Geografia jako nauka i podział nauk geograficznych

I. Pochodzi od greckich słów geo - Ziemia i grapho - piszę, opisuję

1. Przez wiele lat zajmowała się opisem powierzchni Ziemi

2. Za twórcę pojęcia „geografia” uznaje się Erastotenesa z Cyreny (III/II w pne)

3. Współcześnie - ze względu na zróżnicowanie tematyki i metod badań - używamy terminu „nauki geograficzne”. Ich cechą wspólną jest analizowanie przestrzennych relacji miedzy zjawiskami zachodzącymi na Ziemi oraz wyjaśnienie wzajemnych powiązań. Te relacje i powiązania miedzy środowiskiem geograficznym a działalnością społeczeństw.

4. Według Stanisława Leszczyckiego (1962) nauki geograficzne można podzielić na:

• działy (dyscypliny nauk)

• specjalizacje

Różnią się one przedmiotem i metodami badań. W niektórych gałęziach wydziela się specjalizacje - jest to motywowane bogatą literaturą, własnymi metodami (np. geografia migracji w ramach geografii ludności)

5. W ramach nauk geograficznych wyróżnia się następujące działy:

• geografia fizyczna

• geografia ekonomiczna

• geografia regionalna - kryteria podziału, zależności

• kartografia - prezentacja graficzna badań

• geografia historyczna

• geografia matematyczna (astrologiczna)

• geografia stosowana (medyczna, wojskowa - analizy dotyczące lokalizacji baz wojskowych)

6. Geografia ekonomiczna zwana też społeczno-ekonomiczną lub gospodarczą bada wzajemne oddziaływani człowieka na zastane przez niego środowisko geograficzne. Tak więc przedmiotem badań są struktury przestrzenne i procesy zachodzące w ramach systemu: środowisko przyrodnicze - społeczeństwo.

7. W ramach geografii ekonomicznej wydziela się gałęzie - dyscypliny szczegółowe:

• geografia ludności - migracje, koncentracje, struktura

• geografia osadnictwa - badanie i analiza jednostek osadniczych

• geografia przemysłu

• geografia komunikacji (transportu i łączności)

• geografia usług

• geografia polityczną

• geografia turystyki (turyzmu)

Niektórzy badacze wyróżniają jeszcze inne dyscypliny szczegółowe.

Wielkie miasta świata

Droga do rozwoju, która postawiła pewne miasta na szczycie hierarchii ówczesnego świata (były to głównie stolice wielkich imperiów):

1. starożytna cywilizacja mykeńska - cywilizacja grecka, w pewnym okresie, ok. 1500 lat p.n.e. Mykeńczycy przejęli terytoria kreteńskie (były one najbogatsze w ówczesnym świecie - rozwinięty handel, pałace), wyróżnili się poprzez fakt, iż opanowali wytwarzanie i handel brązem - metal ten stał się dominującym towarem, powstawały z niego narzędzia i broń, producenci i sprzedawcy uzyskiwali krociowe zyski. Kreteńczycy stali się monopolistą na rynku brązu, w związku z tym, oprócz tego handlowali żywnością i wyposażeniem statków, mieli szeroko rozwinięte kontakty na nowe ziemie, zdominowali handel na Morzu Śródziemnym. Tak naprawdę bitwa o Troję była spowodowana przez Agamemnona króla mykeńskiego, który chciał powiększyć wpływy handlowe w Troi na wybrzeżu.
   Przyczyny upadku: nastąpiło złamanie monopolu przez cypryjskich kupców, którzy wykryli nowe złoża metali wchodzących w skład brązu, czyli miedzi, ołowiu i cyny, rozmieszczone w Ameryce Płd. Zaczęli wytwarzać wyroby z brązu, a Mykeńczycy chylili się ku upadkowi, jednak byli najpotężniejszym państwem i miastem w basenie Morza Śródziemnego poprzez swoje piękne pałace, wytwory sztuk, które były na najwyższym poziomie. Naród mykeński dzięki handlowi doszedł do wysokich osiągnięć w sferze finansowej i co za tym idzie w sferze kulturowej.

2. Wenecja - w IX w (Pl- prawie że nieprzebyte bory) uzyskała w miarę dużą niezależność od władcy, zaczęła się rządzić samodzielnie na wzór państw miast starożytnej Grecji, było to podstawowe źródło szybkiego wzrostu gospodarczego i bogactwa i potęgi Wenecji. Państwa podporządkowane władzy królów, księży, pracowały pod tejże władzą. Wenecja rządziła się prawami republikańskimi, a władze sprawowała ok. 200 najważniejszych rodzin z dożem. Zdawali sobie sprawę, że handel jest dźwignią rozwoju i prowadzili kroki ku zachęcaniu do handlu. Miała ona niemałe terytorium oraz w głąb lądu, czyli Padwa i wybrzeże po tej stronie Adriatyku, jak i po drugiej dzisiaj tzw. jugosłowiańskiej. Dzięki zdolnościom swoich ludzi, zwłaszcza kupieckim, rozwinął się handel, który przyczynił się do spirali narastających czynników rozwoju tego państwa:

