Rozdział 1: Przedsiębiorstwo jako podmiot zorganizowany

1. Pojęcie przedsiębiorstwa - znaczenie.

W praktyce gospodarczej nie ma jednej, uniwersalnej definicji, takiej, która mogła by być przyjęta przez wszystkich uczestników życia gospodarczego, dlatego stosowane są zamiennie pojęcia, przedsiębiorstwa, zakładu oraz firmy.

Na pojęcie przedsiębiorstwa można patrzeć z punktu widzenia przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych, takich jak np.: prawa, socjologii, teorii organizacji i zarządzania, psychologii. Z prawnego punktu widzenia w przedsiębiorstwie eksponowana jest jego osobowość prawna, czyli zdolność do wykonywania określonych czynności prawnych. Dla socjologów przedmiotem zainteresowania są pracownicy jako grupa społeczna, funkcje przedsiębiorstwa w systemie społecznym. Z organizacyjnego punktu widzenia przedsiębiorstwo stanowi zorganizowany zespół zasobów powołany do realizacji określonych celów. Wielkość punktów widzenia, różnorodność eksponowanych akcentów powoduje, że w miejsce trudnej do ustalenia definicji wygodniej jest podać podstawowe cechy, stanowiące o istocie przedsiębiorstwa, zgodnie z większością możliwych pojęć w tym zakresie. Podstawowe cechy, jakie można odnieść do przedsiębiorstwa są następujące:

1.Zasoby, ( ludzkie, materialne, kapitałowe, itd.) oraz procesy zachodzące na tych zasobach oraz między nimi. Jest to system otwarty , tzn. pozostaje w ciągłej relacji z różnorodnymi składnikami swojego otoczenia , zaspokajając swoją działalność potrzeby innych podmiotów, instytucji, osób fizycznych , będących jego klientami.

2.Wyodrebnienie ekonomiczne jest konsekwencją systemowego widzenia przedsiębiorstwa, co oznacza nie tylko wydzielenie zasobów pochodzących od właściciela do realizacji założonych celów, ale także niezależność, samodzielność w warunkach gospodarki rynkowej.

3.Osobowość prawna jest następstwem odrębności ekonomicznej, czyli zdolności do działań prawnych, zaciągania zobowiązań, występowania jako odrębny podmiot w obrocie towarowym. W tym względzie możliwe są następujące rozwiązania:

1. Przedsiębiorstwo posiada osobowość prawną ( np. spółka kapitałowa )

2. Przedsiębiorstwo nie posiada osobowości prawnej, lecz ma zdolność prawną i sądową ( np. spółka jawna )

3. Nie przedsiębiorstwo, lecz osoby fizyczne, dla których przedsiębiorstwo jest podmiotem ich praw ( np. osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą ), występują jako podmiot stosunków prawnych.

4.Jest wyodrębnione pod względem organizacyjnym i terytorialnym. Ma własną, dostosowaną do zmieniających się warunków wewnętrznych i otoczenia strukturę, której graficznym wyrazem jest schemat organizacyjny. Przedsiębiorstwo może działać na rynku lokalnym, regionalnym, krajowym, jak i światowym. Rozszerzający się przestrzenny zakres działania wielu przedsiębiorstw jest najbardziej widocznym przejawem globalizacji działalności gospodarczej.

5.Działa zgodnie z zasadą gospodarności, tzn. maksymalizuje cel przy danych środkach lub też minimalizuje nakłady środków dla założonego stopnia realizacji celu. Przedsiębiorstwo dąży do samofinansowania swojej działalności, tzn. koszty pokrywa uzyskiwanymi przychodami. Jest wtedy rentowne.

6.Prowadzi działalność na swoje ryzyko, co oznacza, że liczy się z możliwością poniesienia strat, zmniejszenia, a nawet utraty kapitału własnego. Każde gospodarowanie związane jest z ryzykiem. Przed różnymi typami ryzyka można się ubezpieczyć, jednak przedsiębiorstwo ryzyka rynkowego nie może przenieść na nikogo.

7.Jest powoływane dla ciągłej działalności, nie dla zrealizowania jednorazowego przedsięwzięcia. W dłuższym czasie zmienia się jego wielkość, struktura wewnętrzna, relacje między partnerami gospodarczymi i innymi instytucjami z jego otoczenia. Jest, więc systemem dynamicznym.

Przyczynami powodującymi trudności w ścisłym zdefiniowaniu przedsiębiorstwa są także:

1. Ramy systemu ekonomiczno - prawnego tworzone przez państwo, warunkujące stopień samodzielności decyzyjnej przedsiębiorstwa,

2. Duże zróżnicowanie przedsiębiorstw pod względem wielkości, przedmiotu działania, form prawnych, własności,

3. Obserwowane pod koniec XX wieku istotne zmiany w przedsiębiorstwach, ich dostosowaniu się do bardzo szybko zmieniających się warunków otoczenia, powstanie wielu nowych teorii zarządczych, pojawienie się nowych form przedsiębiorstw,

4. Istnienie wielu pokrewnych do przedsiębiorstwa pojęć, takich jak: podmiot gospodarczy, organizacja, zakład, firma.

Przedsiębiorstwa są częścią systemu gospodarczego, społecznego, politycznego, w ramach, którego funkcjonują. Zmienia się, więc ich rola i funkcje stosownie do przeobrażeń, jakie następują w ich instytucjonalnym otoczeniu. Powstanie i rozwój przedsiębiorstwa wiążę się ściśle z rozwojem cywilizacyjnym, a szczególnie z rozwojem stosunków towarowo - pieniężnych w okresie rewolucji przemysłowej. Już we wcześniejszych epokach istniały jednostki gospodarcze nastawione na wytwarzanie i handel. Powstanie klasy kupieckiej, odkrycia geograficzne, umocnienie władzy państwowej, były czynnikami, które powodowały rozszerzanie się zakresu gospodarki rynkowej, nienastawionej tylko na zaspokajanie własnych potrzeb. Jednak te jednostki trudno uznać za przedsiębiorstwa we współczesnym rozumieniu. Powstanie i rozwój epoki przemysłowej wiąże się z wieloma przemianami, jakie w owym okresie się dokonywały. Współczesne przedsiębiorstwa z jednej strony są wytworem tych przemian, z drugiej były ważnym ich czynnikiem sprawczym. Do najważniejszych zmian określających możliwości i zagrożenia działania przedsiębiorstwa na rynku należy zaliczyć przede wszystkim:

1. Warunki polityczne i prawne

1. Ocena wpływu proponowanego systemu prawnego na możliwości działania mojej firmy i szanse jego uchwalenia

2. Znaczenie istniejących grup lobbystycznych na różne dziedziny działalności gospodarczej

3. Zapowiedzi przygotowania różnorodnych form pomocy przedsiębiorczości, przyznawania grantów związanych z konkretnymi przedsięwzięciami

2. Warunki społeczno - kulturowe

1. Zmiany demograficzne w zakresie struktury nabywców ( wiek, płeć, ekonomiczna aktywność )

2. Przeobrażenia w systemach zasiłków społecznych i ich wpływ na popyt na niektóre produkty i usługi

3. Kształtowanie się systemu wartości uznawanych przez różne grupy i warstwy społeczne oraz ich wpływ na zakupy określonych produktów i usług

3. Warunki technologiczne

1. Kierunki rozwoju technologicznego w procesach wytwarzania i ich wpływ na powstawanie nowych produktów, nowych rynków

2. Zmiany w technologiach sprzedaży wraz z płynącymi stąd wymaganiami dla produktów

3. Wielkość i koszty dokonywanych zmian oraz skłonność i zdolność konkurentów do inwestowania

4. Warunki ekonomiczne

1. Ukształtowanie wysokości stopy procentowej depozytów i kredytów

2. Ocena stabilizacji gospodarczej

3. Zmiany w dochodach realnych

W praktyce gospodarczej powstało wiele form, rodzajów i typów przedsiębiorstw. Wirtualna rzeczywistość jest techniką, dzięki której człowiek może funkcjonować w wykreowanym informatycznie świecie. To pojęcie pojawia się coraz częściej w różnych dziedzinach życia, także i gospodarczego. Przedsiębiorstwo wirtualne można scharakteryzować przez następujące jego cechy i formy:

1.Następuje przenoszenie rynków fizycznych do cyberprzestrzeni. Najlepszym przykładem takiej działalności są sklepy internetowe. W szerszym znaczeniu taka działalność określana jest jako e-business.

2.W przedsiębiorstwie wirtualnym tworzone są sieci rozmaitych powiązań partnerów współdziałających dla optymalnej realizacji potrzeb klientów. Powiązania sieciowe mogą mieć względnie trwały charakter, lub też powiązania niestałe, tworzone do realizacji pojedynczych przedsięwzięć.

3.Zamawianie towarów bezpośrednio u producentów. Ma na celu ograniczenie kanału dystrybucyjnego, czyli skrócenie czasu oczekiwania na towar oraz zmniejszenie kosztów ponoszonych przy zakupie.

4.Podstawą funkcjonowania przedsiębiorstwa wirtualnego jest dobry system informacyjny, wymiana danych, internet

5.Podstawowe efekty działalności takiego przedsiębiorstwa: elastyczność reagowania na zmieniający się popyt, szybkość realizacji przedsięwzięć, redukcja kosztów, wzrost produktywności.

Przedsiębiorstwo fraktalne jest jedną z form organizacji wirtualnej. Jest to nowoczesny model organizacji tworzony na bazie procesu podstawowego. Przedsiębiorstwo jako całość stanowi fraktal makro, składający się z modułów cząstkowych - fraktali mikro. Fraktal makro steruje procesem podstawowym, natomiast fraktale mikro monitorują i realizują procesy wspierające. Fraktale cechuje samoorganizacja pozwalająca na optymalną organizację procesów, formułowanie celów oraz relacji wewnętrznych i zewnętrznych.

Firma to pojęcie prawnicze, i oznacza nazwę, pod którą przedsiębiorstwo prowadzi działalność gospodarczą. W potocznym rozumieniu firma oznacza również przedsiębiorstwo. Pojęciem firmy określa się często przedsiębiorstwo prowadzące działalność o wysokiej jakości, mające dobrą reputację u klientów.

Przedsiębiorstwo i zakład są często stosowane jako pojęcia zamienne. Najczęściej przyjmowany jest pogląd, że zakład stanowi wyodrębnioną pod względem techniczno- produkcyjnym i terytorialnym część przedsiębiorstwa. Podstawowym zadaniem zakładu jest działalność wytwórcza w określonym zakresie, lub świadczenie pewnych usług. Nie ma osobowości prawnej, aczkolwiek może posiadać większą lub mniejszą samodzielność finansową. Mianem zakładu określa się także jednostki gospodarcze działające w sferze użyteczności publicznej. Mówi się wówczas o tzw. Zakładzie budżetowym, który jest państwową lub samorządową jednostką organizacyjną prowadzącą działalność gospodarczą na zasadzie odpłatności i pokrywając swoje koszty z osiągniętych dochodów własnych. Podstawą gospodarki finansowej takiego zakładu jest plan finansowy obejmujący przychody, rozchody, stan środków obrotowych oraz dotacje z budżetu lub wpływy do budżetu z tytułu nadwyżki środków obrotowych.

