Aleksander Tynelski

Ministerstwo Edukacji Narodowej

Sytuacja dziecka w rodzinie migrującej w Polsce.

Ministerstwo Edukacji Narodowej w lipcu 2010 roku przeprowadziło badania dotyczące rozmiarów i skutków problemu sieroctwa migracyjnego.

O problemie sieroctwa migracyjnego mówimy wtedy, gdy na skutek wyjazdu jednego lub obojga rodziców (w tym przypadku do pracy zarobkowej) występuje potrzeba oddania dziecka pod opiekę innych osób lub instytucji lub, gdy dziecko pozostaje jedynie w zasięgu fizycznego oddziaływania tylko jednego z rodziców.

Otwarcie dla Polaków europejskich rynków pracy w 2004 roku spowodowało istotny wzrost migracji zarobkowej. Migracje te obejmują nie tylko osoby samotne, ale także posiadających małżonków i dzieci. Coraz częściej zadajemy sobie pytanie, jakie są rzeczywiste zyski i straty ze współczesnej migracji zarobkowej.

„Eurosieroctwo” jest w ocenie Ministerstwa Edukacji Narodowej pojęciem niefortunnym i stygmatyzującym, piętnującym dziecko, które znajduje się w trudnej sytuacji ze względu na brak lub niedostateczną opiekę rodzicielską w związku z ich pracą za granicą. Niestety, ze względu na swą nośność medialną, pojęcie to szybko stało się popularne. Przez pojęcie tzw. eurosieroctwa należy rozumieć sytuację,
w której emigracja zarobkowa rodziców/rodzica powoduje burzenie takich funkcji rodziny, jak zapewnienie ciągłości procesu socjalizacji, wsparcia emocjonalnego dziecka i transmisji kulturowej. Zjawisko to stanowi bezpośrednią przyczynę występowania wielu problemów związanych z edukacją i wychowaniem dzieci
i młodzieży pozostawionych bez należytej opieki.

Należy w tym miejscu zdecydowanie podkreślić, że nie każde dziecko, którego rodzice lub rodzic wyjechał do pracy za granicą jest narażone na tego rodzaju skutki. Niezależne źródła podają, że zjawisko to ogranicza się do 1-2% populacji uczniów. Wskaźniki te potwierdzają informacje przesłane przez kuratoria oświaty, które
w ramach swoich zadań analizowały rozmiary omawianego zjawiska oraz sposoby wspierania dzieci, których dotknęło zjawisko tzw. eurosieroctwa”

Badania miały ukazać najpierw szacunkowe rozmiary zjawiska rozłąki z dzieckiem będącym w polu oddziaływania systemu edukacji, a następnie wskazać dostrzegane trudności, na jakie napotykają nauczyciele mający za zadanie realizowanie programu kształcenia i wychowania dzieci w łączności z rodzicami. Miały także ukazać, widziane oczyma nauczycieli trudności, z jakimi spotyka się samo dziecko, wtedy, gdy w jego rodzinie występuje problem migracji zarobkowej. Ważne jest także rozeznanie, czy i w jakim stopniu szkoła może ograniczać negatywne skutki braku rodziców/rodzica z powodu wyjazdu do pracy za granicę.

2. Sieroctwo migracyjne, jako problem społeczny

W przypadku sieroctwa migracyjnego podstawowym problemem, który legł
u podstaw jego powstania był i jest wysoki wskaźnik bezrobocia w Polsce, brak miejsc pracy i nieadekwatne do nakładu pracy zarobki.

Zwraca się uwagę na takie zagrożenia, z punktu widzenia dobra dziecka,
jak: obniżenie poczucia bezpieczeństwa, osamotnienie, poczucie odtrącenia, trudności w kształtowaniu tożsamości, zaburzenia w rozwoju samokontroli
tak emocjonalnej, jak i intelektualnej i decyzyjnej, trudności w kształtowaniu systemu wartości i realizacji zadań związanych z nauką szkolną. Zagrożenia te skutkują, szczególnie u dzieci i młodzieży ze szkół gimnazjalnych i ponad gimnazjalnych utratą sensu życia, a także różnymi przejawami nieprzystosowania społecznego jak agresja, kłamstwa a nawet zachowaniami naruszającymi prawo. W przypadku dorastających podnosi się także problem poszukiwania osób, które mogłyby zaspokoić potrzeby emocjonalne, czułości, miłości, a także opieki i przynależności. Nierzadkim skutkiem jest trwałe zaniedbywanie nauki szkolnej lub nawet jej porzucanie.

