określonego czynu oraz przy uwzględnieniu istoty tego środka, można mówić o odpowiedzialności prawnej. Uwzględniając te dwie przesłanki, o odpowiedzialności nieletniego można mówić wtedy, jeżeli zaszłaby konieczność orzeczenia jakiś środków jak np. zakład poprawczy, przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego. Nie jest to odpowiedzialność karna, ale specyfika tych środków różni się od pozostałych, pomimo tego, że one również mogą pełnić rolę wychowawczą. Ustawodawca określa liczną grupę środków, którą może się posługiwać sąd rodzinny. Należą do nich takie środki jak:

- udzielenie upomnienia;

- zobowiązanie do określonego zachowania, naprawienie wyrządzonej szkody, przeproszenia pokrzywdzonego, wykonanie określonej pracy na jego rzecz lub rzecz lokalnej społeczności, podjęcia nauki lub pracy, zaniechanie spożywania alkoholu bądź innego środka odurzającego itd.;

- ustanowienie nadzoru odpowiedzialnego rodziców lub opiekuna;

- ustanowienie nadzoru organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania;

- skierowanie do ośrodka kuratorskiego, organizacji społecznej lub instytucji, których celem jest praca na rzecz nieletnich o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym;

- orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdu;

- orzeczenie przepadku rzeczy, w których posiadanie nieletni wszedł w związku z popełnieniem czynu karalnego;

- orzeczenie o umieszczeniu nieletniego w rodzinie zastępczej, placówce opiekuńczo- wychowawczej albo ośrodku szkolno- wychowawczym;

- orzeczenie o umieszczeniu w zakładzie poprawczym;

- zastosowanie innych środków znajdujących się w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich będących właściwością sądu rodzinnego, jak również zastosowanie środków przewidzianych w Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym.

Środki te dzielą się na te, które mają charakter izolacyjny i te o charakterze nieizolacyjnym. Mogą być one stosowane zarówno wobec nieletnich, którzy przejawiają cechy demoralizacji, jak i tych, którzy dopuścili się czynu karalnego. Istnieje możliwość zmiany lub uchylenia środków w wyniku postępowania odwoławczego lub w trakcie postępowania wykonawczego. Do pierwszej grupy środków stosowanych wobec nieletniego zalicza się środki, które pozostawiają w dotychczasowym środowisku wychowawczym. Do takich środków należy upomnienie. Jest to środek o charakterze ogólnym. Ma on za zadanie zwrócenie uwagi na niewłaściwe postępowanie nieletniego. Środek tego typu stosuje się zwłaszcza wobec nieletniego, którego dotychczasowe zachowanie i ogólny tryb życia były zgodne z powszechnie przyjętymi normami i nie budziły zastrzeżeń. Zastosowanie upomnienia jest celowe zarówno wobec nieletnich młodszych, jak i tych starszych o niewielkim stopniu zdemoralizowania. Stosuje się go w sytuacji, w której już sama rozprawa i przebywanie w sądzie jest wystarczającą przestrogą i może wpłynąć na poprawę jego zachowania. Udzielenie upomnienia jest jednocześnie zakończeniem postępowania wobec nieletniego. Prowadzenie dalszego postępowania nie jest celowe.

Kolejnym środkiem należącym do grupy tych środków jest zobowiązanie się nieletniego do konkretnego zachowania. Środek ten wymaga sądowej kontroli podporządkowania się nieletniego. Zobowiązanie się do określonego postępowania powinno być jak najdokładniej sformułowane. Musi być jednoznaczne zarówno dla osoby zobowiązanej, jak i dla organu kontrolującego. Odnosi się to przede wszystkim do zakresu, sposobu i terminu wykonania zobowiązania, a sprowadza się zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody. Możliwość zobowiązania nieletniego do naprawienia wyrządzonej szkody jest jednym ze sposobów wychowawczego oddziaływania na nieletniego. Na resocjalizację nieletniego może mieć korzystny wpływ przywrócenie do stanu poprzedniego uszkodzonej bądź zniszczonej rzeczy, przy w miarę możliwym zaangażowaniu osobistej pracy nieletniego. Konieczność naprawienia szkody może niektórym nieletnim uświadomić szkodliwość popełnionego przez nich czynu. Naprawienie wyrządzonej szkody można stosować wobec każdego nieletniego. Wiek nie ma znaczenia, zarówno w postępowaniu opiekuńczo- wychowawczym, jak i w postępowaniu poprawczym. Nie ma też znaczenia też fakt czy postępowanie dotyczy czynu karalnego, czy też demoralizacji nieletniego. W każdym przypadku można orzec zobowiązanie do naprawienia szkody wyrządzonej przez nieletniego. Celem tego środka jest wychowanie nieletniego w poszanowaniu cudzej własności. Ma on wychowawcze oddziaływanie na nieletniego. W myśl art 426 Kodeksu Cywilnego zamiarem instytucji odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę jest wyrównanie uszczerbku jaki został spowodowany w majątku poszkodowanego. Aby ustalić wysokości odszkodowania oraz sposób naprawienia szkody przez nieletniego należy najpierw wziąć pod uwagę stan majątkowy sprawcy, a także to, czy możliwe jest, aby wziął on udział w przywracaniu stanu poprzedniego. W przypadku sytuacji, w której udział wzięła grupa nieletnich odpowiedzialność ponosi nie tylko ten, kto szkodę bezpośrednio wyrządził, ale również ten kto do wyrządzenia tej szkody nakłonił, udzielał w niej pomocy lub też ten kto świadomie skorzystał z wyrządzonej drugiej osobie szkody. Pokrzywdzony ma prawo dochodzenia swych roszczeń przed sądem w drodze postępowania cywilnego, a także ma możliwość dochodzenia całej wyrządzonej szkody albo wyrównania szkody w części. Dlatego też sąd może zobowiązać nieletniego do naprawienia szkody w części. W tym wypadku należy wziąć pod uwagę, że sąd ma na względzie aspekt wychowawczy, a nie ekonomiczny. Jeżeli nieletni nie wykona nałożonego przez sąd obowiązku powoduje to następstwo przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich. W przypadku nie wypełnienia obowiązku nałożonego przez rodziców przewidziana jest kara pieniężna. Przeproszenie pokrzywdzonego może być pewną formą zadośćuczynienia, zwłaszcza, gdy zachowanie nieletniego charakteryzowało się wyjątkową złośliwością, lekceważeniem i chęcią dokuczenia. Ustawodawca nie określił ściśle formy w jakiej należy wykonać ten obowiązek, pozostawiając dużo swobody. Formułuje on możliwość osobistego traktowania każdego ze zobowiązanych, tak aby wybrał on najbardziej odpowiadająca mu postać przeprosin. Stwarza to okazje do przemyślenia swojego zachowania i wyrażenia woli naprawienia wyrządzonej ze swojej winy krzywdy. Pomimo tego, że forma przeprosin jest dowolna to sąd rodzinny po orzeczeniu powinien ją określić. Jeżeli czynność ta następuje na sali sądowej należy w protokole posiedzenia uczynić o tym wzmiankę. Do uprawnień sądu rodzinnego należy zobowiązanie nieletniego do realizacji przez niego obowiązków do których należy podjęcie nauki, pracy lub uczestniczenie w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym. Dotyczy to zarówno nieletnich, którzy przerwali naukę, jak i tych, którzy tej nauki nie podjęli. Zobowiązanie do podjęcia pracy musi zawierać wymogi uwzględnione w Kodeksie Pracy. Zobowiązanie do udziału w zajęciach wychowawczych, terapeutycznych lub szkoleniowych jest początkiem procesu resocjalizacyjnego organizacji pozarządowych. Maja one do zaoferowania programy działań, które nie były wystarczająco interesujące dla nieletnich do czasu nakazu zawartego w orzeczeniu sądowym. Sąd rodzinny może również zobowiązać nieletniego do zaprzestania działalności prowadzących do wyjścia poza margines społeczny. Polega to na powstrzymywaniu się od przebywania w określonym środowisku lub miejscu. Rozumieć przez to należy otoczenie o negatywnym wpływie na zachowanie nieletniego.