• Handel na wielką skalę zaczął wymagać zaciągania pożyczek na dosyć kosztowne wyprawy, penetrowali w głąb krajów Afryki, jak i Azji bliższej i dalszej, ryzykowne wyprawy i kosztowny interes. Powstawały kantory, pożyczki, czy lichwiarze, którzy się sami bogacili, ale także doprowadzali do bogacenia się ludzi związanych z handlem i żeglugą. Rozwijała się sztuka budowy statków, nawigacji, walki na morzu, rozmaite sposoby handlu i jego finansowanie. W Wenecji zaczęła wyrastać nowa grupa ludzi, która żyła z tego obrotu finansowego, co można by nazwać obecnymi bankierami. Zaczęły powstawać zalążki innych działań, które były ściśle z handlem związane, wytwórczość na małą i na większą skalę. Arsenał - wielka stocznia produkująca stal, statki i uzbrojenie, po wynalezieniu prochu wytwarzano kule, armaty i muszkiety. W szczytowym okresie w XV w. w stoczni pracowało ok. 15 tys. ludzi, gdy w Krakowie ludność wynosiła 10 tys. była to wielka fabryka, a nie manufaktura. Rozwinięty handel i systematycznie powiększana wielkość floty weneckiej biła w oczy konkurentów, ale miała pozycję dominującą. Obecny wygląd zawdzięcza przede wszystkim bogactwu i zapobiegliwości swoich dożów, kupców i rodzin zarządzających republiką wenecką. W końcu XV w po wynalezieniu druku w Wenecji wydrukowano 1400 dzieł, a we Florencji tylko 20 kila, a Rzym ponad 100. Wraz ze wzrostem bogactwa następowało również rozszerzenie wiedzy i rozwój kulturalny. Budżet Wenecji był porównywany do budżetu takich państw jak Królestwo Anglii. Głównym źródłem potęgi miasta był dalekosiężny handel.

3. Genua - republika; konkurencja dla Wenecji, port od czasów starożytnych, rozwijała się po drugiej stronie Płw. Apenińskiego i była bardziej skierowana na państwa takie jak Hiszpania, Portugalia. Zaowocowało to tym, że po odkryciu Ameryki i zwiększonej penetracji Hiszpanów i Portugalczyków tamtych terenów, zaczęło masowo napływać do kraju złoto i srebro. Mieli z tego wysokie zyski i zajmowali wysokie miejsce wśród innych miast pod względem finansowym, handlowym i militarnym. Wenecja zaczęła upatrywać przyczyn swojej gorszej koniunktury w powodzeniu Genui i dlatego zniszczyła ją militarnie, niszcząc flotę wojenną Genui i mocno nadwerężając jej flotę handlową. Genua zaczęła tracić swoją dominującą pozycję. Na tych handlowych relacjach Genua utrzymywała się dosyć dobrze, była pierwszym miastem, które nawiązała ścisłe kontakty z północą Europy. Pierwszy statek, który dotarł do płn. strefy handlowej - Brugii był genueński. Dzięki technikom handlowym i wytwarzaniu własnych statków i nawiązaniu kontaktów Północy z Południem, Genua zachowała możliwości szybkiego rozwoju; Marco Polo i Kolumb pochodzili z tych 2 miast handlowych.

4. XV-XVI w dominację zaczęła przejmować Brugia - od XI-XII w była ośrodkiem wytwórczości, czyli tkactwa, wyrobu liny, produkcji i sprzedaży śledzi. Zmonopolizowała handel wełną produkowaną na Wyspach Brytyjskich. Swój rozwój zawdzięcza pogłębianiu się kanału rzeki, który był zamulany. W związku z współpracą z Genuą, powstawaniem kantorów i pracą z Włochami, Brytyjczykami, B stała się czołowym ośrodkiem handlowym w płn. Europie. W tym okresie B przejęła resztki handlu pozostawione po związku miast hanzeatyckich (Gdańsk i Elbląg, Toruń, Kraków z Polskich miast), przejęła ich handel i wysunęła się na czoło. Stanowi centrum finansowe - budynek słynnej giełdy, ratusz ze 100-m wieżą, mnóstwo kanałów, mostów, wzorowana była trochę na Wenecji, stała się metropolią Europy. Spadek na znaczeniu: stałe zamulanie ujścia rzeki spowodowało, że coraz mniej większych statków mogło tam dobijać.

5. Antwerpia - doskonałe warunki do rozwoju portu, duże ujście rzeki, a przyczyną dynamicznego wzrostu był fakt, że podlegała Hiszpanii. Napływało złoto i srebro z Ameryki, Antwerpia przejęła znaczną część obrotu kruszcami. Portugalia zaczęła prowadzić handel z krajami dalekiej Azji i sprowadzać tzw. korzenie; wymiana zaczęła się odbywać w Brugii. Szybko rosło bogactwo tego miasta. B. duży współcześnie rosnący port handlowy, handlowano tkactwem, odzieżą, tkaninami, cukrem, solą, rybami, winem itd. Osiągnęła pozycję miasta światowego.