1.2 Cele przedsiębiorstwa.

Aby określić cele przedsiębiorstwa należy wcześniej przedstawić wizje i misje organizacji. Wizja polega na przyjęciu, że jest to koncepcja przyszłości firmy, najbardziej fundamentalna aspiracja, która- aby być skuteczna- powinna być wspólna zarówno dla kierownictwa jak i pozostałych uczestników organizacji. Wizja jest obrazem przyszłości, którą uczestnicy organizacji chcą wykreować. Misja jest, więc sformułowaniem wizji firmy na użytek strategii. Jest precyzyjnym wyrażeniem- w języku zrozumiałym dla pracowników i otoczenia organizacji- dalekosiężnych aspiracji organizacji.

Każde racjonalnie funkcjonujące przedsiębiorstwo ma cel, bądź cele, które wytyczają sens i kierunki jego działania. Działanie bez określonego dokładnie celu jest zachowaniem przypadkowym, niezorganizowanym. Potrzeba ustalenia celów przedsiębiorstwa wynika z następujących przyczyn:

1. Cele stanowią wskazówkę i nadają jednolity kierunek działaniom pracujących w przedsiębiorstwie ludzi. Pozwala to zrozumieć, dokąd przedsiębiorstwo zmierza i dlaczego osiągniecie zamierzonego stanu jest ważne.

2. Ustalanie celów wpływa na planowanie. Skuteczne ustalenie celów sprzyja dobremu planowaniu, a ono z kolei ułatwia ustalanie celów przyszłych.

3. Dobrze ustalone cele mogą być źródłem motywacji dla pracowników. Jeżeli są konkretne, umiarkowanie trudne, lepiej motywują do pracy, szczególnie, jeśli osiągnięcie celu jest nagradzane

4. Ustalone cele stwarzają podstawy do oceny i kontroli działalności. Stopień osiągania założonych celów pozwala na ocenę efektywności całego przedsiębiorstwa, jego kierownictwa i poszczególnych pracowników.

Określenie celów odbywa się na podstawie założeń dotyczących przyszłości przedsiębiorstwa. Stąd wynika potrzeba skutecznego obserwowania i prognozowania zjawisk dziejących się w otoczeniu, jak i dotyczących procesów wewnętrznych przedsiębiorstwa. Celem jest punkt dojścia, kierunek działania, pożądany, przyszły stan rzeczy, który chce osiągnąć przedsiębiorstwo. Tak rozumiane pojęcie celu zawiera w sobie zarówno proces motywowania, jak i wyobrażenie dotyczące przyszłości.

Na cele przedsiębiorstwa można patrzeć w trzech podstawowych przekrojach:

1. Z punktu widzenia szczebli zarządzania

2. Przez pryzmat obszarów działalności przedsiębiorstwa

3. W przekroju czasów

Pierwszy przekrój analizy celów dotyczy szczebli zarządzania. Cele ustalane są na różnych szczeblach i dla różnych szczebli zarządzania w przedsiębiorstwie. Punktem wyjścia struktury i hierarchii celów w tym przekroju jest cel ostateczny, główny przedsiębiorstwa, jego powołanie. Cel ten najczęściej określany jest jako jego misja. Jest to cel podstawowy, niepowtarzalny, odróżniający to przedsiębiorstwo od innych, wskazujący na zakres działania przedsiębiorstwa i filozofię tego działania. Misja może obejmować różne elementy. Formułowana jest ona w długim wymiarze czasowym, na wysokim stopniu uogólnienia. Nie jest zbiorem szczegółowych celów. Misja ma swój wymiar zewnętrzny, jak i wewnętrzny. W wymiarze zewnętrznym kierowana jest do społeczeństwa, władz, innych przedsiębiorstw i instytucji, ma charakter marketingowy, dzięki czemu przedsiębiorstwo może osiągać przewagę konkurencyjną. W wymiarze wewnętrznym misja określa podstawowe kierunki działalności, integruje pracowników, określa reguły osiągnięcia sukcesu.

Jeżeli misja jest celem podstawowym to dalsza struktura celów związana jest ze szczeblami decyzyjnymi. Wyróżniają się tu trzy podstawowe szczeble i odpowiadające im cele:

1. Kierownictwo przedsiębiorstw - cele strategiczne

2. Średni szczebel kierowniczy - cele taktyczne

3. Niższy szczebel kierowniczy - cele operacyjne

Istnieje zależność między szczeblem kierowniczym i celami tam formułowanymi a horyzontem czasowym dla tych celów. Cele strategiczne są celami długookresowymi. Określenie konkretnych przedziałów czasowych odpowiednio do każdego z wyróżnionych typów celów jest trudne. Jest to uzależnione od zbyt wielu czynników, aby można było podać przedziały normatywne. Tym bardziej, że niektóre z celów, szczególnie na wyższych szczeblach, mogą nie mieć określonego czasowego, mogą być ustalone kierunkowo. Dotychczas przyjmowano, że horyzont 5 - 10 letni, a nawet dłuższy jest właściwy dla celów strategicznych, okres 3 - 5 lat - dla celów taktycznych, natomiast okres okołoroczny, nawet krótszy jest charakterystyczny dla celów operacyjnych. Należy jednak zauważyć, że obserwowane w ostatnich latach przyspieszenie życia gospodarczego, i coraz większa jego złożoności, jest czynnikiem skłaniającym do skracania okresów wizji przyszłości i celów, jakie mają być w niej osiągnięte.

Przedsiębiorstwa prowadzą działalność zróżnicowaną pod względem funkcjonalnym, przedmiotowym, terytorialnym, wielkościowym. W tych też przekrojach, dziedzinach działalności, ustalane są cele przedsiębiorstw. Podstawowe funkcje realizowane w większości przedsiębiorstw to: działalność podstawowa - operacyjna, marketing, finanse, personel. Cele strategiczne ustalane są dla całej firmy, natomiast cele taktyczne i operacyjne są formułowane w wyróżnionych obszarach działalności funkcjonalnej przedsiębiorstwa. Także w pozostałych przekrojach cele mają wymiar taktyczny i operacyjny. W przekroju terytorialnym i własnościowym chodzi przede wszystkim o cele dla poszczególnych zakładów działających w różnych miejscach.

Rysunek 1: Ogólna struktura celów w przedsiębiorstwie:

MISJA PRZEDSIĘBIORSTWA

CELE STRATEGICZNE

CELE TAKTYCZNE

CELE OPERACYJNE

PRZEKRÓJ FUNKCJONALNY DZIAŁALNOŚĆ OPERACYJNA MARKETING FINANSE PERSONEL PRZEKRÓJ PRZEDMIOTOWY ZAKUP WYTWARZANIE SPRZEDAŻ PRZEKRÓJ TERYTORIALNY I WIELKOŚCIOWY ZAKŁAD A ZAKŁAD B Źródło: pod. Red. M. Strużyckiego „Zarządzanie przedsiębiorstwem”, Diffin, Warszawa 2002, s. 110

Klasyfikacja celów działania przedsiębiorstwa. W tradycyjnym ujęciu wyodrębniane są przeważnie następujące, niezależnie od prowadzonej działalności: maksymalizacja zysku, rozwój przedsiębiorstwa, osiągnięcie zakładanego udziału na rynku, przetrwanie firmy, osiągnięcie równowagi finansowej, wzrost sprzedaży. Mogą być to cele rynkowe, efektywnościowe, finansowe, środowiskowe.

Dążenie do maksymalizacji bogactwa właścicieli jest celem wskazywanym jako podstawowy, wywodzącym się z prawa własności. Jego spełnienie w ujęciu finansowym może oznaczać maksymalizację wytwarzanego zysku, wzrost wartości przedsiębiorstwa, maksymalizację przepływów pieniężnych na rzecz właścicieli. Ten układ podstawowych celów może być dalej rozwijany, zgodnie z zasadą dekompozycji celów ogólnych na cele cząstkowe. O ile w warunkach działania dużego przedsiębiorstwa łatwe jest ustalenie misji, układu celów, to w odniesieniu do małych i średnich przedsiębiorstw ten problem nie musi być tak jednoznaczny z praktycznego punktu widzenia. Ciągła walka o przetrwanie, utrzymanie się na rynku, konieczność szybkiego dostosowywania się do zmiennej sytuacji rynkowej powoduje, że często w takich przedsiębiorstwach nie formalizuje się problemu ustalania celów głównych, długookresowych.

Na wyższych szczeblach zarządzania cele ogólne mogą być dekomponowane, wyrażane za pomocą wskaźników lub poleceń. Przykładem takiego zróżnicowania może następujące zestawienie:

1. Cele rynkowe: wielkość udziału w rynku, dynamika sprzedaży, wejście na nowy rynek i jego opanowanie.

2. Cele efektywnościowe: wielkość zysku, rentowność sprzedaży, stopa zwrotu od kapitału, efektywność inwestycji.

3. Cele finansowe: zdolność kredytowa, przepływ pieniężny, płynność finansowa.

4. Cele socjalne: zadowolenie pracowników, integracja pracowników z celami przedsiębiorstwa.

5. Cele prestiżowe i związane ze środowiskiem: niezależność, image i prestiż, misja społeczna , wpływy polityczne i społeczne

Istotnym problemem jest wielość celów w przedsiębiorstwie. Zbyt duża ich liczba może spowodować problemy z ustaleniem ich hierarchii, bowiem nie zawsze da się ustalić ich ważność z punktu widzenia przedsiębiorstwa. Między celami może także występować sprzeczność, wówczas realizacja jednych odbywa się kosztem pozostałych, bądź też pojawia się problem trafności podejmowanych decyzji.

Działalnością przedsiębiorstwa zainteresowanych jest wiele stron: właściciele, pracownicy, banki, kadra kierownicza, dostawcy, klienci, instytucje władzy. Każda z tych stron jest w różnym stopniu zainteresowana celami przedsiębiorstwa. Struktura celów powstaje w drodze wieloetapowego procesu z udziałem zarządu, właścicieli, kadry kierowniczej. Przyjęte cele muszą być akceptowane przez wykonawców, gdyż brak takiej akceptacji oznacza obniżenie poziomu motywacji, konflikt interesów między różnymi grupami pracowniczymi. Zewnętrzne instytucje finansowe zainteresowane są płynnością finansową, zdolnością do generowania gotówki, dobrymi wynikami przedsiębiorstwa. Można wówczas dojść do przekonania, że system celów przedsiębiorstwa staje się kompromisem interesów i oczekiwań tych różnych stron.

1.3 Rodzaje przedsiębiorstw.

System prawny każdego państwa kreuje różne typy prowadzenia działalności gospodarczej, która umożliwia zespolenie różnych czynników wytwórczych i podmiotów uczestniczących w tej działalności. Formy te są wzorcami działalności dla wszystkich jednostek zamierzających podjąć i prowadzących działalność gospodarczą. Szczególne znaczenie mają tu przedsiębiorstwa. Nie oznacza to, że jest to jedyna możliwa formuła w tym zakresie. Działalność gospodarcza może być także prowadzona przez podmioty niebędące przedsiębiorstwami, jak np. w jednostkach budżetowych, przez fundację, agencje, organizacje społeczno - polityczne, związki zawodowe.

Systematyka przedsiębiorstw pozwala na wyodrębnienie cech istotnych dla poszczególnych typów przedsiębiorstw, wybór właściwego rodzaju i formy odpowiednio do prowadzonej działalności gospodarczej, ułatwia rozpoznanie istoty przedsiębiorstwa, funkcji i warunków działania. Przedsiębiorstwa można klasyfikować według różnych kryteriów, a podstawowe z nich, wraz z wyróżnieniem odpowiednich typów przedsiębiorstw, są następujące:

1.Forma prawna przedsiębiorstwa

1. Przedsiębiorstwa o własności indywidualnej

2. Spółki

2.Sekcja, zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności

1. Rybołówstwa i rybactwa

2. Górnictwa i kopalnictwa

3. Przetwórstwa przemysłowego

4. Budownictwa

5. Hotelowe i restauracje

6. Transportu

7. Administracji publicznej, obrony narodowej

8. Edukacji

9. Ochrony zdrowia i opieki społecznej

3.Rodzaj prowadzonej działalności.