Kolejnym zobowiązaniem jest zaprzestanie używania alkoholu i innego środka w celu wprowadzenia się w stan odurzenia. Powinno być ono stosowane nie tylko w przypadkach gdy nieletni pod ich wpływem dopuścił się czynu karalnego, lecz w każdym przypadku stwierdzenia jego spożywania. Środek wychowawczy dotyczący ustanowienia nad nieletnim nadzoru orzeka się w sytuacjach, w których:

- środowisko rodzinne pozwala na pozytywne założenie, że współpraca domu rodzinnego z sądem będzie wystarczająco dobra;

- ingerencja w życie rodzinne obcego czynnika np. kuratora nie jest konieczna, ponieważ rodzicom, albo co najmniej jednemu z nich zależy na osiągnięciu odpowiednich celów wychowawczych;

- związki emocjonalne nieletniego z jego rodzicami nie zostały zerwane.

Nadzór ten polega na składaniu do sądu w wyznaczonym czasie sprawozdań z dotychczasowych osiągnięć dziecka. Dotyczy to zwłaszcza postępów w nauce i wykonywania nałożonych na niego obowiązków. Nie można ustanowić nadzoru odpowiedzialnego rodzicom, którzy zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej, lub jeżeli władza ta została zawieszona. Nadzór kuratora łączy w sobie dwa aspekty: pozostawienie nieletniego w domu rodzinnym i oddziaływanie na niego i jego rodzinne środowisko przez osobę spoza kręgu rodziny. Do zadań kuratora w szczególności należą:

- sprawowanie nadzoru jako środka tymczasowego zastosowanego wobec nieletnich, jako środka wychowawczego orzeczonego samoistnie lub tez w przypadku zawieszenia umieszczenia w zakładzie poprawczym, warunkowego zwolnienia z zakładu poprawczego, jako środka ograniczenia władzy rodzicielskiej i jako środka wobec nieletnich, co do których sąd orzekł konieczność poddania się leczeniu odwykowemu;

- sporządzanie wywiadów środowiskowych we wszystkich stadiach postępowania i we wszystkich sprawach;

- wykonywanie szczególnych czynności zlecanych przez sąd m.in. doprowadzenie do placówki;

- prowadzenie kontroli polegającej na badaniu sytuacji społeczno- prawnej małoletnich oraz osób dorosłych będących pod opieką lub kuratelą i przebiegu wykonania środków wychowawczych i pracy kuratorów społecznych przez kuratorów zawodowych.

Do obowiązków kuratora należy ponadto nakłonienie swojego podopiecznego do zmiany jego trybu życia, a następnie kontrolowanie czy zmiana ta następuje i w jaki sposób. Kuratela sądowa jest metodą indywidualnego i społecznego wychowawczego oddziaływania w warunkach naturalnego środowiska, czyli domu rodzinnego, szkoły, zakładu pracy itp. Celem jej jest doprowadzenie do poprawy w zachowaniu i osobowości podopiecznego i ukształtowanie u niego pozytywnych cech charakteru, będących akceptowanych w społeczeństwie. Do pozostałych rodzajów nadzoru zaliczyć należy: nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy, osoby godnej zaufania. Do obowiązku ich należy udzielanie poręczenia za nieletniego. Poręczenie powinno być złożone najpóźniej przed zamknięciem przewodu sądowego lub zakończeniem postępowania dowodowego, czy też przed wydaniem orzeczenia. Nie ma konkretnie określonej formy składania poręczeń. Zadania osoby godnej zaufania i innych podmiotów zawartych w art. 6 pkt 4 nie różnią się wiele od tych ustalonych dla kuratora. Jedyna różnica między tymi podmiotami polega wyłącznie na sposobie jej ustanowienia. Nadzór osoby godnej zaufania może być ustanowiony jedynie w wypadku, gdy ta osoba udzieli za nieletniego poręczenia. Sąd orzeka nadzór konkretnie określonej osobie przedstawionej z imienia i nazwiska, która uprzednio została badana pod kątem odpowiedzialności. Natomiast w przypadku ustanowienia kuratora sąd ogranicza się do wyboru rodzaju środka wychowawczego. Indywidualny wybór kuratora następuje w stadium postępowania wykonawczego.

Do środków prewencyjnych zaliczyć należy zakaz prowadzenia pojazdu. Jest on orzekany w sytuacji, gdy stwierdzono związek pomiędzy czynem karalnym nieletniego, a prowadzeniem pojazdu. Ma on na celu zapobieganie popełniania tego typu czynów karalnych w przyszłości. Zakaz ten obejmuje zarówno utratę prawa do prowadzenia pojazdów, jak i nadanie tego uprawnienia. Określenie ,,pojazd” odnosi się do wszelkich pojazdów do użytkowania których niezbędne są odpowiednie zezwolenia. Środek ten ma zastosowanie do nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego, jakim jest przestępstwo lub wykroczenie drogowe. Sąd rodzinny może orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego. Jest to środek represyjny. Narzędzia lub inne przedmioty objęte przepadkiem z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia przechodzą na rzecz Skarbu Państwa. Środek wychowawczy to środek polegający na skierowaniu nieletniego do ośrodka kuratorskiego, a także innych organizacji społecznych lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym. Sąd rodzinny może skierować nieletniego do instytucji lub organizacji powołanej do przygotowania zawodowego bez przekazania jej całkowitej opieki nad nieletnim, w szczególności do:

-szkoły przyzakładowej przysposobienia zawodowego;

-zasadniczej szkoły zawodowej;

-zakładu pracy prowadzącego przyuczenie do zawodu;

-ochotniczego hufca pracy.