Przytoczone najważniejsze zagrożenia wynikające z wyjazdu rodziców do pracy
za granicę w pełni uzasadniają potrzebę zarówno oszacowania skali problemu,
jak i ustalenia, w jakim zakresie szkoła może i powinna łagodzić skutki sieroctwa migracyjnego. Jednocześnie trzeba pamiętać, że szkoła nie jest najważniejszym
i pierwszoplanowym elementem w sieci instytucji i osób, które powinny być zaangażowane w ograniczanie skutków migracji zarobkowej za granicę.

3. Metodologia badania

Według danych SIO (System Informacji Oświatowej) z marca 2009 roku ogólna liczba szkół i placówek oświatowych, w których funkcjonują szkoły to 40 793. Z tej liczby ostatecznie w badaniu uczestniczyły 22 644 placówki (55,51%). Były to specjalne i ogólnodostępne: przedszkola, szkoły podstawowe, gimnazja, licea ogólnokształcące i profilowane, technika, zasadnicze szkoły zawodowe i szkoły dla dorosłych (tylko w odniesieniu do słuchaczy poniżej 18 roku życia).

Najliczniej reprezentowane są szkoły podstawowe ogólnodostępne (42,05%), następnie gimnazja ogólnodostępne 19,81%, w dalszej kolejności, w tym samym procencie, placówki wychowania przedszkolnego 16,67% i szkoły ponad gimnazjalne ogółem 16,03% (licea ogólnokształcące i profilowane, technika i zasadnicze szkoły zawodowe).

Tylko 15 321 (67,66%) respondentów, (co oznacza, że z tylu placówek są informacje) podało odpowiedzi na szczegółowe pytania ankiety.

Największy procent szkół i placówek, które uczestniczyły w badaniu pochodzi
z województwa: kujawsko-pomorskiego (79,76%), świętokrzyskiego (74,24%), mazowieckiego (73,35%), zachodnio-pomorskiego (71,91%), śląskiego (70,14%). Najmniejszy procentowy udział szkół i placówek wystąpił w województwie :lubuskim - 19,96%, podlaskim - 19,89%. warmińsko-mazurskim - 31,26%. opolskim - 33,16%, małopolskim - 36,22%.

4. Rozmiary zjawiska

Dla efektywnego kształcenia i wychowania młodego pokolenia istotne jest ustalenie, jaka jest rzeczywista liczba dzieci, których rodzice wyjechali do pracy za granicą i jaka jest ich psychospołeczna sytuacja oraz jakie potrzeby edukacyjne
i wychowawcze należy uwzględnić w działaniach szkoły i przedszkola.

22,06% respondentów podało, że w ich placówce są dzieci, których obydwoje rodziców wyjechało za granicę w celach zarobkowych.

21,93% przedstawicieli placówek stwierdziło, że ma takie dzieci, których samotnie wychowujący rodzic wyjechał.

64, 27% odpowiadających na ankietę podało, że ma takie dzieci, których jeden z rodziców wyjechał.

Oznacza to, że w co piątej placówce są dzieci, których obydwoje lub samotnie wychowujący rodzic wyjechali za granicę do pracy. Jednocześnie w 16 802 szkół/placówek podano, że taki problem u nich nie występuje - stanowi to 74,20% badanych placówek.

Według danych uzyskanych od respondentów liczba dzieci w placówkach biorących udział w badaniu wynosi 3 384 164. Uczniów, których obydwoje rodzice wyjechali jest, 10 759 co stanowi 0,3% całej populacji i 5,96% tych, których rodzice wyjechali. Dzieci, których samotnie wychowywał jeden rodzic jest 9 911, co stanowi 0,29% całej populacji i 5,49% w stosunku do tych, których rodzice wyjechali.

Skala występowania zjawiska w poszczególnych regionach Kraju jest zróżnicowana. Ukazuje to ogólny procent uczniów, których rodzice wyjechali za granicę do pracy
w każdym z województw, który porównano z danymi dotyczącymi wskaźnika bezrobocia wg danych GUS na I kwartał 2010 r.

Najniższy procent uczniów mających rodziców, którzy wyjechali za pracą za granicę, według wiedzy nauczycieli, jest w województwach mazowieckim, łódzkim, śląskim zaś znacznie powyżej średniej dla całej populacji w województwach opolskim (najwyższy), podkarpackim, zachodniopomorskim, lubelskim, małopolskim
i świętokrzyskim. Jednocześnie województwo zachodniopomorskie, świętokrzyskie, podkarpackie, lubelskie i opolskie charakteryzują się wysokim wskaźnikiem bezrobocia.