6. Amsterdam we władaniu Holendrów, najważniejsze w Niderlandach, które wcześnie uzyskiwały samorządność. Miasta polskie nie miały samorządności do końca I w św, uzyskały z okresie miedzy wojennym, a następnie proces ten był kontynuowany po 1989 r. Miasto rosło szybko w potęgę, gdyż handel był lżejszą pracą niż uprawy rolne i szybciej przynosiła profity, szybciej się bogacili na tym. W ok. XV-XVI w nie mogły się same wyżywić i musiały importować żywność z innych regionów, jak i z Polski. Swoją egzystencję opierała na handlu.

Miasta holenderskie rozwinęły budowę statków, sam car Piotr I podpatrywał ich działalność, terminował tam i był pod wrażeniem osiągnięć morskich. W poł XVII w A dysponował ok. 60% całej floty Europy. Holendrzy prowadzili politykę handlowo-gospodarczą, zdobycze kolonialne miały inny charakter, nie chodziło im o obszary, ale starali się zakładać kantorie, miejsca na wybrzeżach lądów, do których docierali, zwłaszcza Indonezji, nie zagarniali terenów, ale nawiązywali z nimi kontakty handlowe. Nowy A przerodził się w późniejszym czasie w Nowy York, Holendrzy stracili tam polityczne wpływy, obecnie najpotężniejszego miasta w świecie pod względem gospodarczym. Oprócz kontaktów zamorskich, nie tylko przez Atlantyk ale także z krajami dalekiej Azji, w grę wchodził handel z najbliższym zapleczem. Amsterdam i Antwerpia dzięki wielkim rzekom byli w stanie penetrować handlowo znaczną część kontynentu Europy i statki mniejszych rozmiarów wpływały na tereny dzisiejsze Francji, Niemiec, Belgii, docierając prawie do Alp. O wiele dalszy wpływ na lądzie.

Źródłem rozwoju miast było położenie na skrzyżowaniu szlaków, np. Kijów, Kraków, miały znacznie lepsze warunki rozwoju niż inne miasta. Znajduje odbicie w ww przykładach, ale były to także miasta portowe, których potęga wyrosła na handlu.

7. Nie rozwinęły się dostatecznie miasta Hiszpanii czy Portugalii, gdyż potencjalnie miały ku temu możliwości, aby prowadzić handel z Nowym Światem, jak np. Sewilla awansowała do wielkich miast, gdyż byli to władcy, którzy wydawali pieniądze na konsumpcję, a nie inwestycje i produkcję i rozwój gospodarczy.

8. Londyn - systematycznie opierał swój wzrost na dalekosiężnym międzynarodowym handlu, ale również jego siła wynikała z ogromnego wzrostu przemysłu. Gdy się zaczęła epoka industrializacji, węgla, wykorzystując wynalazki, gospodarka angielska zaczęła się rozwijać dynamicznie, opierając swój rozwój na wydobywaniu węgla i wytapianiu rud żelaza. Doszli do dominowania floty handlowej świata na bazie ogromnej produkcji żelaza. W przeciwieństwie do Holandii, Anglia skolonizowała rozlegle obszary, które przynosiły jej w sferze handlowej, jak i rabunkowej, ogromne zyski. L stał się centrum obrotu produktami w świecie, obecnie stanowi centrum handlowe świata. Mimo rozpadu imperium po II w światowej i utracie hegemonii gospodarczej w świecie pozycja L zostaje zachowana.

9. Tokio - główne miasto cesarstwa, najpotężniejsze, w pocz. XX w silny rozwój przemysłu zbrojeniowego, zaczęło się szybko rozwijać.

Główne miasta, często stolice, porty państw, które w tamtym okresie były najsilniejsze gospodarki w świecie, ich obecność w świecie nie była samoistna, ale wynikała także z siły gospodarczej kraju. Potęga np. NY wynika w dużym stopniu z tego, że gospodarka amerykańska jest potężna.

Nowy Orlean - gdy zaczęto rozwijać na większą skalę gospodarkę amerykańską jakość dróg i komunikacji w całym subkontynencie była kiepska, następnie wprowadzono wozy, transport rzeczny i dalsza penetracja. Nowy Orlean stawał się oknem na świat, gdyż leży u ujścia Missisipi, rozwijał się intensywnie, miał to być dzisiejszy NY, ale nie stało się tak, mimo że się prężnie rozwijało. Nie był pierwszy, gdyż b. intensywne działania ludzi Północy, którzy spowodowali powstanie wielkiej sieci kanałów i połączeń w rejonie na płn. od NY, które połączyły 5 wielkich jezior amerykańskich z Atlantykiem. Umożliwiło to wpływanie wielkich i pełnomorskich oceanicznych statków do Chicago czy Detroit. Bliższym portami stały się najpierw Boston potem NY, tak stracił NO, który potencjalnie mogła stać się potęgą USA.