Do drugiej grupy środków stosowanych wobec nieletnich zaliczyć należy środki zmieniające dotychczasowe środowisko nieletniego. Należy do nich umieszczenie nieletniego w rodzinie zastępczej. Umieszcza się w niej dziecko w celu sprawowania nad nim opieki i wychowania w przypadku, gdy rodzice nie wypełniają tych zadań w sposób prawidłowy. Nieletniego można również skierować do odpowiedniej placówki opiekuńczo- wychowawczej. Jest to jednostka zapewniająca dzieciom i młodzieży, którzy częściowo lub całkowicie zostali pozbawieni opieki rodzicielskiej i dodatkowo wykazują się zachowaniem wskazującym na niedostosowanie społeczne dzienną lub całodobową, ciągłą lub okresową opiekę i wychowanie. Jest to również jednostka wspierająca rodziców w ich działaniach, poprzez pomoc w opiece i wychowaniu.

Kolejnym środkiem zmieniającym dotychczasowe środowisko nieletniego jest umieszczenie go w ośrodku szkolno- wychowawczym. Jest to ośrodek przeznaczony dla dzieci i młodzieży, która wymaga indywidualnego toku nauczania i innej organizacji nauki, metody pracy i specjalnego wychowania. Dodatkowo pomagają one w realizacji obowiązku szkolnego.

Najsurowszym środkiem przewidzianym w ustawie jest zakład poprawczy. Został on przyjęty z Kodeksu Karnego z 1932 roku. Od tego czasu uległy jednak kryteria jego orzekania. Środek ten orzekany może być od 13 do 17 roku życia. Przesłankami do zastosowania tego typu środka są: wysoki stopień demoralizacji, okoliczności i charakter czynu, nieskuteczność innych już stosowanych środków wychowawczych, a także brak perspektyw na pozytywną zmianę w razie ich zastosowania. Najważniejszymi warunkami zaliczającymi się do czynników bezwzględnych przy orzekaniu zakładu poprawczego są: odpowiedni wiek nieletniego, dopuszczenie się czynu karalnego, wysoki stopień demoralizacji, odpowiednie okoliczności i charakter czynu. Istnieją dodatkowo jeszcze dwie przesłanki, które mają charakter względny, sąd może orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym nawet wówczas, gdy dotychczas nie były stosowane środki wychowawcze. Wątpliwość może budzić przesłanka jaką jest brak pozytywnych rokowań co d zastosowania środka wychowawczego. Zwłaszcza w sytuacji, gdy żaden z środków nie był do tej pory stosowany.

Według ustalenia Sądu Najwyższego z dnia 26 sierpnia 1977 r. umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym nie jest karą w pełnym tego słowa znaczeniu, a stanowi jedynie środek izolacyjny, połączony z faktycznym pozbawieniem wolności. Przy stosowaniu zakładu poprawczego sąd w każdym przypadku powinien rozważyć, czy nie zachodzą przesłanki do warunkowego zawieszenia umieszczenia nieletniego w tego typu zakładzie. Jeżeli właściwość oraz warunki osobiste i środowiskowe sprawcy, a także okoliczności i charakter popełnionego przez nieletniego sprawcę czynu dowodzą, że pomimo tego, że środek poprawczy nie zostanie wykonany to i tak cele zostaną osiągnięte może świadczyć o możliwości warunkowego zawieszenia. W sytuacji gdy cele wychowawcze zostaną osiągnięte w inny sposób to nie jest konieczne stosowanie wobec nieletniego umieszczenia w zakładzie poprawczym. Stosowanie tego środka bez warunkowego zawieszenia ma charakter wyjątkowy. Co do zasady w zakładach tych przebywają nieletni wysoce zdemoralizowani. Mając to na uwadze należy stwierdzić, że nieprzemyślane stosowanie tego środka może wywołać niepożądane skutki w procesie wychowawczym nieletniego. Warunkowe zawieszenie następuje na okres próby. Okres ten wynosi od 1 roku do 3 lat. W tym czasie sąd stosuje wobec nieletniego środki wychowawcze. Jeżeli w okresie próby nieletni w dalszym ciągu wykazuje się demoralizacją, albo jeżeli uchyla się od wykonywania nałożonego na niego obowiązku lub od nadzoru, sąd rodzinny może odwołać warunkowe zawieszenie i zarządzić umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym. Umieszczenie w zakładzie poprawczym ma wyłącznie cele wychowawcze. Długość pobytu nieletniego w zakładzie najczęściej wynoszą od 1 roku do 2 lat. Zdarza się też przypadki w których środek ten orzekany był poniżej roku i powyżej 3 lat.

Kolejną grupą środków są środki leczniczo- wychowawcze. Ze względu na swój charakter przypominają one środki zabezpieczające z prawa karnego. Stosuje się je w postępowaniu rozpoznawczym wyłącznie wobec tych nieletnich, którzy popełnili czyn karalny. Powodem ich zastosowania jest konieczność poddania nieletniego zabiegom leczniczym lub zorganizowania dla nich opieki w sposób, w który nie został przewidziany w art. 6 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Nie jest wymagane wystąpienie dodatkowego warunku w postaci zagrożenia porządku prawnego wskutek dalszego pozostawania nieletniego na wolności jeżeli chodzi o umieszczenie nieletniego w zakładzie leczniczym, w zakładzie pomocy społecznej, a także w specjalnej placówce opiekuńczo- wychowawczej. Również w przypadku tego środka podstawowym kryterium decydującym o zastosowaniu środka oraz o potencjalnym zrezygnowaniu z jego stosowania jest dobro nieletniego. Interes społeczny ma drugorzędne znaczenie i może być wzięty pod uwagę jedynie wówczas, gdy jego uwzględnienie nie ma żadnego wpływu na szkodę dobra nieletniego.