1. Wytwórcze

2. Handlowe

3. Usługowe

4.Poziom integracji procesów i zakładów

1. Integracja pionowa - wielofazowy proces wytwórczy od surowca do gotowego produktu, kolejne fazy działalności odbywają się w poszczególnych zakładach

2. Integracja pozioma -- jednofazowy proces działalności, produkcja np. prostych wyrobów przeznaczonych dla innych przedsiębiorstw do dalszego przetworzenia - poszczególne zakłady zajmują się tym samym rodzajem działalności.

5.Cel działalności gospodarczej

1. Przedsiębiorstwa zarobkowe, nastawione na zysk - podstawowy typ

2. Przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, których podstawowym celem jest świadczenie usług komunalnych lokalnym społecznością po minimalnych cenach

6.Wielkość przedsiębiorstwa

1. Małe

2. Średnie

3. Duże

Ustalenie granicznych wielkości między tymi typami przedsiębiorstw jest trudne. Zależy ono od przyjętych mierników wielkości.

Powyżej przedstawiona została podstawowa typologia przedsiębiorstw. Spotkać można jeszcze inne kryteria klasyfikacyjne, jak np.: poziom technologii, przynależność do gospodarki, według realizowanych funkcji. Nie wszystkie kryteria pozwalają na dokonanie jednoznacznych podziałów, co sprawia, że klasyfikacja staje się niezmiernie trudna, i nie do końca jednoznaczna. Rzeczywista ilość typów, form, rodzajów przedsiębiorstw w gospodarce jest znacznie większa. Ustalenie tej liczby wymagałoby grupowania jednostek z punktu widzenia wielu kryteriów równocześnie. W dalszej części szerzej przedstawione zostaną wybrane typy przedsiębiorstw, mające największy udział w gospodarce narodowej, ważne z punktu widzenia regulacji prawnych, zróżnicowane z punktu widzenia problemów zarządzania, jakie są w nich rozwiązywane.

Przedsiębiorstwo o własności indywidualnej. Jest to najstarsza forma przedsiębiorstwa, wywodząca swój rodowód z tradycji kupieckiej i mistrzowskiej. Wyłącznym właścicielem jest tu jednoosobowy przedsiębiorca. Jest on dawcą kapitału, kieruje przedsiębiorstwem oraz odpowiada wobec wierzycieli całym swoim majątkiem, nie tylko przedsiębiorstwa, ale także i prywatnym. Nie ma tu możliwości rozdzielenia między majątkiem własnym a majątkiem firmy. Składniki majątku przedsiębiorstwa wchodzą w ogół praw majątkowych osoby fizycznej. Taka sama sytuacja występuje w zakresie zobowiązań. Osoba fizyczna ponosi odpowiedzialność całym swoim majątkiem, niezależnie od źródła powstania tych zobowiązań.

W polskich warunkach przedsiębiorstwo jednoosobowego właściciela powoływane jest do działalności na podstawie prawa działalności gospodarczej i wymaga wpisu do ewidencji. Przedsiębiorca taki określany jest mianem osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą. Ten właśnie przedsiębiorca jest podmiotem praw i obowiązków, posiada osobowość prawną. Nie ma jej natomiast firma, której jest właścicielem. Ta forma działalności ma bardzo duże znaczenie gospodarcze, i jest najliczniejsza.

Podstawowe zalety takiej formy prowadzenia przedsiębiorstwa wynikają z dużej łatwości rozpoczęcia i zakończenia działalności, niskich kosztów z tym związanych, jednoosobowej odpowiedzialności i niezależności, poczucia dumy z własności i korzystania w pełni z osiąganych zysków. Wadami takiego sposobu prowadzenia działalności są powiązanie kapitału przedsiębiorstwa z majątkiem prywatnym jego właściciela i wynikająca stąd pełna odpowiedzialność za wszelkie zobowiązania, ograniczone możliwości pozyskiwania dodatkowego kapitału, co skutkuje mniejszymi możliwościami rozwojowymi, duże obciążenie czasowe i konieczność samodzielnego zmagania się z różnorodnymi problemami zarządczymi.

Kryterium podziału na spółki osobowe i kapitałowe jest podstawa ekonomiczna ich utworzenia oraz zakres odpowiedzialności wspólników za zobowiązania spółki. Spółki osobowe opierają swoją działalność na osobistej pracy wspólników, przy czym wspólnicy ponoszą pełną odpowiedzialność majątkową za powstałe zobowiązania spółki. Wspólnicy przez umowę spółki zobowiązują się do osiągnięcia wspólnego celu przez wniesienie wkładów oraz przez współdziałanie w inny określony sposób. Spółka osobowa nie ma osobowości prawnej, a jedynie niektóre jej atrybuty. Może we własnym imieniu nabywać prawa, w tym własność nieruchomości i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania i być pozywana. Spółka taka prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą. Brak osobowości prawnej wynika z kilku powodów :

1. Byłoby to sprzeczne z dotychczasową tradycją polskiego prawa cywilnego

2. Spółki osobowe nie mają odpowiednich organów i nie przyjmują jako zasady wyłączenia odpowiedzialności wspólników za zobowiązania spółki

3. Unika się podwójnego opodatkowania

Spółka jawna jest spółką osobową, która prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą, a nie jest inną spółką handlową. Firma spółki jawnej powinna zawierać nazwiska lub firmy wszystkich wspólników albo firmę jednego, lub kilku wspólników oraz dodatkowe oznaczenie spółka jawna. W obrocie dopuszczane jest używanie skrótu „sp. J.”. spółka jawna zgłaszana jest do sądu rejestrowego, a każdy wspólnik ma prawo i obowiązek zgłoszenia takiej spółki do rejestru. Ten typ spółek, rzadko występujący dotychczas w obrocie gospodarczym, może uzyskać teraz większą popularność jako sposób przekształcenia spółek cywilnych w podmioty gospodarcze, z zachowaniem ich osobowego charakteru. Za zobowiązania tej spółki każdy wspólnik odpowiada w sposób nieograniczony całym swoim prywatnym majątkiem, jak również majątkiem spółki. Podobnie jak i pozostałe typy spółek osobowych spółka jawna nie posiada osobowości prawnej. Tak samo nie ma organów zarządzających. Do prowadzenia jej spraw uprawniony jest każdy ze wspólników. Można jednak w umowie spółki prowadzenie jej spraw powierzyć jednemu lub kilku wspólnikom, nie można jednak powierzyć jednemu lub kilku wspólnikom, nie można jednak powierzyć prowadzenia spółki osobom trzecim z wyłączeniem wspólników.

Spółka partnerska, to nowa, atrakcyjna forma spółki osobowej, w której mogą działać przedstawiciele wolnych zawodów. Partnerami w spółce są wyłącznie osoby fizyczne uprawnione do wykonywania następujących zawodów: adwokata, aptekarza, architekta, biegłego rewidenta, brokera ubezpieczeniowego, notariusza, doradcy podatkowego, księgowego, lekarza, radcy prawnego, rzeczoznawcy majątkowego, tłumacza przysięgłego. W przyszłości katalog zawodów uprawnionych do założenia spółki może być rozszerzony. Spółka partnerska może być związana w celu wykonywania więcej niż jednego wolnego zawodu. Inaczej niż w przypadku spółki jawnej umowa spółki partnerskiej powinna być zawarta w formie aktu notarialnego, a spółka zgłoszona do sądu rejestrowego. Umowa ta powinna zawierać: określenie wolnego zawodu wykonywanego przez partnerów w ramach spółki, przedmiot jej działalności, nazwiska i imiona partnerów ponoszących nieograniczoną odpowiedzialność za zobowiązania, nazwiska i imiona partnerów reprezentujących spółkę, firmę i siedzibę, czas trwania spółki, rodzaj i wartość wnoszonych wkładów.

Odpowiedzialność partnerów, w przeciwieństwie do spółki jawnej, jest tu ograniczona. Oznacza to, że partner nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania spółki powstałe w związku z wykonaniem przez pozostałych partnerów wolnego zawodu w spółce, a jedynie za błędy swoje oraz popełnione przez nadzorowany personel. Wspólnicy mogą jednak zastrzec w umowie, że jeden lub więcej partnerów będzie ponosić odpowiedzialność tak jak w spółce jawnej. Spółka partnerska może być reprezentowana przez każdego z partnerów, czyli tak jak w spółce jawnej. Umowa spółki może także określić prowadzenie spraw i reprezentowanie spółki wybranemu spośród partnerów zarządowi. Stosuje się wówczas odpowiednie przepisy kodeksu spółek handlowych dotyczące zarządu w spółce z o.o. Podobnie jak i spółka jawna spółka partnerska nie posiada osobowości prawnej. W obrocie gospodarczym dopuszczalne jest używanie skrótu „sp. p.”.

Spółka komandytowa posiada dwa rodzaje wspólników: komplementariuszy , tak jak w spółce jawnej , i komandytariuszy. Jest to, więc wyraźny podział na wspólników aktywnych, posiadających wiedzę, umiejętności, kapitał, czas oraz wspólników pasywnych z kapitałem, który chcą dobrze ulokować. Spółka powinna posiadać, co najmniej jednego komplementariusza i jednego komandytariusza. Umowa tej formy spółki zawierana jest w formie aktu notarialnego i zawiera: firmę i siedzibę spółki, przedmiot działalności, czas trwania, jeśli jest oznaczony, wysokość wkładów wnoszonych przez wspólników i ich wartość, sumę komandytową. Spółka powstaje w chwili wpisania do rejestru sądowego. Firma spółki powinna zawierać dodatkowe oznaczenie „ spółka komandytowa”. Nazwisko i nazwy komandytariuszy nie może być umieszczane w firmie spółki. Jeżeli tak się stanie odpowiadają oni wobec osób trzecich tak jak komplementariusze , czyli bez ograniczeń.

Ten typ spółek ma znaczne możliwości rozwojowe, ze względu ma zróżnicowanie skali odpowiedzialności. Łatwiejsze jest pozyskiwanie kapitału i wspólników, którzy nie chcąc ponosić pełnej odpowiedzialności stają się komandytariuszami. Uprawnienia do kierowania spółką mają głównie, komplementariusze jako ci, którzy ponoszą nieograniczoną odpowiedzialność, natomiast komandytariusze mają uprawnienia kontrolne. Relacje wewnętrzne między tymi grupami wspólników mogą być uregulowane inaczej w umowie spółki. Konsekwencją różnicy w odpowiedzialności wspólników są nie tylko zróżnicowane uprawnienia zarządcze dla obu grup, ale i także nierówny podział zysku i ewentualny udział w pokrywaniu strat.