Innym bardzo ważnym wskaźnikiem różnicującym zjawisko sieroctwa migracyjnego ze względu na jego skutki dla dzieci i młodzieży jest wiek dziecka i tym samym etapie edukacyjnym, na którym się znajduje w momencie trwania rozłąki z rodzicem/ rodzicami.

Wszystkie kategorie placówek ogólnodostępnych w województwie opolskim
(z wyjątkiem przedszkoli) cechuje się wysokim wskaźnikiem procentowym liczby dzieci, których rodzice wyjechali do pracy za granicę. Natomiast województwo mazowieckie odznacza się siedmioma kategoriami placówek, które posiadają najniższe wskaźniki procentowe takich dzieci. Oprócz województwa opolskiego
na szczególną pomoc i uwagę zasługuje województwo małopolskie, które wysokie wskaźniki procentowe udziału dzieci tzw. sierot migracyjnych ma w czterech kategoriach placówek specjalnych - liceum, liceum profilowanym, szkole podstawowej. Aczkolwiek zostały tu opisane najbardziej skrajne wskaźniki, to jednak warto zwrócić uwagę, że we wszystkich typach placówek ogólnodostępnych procent dzieci ryzyka sieroctwa jest znaczny, choć zróżnicowany w poszczególnych województwach. Gimnazja ogólnodostępne mają wysokie wskaźniki powyżej średniej krajowej w województwach lubelskim, lubuskim, małopolskim, opolskim, podkarpackim, świętokrzyskim, zachodniopomorskim. Dorastający uczniowie tych szkół podlegają w tym okresie zaburzeniom związanym z okresem dojrzewania biologicznego, społecznego i osobowościowego, występująca w tym czasie rozłąka
z rodzicami może nasilać te symptomy, które są charakterystyczne dla fazy rozwojowej okresu dorastania. Dotyczy to zaburzeń w sferze emocjonalnej, buntu wobec autorytetów, kształtowania tożsamości i systemu wartości. Uczniowie szkół ponad gimnazjalnych w tym okresie rozwojowym poszukują odpowiedzi na pytanie
o sens życia, o swoje miejsce w świecie, o dalszą perspektywę życiową, o wartość swojej osoby, potrzebują akceptacji, uznania ze strony otoczenia. Często dzieje się to za cenę dostosowywania do wzorców zachowań innych osób, kolegów, znajomych, mogą to być także wzorce zachowań przestępczych czy nie przystosowawczych jak: picie alkoholu, palenie papierosów, zażywanie środków psychoaktywnych, wczesna inicjacja seksualna.. Rozłąka z rodzicami utrudnia znalezienie odpowiedzi na pojawiające się w tym czasie pytania egzystencjalne. Jest także czynnikiem ukierunkowującym wybór wartości, które mogą mieć treści wybitnie materialne, społeczne, czy indywidualistyczne. Przed takimi problemami może stawać młodzież tych placówek w województwach opolskim, podkarpackim, lubuskim, zachodniopomorskim, lubelskim, małopolskim podlaskim, świętokrzyskim. Uczniowie szkół podstawowych częściej będą reagowali na rozłąkę z rodzicami agresją, zaburzeniami sfery emocjonalnej, pogorszeniem wyników w nauce, poczuciem osamotnienia, zagubienia, braku bezpieczeństwa. Wysokie wskaźniki dla tej kategorii uczniów mają województwa lubuskie, małopolskie, opolskie, podkarpackie, świętokrzyskie. Dzieci w wieku przedszkolnym najczęściej narażone są na rozłąkę z rodzicami w województwie opolskim. Małe dzieci pozbawione bliskości rodziców doświadczają zablokowania rozwoju sfery emocjonalnej, poczucia więzi emocjonalnej, miłości, bezpieczeństwa. Zaspokojenie tych potrzeb jest warunkiem rozwoju potrzeb społecznych i samorealizacji.

Informacje na temat wyjazdu rodziców do pracy zarobkowej za granicę nauczyciele czerpią z różnych źródeł. Na ogólną liczbę 180 447 dzieci, których rodzice wyjechali do pracy nauczyciele wskazali jedynie w stosunku do 37 634 dzieci tj. 20,86%, różne źródła uzyskanych informacji o tym fakcie. Wiedzę uzyskali albo od samych rodziców lub ich dzieci, od innych nauczycieli, pedagoga/psychologa szkolnego, innych członków rodziny oraz innych dzieci. Pierwszym źródłem informacji są sami rodzice lub dzieci. W dalszej kolejności są inni nauczyciele, pedagog szkolny, inni członkowie rodziny, inni rodzice i uczniowie.