Jeden z badaczy amerykańskich zaobserwował, że pewne duże miasta jak Chicago, NY, Detroit zaczęły szybko podupadać w ostatnim okresie, np. Chicago w ciągu ostatnich 10-12 lat straciło 15% swojej ludności, następowały masowe ucieczki z Detroit, Polacy także muszą uciekać stamtąd. Główną przyczyną jest za bardzo intensywny rozwój przemysłu, zbyt silna baza, a zaniedbanie dziedziny kulturalno-artystycznej w stosunku do innych miast amerykańskich jak NY, San Francisco czy LA. Nierównowaga powoduje gorsze prosperowanie miast. Dlatego tez istotny jest sustainable development - rozwój trwały i zrównoważony i samo utrzymujący się, oznacza to rozwijanie wszystkich dziedzin życia w miarę równomiernie, w zgodzie z ekologią i wymogami ochrony środowiska.

Cechy charakterystyczne największych miast świata:

XV-XVI w. w Paryżu produkcja przemysłowa była słaba, tylko na potrzeby, a była promieniującym centrum na inne obszary

• Szeroko rozwijana sfera usług miasta - system miast światowych:

• Dominant World City - Tokio, Londyn, NY

• Major World City - Singapur, Paryż, Rotterdam, Bruksela, Frankfurt, Zurich, Chicago, LA, Sao Paulo

• Secondary World City - Taipei, Bangkok, Caracas, Mexico City, Madrid, San Francisco

Miasto	Ludność	Liczba miast
NY	17,1	59
Londyn	11,1	37
Tokio	26,2	34
Paryż		26
Chicago		18

• w siedzibie zarządów największych firm jest z 84 r., Paryż 26 Chicago 18 - koncentracja siedzib firm i korporacji

• kolejny czynnik to obroty finansowe na giełdach w 92r., NY, Londyn, Tokio Osaka, Frankfurt, Luksemburg, Paryż - pierwsze 3 są wyznacznikiem siły miast

• klasyfikacja wg liczby kongresów organizowanych w poszczególnych miastach

Miasto	Liczba kongresów międzynarodowych
Paryż	247
Londyn	200
Bruksela	185
Wiedeń	183
Amsterdam	137
Singapur	131

zestawienie dziedzin życia gospodarczego, które są najbardziej charakterystyczne dla miast dominujących w świecie: finanse, towary przemysłowe, surowce, handel i pośrednictwo, fracht, czarterowanie-przewozy statkami, transport, hotele, prawo, Public Relations, reklama podatki, zabezpieczenia finansowe, związane b ściśle z obrotem finansowym. Rozwija się także cała gama usług typu prawniczego, marketingowych, reklamowych, produkcje filmów, reklamówek, media - gazety.

TEORIE LOKALIZACJI DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ:

Gdzie zlokalizować zakłady przemysłowe - mogą być rozpatrywane w skali regionu, jak i miasta; to interesuje inwestora

Gdzie nie powinno się ich lokalizować - sprawa urzędnika jako reprezentanta społeczeństwa

Czynniki lokalizacji mogą być:

• twarde - lokalizacja surowca, dostęp do infrastruktury technicznej (drogi, kanalizacja), siła robocza, jej kwalifikacje;

• miękkie to subiektywne, odczuwane - przychylność urzędników miejskich, kompetencje, szybkość odpowiedzi, kwalifikacje przyszłych pracowników, piękno krajobrazu, dostępność do rozrywek, do usług miasta, jego architektura, czyste środowisko

1. Kręgi Thűnena - Niemcy, dotyczy produkcji rolniczej, w 1830 r. prowadził badania na temat zależności wsi z miastem

• Najbliżej miasta zlokalizowane są produkty najcięższe, masowe o niskiej cenie i łatwo psujące się, a dalej te z wyższą ceną i nie sprawiające problemów przy transporcie

• Hipotetyczne zmiany renty i układ sfer użytkowania ziemi






LAS





PSZENICA





PASTERSTWO















2. A. Weber (Niemcy) - trójkąt lokalizacyjny Verignona dotyczący produkcji przemysłowej. Najistotniejszym czynnikiem przy eksploatacji przedsiębiorstwa jest transport towarów

C





























3. Izodapany Webera - są to linie jednakowych całkowitych kosztów transportu na jednostkę produkcji. W punkcie P₁ wyższe koszty transportu są równoważone przez niższe koszty pracy




























Izodopana krytyczna

Im dalej od miasta tym wyższy jest koszt transportu, a maleje koszt siły roboczej.