Środki leczniczo- wychowawcze podzielić można na dwie grupy jeżeli chodzi o przyczynę ich stosowania i na trzy grupy ze względu na ich rodzaj. Przy przyjęciu pierwszego kryterium podziału do pierwszej grupy środków zalicza się: środki właściwe dla nieletnich niedorozwiniętych umysłowo, cierpiących na chorobę psychiczną lub inne zakłócenia czynności psychicznych. Są to więc przesłanki z reguły niezależne od nieletnich. Do drugiej grupy środków należą środki właściwe dla nieletnich nałogowo spożywających alkohol i innych odurzających używek. Podział środków leczniczo- wychowawczych uwzględniający ich rodzaj uprawnia do wyróżnienia środków typowo leczniczych. Są to środki tj. umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym lub innym zakładzie leczniczym, opiekuńczym, umieszczenie w zakładzie pomocy społecznej i opiekuńczo- wychowawczych specjalnego typu oraz umieszczenie w placówce opiekuńczo- wychowawczej. Środki leczniczo- wychowawcze można stosować jedynie wobec nieletnich, którzy osiągnęli granice wieku 13 lat i popełnili czyn karalny.

Wykonanie środka ustaje z chwilą ukończenia przez nieletniego 18 lat. Istnieją jednak wyjątki, w których również po osiągnięciu tego wieku nieletni mogą w dalszym ciągu przebywać w zakładach społecznej służby zdrowia albo pomocy społecznej. Są to sytuacje, gdzie nieletni sam wyraża wolę pozostania w zakładzie lub w przypadku całkowitego ubezwłasnowolnienia za zgodą opiekuna po wcześniejszym uzyskaniu zezwolenia sądu. Ustawa nie uzależnia umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym lub innym zakładzie leczniczym od stopnia niedorozwoju umysłowego, rodzaju choroby psychicznej czy też nasilenia zakłóceń czynności psychicznych. Zastosowanie tych środków nie uzależniono od zniesienia poczytalności albo ograniczenia poczytalności w stopniu znacznym lub nieznacznym. Stosowanie tego środka nie ma nic wspólnego z pojęciem środka zabezpieczającego. Określenie przesłanek stosowania środków leczniczych świadczy o tym, że są to te same zjawiska w sferze życia psychicznego jednostki ludzkiej, czyli w tym wypadku nieletniego, które występują przy niepoczytalności. Środek ten uruchamia się w sytuacjach typowych, określanych znalezieniem się nieletniego w ,,niebezpieczeństwie”. Niebezpieczeństwo to może zagrażać jego rozwojowi biologicznemu lub moralnemu. W takich przypadka należy nieletniemu udzielić pomocy. Z środkami leczniczymi nie może więc łączyć się odpowiedzialność. Prowadzi on wprawdzie do odizolowania nieletniego od reszty społeczeństwa, ale jest to izolacja niezbędna z leczniczego punktu widzenia.

Podział środków zastosowany przez ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich wskazuję na obecność stanowiska, że ustawa ta nie wprowadza form odpowiedzialności prawnej nieletniego, a jedynie stwarza możliwość zaistnienia odpowiedniego systemu oddziaływania wychowawczego. Kara jako narzędzie służące do ograniczania i eliminowania przestępczości nieletnich stosowana jest jedynie w wyjątkowych sytuacjach:

- w wypadkach przewidzianych prawem;

- w wypadkach, gdy inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego.

Czynniki te należy stosować jako wskazówkę interpretacyjną wymienionych przepisów. Dają one sądowi możliwość orzeczenia kary, nie zaś powinność jej stosowania. Widoczna jest ostrożność praktyki sądowej w korzystaniu z tych przepisów. Ustawa przewiduje jedynie dwa przypadki, kiedy można zastosować karę. Wymierzyć karę można jeśli:

- zachodzą podstawy do orzeczenia umieszczenia w zakładzie poprawczym, a nieletni w chwili orzekania ukończył 18 lat;

- nieletni ukończył 18 lat przed rozpoczęciem wykonywania orzeczenia o umieszczeniu w zakładzie poprawczym.

W obu tych przypadkach orzekanie kary jest fakultatywne. Organ orzekający może za każdym razem podjąć decyzję o umieszczeniu w zakładzie poprawczym wydając stosowne orzeczenie bądź zarządzając wykonanie środka poprawczego. Sąd ma obowiązek zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary, a dodatkowo w drugim przypadku ma możliwość całkowitego odstąpienia od jej wymierzenia, jeżeli zachodzą przesłanki poprawy w zachowaniu nieletniego sprawcy czyny karalnego. Co więcej jeżeli sprawca ten skazany ma zostać na kare pozbawienia albo ograniczenia wolności, to kara ta wymierzona musi być w takim czasie, a by nie przekroczyła okresu ukończenia przez nieletniego granicy 21 lat. Wyjątkiem przy orzekaniu kary jest też sytuacja, w której nieletnie nie ukończył jeszcze 15 lat, a dopuszcza się czynu zabronionego takiego jak:

- zamach na życie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej;

- zabicie człowieka, zabicie ze szczególnym okrucieństwem, w związku z więzieniem go, zgwałceniem albo rozbojem, w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie, z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych;

- zabicie więcej niż jedną osobę przy popełnieniu jednego czynu lub był wcześniej skazany prawomocnym wyrokiem sądu za zabójstwo albo zabija człowieka pod wpływem silnego, usprawiedliwionego wzburzenia;

- spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu tj. pozbawienie człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia, spowodowanie innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej nieuleczalnej choroby lub choroby długotrwałej zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej lub znacznej niezdolności do pracy w zawodzie, istotnego oszpecenia lub zniekształcenia ciała;

- spowodowanie sytuacji zagrażającej życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, mające postać: pożaru, zawalenia się budowli, zalewu albo obsunięcia się ziemi, skał lub śniegu, eksplozji materiałów wybuchowych lub łatwopalnych albo innego gwałtownego wyzwolenia energii, rozprzestrzeniania się substancji trujących, duszących lub parzących, gwałtownego wyzwolenia energii jądrowej lub wyzwolenia promieniowania jonizującego;

- stosowanie podstępu albo gwałtu na osobie lub groźby bezpośredniego użycia takiego gwałtu w celu przejęcia kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym;

- sprowadzenie katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym zagrażającej życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach;

- dopuszczenie się gwałtu;

- spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej z powodu czynnej napaści;

- przetrzymywanie zakładnika w celu zmuszenia organu państwowego lub samorządowego, instytucji, organizacji, osoby fizycznej lub prawnej albo grupy osób do określonego zachowania się;

- kradzież z użyciem przemocy wobec osoby lub grożąc natychmiastowym jej użyciem albo doprowadzenie człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności.