Do spółek kapitałowych zaliczamy spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółkę akcyjną. Podstawowa różnica między spółkami osobowymi i kapitałowymi sprowadza się do posiadania przez te drugie osobowości prawnej. Spółki osobowe oparte są na wspólnikach, ich osobowości. Uczestniczą oni w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa, angażują swój majątek i pracę, mają obowiązek współdziałania dla osiągnięcia wspólnego celu, ponoszą odpowiedzialność za zobowiązania spółki. Osobowość prawna spółek kapitałowych powoduje oddzielenie majątku i odpowiedzialności od wspólników. Wspólnicy schodzą na drugi plan, na pierwsze miejsce wysuwa się udział w kapitale. Wspólnicy nie są tu zobowiązani do osobistej pracy na rzecz spółki, ponoszą odpowiedzialność tylko do kwoty wniesionych kapitałów, są praktycznie odsunięci od zarządu spółką, a kontrola działalności prowadzona jest pośrednio przez ewentualny udział w radzie nadzorczej i w walnym zgromadzeniu wspólników.

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jest prawną formą działalności gospodarczej przeznaczonej głównie dla małych i średnich przedsiębiorstw. Stworzona została na gruncie prawa niemieckiego na początku lat 90. Prawa i obowiązki w spółce ukształtowane są w sposób powodujący wzajemne zbliżenie wspólników i konieczność interesowania się sprawami spółki, jak w spółce jawnej. Majątek spółki jest oddzielony od majątku wspólników. Wspólnicy nie odpowiadają tu całym swoim majątkiem, lecz tylko do wysokości wniesionych do kapitału zakładowego udziałów. W konsekwencji wierzyciele mogą dochodzić swoich roszczeń tylko wobec majątku spółki.

Spółka z o.o. może być założona przez jedną lub więcej osób , nie może być natomiast zawiązana wyłącznie przez inną jednoosobową spółkę z o.o. Kapitał zakładowy, według nowego kodeksu spółek handlowych, powinien wynosić, co najmniej 50 tyś.zł , a wartość nominalna udziału nie może być mniejsza niż 500zł. Umowa spółki zawierana jest w formie aktu notarialnego i powinna zawierać: firmę i siedzibę, przedmiot działalności, wysokość kapitału zakładowego, czy wspólnik może mieć więcej niż jeden udział, liczbę i nominał udziałów objętych przez wspólników, czas trwania spółki, jeśli jest oznaczony. Z chwilą zawarcia tej umowy powstaje spółka z o.o. w organizacji. Po wpisaniu do rejestru sądowego staje się spółką z o.o.

W spółce z o.o. występują następujące organy zarządzające:

1. Zarząd powoływany do kierowania bieżącą działalnością spółki i do jej reprezentowania. Członkami zarządu mogą być wspólnicy lub inne osoby.

2. Rada nadzorcza lub komisja rewizyjna wykonująca stały nadzór nad działalnością spółki w imieniu wszystkich wspólników. Do szczególnych obowiązków należy ocena sprawozdań finansowych, wniosków zarządu, co do podziału zysku i pokrycia strat, składanie zgromadzeniu wspólników corocznego sprawozdania z wyników tej oceny. Obowiązek powoływania organów nadzorczych dotyczy spółek, w których kapitał zakładowy przekracza kwotę 500 tyś. zł , a wspólników jest więcej niż 25.

3. Zgromadzenie wspólników stanowi najwyższy organ spółki, na którym wszyscy wspólnicy mają prawo głosu w podejmowaniu decyzji. Podejmowane tu uchwały dotyczą przede wszystkim: rozpatrzenia i zatwierdzenia sprawozdania zarządu z działalności spółki, sprawozdania finansowego, udzielenia absolutorium władzom spółki z wykonania przez nich obowiązków.

Spółka akcyjna jest najstarszą i najbardziej rozpowszechnioną spółką kapitałową,a jej dynamiczny rozwój zaczyna się od końca XIX wieku. Jest najwyżej rozwiniętą i najbardziej korzystną formą prawną dla dużego przedsiębiorstwa. Przez utworzenie takiej spółki można w krótkim czasie zgromadzić znaczne kapitały lub powiększyć istniejące, konieczne dla powstania firmy, jej rozwoju i przekształceń. Spółka akcyjna jest tworzona przez wniesienie wkładów przez założycieli lub przez ich publiczną subskrypcję. Pozyskany kapitał akcyjny dzielony jest na określoną liczbę akcji o równej wartości nominalnej. Kapitał ten może być później powiększany w drodze emisji dodatkowych akcji, kierowanych do dotychczasowych akcjonariuszy, jak również w drodze publicznej emisji. Umożliwia to pozyskiwanie poprzez rynek kapitałowy dużych środków pieniężnych, co jest atrakcyjne zarówno dla przedsiębiorstwa, jak dla posiadaczy akcji. Uniezależnia to spółkę od kapitałodawców , może ona trwać i rozwijać się w długim okresie. Akcje są papierami wartościowymi poświadczającymi udział w kapitale spółki, i mogą być przedmiotem obrotu. W wielu spółkach występuje duże rozproszenie kapitału, akcjonariusze są najczęściej anonimowi. Występują także akcje imienne i na okaziciela.

W tej formie spółek następuje wyraźne oddzielenie własności, kapitału akcjonariuszy, od zarządzania przedsiębiorstwem i odpowiedzialności za zobowiązania. Akcjonariusze, podobnie jak i w przypadku spółki z o.o. odpowiadają tylko do wysokości kapitału zaangażowanego w akcje. Przy dużym rozproszeniu akcjonariatu następuje rozdzielenie funkcji właściciela od funkcji przedsiębiorcy, kapitałodawcy od zarządcy. Zarządem zajmują się profesjonalni menadżerowie. Podstawowe prawa akcjonariuszy, tj. liczba głosów na zgromadzeniu , udział w dywidendzie , wpływ na wybór władz, itp., wynikają z liczby posiadanych akcji. W przypadku, gdy kapitałodawcy koncentrują w swoich rękach znaczny udział akcji, stają się inwestorami strategicznymi. Zdobywają w ten sposób faktyczny wpływ na obsadę władz spółki, a tym samym na jej zarządzanie.

Przedsiębiorstwo państwowe. Podstawą konstrukcji prawno - organizacyjnej przedsiębiorstwa państwowego są dwa akty prawne z 1981 roku: ustawa o przedsiębiorstwach państwowych oraz ustawa o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego. Przedsiębiorstwo wyposażone jest w przydzieloną w momencie założenia część majątku Skarbu Państwa, który powiększany jest o majątek nabyty w trakcie działalności. Przedsiębiorstwa te były tworzone decyzjami centralnych organów administracji państwowej oraz wojewodów, traktowanych jako organy założycielskie, i do dzisiaj nie zostały sprywatyzowane. Przedsiębiorstwo podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorstw, a jego organizacja określona jest w statucie. Organizatorem działalności w przedsiębiorstwie jest dyrektor powoływany i odwoływany przez organ założycielski w porozumieniu z radą pracowniczą.

W ustawie o przedsiębiorstwie stwierdzono, że przedsiębiorstwo państwowe jest samodzielną, samorządną i samofinansującą się jednostką gospodarczą, posiadającą osobowość prawną. Samodzielność oznacza uprawnienie organów przedsiębiorstwa do podejmowania strategicznych decyzji, z ograniczeniem ingerencji organów założycielskich przedsiębiorstwa tylko do przypadków przewidzianych przepisami ustawowymi. Samofinansowanie wyraża się w pokrywaniu wszystkich wydatków związanych z działalnością osiąganymi przychodami ze sprzedaży wyrobów i świadczenia usług.

Samorządność wyraża się w tworzeniu w przedsiębiorstwie organów samorządu załogi, podejmujących istotne decyzje dotyczące działalności przedsiębiorstwa. Organami samorządu załogi przedsiębiorstwa państwowego są: ogólne zebranie pracowników oraz rada pracownicza. Do podstawowych kompetencji ogólnego zebrania należy zaliczyć: uchwalenie statutu przedsiębiorstwa i zmian w nim, podział wypracowanego zysku netto, uchwalenie wieloletnich planów. Rada pracownicza decyduje o rocznych planach działalności przedsiębiorstwa, kierunkach inwestycji, przekształceniach organizacyjno - majątkowych przedsiębiorstwa, a także o powoływaniu i odwoływaniu dyrektora.

Pewna liczba przedsiębiorstw państwowych działających dotychczas w oparciu o przepisy wspomnianych ustaw o przedsiębiorstwach i samorządności, została przekształcona w procesie w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa. Jest to wstępny etap procesu prywatyzacji tych przedsiębiorstw. Zmiana formy prawnej z przedsiębiorstwa państwowego na spółkę nie zmienia istoty własności, którą nadal jest Skarb Państwa, a Minister Skarbu występuje tu w roli zgromadzenia wspólników.

Szczególną formę stanowią przedsiębiorstwa będące własnością organów samorządu terytorialnego województw, określanych często jako komunalne. Maja one charakter przedsiębiorstw użyteczności publicznej, i działają m.in. w takich obszarach jak: wodociągi i kanalizacja, komunikacja miejska, ciepłownictwo. Przedsiębiorstwa te powstawały w latach 90. z przekształcenia państwowych przedsiębiorstw i zakładów komunalnych w spółki organów samorządowych, posiadające osobowość prawną. Część z nich nadal działa w postaci jednostek budżetowych, bez osobowości prawnej.

Spółdzielnia jest dobrowolnym i samorządnym zrzeszeniem osób fizycznych lub prawnych, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w imieniu swoich członków prowadzi działalność gospodarczą. Spółdzielnie zgodnie z przyjętymi zasadami i wartościami spółdzielczymi realizują w działaniu dwa podstawowe cele :

1. Gospodarcze we wszystkich przejawach i rodzajach zdarzeń ekonomiczno - organizacyjnych, jak np. produkcja, handel, usługi, bankowość, rolnictwo, itp.

2. Oraz społeczno - wychowawczo - opiekuńcze.

Podstawą działania spółdzielni jest statut uchwalony przez członków założycieli, a osobowość prawną spółdzielnia uzyskuje po rejestrze sądowym.

Organami spółdzielni są: zarząd, rada nadzorcza, walne zgromadzenie. Wszyscy członkowie, bez względu na liczbę posiadanych udziałów, mają równe prawo głosu. Członkowie spółdzielni mogą być jej pracownikami, nie wszyscy pracownicy muszą być jednak członkami. Widoczne są pewne podobieństwa i różnice między spółdzielnią a spółką, szczególnie z o.o. Podobieństwo wyraża się w tej samej strukturze i kompetencjach organów władzy i nadzoru, zaangażowaniu udziałowców w działalności jednostek. Różnice wynikają z: odmiennych podstaw prawnych tworzenia, zróżnicowania prawa głosu, celu. W latach 90. istotnie zmieniła się liczba i struktura przedsiębiorstw w Polsce. Przyczyniła się do tego w szczególności ustawa o działalności gospodarczej z 23 grudnia 1988 roku., która wyzwoliła duże zasoby inicjatywy i przedsiębiorczości , czego wyrazem był i jest nadal widoczny dynamiczny rozwój zakładów osób fizycznych. Proces prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych był z kolei czynnikiem przyczyniającym się do zmniejszenia liczby tej grupy przedsiębiorstw.

1.4 Wpływ zgrupowania przedsiębiorstw na związki z innymi jednostkami gospodarczymi.

Zmieniający się charakter działalności gospodarczej, rosnąca jej skala, złożoność procesów, postępująca specjalizacja, coraz silniejsze powiązanie z otoczeniem, wymóg konkurencyjności, te wszystkie okoliczności powodują nie tylko zmianę sposobu funkcjonowania przedsiębiorstw, ale także zmianę charakteru i znaczenia ich wzajemnych stosunków. Przedsiębiorstwa wchodzą w liczne, bezpośrednie i pośrednie związki z innymi jednostkami gospodarczymi. Od sposobu ułożenia tycz stosunków na różnych płaszczyznach zależy sukces w działaniu i przyszłość przedsiębiorstwa. Związki te znajdują swój wyraz w przepływach towarów, rzeczy, ludzi, pieniędzy, informacji. Chodzi tu przede wszystkim o współdziałanie gospodarcze znajdujące swój wyraz w powstawaniu zgrupowań przedsiębiorstw realizujących zbliżone cele.