Teoria ośrodków centralnych - schemat rozmieszczenia sieci miast i zasięgów ich oddziaływania

4. W. Christaller - ekonomista niemiecki, który badał sferę usług, w 1933 r. opublikował pracę jako wynik obserwacji miast na terenie Bawarii, wyjaśnił rozmieszczenie miast i funkcjonowanie usług

Założenia:

• Działalności produkcyjne i usługi mają swoje uzasadnione ekonomicznie zasięgi działania

• Działalności te, wykonywane na rzecz zaplecza, są decydującym czynnikiem rozwoju miast - działalności wytwórcze czy usługowe są wykonywane nie tylko dla miasta, ale i dla jego zaplecza

• Pewne progi skupiania się ludności miejskiej powodują utrzymywanie się miast w grupach wielkościowych - Warszawa 1,6 mln, Łódź - 0,8 mln; istnieją prawidłowości, które rządzą rozmieszczeniem jak i wielkością usług

• Dobra i usługi wyższego rzędu oferują jedynie nieliczne ośrodki, świadczące też usługi niższego rzędu

• Cechą charakterystyczną miast jest ich centralne położenie względem zaplecza - miasto ma budowę zbliżoną do plastra miodu

Sprzężenie zwrotne:

• Zasięgi wpływów miasta zależą od jego wielkości, potencjału ekonomicznego i atrakcyjności

• Z drugiej strony wielkość jego strefy wpływów zależy od komunikacji z zapleczem, gęstości osiedli, mobilności ludności, poziomu urbanizacji regionu („gęstość siły nabywczej” regionu) - dane miasto rozwija się dobrze, gdy mieszkańcy mają pieniądze i ci z zaplecza też dysponują odpowiednio wysokimi środkami

W. Christaller a współczesność

Teza o popieraniu najbliższego dostawcy przez klienta (badania w Christchurch)-behawioryzm

• „Francja w 20'(minut)” - dostępność dóbr i usług wygasza migracje ludności, wiele zależy od typu konsumpcji, stopnia rozwoju, kraju, regionu, dynamiki komunikacji

• praktyczne zastosowanie - poldery (osuszone pola) Holandii, osiedla Izraela

• przyjazdy „o dwóch celach” kupno-sprzedaż (informacje, innowacje, itp.)

WSTAW RYSUNEK

BAZA EKONOMICZNA MIAST

• Potencjał produkcyjny i usługowy dla potrzeb ponad lokalnych (analogia do exportu)

• Pomiar bezpośredni i pośredni, mierniki

• Współczynnik lokalizacyjny Florence'a,

Surplus workers (H. Hyot, 1944)

• Wskaźnik nadwyżki pracowników

• Metoda najmniejszych zapotrzebowań

minimum requirement method (Alexandersson, 1956)

• Możliwość porównań struktury (ich specjalizacji) miasta do średnich w danym kraju nawet na skalę międzynarodową

Funkcje egzogeniczne - sprzedaż poza obręb miasta, jest bogatsze, ma lepsze możliwości finansowe;

Funkcje endogeniczne - nakierowane na obsługę danego miasta; udział funkcji endogenicznych rośnie wraz z jego wielkością na znaczeniu

• Globalopolis

Podstawowe funkcje nauki:

• Obserwacja zjawisk i gromadzenie faktów

• Grupowanie i klasyfikacja zjawisk

• Wyjaśnianie (przyczyn, zależności, powiązań) - tworzenie teorii

• Przewidywanie i prognozowanie

Występowanie i eksploatacja surowców energetycznych w Polsce

PRZEMYSŁ




Początki rewolucji przemysłowej (proces industrializacji):

• Przełom we włókiennictwie - wynalezienie krosien, przędzarek mechanicznych opartych na częściach metalowych spowodowały niezwykły rozwój i produkcję na skalę przemysłową, upowszechniono zastosowanie pary do napędu tych maszyn, nastąpił także rozwój metalurgii. Anglia przodowała w XIX w do lat 80. XX w. produkując 30-40% produkcji świata, pod koniec XIX w dołączyły USA, a nawet zaczęli dominować na rynku

• Produkcja substytutów z Orientu - element różniący i przyspieszający rozwój to import technologii lub pewnych towarów jak porcelana czy bawełna przywożone z krajów Dalekiego Wschodu - w krajach Północy; do najwybitniejszych kupców-żeglarzy należeli Włosi, Hiszpanie, Południowcy, ich produkcja była następnie rozwijana w Anglii, Niemczech, Francji. Nastąpiło przesunięcie środka ciężaru z Południa na Północ i Zachód.

• Wzrost zapotrzebowania na żelazo - przesunięcie lokalizacyjne, np. ruda - węgiel koksujący

Przekształcenia przemysłowe świata:

• Wiek pary, rozwój kolei, kapitał akcyjny - długość torów kolejowych rosła w postępie geometrycznym; dynamiczny rozwój Łodzi na bazie przemysłu i łatwej komunikacji, głównie z Rosją

• XX w- energia elektryczna, silnik spalinowy, taśma produkcyjna, chemia

ENERGETYKA

W 1974 r. miał miejsce kryzys naftowy na świecie. Wiele krajów podjęło badania nad alternatywnymi źródłami energii, które były sponsorowane przez rządy. Aktualnie np. Francja opiera swój system energetyczny na elektrowniach jądrowych (mają nawet nadprodukcję). W Austrii wybudowano elektrownię, jednak ogólnie społeczeństwa są przeciwko użytkowaniu i budowie tych elektrowni.