Nauczyciele wykazują jeszcze mniejszą wiedzę na temat tego, kto sprawuje rodzicielską opiekę nad dzieckiem, którego obydwoje rodziców lub samotnie wychowujący wyjechał za granicę.

Podano informacje o 20 661 uczniach tj. 11,45% z liczby 180 447, przy czym przyznano, że nawet w tej grupie nie dysponują informacjami o ponad 3% uczniów. Nieformalną opiekę sprawują najczęściej dziadkowie, następnie inne osoby, dalsi krewni i starsze rodzeństwo, formalną inne osoby, dziadkowie.

Wiedza nauczycieli o problemie sieroctwa migracyjnego uczniów jest w dużym stopniu uzależniona od rodziców i opiekunów, którzy w poczuciu odpowiedzialności za kształcenie i wychowanie dzieci i młodzieży poinformują szkołę o swoim wyjeździe i wskażą osoby, które przejmują opiekę nad dzieckiem i będę współpracować
ze szkołą. Informacje, które szkoła uzyskuje z innych niż rodzicielskie źródła najprawdopodobniej docierają wtedy, gdy występują wyraźne symptomy nieprzystosowania społecznego i szkolnego i jest włączona interwencja specjalistów psychologa/pedagoga szkolnego, kuratora czy nawet sądu rodzinnego lub ośrodka pomocy społecznej.

5. Problemy uczniów i nauczycieli w sytuacji wyjazdu rodziców
za granicę do pracy

Tylko 15 321 (67,66%) respondentów z ogólnej liczby 22 644 udzieliło odpowiedzi
na szczegółowe pytania ankiety, o sytuację dzieci i młodzieży, których rodzice wyjechali za granicę do pracy. Może to wskazywać, że w 32,34% ankietowanych placówkach nie ma takiego problemu, albo respondenci nie mają wiedzy na ten temat. Z tej liczby jedynie 45% respondentów dostrzega potrzebę podejmowania działań w tym zakresie przez szkołę, a 43,98% ją realizuje.

Formalno-prawne trudności (1963 przypadki), na jakie przede wszystkim napotyka szkoła w sytuacji wyjazdu rodziców ucznia za granicę na dłuższy pobyt do pracy to: pozostawienie dziecka bez opieki lub całkowity brak opieki, zaburzone relacje rodzic - nauczyciel, niemożność egzekwowania frekwencji ucznia.

Formalno-prawne trudności, na jakie napotyka szkoła/placówka w przypadku wyjazdu rodziców za granicę w celach zarobkowych (układ hierarchiczny)
1.	Pozostawienie dzieci pod opieką innych, bez formalnego ustanowienia opieki nad nimi przez sąd rodzinny
2.	Brak kontaktu osobistego i korespondencyjnego z rodzicami, niemożność poinformowania rodziców o jego szkolnych problemach
3.	Trudności w egzekwowaniu frekwencji ucznia
4.	Trudności z uzyskaniem zgody na udział dziecka w różnych imprezach, wyjazdach itp.,
5.	Niemożność wypełniania zapisów rozporządzenia w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania
6.	Brak możliwości zwrócenia uwagi rodzicom na potrzebę badania psychologicznego
7.	Brak opieki nad dzieckiem, pozostawienie bez opieki
8.	Trudności w prowadzeniu postępowania egzekucyjnego wynikającego z niezrealizowania obowiązku szkolnego
9	Kłopoty z płatnością za pobyt dziecka w placówce
10	Brak możliwości zapisania ucznia do szkoły
11	Niewyrażenie zgody przez jednego z rodziców na wyjazd dziecka

Najczęściej wymienianymi problemami były - według kolejności najczęstszego występowania:

1. Pozostawienie dzieci pod opieką innych, bez formalnego ustanowienia opieki nad nimi przez sąd rodzinny.

2. Brak kontaktu osobistego i korespondencyjnego z rodzicami, niemożność poinformowania rodziców o jego szkolnych problemach.

3. Trudności w egzekwowaniu frekwencji ucznia.

4. Trudności z uzyskaniem zgody na udział dziecka w różnych imprezach, wyjazdach itp.

5. Niemożność wypełniania zapisów rozporządzenia w sprawie warunków
   i sposobu oceniania, klasyfikowania.

6. Brak możliwości zwrócenia uwagi rodzicom na potrzebę badania psychologicznego.

7. Brak opieki nad dzieckiem, pozostawienie bez opieki.

Ogólne problemy szkoły z uczniami, gdy rodzice wyjechali za granicę w celach zarobkowych (w %)
Lp.	Rodzaj funkcjonowania	Nastąpiła poprawa	Nastąpiło pogorszenie	Nie ma zmian
1	Frekwencja szkolna	1,7	14,6	83,8
2	Wyniki w nauce	2,0	19,0	79,0
3	Relacje z rówieśnikami	2,1	7,9	90,0
4	Sytuacja materialna	41,0	1,8	57,2
5	Zachowanie ucznia	1,8	16,2	82,0