Zgrupowanie to luźniejsze lub silniejsze, formalne bądź nieformalne połączenie kilku przedsiębiorstw do realizacji określonych celów gospodarczych. Podstawowym, ogólnie sformułowanym celem jest tu uzyskanie korzyści w długim okresie. Bardziej szczegółowe wyszczególnienie celów jest następujące : 1.Wspólna realizacja zadań, których nie może wykonać pojedyncze przedsiębiorstwo.

2.Wspólne prowadzenie określonego przedsięwzięcia przez kilka przedsiębiorstw

3.Wspólne ustalenie przedsięwzięć racjonalizujących, szczególnie dotyczących norm typizacji produktów, kierunków kalkulacji.

4.Stała wymiana doświadczeń, także o cenach, wspólne wykorzystanie patentów i inne.

5.Wykorzystanie „ gospodarki związków”, to jest produkcyjno - technicznego połączenia kilku zakładów dla podniesienia efektywności.

6.Regulowanie lub wyłączenie współzawodnictwa między poszczególnymi, połączonymi przedsiębiorstwami przez ustalenie wiążących, jednorodnych, lub minimalnych cen, wielkości zbytu pomiędzy przedsiębiorstwa.

7.Wspólny zbyt towarów samodzielnych przedsiębiorstw przez centralę zbytu.

8.Zabezpieczenie wyrównawczego poziomu zysku w połączonych przedsiębiorstwach przez połączenie zysku, a następnie jego powtórny podział, wykorzystanie korzyści podatkowych.

9.Wspólna reprezentacja interesów przedsiębiorstw wobec osób trzecich.

Rysunek 2: Formy zgrupowań przedsiębiorstw:

Wspólnota Wykonawcza

Konsorcjum

Zrzeszenie Przejściowe

Wspólne Przedsiębiorstwo

Kartel

Syndykat

Formy zgrupowań przedsiębiorstw

Przedsiębiorstwo Wielozakładowe- - trust
Koncern
Holding
Konglomerat
Kooperacyjne			Kooperacyjne

Bezumowne

Umowne

Kooperacyjne

Alianse Strategiczne

Źródło: pod. Red. M. Strużyckiego „Zarządzanie przedsiębiorstwem”, Warszawa 2002,s.127

Podstawowym kryterium podziału zgrupowań przedsiębiorstw na kooperacyjne i koncentracyjne jest kapitał. Powiązania bez udziału kapitału to powiązania kooperacyjne, natomiast powiązania przez udział kapitałowy - koncentracyjne. Współdziałanie bezumowne polega na wymianie wzajemnie dostosowanych świadczeń na zasadach handlowych oraz na wzajemnie zgodnych zachowaniach na rynku, w sytuacjach konkurencyjności, bez podpisywania jakichkolwiek umów czy porozumień. Wzajemne świadczenia i wspólne działania partnerów dochodzą także do skutku z wykorzystaniem umów, które dotyczyć mogą sprzedaży, zamiany, współpracy produkcyjnej, dostawy, leasingu. Także i tu przedsiębiorstwa zachowują pełną odrębność ekonomiczną, organizacyjną i prawną. Nie występują jakiekolwiek ośrodki podporządkowujące sobie, w całości lub w części, współpracujące przedsiębiorstwa.

W powiązaniach kooperacyjnych powstają ośrodki koordynacyjno - dyspozycyjne, które określają rozmiary i sposoby współpracy. Następuje tu uzgodnienie lub wydzielenie funkcji i przeniesienie ich do wspólnego ośrodka. Przedsiębiorstwa jednak nadal zachowują samodzielność ekonomiczną i prawną. Mamy tu do czynienia bardziej ze zgrupowaniem funkcji niż przedsiębiorstw. Współpraca ta może mieć charakter luźnej kooperacji, jak i silniejszego współdziałania przedsiębiorstw.

W pierwszym przypadku zrzeszenia przejściowe tworzone są do wspólnego prowadzenia określonych przedsięwzięć produkcyjnych lub zaopatrzeniowych, które wymagają współdziałania większej liczby przedsiębiorstw, na własny rachunek i ryzyko, głównie przy budowie wielkich obiektów. Konsorcjum tworzone jest do realizacji ściśle określonego zadania, np. budowa autostrady, po spełnieniu, którego zostanie rozwiązane. Wspólne przedsiębiorstwo jako forma kooperacji nastawione jest na bardziej trwałe działanie niż konsorcjum. Tworzone jest do realizacji określonego zadania, najczęściej w postaci odrębnej jednostki gospodarczej, a zadaniem tym może być: zaopatrzenie, badanie rynku, badania i rozwój. Alianse strategiczne dotyczą przedsiębiorstw konkurujących względem siebie. Dotyczą współpracy między aktualnymi lub potencjalnymi konkurentami mającej wpływ na sytuację innych konkurentów, dostawców lub klientów, w obrębie tego samego lub pokrewnego sektora. Chodzi tu m.in. o wzmocnienie swej pozycji na rynku, wpływ na innych konkurentów, rozwój nowych i kosztownych technologii. Przedsiębiorstwa tak współdziałające czasowo i w określonym obszarze ograniczają rywalizację między sobą.

Kartel jest ściślejszą formą współdziałania. Jest to monopolistyczne porozumienie przedsiębiorstw należących do tej samej branży, które poprzez ograniczanie konkurencji między członkami porozumienia dąży do kontroli nad rynkiem, produkcją, sprzedaż, w celu osiągnięcia wyższej rentowności. Kartel jest formą zgrupowania, w której przedsiębiorstwa są zobowiązane umownie do określonego wspólnego działania. Najczęściej porozumienie dotyczy jednolitych cen, warunków transakcji, limitów działalności. Porozumienie kartelowe może być skuteczne, jeśli dotyczy większości przedsiębiorstw działających w danej branży. Dlatego też najlepiej sprawdza się w branżach o małej liczbie przedsiębiorstw wytwarzających masowe, standardowe produkty. Kartele mogą przybierać różne formy. Obok karteli cenowych i limitujących rozmiary produkcji, mogą być kartele regionalne, racjonalizujące, inwestycyjne, rozdziału zysków.

Syndykat to najwyższa forma organizacyjna kartelu, powstająca wtedy, gdy tworzone jest wydzielone przedsiębiorstwo zbytu, przejmujące od uczestników kartelu wszystkie kontakty z odbiorcami, rynkiem. Syndykat włącza się jako samodzielne, posiadające osobowość prawną przedsiębiorstwo, między wytwórców a użytkowników wyrobów. Zanikają bezpośrednie kontakty przedsiębiorstw kartelowych z rynkiem, ograniczana jest samodzielność działania.

Koncentracja jest stałym zjawiskiem towarzyszącym procesom gospodarczym, z różnym natężeniem tego zjawiska w czasie. Przyczyny łączenia się przedsiębiorstw mają charakter techniczno - produkcyjny wynikający z racjonalizacji działalności gospodarczej przy dużej skali działania, finansowy, gdy chodzi o znaczące powiększenie potencjału finansowego, czy też rynkowy. Koncentracja polega na łączeniu działalności w ramach jednego przedsiębiorstwa. Łączące się, bądź wchłaniane przedsiębiorstwa tracą swoją samodzielność gospodarczą, a czasami i osobowość prawną, powstaje nowa jednostka gospodarująca, podporządkowana jednolitemu kierownictwu. Podstawowymi formami koncentracji przedsiębiorstw są: trust, koncern, holding, konglomerat.

Trust to przedsiębiorstwo wielozakładowe zintegrowane pionowo lub poziomo, jak również takie, w którym między zakładami nie występują powiązania produkcyjne. Może być to połączenie samodzielnych przedsiębiorstw, jak też wynik rozwoju wewnętrznego przedsiębiorstwa w postaci wielu zakładów. Jednostki gospodarcze są tu zakładami, czyli nie posiadają samodzielności prawnej. Koncern stanowi też zgrupowanie jednostek, są one jednak prawnie samodzielnymi jednostkami, przedsiębiorstwami. Samodzielność ekonomiczna tych przedsiębiorstw jest w pewnym stopniu ograniczona przez fakt istnienia jednolitego kierownictwa koncernu oraz powiązań kapitałowych między nimi. W grupie są przedsiębiorstwa wiodące, jak również są jednostki podporządkowane.

Forma zgrupowania przedsiębiorstw podobną do koncernu jest holding, który można określić jako grupę samodzielnych z prawnego punktu widzenia spółek powiązanych kapitałowo, w której to grupie wyróżnia się spółka zarządzająca oraz spółki podporządkowane. W klasycznej formie spółka matka posiada kontrolne pakiety akcji lub udziałów innych spółek, i ma z tego tytułu istotny wpływ decyzyjny w stosunku do pozostałych jednostek. Taka spółka zarządzająca, często nie prowadząc żadnej działalności produkcyjnej czy handlowej, spełnia w stosunku do spółek zależnych funkcje decyzyjne, kontrolne, doradcze, koordynuje strategiczną działalność zgrupowanych jednostek. W koncernie przedsiębiorstwo wiodące prowadzi działalność gospodarczą, co jest czynnikiem odróżniającym te dwie formy koncentracji przedsiębiorstw. Zarówno koncerny jak i holdingi traktowane są jako tzw. Grupy kapitałowe, mające obowiązek ogłaszania skonsolidowanych sprawozdań finansowych.

Konglomerat to forma zgrupowania kapitału do prowadzenia różnorodnej, zdywersyfikowanej działalności na różnych rynkach. W obrębie jednej własności następuje połączenie przedsiębiorstw, działalności z różnych gałęzi, branż, często o różnym profilu technologicznym. Między poszczególnymi jednostkami konglomeratu nie ma więzi produkcyjnych i funkcjonalnych, nie są one ani dostawcami ani odbiorcami produktów wytwarzanych przez inne firmy w grupie. Konglomerat może powstawać przez łączenie różnych przedsiębiorstw, bądź przez przejęcie kontrolnych pakietów akcji innych przedsiębiorstw. Zróżnicowanie produkcji może przyczyniać się do optymalizacji łącznego wyniku, zmniejszenia, rozłożenia ryzyka na różne obszary działalności, negocjowania korzystniejszych warunków z kontrahentami.

1.2.1. Zasoby w przedsiębiorstwie.

Przedsiębiorstwa w toku procesów gospodarczych przekształcają czynniki wytwórcze w dobra i usługi. Wielkość zastosowanych w danym czasie czynników określana jest mianem nakładów, zaś wielkość uzyskanych efektów z działalności - wynikami. Mamy, więc tu do czynienia ze strumieniami ilości, bądź wartości wytworzonych dóbr, zastosowanych czynników, poniesionych nakładów pracy, strumieniami mierzonymi jako przepływ w określonym czasie. Zakres, poziom prowadzonej działalności gospodarczej przedsiębiorstwa, jego potencjał uzależniony jest od stanu posiadanych czynników wytwórczych oraz od intensywności ich wykorzystania. Wymierny stan czynników w danym momencie określany jest mianem zasobów. W przedsiębiorstwie zachodzi proces optymalnego wykorzystania ograniczonych zasobów w celu maksymalizacji efektów, mamy, więc do czynienia z ich efektywną alokacją.