Badania i rozwój technologii poszły także w kierunku energii niekonwencjonalnej: Elektrownie słoneczne - mało wydajne, problemy z magazynowaniem, tylko na terenach słonecznych. Inne typy elektrowni wykorzystują energię wiatru (w Polsce miały miejsce nieśmiałe próby szerszego zastosowania, wiatraki były umieszczone na 30 m palach, przeszkodą jest monopolistyczna pozycja przedsiębiorstw energetycznych, które ustalają taki odbiór, że producentom energii wiatrowej się nie opłaca. Ferma wiatraków jest o wiele droższa niż zakup energii przez nią wygenerowane), fal morskich, pływów i prądów morskich, wody geotermalne itd. Ponadto paliwa odnawialne: roślinne (w Brazylii produkcja paliw oparta na roślinach), gazowe. Także oczywiście paliwa kopalne, nieodnawialne, jak ropa naftowa, gaz ziemny itd.

Niekonwencjonalne źródeł na świecie stanowi niecałe 10%. Elektrownie wiatrowe najsilniej rozwinięte w krajach Północno-Wschodniej Europy - Danii, Szwecji, Holandii, Niemczech.

Przemysł wysokich technologii

Przemysł wysokich technologii - np. Sillicon Valley (Dolina Krzemowa) w Kalifornii - powstała w latach 50. Prawie wszystkie obszary przemysłu wysokich technologii były stworzone i w początkowym okresie utrzymywane przez państwa różnych krajów. Rząd federalny USA przeznaczał na badania miliony $. Firmy dostawały wielkie zamówienia i zaczęły się dzięki tym dotacjom i zamówieniom państwowym rozwijać. 70% zamówień miały charakter militarny - wzrost osiągów samolotów, łączności satelitarnej, nawigacji przestrzennej. Sillicon Valley skupiała wielkie grupy naukowców i przedsiębiorców - duża cześć z nich to byli również naukowcy, którzy chcieli stworzyć coś niezależnego, prześcigali się w tworzeniu nowych technologii.

Podejścia dotyczące rozwoju obszarów przemysłowych:

1. Namawianie dużych firm z zewnątrz do lokalizowania się tu; miejscowi politycy, działacze samorządowi zabiegali o firmy amerykańskie i japońskie do lokalizacji, zakładania zakładów produkcji

2. Pomoc ze strony poszczególnych stanów dla powstawania firm finansowanych przez rodzimy kapitał, stymulować, dawać ulgi, przyznawać po niskich cenach ziemie

Technopole - miasta, gdzie skoncentrowano przemysły High-Technology, we Francji. Np. Bresta (punkt najbardziej wysunięty na zach. w W. Brytanii), Lyon, Bordeaux

Dziedziny produkcji wchodzące w skład HT (klasyfikacja OECD):

• produkcja statków powietrznych i kosmicznych

• produkcja maszyn biurowych i komputerów

• produkcja sprzętu i aparatury radiowej, telewizyjnej i komunikacyjnej

• produkcja środków farmaceutycznych oraz chemikaliów medycznych

Czynniki lokalizacyjne przemysłu HT:

• Szkoła wyższa wysokiej klasy

• Koncentracja wykwalifikowanej kadry - bliskość uczelni

• Firmy i instytucje badawcze

• Bardzo rozwinięta komunikacja (dostęp do lotniska)

• Szybka komunikacja z aglomeracją (szybka kolej czy autostrada łącząca ten obszar z dużym miastem lub ośrodkiem mającym znaczenie międzynarodowe)

• Atrakcyjne warunki życia (krajobraz, czyste powietrze, oferta kulturalna, rozrywki…) Ucieczka z większych miast ze względu na czyste środowisko, mniejszą obecność związków zawodowych oraz ogólne warunki otoczenia (np. Riviera - ośrodek w Sophia Antipolis, okolice Monako - piękne położenie i krajobrazy)

• Koszty siły roboczej

• Dostęp do usług (zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu)

• Ułatwienia ze strony władz

W Polsce takich stref nie ma lub są niewielkie, w fazie początkowej rozwoju np. Krakowski Park Technologiczny, zlokalizowane w nim zakłady :

• Usługi budowlane - projektowanie architektoniczne, handel nieruchomościami

• Kompleksowa realizacja obiektów ochrony środowiska, zwłaszcza ochrony powietrza

• Produkcja materiałów budowlanych

• Usługi z zakresu informatycznej obsługi firm - budowa i obsługa portali

• Koach- firma giełdowa działająca w sektorze HT

• Nowoczesne systemy zabezpieczeń obiektów

• Usługi w zakresie systemu informatycznego

Polska w okresie boomu była w sytuacji kryzysowej. Strefy ekonomiczne były tworzone po to, by ratować sytuację w regionach poprzez stymulowanie rozwoju jakichkolwiek dziedzin gospodarki, by się nie tworzyło większe bezrobocie - Mielec, Łódź, Radom. Istniała pewna koncentracja ludzi wykształconych, a głównym zamysłem było uniknięcie bardzo wysokiego bezrobocia.