Czynnikiem przemawiającym za orzeczeniem kary jest zwłaszcza sytuacja, gdy przemawiają za tym okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste. Zwłaszcza, gdy bezskuteczne były poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze. Jeżeli nieletni nie przekroczył jeszcze granicy 15 lat to orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo. W tym wypadku sąd również może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Istnieje szczególna sytuacja kiedy to po ukończeniu 13 lat, a przed ukończeniem 17 lat nieletni dopuszcza się popełnienia czynu karalnego i w związku z tym orzekana jest wobec niego kara. Jest to przypadek, w którym nieletni popełnili czyn karalny zabroniony przez ustawę jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Dodatkowo w chwili orzekania muszą oni ukończyć 18 lat i charakteryzować się wysokim stopniem demoralizacji. Niezbędną podstawą do przypisania winy nieletniemu sprawcy jest uwzględnienie odpowiednich unormowań Kodeksu Karnego odnoszących się do problematyki winy. Umieszczony w Kodeksie Karnym katalog przestępstw odnoszących się do nieletniego sprawcy zawiera czyny powszechnie uznawana ze bezprawne i sprzeczne z zasadami powszechnie uznawanej moralności. Przed orzeczeniem o winie należy zbadać czy nieletni był w pełni świadomy w chwili popełniania przestępstwa. Fakt, że nieletni w czasie popełnienie czynu miał ograniczona poczytalność powinno wyłączać odpowiedzialność karną. Sąd karny powinien uwzględniać wyniki badań psychiatrycznych, psychologicznych, wywiadu środowiskowego i badań lekarskich. Podstawą odpowiedzialności nieletniego nie jest tylko samo dokonanie przestępstwa. Również usiłowanie, sprawstwo i pomocnictwo mogą podlegać odpowiedzialności karnej. Nie jest to jednak fakultatywne. Instytucja nadzwyczajnego złagodzenia kary ma swoje umotywowanie w poglądzie, iż wina w odpowiedzialności karnej nieletnich powinna być ograniczona ze względu na brak dojrzałości sprawcy. Jest to jednak pogląd zbyt idealistyczny ponieważ odpowiedzialność karna dotyczy głównie nieletnich wysoce zdemoralizowanych, którzy w przeszłości mieli już do czynienia z łamaniem prawa. Ustawowe ograniczenie wymiaru kary dało początek niepewności dotyczącej orzekaniu wobec 15- lub 16- letnich sprawców zabójstwa kary pozbawienia wolności do 25 lat. Zgodnie z orzecznictwem wobec sprawcy czynu karalnego, który nie ukończył jeszcze 18 lat nie stosuje się kary dożywotniego pozbawienia wolności. Jest to wynik przewidzianego w ustawie obniżenia górnej granicy ustawowego zagrożenia. Kara za przestępstwo zagrożone karą dożywotniego pozbawienia wolności nie może przekraczać 25 lat pozbawienia wolności, a kara 25 lat pozbawienia wolności nie może przekraczać 15 lat pozbawienia wolności. W toku postępowania wyjaśniającego mogą zostać ujawnione okoliczności wskazujące na konieczność orzeczenia wobec nieletniego kary. Stanowi to podstawę do przekazania przez sędziego rodzinnego sprawy prokuratorowi. W tym postępowaniu nieletni musi mieć obrońcę. Po przekazaniu sprawi sądowi zwykłemu rodzice i opiekunowie nieletniego mają prawa strony. W sprawach o czyny zawarte w katalogu Kodeksu Karnym sąd rodzinny może w drodze wyjątku umieścić nieletniego w schronisku dla nieletnich. Zastosowanie wobec nieletniego tego środka zapobiegawczego, a także innych środków izolacyjnych może nastąpić w momencie wszczęcia postępowania wyjaśniającego. Możliwość umieszczenia nieletniego w areszcie tymczasowym wywołuje zastrzeżenie nie tylko z tego powodu, że w Polsce brakuje specjalnych aresztów czy zakładów karnych, ale przede wszystkim z powodu braku dokładnego określenia podstawy stosowania tego środka. Stwierdzenie, że tymczasowe aresztowanie może być stosowane jedynie wówczas, gdy umieszczenie w schronisku dla nieletnich byłoby niewystarczające może oznaczać to, że niezbędne jest zwiększenie dolegliwości wobec nieletniego, bądź wprowadzenie izolacji nieletniego od innych mniej zdemoralizowanych jednostek, które również przebywają w tym schronisku. Nowela z 2000 roku wprowadziła zmiany mające zastosowanie wobec sądu karnego. Jest to obowiązek zaliczanie okresu pobytu w schronisku dla nieletnich na poczet kary pozbawienia wolności. Jeżeli wcześniej już stosowane środki wychowawcze lub poprawcze były bezskuteczne to nie stanowi to bezwarunkowej przesłanki odpowiedzialności karnej nieletniego. Nie jest również wymagane zastosowanie tych środków przed orzeczeniem kary. Stanowią one jedynie przesłankę uzupełniającą przy ocenie osoby nieletniego. Art. 10 § 4 wskazuje na możliwość zaistnienia sytuacji, w której dorosły sprawca występku będzie traktowany jako sprawca nieletni gdy chodzi o odpowiedzialność. Decyzja o zastosowaniu tego przepisu należy do sądu karnego, nie zaś rodzinnego. Dzieje się tak z powodu ukończenia przez nieletniego granicy 17 lat i w tym przypadku może już podlegać odpowiedzialności karnej. Wobec osoby, która dopuściła się popełnienia przestępstwa lub przestępstwa skarbowego przed ukończeniem 17 lat sąd właściwy zgodnie z przepisami kodeksu postępowania karnego stosowanymi do rozpoznania sprawy może orzec karę sprecyzowaną w Kodeksie Karnym wtedy, gdy zachodzą podstawy do jej orzeczenia na podstawie art 10§ 2 lub jeżeli istnieją przesłanki do wymierzenia kary zawartej w art 13 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. W obu wypadkach orzeczenie kary określonej w Kodeksie jest fakultatywne. Bezwzględnym warunkiem odpowiedzialności karnej musi być każdorazowo nie tylko przypisanie czynu, ale również zindywidualizowanej winy. Każdy przypadek skazania nieletniego na karę sądową może nastąpić wyłącznie wówczas, gdy zachodzą podstawy do umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym. Sąd Najwyższy przewiduje dopuszczalność zasądzenia odszkodowania z urzędu ze skazaniem nieletniego, na podstawie art 13 lub 18 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Zgodnie z art 94 tej ustawy nie dochodzi do skazania, a jedynie do zmiany orzeczonego wcześniej środka poprawczego na karę. Skazania może dokonać sąd rodzinny, albo sąd zwykły w tej samej sytuacji, jeżeli zaistnieje ona w postępowaniu prowadzonym w przypadku gdy konieczne jest rozpoznanie sprawy nieletniego i osoby dorosłej, oraz gdy postępowanie wszczęto przeciwko nieletniemu po ukończeniu przez niego 18 lat. W sprawach nieletnich, którzy dopuścili się czynu karalnego mają zastosowanie przepisy kodeksu karnego dotyczące czasu i miejsca popełnienia czynu, umyślnego i nieumyślnego, kumulatywnej kwalifikacji czynu ciągłego, form popełnienia czynu karalnego, podżegania i pomocnictwa, okoliczności wyłączających odpowiedzialność, błędu co do znamion i co do bezprawności. Z racji odmiennego uregulowania wielu kwestii zawartych w przepisach ogólnych Kodeksu Karnego nie mogą mieć zastosowania takie przepisy dotyczące np. kary, warunkowego umorzenia postępowania, powrotu do przestępstwa, kary łącznej, warunkowego zawieszenia kary, warunkowego przedterminowego zwolnienia i środków zabezpieczających. Istnieją od tego wyjątki. W sprawach nieletnich, którzy popełnili czyn karalny stosuję się również odpowiednio przepisy części ogólnej Kodeksu Karno- Skarbowego oraz Kodeksu Wykroczeń. Przepisy części szczególnej Kodeksu Karnego i Kodeksu Wykroczeń mają zastosowanie w sprawach nieletnich w tym sensie, że dyrektywa tych przepisów określa ustawowe znamiona czynu karalnego. W tej części przepisy te mają zastosowanie w sprawach nieletnich. Druga część przepisu nie ma wobec nich zastosowania, czyli określająca rodzaj i wymiar kary grożącej za popełnienie danego czynu. Z części szczególnej Kodeksy Wykroczeń zastosowanie mają wyłącznie te przepisy, które określają znamiona czynów zawartych w art. 1 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Część ogólna i część szczególna Kodeksu Karnego ma w tym wypadku w pełni zastosowanie. Według niektórych autorów art. 14 stanowi podstawę ustalenia winy, z jaką działał nieletni. Zgodnie z tym przepisem ustalenie, że nieletni popełnił czyn karalny pod postacią przestępstwa, bądź wykroczenia jest niezbędne. W przypadku, gdy przedmiotem postępowania jest czyn karalny nieletniego konieczne jest ustalenie jego winy. To oznacza, że ustawodawca rezygnując z pojęcia rozeznania, zastąpił je kryterium winy w rozumieniu Kodeksu Karnego lub Kodeksu Wykroczeń. Jeżeli wobec nieletniego sprawcy czynu karalnego orzeczono umieszczenie w zakładzie poprawczym, a został skazany na karę pozbawienia wolności to wobec niego należy wykonać karę pozbawienia wolności. Do tej pory przepis ten regulował kwestię zbiegu środka poprawczego z prawomocnie orzeczoną karą pozbawienia wolności, dając sądowi rodzinnemu prawo do decyzji o wykonaniu w pierwszej kolejności środka poprawczego. W tym przypadku sąd rodzinny umarza postępowanie w przedmiocie wykonania środka poprawczego po otrzymaniu zawiadomienia o osadzeniu nieletniego w zakładzie karnym. Jeżeli sprawca wobec którego orzeczono umieszczenie w zakładzie poprawczym, został skazany na karę ograniczenia wolności to wykonanie tej kary ulega odroczeniu do chwili zwolnienia nieletniego z zakładu poprawczego. Sąd rodzinny ma obowiązek jeszcze w trakcie przebywania nieletniego w zakładzie poprawczym wydać postanowienie rozstrzygające czy po zwolnieniu nieletniego z zakłady należy karę wykonać, czy też odstąpić od jej wykonania. Odroczenie wykonania kary ograniczenia wolności następuje z mocy prawa. Treść postanowienia sądu rodzinnego musi ograniczać się do stwierdzenia, czy sąd odstępuje od wykonania tej kary, czy tez nie. Sąd rodzinny będzie orzekał również co do ewentualnego odstąpienia od zastępczej kary pozbawienia wolności oraz kary aresztu. Postanowienie należy doręczyć stronom postępowania. Przysługuje im zażalenie. Sąd rodzinny orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników.