W tradycyjnym pojęciu zasobów wyróżnia się trzy ich podstawowe grupy: zasoby naturalne, zasoby pracy oraz zasoby kapitałowe. W teorii i praktyce działania przedsiębiorstwa występuje dodatkowa, duża grupa zasobów, których właściwe wykorzystanie może przyczyniać się w decydującym stopniu do osiągnięcia sukcesu przedsiębiorstwa. Są to niematerialne zasoby przedsiębiorstwa. Zaliczamy do nich nowoczesne systemy informacyjne, technologię, kwalifikacje kadry, kontrakty, licencje, prawa własności, tradycję, kulturę, reputację przedsiębiorstwa, jego kontakty, znaki i marki. W połączeniu z wiedzą i umiejętnościami ta właśnie grupa zasobów stwarza możliwość uzyskania przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa, staje się źródłem jego sukcesu. W epoce społeczeństwa informacyjnego tradycyjne zasoby tracą swoje znaczenie jako czynniki rozwoju gospodarczego. Podstawowym determinantem zdolności rozwojowych przedsiębiorstwa staje się szeroko rozumiana wiedza i informacja.

1.2.2. Główne źródła kapitałów tworzących zasoby przedsiębiorstwa.

Każde przedsiębiorstwo dla prowadzenia swojej działalności wymaga zgromadzenia dwóch podstawowych, równoważnych sobie grup zasobów: finansowych, gromadzonych z różnych źródeł oraz aktywów zarówno materialnych jak i niematerialnych, finansowanych przy pomocy tych właśnie środków. Jest to bilansowe, statyczne ujęcie stanu majątkowo - finansowego przedsiębiorstwa. W ujęciu dynamicznym, uwzględniającym zmiany wielkości w czasie, na działalność patrzymy z punktu widzenia dziejących się tam procesów rzeczowych i finansowych, wzajemnie się przenikających i warunkujących. Zakupom, produkcji, sprzedaży, zmianom w poziomie zatrudnienia, majątku i innym procesom towarzysz zaangażowanie środków finansowych. Ich wielkość decyduje o skali i zakresie działalności przedsiębiorstwa. Zaplanowane procesy rzeczowe wymagają sfinansowania, stąd istnieje potrzeba określenia i pozyskania potrzebnego kapitału. Należy zauważyć, że procesy finansowe, a więc ustalanie potrzeb w tym zakresie, pozyskiwanie kapitału, są elementem wiążącym całokształt działalności, poprzedzają również procesy rzeczowe dziejące się w przedsiębiorstwie. Gromadzenie środków finansowych powinno wyprzedzać działalność rzeczową w takim stopniu, by do czasu uzyskania przychodów ze sprzedaży działalność była prowadzona w sposób niezakłócony.

Zasoby majątkowo - kapitałowe są charakterystyczne dla każdego przedsiębiorstwa. Stanowią one w znacznym stopniu o jego wielkości, potencjale działania, o poziomie jego wartości rynkowej. Nie są to jednak zasoby unikalne, charakterystyczne tylko dla niektórych rodzajów, form organizacyjnych. Każde przedsiębiorstwo żeby działać musi posiadać pewną ilość tych zasobów, i je posiada, odpowiednio zróżnicowanych stosownie do przedmiotu, celu i zakresu działalności. Nie stanowią, więc one istotnego czynnika przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa w stosunku do innych. Coraz większego znaczenia w tym względzie nabierają inne zasoby, jak np. ludzie z ich kompetencjami, wiedzą, systemy informacyjne, i inne czynniki sukcesu przedsiębiorstwa. Rola zasobów majątkowo - kapitałowych maleje wraz z odejściem ery produkcji przemysłowej, materiałochłonnej, zmniejszaniem znaczenia gospodarki tradycyjnej, czy posiadaniem bogactw naturalnych. Nie oznacza to oczywiście negowania roli tych zasobów. Bez nich nie byłoby przedsiębiorstwa, ich optymalne wykorzystanie przynosi wymierne korzyści w postaci wzrostu efektywności, poprawy pozycji konkurencyjnej, postępu technologicznego.

Istotą długookresowego funkcjonowania firmy jest maksymalizacja korzyści jego właścicieli. Jest to równoznaczne z podnoszeniem wartości posiadanego przedsiębiorstwa. Wynika z tego stałe dążenie do rozszerzania profilu działalności, rozszerzania rynku zbytu, poszukiwania nowych możliwości rozwojowych, czyli do ogólnie rozumianej ekspansji. By temu sprostać, konieczne jest podejmowanie w przedsiębiorstwie inwestycji oraz określanie kapitałów potrzebnych do ich sfinansowania oraz utrzymania ciągłości bieżących procesów gospodarczych. Zatem, inwestycje oraz finansowanie, wzajemnie się ze sobą przeplatają w procesach planowania i podejmowania decyzji strategicznych w przedsiębiorstwie.

Z zależności, jakie zachodzą w obrębie zasobów finansowych wynika istota i rola procesów finansowania w przedsiębiorstwie. Decyzje zarządcze, podejmowane w tym zakresie dotyczą:

1. Ustalenia podstawowych zasad planowania, kontroli oraz bieżącego zarządzania finansami przedsiębiorstwa

2. Ustalenia całkowitych zasobów finansowych potrzebnych do uruchomienia, prowadzenia i rozwoju działalności

3. Zapewnienia płynności finansowej w długim horyzoncie czasowym

4. Maksymalizowania nadwyżki finansowej przedsiębiorstwa, czyli osiągania długookresowej rentowności

5. Kształtowania struktury kapitałowej, tak, by zapewnić wzrost rentowności kapitałów właścicieli

6. Zapewnienia jak największej, w danych warunkach, wartości firmy.

Podsumowując, finansowanie to wszystkie przedsięwzięcia w przedsiębiorstwie, które zapewniają przedsiębiorstwu kapitał i które służą kształtowaniu optymalnej struktury kapitałowej. To jednocześnie proces, w którym można wyróżnić następujące funkcje:

1. Określenie potrzeb kapitałowych i finansowych przedsiębiorstwa

2. Kierowanie dopływem środków finansowych

3. Kształtowanie wyniku finansowego

4. Kierowanie wykorzystaniem środków finansowych

5. Kontrola wykorzystania środków finansowych

6. Badanie i analiza odchyleń pomiędzy przyjętym planem finansowym a jego realizacją

7. Kierowanie finansowym zabezpieczeniem od ryzyka niewypłacalności.

Kapitał stosowany do sfinansowania majątku przedsiębiorstwa można generalnie podzielić na kapitał własny i obcy. Kryterium wyodrębnienia tych rodzajów jest pozycja prawna dawcy kapitału. Innym kryterium podziału kapitału jest źródło jego pochodzenia w stosunku do przedsiębiorstwa. I tu można spotkać określenia: kapitał wewnętrzny i zewnętrzny.

Te kryteria są podstawą ustalenia generalnych różnic, jakie zachodzą między kapitałem własnym i obcym. Kapitał własny jest odzwierciedleniem sfinansowania podjęcia działalności przez przedsiębiorstwo i podwyższenia związanego z rozwojem firmy. Cechą charakterystyczną kapitału własnego jest długoterminowość i zmienność. Kapitał wniesiony w uruchomienie przedsiębiorstwa jest w trakcie działalności uzupełniany, podwyższany, może być także obniżany. Jest on trwale związany z funkcjonowaniem firmy. Podmiot wnoszący kapitał własny z reguły nie ma prawa do zwrotu kapitału i otrzymania odsetek, lecz uczestniczy w podziale wypracowanego zysku netto, lub w majątku w przypadku likwidacji przedsiębiorstwa. I tym generalnie różni się kapitał własny od obcego.

Finansowanie rozwojem działalności przedsiębiorstwa może odbywać się ze źródeł zewnętrznych i wewnętrznych. Zewnętrznym źródłem podwyższenia kapitału własnego jest emisja akcji, dopłaty akcjonariuszy, wspólników, wzrost udziałów, wkłady, wpisowe, dotacje. Ważnymi składnikami finansowania wewnętrznego przedsiębiorstwa jest samofinansowanie, przez które rozumie się wykorzystanie nadwyżki finansowej, czyli zysku netto i amortyzacji. Chodzi tu o część zysku pozostającą do dyspozycji przedsiębiorstwa. Odpisy amortyzacyjne od użytkowanego majątku trwałego są sposobem finansowania nie tylko prostej, ale i rozszerzonej reprodukcji tego majątku.

Kapitały obce mają zawsze charakter zewnętrzny w stosunku do przedsiębiorstwa. Ich cechą charakterystyczną jest czasowość wykorzystania środków obcych, konieczność zwrotu w określonym terminie, jak i odpłatność za możliwość wykorzystania tych kapitałów. Kapitał obcy dopływa do przedsiębiorstwa poprzez powiązania firmy z rynkiem pieniężnym i kapitałowym, drogą wykorzystania szczególnych form finansowania. Również ważną cechą kapitału obcego jest brak wpływu pożyczkodawcy na decyzje firmy jako całości. Może on mieć jedynie wpływ na wykorzystanie konkretnego kredytu i poddawać kontroli proces jego wykorzystania. Kolejną, istotna cechą wyróżniającą kapitał obcy, jest fakt uprzywilejowania dawców kapitału obcego w przypadku likwidacji bądź upadłości przedsiębiorstwa. Roszczenia ich są, bowiem regulowane w pierwszej kolejności przed roszczeniami właścicieli. Pożyczkodawca otrzymuje gwarancję zwrotu pożyczonego kapitału wraz z odsetkami. Takiej gwarancji właściciel nie posiada, może jedynie jej oczekiwać.

1.2.3. Zasoby majątkowe przedsiębiorstwa

Z bilansowego punktu widzenia wyróżnia się dwie podstawowe grupy składników majątkowych: majątek trwały oraz majątek obrotowy. Różnią funkcjami spełnianymi w procesie działalności, odznaczają się odmiennymi właściwościami, czego konsekwencją jest zróżnicowany sposób wykorzystania oraz zmiany ich wartości. Majątek trwały w zasadniczym stopniu decyduje o możliwościach wytwórczych firmy. Jego stan i rozwój, stopień nowoczesności oraz poziom wykorzystania są zasadniczymi determinantami działalności każdego przedsiębiorstwa. Majątek trwały jest zaangażowany w przedsiębiorstwie na okres dłuższy niż jeden rok. Uczestnicy w wielu cyklach działalności, zużywając się stopniowo, przenosząc na produkty przez niego wykonane jedynie część swojej wartości. To powoduje, że majątek trwały jest mało elastyczny, nie można go na bieżąco dostosowywać do poziomu wykorzystywanych mocy produkcyjnych. Jego rozwój dokonuje się w długim czasie, na podstawie długofalowych, strategicznych decyzji. Rozwój majątku, procesy inwestycyjne, wiążą się z koniecznością wydatkowania na ogół dużych kwot pieniężnych, poszukiwaniem źródeł finansowania tej działalności. Wymienione cechy powodują, że majątek trwały obciążony jest dużym ryzykiem. Oznacza to, że nie zawsze poniesione nakłady inwestycyjne zostaną zwrócone w postaci przyszłego do- chodu. Analiza ekonomiczna jest instrumentem wspomagającym proces decyzyjny w tym zakresie, pozwalającym na ocenę produktywności majątku, tak w wymiarze długookresowym, jak i działań operacyjnych.