Respondenci z 35% placówek dostrzegają, że wyjazd rodziców za granicę za pracą stwarza sytuacje, które skutkują wystąpieniem trudności po stronie ucznia w jego realizacji zadań szkolnych i tym samym stają się trudnymi problemami
dla nauczających. Jednocześnie sami uczniowie doświadczając wielu problemów związanych z nauką, z którymi nie zawsze sobie radzą, zaczynają ujawniać symptomy zaburzeń w psychicznym, społecznym, duchowym funkcjonowaniu
i rozwoju osobowości.

Najbardziej widocznym pozytywnym skutkiem według badanych jest w stosunku
do 41,0% uczniów poprawa sytuacji materialnej rodziny, u 57,2% nie zauważono
w tym obszarze żadnych zmian, a u 1,8% pogorszenie dotychczasowego stanu materialnego. U 14,6% uczniów pogorszyła się frekwencja szkolna, u 19,0% pogorszeniu uległy wyniki w nauce, u 16,2% nastąpiły negatywne zmiany
w zachowaniu. U około 2,0% uczniów respondenci zauważyli pozytywne zmiany
w nauce, zachowaniu, relacjach z rówieśnikami. Ogólny jednak bilans korzyści
z wyjazdu do pracy za granicą rodziców/rodzica widziany z perspektywy szkoły jest ujemny tzn. częściej występują negatywne zjawiska niż pozytywne.




Brak lub utrudniony kontakt z rodzicami oraz pogorszenie wyników w nauce w opinii badanych są pierwszoplanowymi trudnościami, na jakie napotyka szkoła, gdy rodzice wyjeżdżają do pracy za granicę. Inne trudności dostrzegane przez licznych respondentów to: bezradność opiekunów sprawujących aktualną opiekę nad dzieckiem, wagarowanie, brak kontroli dorosłych nad rozwojem dziecka, brak chęci
i motywacji do nauki ze strony uczniów, trudności w dyscyplinowaniu
do wykonywania zadań szkolnych, brak przygotowania do zajęć, problemy
z usprawiedliwianiem nieobecności w szkole, brak jednolitych postaw wychowawczych w domu a także zaległości w nauce, brak stabilności emocjonalnej Trudności te można podzielić na te, które są po stronie dzieci, nauczycieli, rodziców. Trzeba jednak pamiętać, że między tymi problemami dotykającymi te osoby istnieje swoiste sprzężenie zwrotne i ścisła zależność.

Wymienione najważniejsze trudności to: brak opieki nad dzieckiem, utrudniony kontakt z opiekunami, agresja, trudności dziecka w nawiązywaniu kontaktów społecznych, większa skłonność do zachowań naruszających normy, trudności
w egzekwowaniu wymagań szkolnych, apatia dzieci, nadmierne ochranianie przed trudnościami ze strony członków rodziny, opiekunów, drugoroczność, nadmierne usprawiedliwianie niekorzystnych zachowań dziecka, niekorzystne zmiany
w relacjach rodzinnych, dbałość jedynie o potrzeby materialne, wyizolowanie z grupy, wulgaryzmy, szukanie na siłę towarzystwa, brak zainteresowania działaniami szkoły wspierającymi rozwój, częsta zmiana opiekunów.

Brak lub utrudniony kontakt z opiekunem/ rodzicem, częsta zmiana opiekunów,
czy nadopiekuńczość drugiego rodzica, mogą być rzeczywistym skutkiem wyjazdu rodziców za granicę do pracy. Natomiast wszystkie inne trudności wskazane przez nauczycieli, mogą występować także wtedy, gdy nie zachodzi okoliczność wyjazdu za pracą. Innymi słowy wskazane trudności mogą być także wskaźnikami wielu innych czynników tkwiących w środowisku szkolnym, rodzinnym, rówieśniczym,
w samym dziecku, czy w nauczycielach.

W celu opisania, z jakimi szczegółowymi problemami styka się szkoła w sytuacji wyjazdu rodziców utworzono cztery kategorie: problemy dotyczące relacji nauczyciel - rodzic, problemy związane z funkcjonowaniem rodziny, z funkcjonowaniem dziecka na terenie szkoły i funkcjonowaniem osobowości.

Kategorię relacji nauczyciel - rodzic utworzyły następujące problemy: brak kontaktu
z rodzicami; utrudniony kontakt z rodzicami; problemu z usprawiedliwianiem nieobecności; utrudniony kontakt z opiekunem.