Problem przestępczości i demoralizacji wśród nieletnich znany był od wielu pokoleń. Już w dawnych czasach zastanawiano się nad najbardziej skutecznymi środkami zapobiegawczymi ich powstawania, a także nad resocjalizacją nieletnich, którzy tych czynów już się dopuścili. Powstawały liczne kodyfikacje zawierające reguły koniecznego postępowania w sprawie nieletnich. W Polsce najważniejszym aktem w tym zakresie był Kodeks Karny z 1932 roku, a następnie ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 26 października 1982 roku, obowiązująca do dnia dzisiejszego.

Nieletni to grupa społeczna, która powinna być objęta szczególna opieką. W wieku młodzieżowym kształtuje się ludzka psychika, poglądy na różne kwestie i życiowe idee. Ogromny wpływ na proces kształtowania ma rodzina, otoczenie w jakim przebywa i wzorce jakie spotyka na swojej drodze młody człowiek. Jedną z podstawowych ról w wyborze właściwego postępowania odgrywa grupa, w towarzystwie której nieletni spędza czas. To właśnie pod wpływem znajomych nieletni może zmienić swój pogląd na niektóre sprawy.

Demoralizacja wśród nieletnich jest problemem zagrażającym współczesnej młodzieży. Wiele nieletnich dopuszcza się zachowań świadczących o degeneracji, chcąc dopasować się do otoczenia, w którym przebywa. Powszechnie akceptowane normy nie są dla niego wystarczająco atrakcyjne. Nieletni dopuszczający się czynu karalnego przejawia głęboką demoralizację.

Aby zapobiegać narastającej przestępczości wśród nieletnich ustawa z 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawie nieletnich przewiduje liczne środki wychowawcze, poprawcze, bądź lecznicze. Mają one za zadanie nakierować nieletniego na właściwą drogę postępowania. Kary stosowane są rzadko, wyłącznie w przypadkach wymagających użycia najcięższej metody przeciwdziałania. Kodeks Karny zawiera katalog przestępstw za które nieletni podlega karze pozbawienia wolności. W sytuacjach, w których wystarczy zastosowanie łagodniejszego środka, stosowanie kary jest niemożliwe.