Majątek trwały przedsiębiorstwa obejmuje trzy podstawowe grupy: rzeczowy majątek trwały, wartości niematerialne i prawne, finansowy majątek trwały. Zalicza się do niego także należności długoterminowe. Majątek trwały w zależności od przy- jętego kryterium klasyfikuje się różnie, np. z punktu widzenia jego zastosowania dzieli się go na produkcyjny i finansowy, z punktu widzenia prawa własności na własny i obcy (np. leasingowany), z punktu widzenia elastyczności na mniej (budynki, budowle) lub bardziej elastyczny (narzędzia, środki finansowe).

Do wartości niematerialnych i prawnych w bilansie zalicza się nabyte przez przedsiębiorstwo prawa majątkowe nadające się do gospodarczego wykorzystania (przykładowo: prawo wieczystego użytkowania gruntu, prawa autorskie, patenty, znaki towarowe, programy komputerowe, i inne), których okres użytkowania przekracza rok. Do wartości tych zalicza się również inne składniki, z których najważniejszym jest wartość firmy. W ogólnym ujęciu do zasobów niematerialnych, jak to wcześniej przedstawiono, zalicza się także wartości, których nie da się ująć w bilansie, takie jak: wiedza, umiejętności, koncesje, układy, itp. Finansowy majątek trwały obejmuje inwestycje w formie lokat kapitałowych. Mogą to być udziały i akcje, papiery wartościowe, udzielone pożyczki długoterminowe.

Podstawowe znaczenie w strukturze majątku trwałego ma majątek rzeczowy, a w nim środki trwałe, albowiem one obok ludzi są ważnym czynnikiem wytwórczym każdej firmy. W skład majątku rzeczowego w bilansie wchodzą środki trwałe podzielone na pięć grup (grunty własne, budynki i budowle, urządzenia techniczne i maszyny, środki transportu, pozostałe środki trwałe), inwestycje rozpoczęte oraz zaliczki na poczet inwestycji. Podstawą podziału środków trwałych jest ich klasyfikacja rodzajowa. Zależnie od przeznaczenia technologicznego lub użytkowego dzieli się w niej środki na osiem głównych grup, które są przedmiotem dalszego, bardziej szczegółowego podziału. Jest to układ bardziej rozbudowany (dostępny najczęściej w wykazach środków trwałych w przedsiębiorstwie) w porównaniu do bilansowego zestawienia środków, i lepiej odpowiadający potrzebom analitycznym. Jego struktura jest następująca: budynki, budowle, maszyny energetyczne, maszyny i urządzenia ogólnego zastosowania, maszyny i urządzenia specjalistyczne, urządzenia techniczne, środki transportowe, narzędzia i przyrządy.

Każdy z tych środków spełnia w przedsiębiorstwie odmienne funkcje. Obok Środków o przeznaczeniu produkcyjnym lub usługowym, które bezpośrednio uczestniczą w podstawowej działalności, istnieją środki obsługujące procesy pomocnicze, jak również środki nieprodukcyjne. Okres użytkowania środków trwałych przekracza jeden rok, a wartość początkowa jest normatywnie określona, zwiększająca się w czasie. W bilansie środki trwałe ujmowane są w wartości netto, która jest różnicą między wartością początkową środków a dotychczasowym poziomem ich umorzenia. Układ strukturalny majątku przedsiębiorstwa jest zróżnicowany zależnie od branży, w której działa przedsiębiorstwo, jak i od jego specyfiki. Wysoki udział majątku trwałe- go jest charakterystyczny dla sektora przemysłowego. W przedsiębiorstwach przewozowych w strukturze dominują środki transportowe, w przedsiębiorstwach wodno - kanalizacyjnych - budowle, na które składa się głównie infrastruktura sieciowa. Generalną tendencją jest zmniejszanie się udziału środków infrastrukturalnych (budynków i budowli) na rzecz maszyn, urządzeń, aparatów, narzędzi. Świadczy to o postępie technicznym, o procesie zastępowania pracy żywej pracą uprzedmiotowioną.

Celem gospodarowania majątkiem trwałym jest takie jego wykorzystanie, które przy najmniejszym jego zużyciu pozwala na osiągnięcie pożądanego efektu. Decyzje zarządcze podejmowane w zakresie gospodarowania majątkiem trwałym dotyczą przede wszystkim: regulowania jego zasobów (zakup, procesy inwestycyjne, modernizacyjno-remontowe), finansowania rozwoju majątku (środki własne, obce -np. kredyt, leasing, itp.), efektywności wykorzystania (produktywność i zyskowność środków, relacje do wielkości zatrudnienia, wielkość zużycia i procesy odtwarzania, postęp techniczny). W działalności przedsiębiorstwa zachodzą ciągłe zmiany jakościowe i ilościowe środków trwałych. Ma to wpływ na poziom środków, ich strukturę, kształtuje koszty i uzyskiwane efekty, a w relacji do rozmiarów działalności wyznacza efektywność wykorzystania środków.

Majątek obrotowy przedsiębiorstwa składa się z majątku rzeczowego (zapasów) oraz majątku finansowego (należności i środki pieniężne). Składniki majątku obrotowego przedsiębiorstwa, co wynika z samej jego istoty, znajdują się w ciągłym ruchu, stale są odnawiane. Wszystkie procesy krążenia składników majątku obrotowe- go w przedsiębiorstwie tworzą cykl obrotowy. Stanowi on odzwierciedlenie czasu, jaki upływa od wydatkowania środków pieniężnych na zakup czynników produkcji do momentu uzyskania przychodów ze sprzedaży towarów lub usług wytworzonych dzięki zastosowaniu tych czynników. Nazywany jest on często cyklem gotówkowym. Analiza cyklu obrotowego przedsiębiorstwa stanowi podstawę do oceny sprawności i efektywności zarządzania majątkiem obrotowym.

Zapasy zapewniają ciągłość działania przedsiębiorstwa we wszystkich fazach gospodarowania. Konieczność tworzenia zapasów wynika z wielu przyczyn, takich jak np.: nie pokrywanie się podaży surowców, materiałów i towarów z zapotrzebowaniem na nie w czasie, rozbieżności w przestrzennym rozmieszczeniu tych środków u dostawców i odbiorców, wahaniach w terminach i wielkości dostaw, wahaniach produkcji i sprzedaży, potrzeby gromadzenia zapasów sezonowych, interwencyjnych, konieczność przerobu handlowego, itp.

Kształtowanie się zapasów w czasie uzależnione jest od szeregu czynników po- wodujących dopływ surowców, towarów oraz ich odpływ. W rezultacie stany zapasów osiągają swój poziom maksymalny lub minimalny zależnie od tempa i natężenia podaży i popytu.

Zapasy to środki obrotowe o rzeczowym charakterze, stanowiące surowce, materiały, produkcję w toku, półfabrykaty, wyroby gotowe oraz towary. W porównaniu do pozostałych grup majątku obrotowego cechuje je najniższy stopień płynności.

Działania i decyzje związane z pozyskiwaniem, utrzymywaniem i wykorzystywaniem zapasów w przedsiębiorstwie określa się mianem gospodarki zapasami. Prawidłowa gospodarka zapasami powinna polegać na takim ich kształtowaniu, odpowiednio do czynników na niewpływających, aby utrzymywane zapasy były optymalne, tzn. takie, które zapewniają ciągłe, terminowe i odpowiednie, co do wielkości, zabezpieczenie potrzeb odbiorców, czy też produkcji, przy najmniejszych nakładach finansowych na pozyskanie i utrzymywanie zapasów.

Każde przedsiębiorstwo w toku swojej działalności wytwórczej zużywa surowce, materiały, części zamienne, itp. Utrzymuje właściwy poziom zapasów, a zużycie materiałowe jest ciągle uzupełniane nowymi dostawami. Sfera zaopatrzenia w istotnym stopniu wpływa na efektywność gospodarowania rzeczowym majątkiem obrotowym. Na procesy zakupu można patrzeć w ujęciu planistycznym, pozwalającym na rozwiązanie podstawowych problemów zaopatrzeniowych dotyczących przyszłych okresów oraz w przekroju analitycznym, umożliwiającym znalezienie odpowiedzi na pytania dotyczące racjonalności zaopatrzenia w okresach minionych. W planowaniu zakupu wykorzystywany jest rachunek ekonomiczny, atypowe decyzje w tym zakresie są następujące: wybór dostawcy, ogólna wielkość zakupów w przyszłym okresie oraz optymalna wielkość pojedynczej dostawy, wybór przewoźnika, układ powiązań przewozowych -plan transportowy. W analizie procesów zakupu przedmiotem wnikliwej i systematycznej obserwacji są takie obszary działalności zaopatrzeniowej jak na przykład: cykle i rytmiczność dostaw, jakość dostarczanych pro- duktów, warunki cenowo-kredytowe oferowane przez dostawców, itp.

Wybór dostawcy jest jednym z ważniejszych składników polityki zaopatrzeniowej firmy. Zastosowanie rachunku ekonomicznego pozwala na dokonanie wyboru z efektywnościowego punktu widzenia. W przedsiębiorstwie handlowym składnikami rachunku, liczonymi dla każdego z potencjalnych dostawców, są:

1. Możliwe do uzyskania efekty ustalane w postaci marży brutto (różnica między wartością sprzedanych towarów w cenach detalicznych a wartością ich zakupu)

2. Koszty wiążące się z realizacją każdego wariantu dostaw,

3. Kryterium wyboru dostawcy, którym jest maksymalizacja kwoty zysku kalkulacyjnego (różnica między marżą brutto a kosztami).

Należności przedsiębiorstwa obejmują głównie należności od odbiorców. Są efektem odroczenia zapłaty za dostarczone produkty i usługi. Odroczenie to oznacza w istocie rzeczy udzielenie odbiorcy kredytu, a poziom należności świadczy o zakresie tego kredytowania.

Kredytowanie odbiorców jest konsekwencją prowadzonej przez przedsiębiorstwo polityki w tym zakresie. Wymaga ona podejmowania określonych decyzji zarządczych, z których najważniejszym i są: ustalenie długości czasu kredytowania odbiorców, określenie wielkości upustów oferowanych nabywcom przy płatnościach gotówkowych, ustalenie sposobów windykowania należności i ograniczania ryzyka, oszacowania kryteriów ocen wiarygodności potencjalnych odbiorców. Wybór konkretnych działań w zakresie polityki kredytowej przedsiębiorstwa, może wywoływać określone skutki, pozytywne oraz negatywne. Wydłużenie okresu kredytowania odbiorców bądź liberalizacja oceny ich wiarygodności, może przyczynić się do wzrostu poziomu osiąganych przychodów i generowanych zysków. Jeśli jednocześnie przedsiębiorstwo musi poszukiwać dodatkowych źródeł na sfinansowanie swej bieżącej działalności, to taka sytuacja może wywołać również powstanie kosztów. Konieczna jest wobec tego kalkulacja pozwalająca stwierdzić, co jest dla firmy bardziej opłacalne w konkretnych warunkach rynkowych. Czy będzie to zwiększenie poziomu należności, czy utrzymywanie ich na dotychczasowym poziomie? Z drugiej zaś strony,, rygorystyczna polityka kredytowa stosowana wobec odbiorców może spowodować zmniejszenie wolumenu przychodów, kurczenie rynków zbytu, czyli w efekcie końcowym zmniejszanie zysków generowanych przez przedsiębiorstwo. Jak z tego wynika, polityka kredytowa przedsiębiorstwa stanowi obszar decyzyjny, który ma istotne znaczenie w kształtowaniu jego dochodów. Musi uwzględniać rozwiązania stosowane przez konkurencję, dopasowywać się do zmiennych warunków funkcjonowania, zmian koniunktury itp.