Kategorię funkcjonowania w rodzinie tworzą problemy: bezradność osób sprawujących opiekę; brak kontroli ze strony dorosłych; brak opieki nad dzieckiem; brak jednolitych postaw wychowawczych; nadmierne ochranianie przed trudnościami; nadmierne usprawiedliwianie przez rodziców problemów szkolnych dziecka; niekorzystne zmiany we wzajemnych relacjach w rodzinie; zaspakajanie przede wszystkim potrzeb materialnych dziecka; częsta zmiana opiekunów i miejsca zamieszkania; nadopiekuńczość drugiego rodzica.

Kategorią funkcjonowania w szkole utworzyły problemy: wagarowanie; pogorszenie wyników w nauce; brak chęci do nauki, słaba motywacja; trudności
w zdyscyplinowaniu ucznia; brak przygotowania do zajęć; zaległości w nauce; trudności w egzekwowaniu wymagań stawianych przez szkołę; drugoroczność; brak zainteresowania proponowanymi przez szkołę dodatkowymi formami wsparcia

Kategorię funkcjonowania osobowości utworzyły problemy: brak stabilności emocjonalnej; agresja; trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych; większa skłonność do zachowań patologicznych; apatia dziecka; wyizolowanie z grupy; wulgaryzmy, szukanie towarzystwa za wszelką cenę.

Zbiorcze wyniki pokazują, że na pierwszym miejscu nauczyciele dostrzegają problemy związane z funkcjonowaniem ucznia na terenie szkoły, następnie nauczycielskie relacje z rodzicami, funkcjonowanie w rodzinie i zaburzenia
w funkcjonowaniu osobowości ucznia.

Co ciekawe, najwięcej problemów dostrzegają nauczyciele w sytuacji, gdy jeden
z rodziców wyjeżdża za granicę do pracy, a nie wtedy, gdy wyjeżdża samotnie wychowujący lub obydwoje. Fakt ten, może świadczyć o tym, że w tych rodzinach obok wyjazdu jednego rodzica były i nadal są jeszcze inne problemy, które ten wyjazd dodatkowo zintensyfikował.

Analizę danych dotyczących dostrzeganych przez nauczycieli trudności, z jakimi musi sobie radzić uczeń, którego rodzice lub jeden z nich wyjechali/ł do pracy
za granicę rozpoczęto, podobnie jak wyżej, od pogrupowania wskazanych czynników w jednorodne kategorie. W sumie wymieniono 34 różne trudności, które utworzyły
4 kategorie o dość jednolitej treści.

Są to trudności związane z rolą ucznia, takie jak: brak przygotowania do zajęć, zaległości w nauce, pogorszenie wyników, brak chęci i motywacji do nauki, drugoroczność, wagarowanie, problemy z usprawiedliwianiem nieobecności, problemy ze skupieniem uwagi. Do trudności w społecznym funkcjonowaniu zaliczono: trudności w nawiązywaniu kontaktów, wyizolowanie z grupy, szukanie towarzystwa za wszelka cenę, agresja, wulgaryzmy, konflikty z prawem.

Trudności w funkcjonowaniu w rodzinie to: brak kontaktu z rodzicami, brak więzi emocjonalnej z rodzicami, narażenie na uczestniczenie w konfliktach rodzinnych, problem wyboru ważniejszego rodzica, obawa przed rozbiciem rodziny, tęsknota
za rodzicami.

Do trudności mających wpływ na rozwój zdrowia fizycznego, psychicznego
i duchowego zaliczono takie symptomy jak: brak poczucia bezpieczeństwa, konieczność radzenia sobie w życiu - przejęcia obowiązków rodzica, nieumiejętność radzenia sobie w codziennych sytuacjach, życie w zawieszeniu, pogorszenie stanu zdrowia, zaniedbanie higieny osobistej, niedożywienie, trudności finansowe, poczucie opuszczenia, osamotnienia, brak stabilności emocjonalnej, korzystanie
ze zbyt wielkiej swobody, konieczność poświęcenia większej ilości czasu na zajęcia domowe, kosztem nauki i rozrywki, zaburzony system wartości, obniżona samoocena, zamykanie się w sobie.

Na nauczycielską ocenę i treść trudności, z jakimi stykają się uczniowie, których rodzice wyjechali za granicę do pracy nie ma wpływu, czy wyjechał jeden rodzic czy obydwoje lub samotnie wychowujący dziecko. Niezależnie od tego stanu rzeczy nauczyciele dostrzegają w pierwszym rzędzie zaburzenia w realizacji roli ucznia, następnie w relacjach i więzi rodzinnej, w kondycji i rozwoju zdrowia psychicznego, fizycznego i duchowego a na końcu w zaburzonym funkcjonowaniu społecznym.