Przy zastosowaniu kary bądź środka pod uwagę bierze się indywidualne cechy nieletniego, jego temperament, wiek, sposób zachowania. Ważne jest też aby prowadząc postępowanie w sprawie nieletniego pamiętać o zastosowaniu podstawowych zasad, do których należą: zasada dobra dziecka i koncepcja dziecka w niebezpieczeństwie.

Bibliografia

K. Gromek, Komentarz do Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s. 7.

T. Bojarski, Podstawowe założenia traktowania nieletnich w świetle ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz aktualnych potrzeb, [w:] Teoretyczne i praktyczne problemy stosowania ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, T. Bojarski, E. Skrętowicz (red.), Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001, s. 13.

A. Grześkowiak, Postępowanie w sprawach nieletnich (polskie prawo nieletnich), Toruń 1986, s. 11.

T. Bojarski, Podstawowe założenia traktowania nieletnich w świetle ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz aktualnych potrzeb, [w:] Teoretyczne i praktyczne problemy stosowania ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, T. Bojarski, E. Skrętowicz (red.), Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001, s. 14.

K. Gromek, Komentarz do Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s. 10-11

M. L. Klementowski, Odpowiedzialność nieletniego w średniowiecznych prawach Europy, [w:] Postępowanie z nieletnimi. Orzekanie i wykonywanie środków wychowawczych i poprawczych, T. Bojarski (red.) Lublin 1988, s. 21.

K. Gromek, Komentarz do Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s. 11-13

M. L. Klementowski, Odpowiedzialność nieletniego w średniowiecznych prawach Europy, [w:] Postępowanie z nieletnimi. Orzekanie i wykonywanie środków wychowawczych i poprawczych, T. Bojarski (red.), Lublin 1988, s. 21-22.

K. Gromek, Komentarz do Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s. 13-14.

M. L. Klementowski, Odpowiedzialność nieletniego w średniowiecznych prawach Europy, [w:] Postępowanie z nieletnimi. Orzekanie i wykonywanie środków wychowawczych i poprawczych, T. Bojarski (red.), Lublin 1988, s. 26.

K. Gromek, Komentarz do Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s. 15-18.

T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 10-11.

A. Strzembosz, System sądowych środków ochrony dzieci i młodzieży przed niedostosowaniem społecznym, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1985, s. 40-43.

Kodeks Karny Wojska Polskiego z dnia 23 września 1944 r., art. 69

A. Strzembosz, System sądowych środków ochrony dzieci i młodzieży przed niedostosowaniem społecznym, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1985, s. 44.

Dekret z dnia 16 listopada 1945 r. o utworzeniu i zakresie działania Komisji Specjalnej do walki z nadużyciami i szkodnictwem gospodarczym.

A. Strzembosz, System sądowych środków ochrony dzieci i młodzieży przed niedostosowaniem społecznym, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1985, s. 44-50.

W. Czajka, Efektywność resocjalizacyjna umieszczenia nieletniego poza zakładem poprawczym, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1979, s. 122.

Kodeks Karny z dnia 11 lipca 1932, art 76 -78.

A. Strzembosz, System sądowych środków ochrony dzieci i młodzieży przed niedostosowaniem społecznym, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1985, s. 51-53

Kodeks Karny z dnia 19 kwietnia 1969 r. art 9

W. Czajka ,Efektywność resocjalizacyjna umieszczenia nieletniego poza zakładem poprawczym, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1979, s. 32-34.

A. Strzembosz, System sądowych środków ochrony dzieci i młodzieży przed niedostosowaniem społecznym, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1985, s. 53-64.

Ustawa z dnia 17 czerwca 1966 r. o przekazaniu niektórych drobnych przestępstw jako wykroczeń do orzecznictwa karno-administracyjnego.

Kodeks Wykroczeń z 20 maja 1971 r.

A. Strzembosz, System sądowych środków ochrony dzieci i młodzieży przed niedostosowaniem społecznym, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1985, s. 65-67

T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o Postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 22-23.

Kodeks Karny z dnia 6 czerwca 1997 r. art 10.

T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o Postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 23-24.

A. Strzembosz, System sądowych środków ochrony dzieci i młodzieży przed niedostosowaniem społecznym, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1985, s. 105-107.

T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o Postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 25-26.

T. Boj 11

T. Bojarski, Podstawowe założenia traktowania nieletnich w świetle ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz aktualnych potrzeb, [w:] Teoretyczne i praktyczne problemy stosowania ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, T. Bojarski, E. Skrętowicz (red.), Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001, s. 17.

P. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, 2007, s . 21

A. Krukowski, , Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wydawnictw Prawnicze, Warszawa 1991, s. 25.

P. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, 2007, s . 21-22.

A. Strzembosz, System sądowych środków ochrony dzieci i młodzieży przed niedostosowaniem społecznym, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1985, s. 110.

B. Czarnecka- Dzialuk, Nieletni sprawcy czynów karalnych przed sądem rodzinnym, Warszawa 1993, s. 30.

A . Grześkowiak, Postępowanie w sprawach nieletnich (polskie prawo nieletnich), Toruń 1986, s. 60.

A . Grześkowiak, Postępowanie w sprawach nieletnich (polskie prawo nieletnich), Toruń 1986, s. 111.

P. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, 2007, s . 21

B. Czarnecka- Dzialuk, Nieletni sprawcy czynów karalnych przed sądem rodzinnym, Warszawa 1993, s. 44.

T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o Postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 27.

A. Krukowski, , Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wydawnictw Prawnicze, Warszawa 1991, s. 26.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 57.

A. Krukowski, , Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wydawnictw Prawnicze, Warszawa 1991, s. 28.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 155.

T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o Postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 53.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s. 155-156.

T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o Postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 54.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s. 158.

T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 54.

ibidem, s. 30-31.

A Strzembosz, System sądowych środków ochrony dzieci i młodzieży przed niedostosowaniem społecznym, Wydawnictwo KUL, Lublin 1985 s.128- 129

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 41

Cz. Czapów, Wychowanie resocjalizujące, PWN, Warszawa 1978 s. 140-141

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 41-42

J. Konopnicki, Zaburzenia w zachowaniu się dzieci i środowiska, PWN, Warszawa 1964, s. 28.

D. Wójcik, Nieprzystosowanie społeczne młodzieży, Ossolineum 1984, s. 147-148.

A. Krukowski, , Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wydawnictw Prawnicze, Warszawa 1991, s. 19

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 45

A Strzembosz, System sądowych środków ochrony dzieci i młodzieży przed niedostosowaniem społecznym, Wydawnictwo KUL, Lublin 1985 s.132-134

K. Sitkowska Odpowiedzialność nieletnich w świetle ustawy oraz orzecznictwa. Komentarz. Orzecznictwo. Ustawa i przepisy wykonawcze, Wydawnictwo Sto, Bielsko- Biała 1998, s.27

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 70

T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 24-25.