Największa koncentracja przedsiębiorstw HT w Wielkiej Brytanii to odcinek pomiędzy Londynem a Bristolem - korytarz M-4 mierzący ok. 200 km, oparty głównie na uczelniach w Oxfordzie, tam łączą się umiejętności matematyczno-technologiczne, jak i zarządzania.

Bardzo dużo naukowców zakłada swoje własne firmy i po paru latach dobrego prosperowania, wracają na uczelnie, mają bezpośredni dostęp do najnowszych dziedzin, technologii, a także uczą nowe pokolenia.

Minimalne bezrobocie na obszarach przemysłu HT.

Układ przestrzenny najnowszej technologii High technology

Wskaźnik ogólnego przemysłu High Technology w województwach:

Mazowieckim 33,7 %

Wielkopolskim 9,6 %

Pomorskim 9,5 %

Małopolskim 7 %

Dolnośląskim 6,9 %

Łódzkim 5,1 %

Nie jest to dobra sytuacja.

Przemysły najnowszych technologii są drzwiami rozwoju, zmieniają obraz poszczególnych państw i gospodarek. Gdy kraje przechodzą do HT to najczęściej kraje wysoko rozwinięte wyzbywają się tradycyjnego przemysłu, wysyłają przemysł ciężki, chemiczny, surowcochłonny do krajów niżej rozwiniętych, a głównie III świata. Kraj rozwija się korzystając na robotyzacji, komputeryzacji, biotechnologiach.

Zróżnicowania gospodarcze regionów pod względem rozwoju

Pas od Londynu po Mediolan to megalopol - centrum gospodarcze dzisiejszej Europy, innym przykładem jest Tokio po Kawasaki

1. Zróżnicowanie poziomu dochodu narodowego na mieszkańca - w ostatnich kilkudziesięciu latach Polska dokonała znaczącego skoku w zakresie exportu i ogólnego poziomu gospodarki z wartością 5 tys Euro/os. Kraje najbardziej rozwinięte: Francja, Belgia, Holandia, Niemcy ponad 20; Włochy, Hiszpania, Anglia - kilkanaście, Luksemburg ponad 40, Dania ok. 29.

2. Istotny jest także poziom bezrobocia. W Polsce bezrobocie dochodzi do 20 %, tak jak w Hiszpanii, byłym NRD i części krajów nadbałtyckich - południe Włoch - nie ma dużej koncentracji bezrobocia, nie ma trudnych obszarów w Europie.

Przemiany strukturalne wewnątrz miast - gospodarka rzutuje na te zmiany. Przykłady:

• Wydział geografii w poprzemysłowym obiekcie - jest to przykład sanacji - zmiany funkcji danych obiektów na nowe. Ten sposób działania zapoczątkowali Amerykanie, u nich te przemiany zaczęły się najwcześniej (lata 60 i 70). Obiekty przemysłowe były przejmowane, by pełnić inne funkcje. Na ogromną skalę obecnie fabryka Poznańskiego ulega głębokiej metamorfozie. Problem sanacji stanowi wyzwanie dla władz miasta Łodzi.

• Doki londyńskie - stanowiły trzon gospodarczy kraju, koncentracja handlu brytyjskiego z krajami zamorskimi. Ta strefa podupadała i wtedy związki gospodarcze zaczęły wymierać, a doki były zaniedbane i niszczały. Cały obszar został przetworzony w całkiem nowe dzielnice biurowo-mieszkalno-usługowe.

• Nad brzegami Sekwany- dworzec kolejowy został w końcu XIX w przekształcony w hotel, a potem w latach 70. i 80. był pod stałą obróbką i utworzono tam muzeum sztuki XX-wiecznej, ze zbiorami. Obecnie należy do jednych z najważniejszych obiektów turystycznych.

• Na przedmieściach Paryża, na terenach starej rzeźni zrealizowano park - obiekt o charakterze przedstawiającym osiągnięcia nauki - w sposób przystępny, wszystko na wyciągnięcie ręki można spróbować. Obejmuje tematy od podboju kosmosu po genetykę i ewolucję. W Warszawie na bulwarze nadwiślańskim może powstanie coś podobnego.

• Tate Modern - nad brzegami Tamizy, była to ogromna elektrownia, przekształcona w galerię sztuki współczesnej, oczywiście przy użyciu wielkich środków - Mekka ludzi interesujących się nowoczesną sztuką.

Komunikacja i transport

Trzy podstawowe pojęcia odległości:

1. wyrażona w km

2. odległość czasowa przy pomocy izochronów łącząca linie o jednakowej wartości czasowej - zmniejszenie masowych dojazdów do pracy, jednakże czas dojazdu jest istotny przy projektach budowy, żeby zapewnić odpowiednie położenie autostrad itp.