Zdaniem nauczycieli dziecko, którego obydwoje rodziców wyjechali za granicę,
w pierwszym rzędzie odczuwa tęsknotę za nimi, następnie brak poczucia bezpieczeństwa, występuje pogorszenie wyników w nauce, dziecko czuje się opuszczone i osamotnione, to z kolei skutkuje spadkiem motywacji do nauki, wagarowaniem, odczuwaniem braku kontaktu z rodzicami, brakiem uporządkowanego i zhierarchizowanego porządku dnia, nie przygotowywaniem się do zajęć szkolnych, zaległościami w nauce. W sytuacji wyjazdu rodzica samotnie wychowującego dziecka na pierwszym miejscu nauczyciele wymieniają pogorszenie wyników w nauce a następnie brak poczucia bezpieczeństwa, tęsknotę za rodzicem, poczucie opuszczenia, osamotnienia, brak chęci do nauki i inne konsekwencje związane z nauką w szkole. Nieco inaczej postrzegają sytuację dziecka, którego jeden z rodziców wyjechał za granicę do pracy, efektem tego faktu jest: pogorszenie wyników w nauce na pierwszym miejscu, następnie brak chęci do nauki, tęsknota
za rodzicem, wagarowanie, korzystanie ze zbytniej swobody, brak kontroli. Dzieci
te według nauczycieli rzadziej niż z poprzednich grup wykazują brak poczucia bezpieczeństwa, poczucia opuszczenia, osamotnienia.

6. Zakres i formy świadczonej przez szkołę pomocy

Zaledwie 45,12% respondentów z tych, którzy podali informacje szczegółowe
(15 321 respondentów) dostrzega potrzebę udzielania w różnych formach wsparcia uczniom, których rodzice wyjechali do pracy za granicę. Z liczby tych, co dostrzegają taką potrzebę aż 97,44 % podejmowało różnorakie działania.




Wymieniono 27 różnych form działania nakierowanego na pomoc uczniom
i opiekunom w radzeniu sobie z pojawiającymi się trudnościami będącymi według nauczycieli skutkiem wyjazdu rodziców do pracy za granicę.

Działania kontrolno-dyscyplinujące należą do pierwszoplanowych i najczęściej stosowanych obejmujących najliczniejszą grupę uczniów 172 101 i odnoszą się
do 95,37 % uczniów, których rodzice wyjechali za granicę do pracy. Do mniejszej,
ale także licznej grupy uczniów (33,29%) adresowane są działania wychowawcze, natomiast do 25% uczniów nauczyciele stosują wsparcie w postaci dostarczania informacji i pomocy w rozwiązywaniu różnych problemów.. 1,7% uczniów objętych jest wsparciem szkoły we współpracy z innymi instytucjami społecznymi i wymiaru sprawiedliwości.

W kategorii zachowań kontrolno-dyscyplinujących najczęściej stosowanymi
są: monitorowanie obecności wychowanków oraz obserwacja zachowania. W tym miejscu trzeba zaznaczyć, że te działania należą do tzw. podstawowych a nawet rutynowych działań nauczycielskich w stosunku do całej zbiorowości uczniów,
nie można, więc traktować ich jako szczególne formy wsparcia. Trzeba przyjąć,
że gdyby były stosowane tylko do tych uczniów, to mogłyby być odbierane, jako dodatkowa forma represji.




Wsparcie informacyjne przejawia się przede wszystkim w formie bezpośredniego kontaktu z rodzicami/ opiekunami lub w kontakcie telefonicznym.




Najliczniejsza grupa uczniów objęta została pomocą pedagogiczną i pomocą
w nauce. W mniejszym stopniu wykorzystywane są takie formy pomocy jak: zajęcia integrujące czy socjoterapeutyczne.




Zgłoszone przez nauczycieli działania wychowawcze to: rozmowy, motywowanie
do nauki, interwencje w zaistniałych konfliktach między uczniami, organizowanie czasu wolnego i rozmowy prewencyjne. Najczęściej jednak nauczyciele wykorzystują rozmowy oraz motywowanie do nauki.




Niektóre problemy uczniów wymagają ścisłej współpracy szkoły z takimi instytucjami jak: sąd rodzinny, ośrodki pomocy społecznej, kuratorzy sądowi, policja. Dotyczy
to uczniów, którzy przejawiają objawy demoralizacji lub są sprawcami czynów karalnych albo objęci są sądową, kuratorską, społeczną opieką.