A. Krukowski, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wydawnictw Prawnicze, Warszawa 1991, s. 28-29.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 49.

Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, art. 14.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 49- 52

A. Krukowski, , Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wydawnictw Prawnicze, Warszawa 1991, s. 33

Kodeks Karny z dnia 6 czerwca 1997 r. art. 234 i art. 238.

A. Krukowski, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1991, s. 34

A. Sochacki, Postępowanie w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Szkoły Policji w Słupsku, Słupsk 2008, s.13-14.

T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 51.

K. Sitkowska Odpowiedzialność nieletnich w świetle ustawy oraz orzecznictwa. Komentarz. Orzecznictwo. Ustawa i przepisy wykonawcze, Wydawnictwo Sto, Bielsko- Biała 1998, s.43.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 252.

T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 73.

P. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, 2007 s.120

Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, art. 35.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 259

A. Krukowski, , Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wydawnictw Prawnicze, Warszawa 1991, s. 115

T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 75

Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, art. 36.

K. Sitkowska Odpowiedzialność nieletnich w świetle ustawy oraz orzecznictwa. Komentarz. Orzecznictwo. Ustawa i przepisy wykonawcze, Wydawnictwo Sto, Bielsko- Biała 1998, s.44.

P. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, 2007 s.127.

Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, art. 37.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 262.

F. Zedler, Postępowanie opiekuńczo-wychowawcze, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1986, s. 70.

A. Krukowski, , Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wydawnictw Prawnicze, Warszawa 1991, s. 116.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 264.

Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, art. 39.

Wyrok SN z dnia 22 marca 1990 r., I KR 18/90, OSP 1991, z. 5, poz. 122

K. Sitkowska Odpowiedzialność nieletnich w świetle ustawy oraz orzecznictwa. Komentarz. Orzecznictwo. Ustawa i przepisy wykonawcze, Wydawnictwo Sto, Bielsko- Biała 1998, s.45-46.

Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, art. 43.

P. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, 2007, s . 141-142.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 299-300.

A. Krukowski, , Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wydawnictw Prawnicze, Warszawa 1991, s. 136.

P. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, 2007, s . 83- 84.

A. Krukowski, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wydawnictw Prawnicze, Warszawa 1991, s. 138.

T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 84.

Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, art. 48.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 307- 309.

K. Sitkowska Odpowiedzialność nieletnich w świetle ustawy oraz orzecznictwa. Komentarz. Orzecznictwo. Ustawa i przepisy wykonawcze, Wydawnictwo Sto, Bielsko- Biała 1998, s. 48.

A. Krukowski, , Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wydawnictw Prawnicze, Warszawa 1991, s. 145.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 310- 312.

K. Sitkowska Odpowiedzialność nieletnich w świetle ustawy oraz orzecznictwa. Komentarz. Orzecznictwo. Ustawa i przepisy wykonawcze, Wydawnictwo Sto, Bielsko- Biała 1998, s. 49.

B. Czarnecka- Dzialuk, Nieletni sprawcy czynów karalnych przed sądem rodzinnym, Warszawa 1993, s. 49.

S. Kalinowski, M. Siewierski , Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1966, s. 728- 729.

A. Krukowski, , Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wydawnictw Prawnicze, Warszawa 1991, s. 148-149.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 316-317.

K. Sitkowska Odpowiedzialność nieletnich w świetle ustawy oraz orzecznictwa. Komentarz. Orzecznictwo. Ustawa i przepisy wykonawcze, Wydawnictwo Sto, Bielsko- Biała 1998, s. 49.

T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 33-34.

Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, art. 6.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 76-79.

B. Czarnecka- Dzialuk, Nieletni sprawcy czynów karalnych przed sądem rodzinnym, Warszawa 1993, s. 183.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 80.

A. Krukowski, , Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wydawnictw Prawnicze, Warszawa 1991, s. 40- 43.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 84-86.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 25 lutego 1964r. art 110.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 89-94.

A. Krukowski, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wydawnictw Prawnicze, Warszawa 1991, s. 47.

P. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, 2007, s . 29.

T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 37-38.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 98-120.

T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 43-44.

Wyrok SN z dnia 26 sierpnia 1977 r., VII KZP 30/77, OSNKW 1977, nr 9, poz. 94

K. Sitkowska, Odpowiedzialność nieletnich w świetle ustawy oraz orzecznictwa. Komentarz. Orzecznictwo. Ustawa i przepisy wykonawcze, Wydawnictwo Sto, Bielsko- Biała 1998, s. 30-31.

Wyrok SN z dnia 21 listopada 1984 r., III CZP 47/84, OSNCP 1985, nr 5-6 poz 64.

A. Strzembosz, System sądowych środków ochrony dzieci i młodzieży przed niedostosowaniem społecznym, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1985, s. 330-335

K. Sitkowska, Odpowiedzialność nieletnich w świetle ustawy oraz orzecznictwa. Komentarz. Orzecznictwo. Ustawa i przepisy wykonawcze, Wydawnictwo Sto, Bielsko- Biała 1998, s. 32.

T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 49.

T. Bojarski, Zasady odpowiedzialności nieletnich, [w:] Postępowanie z nieletnimi. Orzekanie i wykonywanie środków wychowawczych i poprawczych, T. Bojarski (red.), Lublin 1988, s. 26.

T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 33

Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, art. 5.

T. Bojarski, Podstawowe założenia traktowania nieletnich w świetle ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz aktualnych potrzeb, [w:] Teoretyczne i praktyczne problemy stosowania ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, T. Bojarski, E. Skrętowicz (red.), Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001, s. 81.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 140

Kodeks Karny z dnia 6 czerwca 1997 r. art 10 § 3.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 140

T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 57.

A. Marek, Kodeks Karny. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, 2007, s. 40-41.

J. Giezek, Kodeks Karny Część ogólna. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, 2007, s.91

T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 57-59.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 146-152

A. Krukowski, , Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wydawnictw Prawnicze, Warszawa 1991, s. 73.

K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s . 409

P. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Wloters Kluwer Polska, 2007, s . 144.

9


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
6933
6933
6933
6933
6933
6933
6933
praca-magisterska-6933, 1a, prace magisterskie Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki
6933
6933
6933

więcej podobnych podstron