Gotówka i krótkoterminowe papiery wartościowe stanowią najbardziej płynną część zasobów przedsiębiorstwa. Potrzeba utrzymywania gotówki w przedsiębiorstwie wynika z trzech motywów:

1. Transakcyjnego -na regulowanie bieżących zobowiązań, przeciwdziałanie negatywnym skutkom utraty płynności,

2. Ostrożnościowego -potrzeba posiadania gotówki na nieprzewidziane wydarzenia,

3. Spekulacyjnego -na korzystanie z pojawiających się okazji przynoszących zysk,

np. zakup produktów po okazyjnych cenach.

Zarządzanie gotówką w przedsiębiorstwie powinno polegać przede wszystkim na planowaniu, analizie i kontroli przepływów środków pieniężnych. Jest to możliwe poprzez stosowanie rachunków przepływów pieniężnych w bieżącej, codziennej działalności przedsiębiorstwa. Można z nich, bowiem otrzymać informacje, jakie są wpływy gotówki do firmy, jakie wydatki gotówkowe, czy pojawiają się niedobory środków pieniężnych, jak wobec tego im przeciwdziałać itp. Zarządzanie środkami pieniężnymi przedsiębiorstwa ma na celu:

1. Przyspieszenie dyspozycyjności wpływów gotówkowych, poprzez skracanie czasu ich obiegu,

2. Lokowanie przejściowych nadwyżek środków pieniężnych w sposób zapewniający odpowiednie korzyści,

3. Pozyskiwanie najtańszych źródeł finansowania niedoborów gotówki w przedsiębiorstwie,

4. Utrzymywanie stanu środków pieniężnych na takim poziomie, który zapewni niskie koszty jego utrzymywania oraz racjonalne dochody wynikające z ich obrotu.

1.2.4. Zasoby ludzkie

W procesie funkcjonowania przedsiębiorstwa wykorzystywane są wszystkie jego zasoby, w tym także ludzkie. Mogą być one inaczej określane jako zasoby siły roboczej lub zasoby pracy. Pracowników uważa się za jeden z najważniejszych zasobów, jakimi dysponuje przedsiębiorstwo, a ich rola systematycznie rośnie, przy malejącym znaczeniu zasobów materialnych i kapitałowych. Każde przedsiębiorstwo składa się przede wszystkim z zatrudnionych tam ludzi, którzy decydują o sposobach wykorzystania wszystkich pozostałych zasobów. Zmianie ulega podejście, cechy, z których punktu widzenia oceniana jest przydatność pracowników dla przedsiębiorstwa. W okresie produkcji masowej, powtarzalnej, kiedy celem była maksymalizacja procesu wytwarzania, podstawowe znaczenia miał ilościowy wymiar zatrudnienia, niska cena pracy. Malejące znaczenia przemysłu w gospodarce, postęp technologiczny wywołujący wzrost społecznej wydajności pracy, rozwój informatyczny przedsiębiorstw spowodował, że zasoby pracy przestały być oceniane. z ekstensywnego punktu widzenia. Coraz większego znaczenia zaczynają nabierać kwalifikacje i umiejętności pracowników. W połączeniu z rozwojem technologicznym mamy, więc do czynienia z intensyfikacją procesu pracy. Proces ten wywołuje także określone skutki w skali makrospołecznej. Zmniejsza się zatrudnienie w działalności wytwórczej, radykalnie zwiększa się udział zatrudnienia w szeroko rozumianej sferze usług. Negatywnym skutkiem tego procesu może być także rosnące bezrobocie, a skutki tego procesu w przyszłości są trudne do przewidzenia.

Pojęcie zasobów ludzkich obejmuje pracowników zatrudnionych w przedsiębiorstwie wraz z ich wykształceniem, doświadczeniem, kwalifikacjami zawodowymi, wykonywaną pracą, stosunkami międzyludzkimi i umiejętnościami porozumiewania się. Na tak określone zasoby można, więc patrzeć tak z ilościowego, jak i jakościowego punktu widzenia.

Podstawowymi czynnikami kształtującymi liczbę zatrudnionych i strukturę kadr w przedsiębiorstwie są :

1. Charakter funkcji przedsiębiorstwa (np. rodzaj produkcji) i skala jego działania,

2. Wykorzystywane technologie determinujące charakter czynności pracowników,

pracochłonność operacji i wydajność pracy,

c. Pozatechnologiczne czynniki określające wydajność pracy,

d. Dostępność kadry i koszty osobowe, możliwość obniżenia kosztów przy zmianie poziomu i struktury zatrudnienia,

e. Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne,

f . Normy prawne dotyczące warunków pracy.

Poziom zatrudnienia w przedsiębiorstwie może być określany za pomocą liczby zatrudnionych - w osobach lub za pomocą czasu pracy wymaganego od pracownika, czyli zatrudnienie wyrażone liczbą etatów. Przedsiębiorstwa dążą do racjonalizacji zatrudnienia mając na względzie dostosowanie poziomu i kwalifikacji zatrudnionych do wielkości i rodzaju realizowanych zadań. Analiza czynników kształtujących wielkość zatrudnienia pozwala na prowadzenie takiej polityki, która przyczynia się do wzrostu wydajności pracy oraz satysfakcji z pracy w przedsiębiorstwie...

W jakościowym spojrzeniu za zasoby pracy w przedsiębiorstwie decydujące znaczenie ma wiedza, kwalifikacje i umiejętności pracowników. Formalne kwalifikacje i j określane są przez poziom wykształcenia, który oznacza wiedzę i warunkuje możliwość dostosowania się pracownika do wymagań pracodawcy. Wzrost kwalifikacji; jest charakterystyczny nie tylko dla kadry kierowniczej,.ale także .w coraz większym stopniu dla personelu wykonawczego. Podnosi się przeciętny poziom wykształcenia pracowników, zwiększa zapotrzebowanie na fachowców przygotowanych do spełniania wymogów bieżących i przyszłych zadań. Wiedza staje się głównym czynnikiem wytwórczym, czego konsekwencją jest kształtowanie się nowych sposobów organizacji wielu dotychczasowych rodzajów działalności, zmiany w strukturach i sposobach zarządzania przedsiębiorstwem.

Dla przedsiębiorstwa ważne znaczenie mają także cechy osobowościowe pracowników, jak: inteligencja, kreatywność, zdolności komunikowania się z innymi, krytycyzm, twórcze podejście do problemów, gotowość do podjęcia ryzyka, postawy, zachowania się, motywacja do pracy, itp.

W całej strukturze zatrudnienia, na tle różnych grup pracowniczych, decydującą rolę w sprawnym funkcjonowaniu i rozwoju przedsiębiorstwa, ma kadra kierownicza. Ich szczególna rola wynika z funkcji, jakie pełnią w przedsiębiorstwie:

l. Kierownicy pracują z ludźmi i poprzez ludzi, z każdym, i na każdym szczeblu, wewnątrz i na zewnątrz przedsiębiorstwa. Współpracując ze sobą stanowią kanały komunikacji w przedsiębiorstwie.

2. Kierownicy są odpowiedzialni i ponoszą odpowiedzialność nie tylko za własną pracę, ale i za pracę innych.

3. Kierownicy doprowadzają do równowagi między konkurencyjnymi celami i ustalają priorytety.

4. Kierownicy muszą myśleć analitycznie i syntetycznie.

5.Kierownicy pełnią role rozjemców, polityków, dyplomatów w swoim przedsiębiorstwie.

6. Kierownicy podejmują trudne decyzje.

Pełnią, więc różne role w swoich organizacjach, a umiejętność rozpoznania tych ról, ich "zagranie", charakteryzuje skutecznego kierownika. Kwalifikacje kierownicze są talentami niezbędnymi do skutecznej realizacji celów i zadań przedsiębiorstwa. Obok wykonywania rozlicznych ról kierownicy muszą dysponować konkretnymi kwalifikacjami niezbędnymi do powodzenia w pracy. Wymagania w tym zakresie obejmują posiadanie :

1. Gruntownej wiedzy mikro- i makroekonomicznej,

2. Podstawowej wiedzy finansowej i zdolności analitycznych,

3. Wiedzy organizacyjno -marketingowej,

4. Podstawowej wiedzy pracowniczej oraz interpretacji prawa,

5. Znajomości języków obcych.

Niezależnie od powyższych wymogów cenione są takie cechy osobowości jak umiejętność podejmowania decyzji, prowadzenia negocjacji, współpracy z ludźmi, podejmowania ryzyka, nawiązywania kontaktów z ludźmi, kreatywność, itp.

Gospodarowanie zasobami ludzkimi w przedsiębiorstwie wiąże się z koniecznością rozwiązywania szeregu problemów dotyczących pozyskiwania, utrzymywania i rozwoju pracowników, kierowania stosunkami między pracowniczymi, oceny efektywności pracy, motywowania, rotacji kadry, zapewnienia odpowiednich warunków pracy, itp.

Por. ” pod. Red. J. Kortana „Podstawy ekonomiki i zarządzania przedsiębiorstwem”, C. H. Beck, Warszawa 1997, s. 72-73; S. Sudoł, „Przedsiębiorstwo-podstawy nauki o przedsiębiorstwie” TNOiK, Toruń 1999, s. 41-43

L. Garbarski, U. Kłosiewicz, R. Nowacki, A. Olejniczuk-Merta, B. Słomińska „Zarządzanie marketingowe małym i średnim przedsiębiorstwem”, PWN, Warszawa 1999, s. 57- 58

K. Obłój „Strategia organizacji”,PWE, Warszawa 1998,s.44

K. Obłój „Strategia organizacji”,PWE, Warszawa 1998,s.45

R. W. Griffin „Podstawy zarządzania organizacjami”, PWN, Warszawa 1999, s. 200-203

pod. Red. M. Strużyckiego „Zarządzanie przedsiębiorstwem”,Diffin, Warszawa 2002, s.108

M. Strużycki „Przedsiębiorstwo- rynek- efektywność”, PWN, Warszawa 1991, s. 68-69

J. Chwałek „Innowacje w handlu. Strategia rozwoju przedsiębiorstwa”, PWE, Warszawa 1992, s. 43

J. Kołtowska - Rudnik „Spółki osobowe - ułomne osoby prawne”, „Gazeta Prawna”, nr 120/2000

pod. Red. S. Dyki „Spółdzielczość- drogi transformacji do gospodarki rynkowej”,. SGH, Warszawa 1994, s.95

A. Kuhnemann „Formy przedsiębiorstw”, , op. Cit., s.136. pod. Red. M. Strużyckiego „Zarządzanie przedsiębiorstwem”,Diffin , Warszawa 2002

M. Romanowska „Alianse strategiczne przedsiębiorstw”, PWE, Warszawa 1997, s. 15

M. Sierpińska „Zarządzanie płynnością finansową w przedsiębiorstwie”, PWN, Warszawa 1997, s. 220 - 221

pod. Red. T. Gołębiewskiego „Przedsiębiorstwo na rynku międzynarodowym”, PWN, Warszawa 1994, s. 171

pod. Red. M. Strużyckiego „Podstawy zarządzania przedsiębiorstwem”, SGH, Warszawa 1998, s. 129

38

---