Dosyć spora grupa uczniów wymaga współpracy z ośrodkiem pomocy społecznej,
co oznacza, że wyjazd rodziców nie zawsze skutkuje poprawieniem sytuacji materialnej. Wprawdzie jedynie 1,8 % respondentów wskazało na pogorszenie sytuacji materialnej, a 41 % na poprawę, to uzyskane dane nie pozwalają
na dokonanie jednoznacznej oceny sytuacji uczniów w tym zakresie.

7. Podsumowanie i wnioski

1. Uczniów, których obydwoje rodzice wyjechali za granicę do pracy jest 10 759,
   co stanowi 0,3% całej populacji i 5,96% tych, których rodzice wyjechali. Dzieci, których samotnie wychowywał jeden rodzic jest 9 911, co stanowi 0,29% całej populacji i 5,49% w stosunku do tych, których rodzice wyjechali.

Uczniowie, których oboje rodzice lub rodzice samotnie wychowujący dziecko wyjechali do pracy za granicę stanowią 0,61% ogółu badanych.

2. Przeprowadzone badania wskazują, że nauczyciele nie dysponują pełną wiedzą
   o rozmiarach sieroctwa migracyjnego na swoim terenie, nie znają także wszystkich aktualnych problemów, z jakimi borykają się dzieci, ich rodzice,
   czy opiekunowie. Dysponują jedynie wiedzą, którą przekażą im sami rodzice
   lub uczniowie, a wiedzę o problemach znają ze szkoleń i literatury fachowej.

3. W 35% badanych placówek dostrzega się problemy, jakie rodzi wyjazd rodziców/rodzica do pracy za granicę dla prawidłowego przebiegu procesu kształcenia i wychowania i przestrzegania zasad formalno-prawnych. Najważniejsze dostrzegane trudności to funkcjonowanie dzieci w roli ucznia,
   a następnie relacje nauczyciel - rodzic. W 12,81% placówek zauważono problemy formalno-prawne takie jak: trudności z realizacją obowiązku szkolnego, wyrażeniem zgody na udział ucznia w określonych zajęciach, realizacją rozporządzenia w sprawie oceniania i kwalifikowania, a także usprawiedliwiania nieobecności ucznia w szkole.

4. Zauważonym przez 41% respondentów pozytywnym efektem wyjazdu do pracy zagranicę jest poprawa sytuacji materialnej rodziny. Pogorszeniu natomiast ulegają wyniki szkolne uczniów, frekwencja szkolna, relacje z rówieśnikami
   oraz ogólne zachowanie ucznia, które cechuje agresja, izolowanie się od innych, poszukiwanie towarzystwa za wszelką cenę.

5. Inne niż formalno - prawne trudności, na jakie napotyka szkoła w przypadku wyjazdu rodzica/rodziców do pracy za granicę to: brak lub trudności w kontakcie
   z rodzicami lub opiekunami, pogorszenie wyników w nauce, bezradność opiekunów, zwiększona absencja szkolna.

6. Najbardziej powszechną formą pomocy dzieciom, których rodzice wyjechali
   za granicę do pracy jest forma kontroli i nadzoru, następnie oddziaływania wychowawcze i pomoc w nauce. W znacznie mniejszym stopniu stosowane są specjalistyczne formy pomocy, takie jak socjoterapia, uczenie rozwiązywania problemów, asertywności, kontroli i wyrażania emocji czy radzenia sobie
   ze stresem, a także poznawanie siebie i stymulowanie rozwoju systemu własnej wartości i systemu wartości ogólnoludzkich. Dotyczy to 25% placówek, które podjęły działania wspierające.

7. Z przeprowadzonych badań wynika, że istnieje potrzeba przygotowania programów wsparcia dla dzieci i młodzieży z rodzin, w których rodzice wyjechali za granicę do pracy.

8. Zdarzają się sytuacje, które wymagają podejmowania szybkich decyzji mających na celu zapewnienie opieki i bezpieczeństwa dziecku pozostawionemu przez rodziców, którzy wyjechali za granicę do pracy, dlatego ważnym postulatem jest sprawdzenie i uzupełnienie przepisów prawnych gwarantujących możliwość podejmowania takich decyzji, przy jednoczesnym uproszczeniu procedur ustanawiania opieki w takich sytuacjach.

Bartłomiej Walczak - Migracje poakcesyjne z perspektywy ucznia, Warszawa 2008 r., Pedagogium Wyższa Szkoła Pedagogiki Resocjalizacyjnej, s. 5. Z tego samego źródła pochodzi definicja eurosieroctwa.

20

---