3. odległość ekonomiczna - wyrażona przy pomocy kosztu dotarcia do danej odległości; izodopany - linie łączące miejsca o jednakowym koszcie transportu. Dzięki rozwojowi komunikacji, szczególnie publicznej, ludzie przestali się przenosić z mniejszych do większych miast, gdyż mają komfortowe i szybkie warunki dojazdu

Związki komunikacji z turystyką:

Przychody z turystyki na globie w 2003 r wyniosły 500 mld $, wg przewidywań za 5 lat ta kwota podwoi się, co wiąże się z dostępnością komunikacyjną.

Turystyka obejmuje szereg specjalistycznych dziedzin np.:

• typu naukowego,

• konferencje

• seminaria

• związane ze zdrowiem

• sanatoria,

• uzdrowiska;

• religijnego

• miejsca kultu,

• sportowego,

• podróże poznawcze

• tematyczne

• szlakiem znanych osób / wydarzeń

• rodzinnego

• wypoczynkowe

• podróże mniejszości narodowych

Komunikacja wzrasta w dobie rozwoju komputerów, telefonii, gdyż kontakty osobiste są niezwykle ważne we wszelkiego rodzaju kontaktach - co ilustruje fakt, że ilość miejsc hotelowych i przewozów pasażerskich rośnie b. szybko.

Budowa autostrad, nowoczesnych linii kolejowych jest niezwykle dynamiczna. Również i w dalszej przyszłości rola elementów infrastruktury nie będzie słabła.

Symptomy ukazujące ważność komunikacji:

Po połączeniu RFN z NRD znacznie wzrosły nakłady na budowę dróg i kolei, szacuje się, że w latach 1990-2000 Niemcy Zach. wydały 100 mld marek w rozwój infrastruktury lądowej i kolejowej na terenach NRD, przeciętna prędkość pociągu pospiesznego wynosi 220 km/h, gdy francuska kolej TGV osiąga prędkość 350 km/h.

Duże zacofanie i stagnacja w komunikacji kolejowej w Polsce. Siatka kolejowa w Polsce jest większa na Zachodzie, w kierunku na Berlin, a środkowa i wschodnia Polska jest mało rozbudowana

RÓŻNICE POSZCZEGÓLNYCH ŚRODKÓW TRANSPORTU

1. Transport kolejowy (30є)

+ mniejsze zanieczyszczenie środowiska,

+ koszty maleją wraz ze wzrostem odległości,

+ duże ładunki mogą być przewożone w kontenerach (do 2 tys. Ton);

• utrzymanie kosztownej infrastruktury - zarówno budowa jak i konserwacja, przeładowywanie ładunków, gdyż nie dojeżdża bezpośrednio, transport się łamie (magazyn lub prosto do innych samochodów dostawczych), przesyłka trwa dłużej

• różna szerokość torów, Rosjanie szersze tory, na granice trzeba zmieniać rozstaw lub przeładować, wzrasta koszt i czas przesyłki

2. Transport samochodowy (38ε)

+ transport „drzwi w drzwi”, bezpośrednia przesyłka,

+ na krótszych odległościach jest tańszy od kolejowego

+ szybki

• mała ładowność - od kilku do kilkunastu ton,

• duże zużycie paliwa,

• zanieczyszczenie środowiska - na pasie 100-200 m nie powinno się niczego uprawiać, bo rośliny systemem korzeniowym zbierają wszystkie zanieczyszczenia, hałas,

• korki w miastach

• wypadki i utrzymanie kosztownych nawierzchni, mostów, autostrad, tuneli

3. Transport wodny (19ε)

Istotne kanały: Turyński odcina Płw. Peloponeski od reszty Grecji - b. duży wpływ na handel

Największe kanały:

• sueski - kontakt Europy z Azja, bez konieczności opływania Afryki

• Panamski - łączy Atlantyk z Pacyfikiem,

kanały te jako jedne z I wielkich inwestycji zostały zbudowane z kapitału akcyjnego, w I poł XIX zaczęto stosować łączenie kapitału inwestycyjnego i akcyjnego. Dzięki temu były możliwe finansowanie tak ogromnych przedsięwzięć.

Patrząc na miasta światowe zauważamy, że są one portami np. Bolougne we Francji, który został zniszczony w 85% w czasie II wojny światowej, gospodarka portowa do czasów obecnych jest jednym z najważniejszych bodźców dynamizujących rozwój i ułatwia rośniecie w siłę.

Rotterdam - największy port europejski zawdzięcza swoją pozycję ropie naftowej, gazowi i innym paliwom - jest to giełda światowa paliw

Kontenerowy transport morski jest tańszy od tradycyjnego

Bardzo dynamiczny rozwój szybkiej kolei - dominuje Francja - TGV (250-270 km/h) Mediolan, Zurich, niektóre tory są nowe, a stare są przebudowywane, przystosowane do nowych kolei, za Francuzami podążają Niemcy, Japonia.

Bardzo dynamicznie rozwija się komunikacja lotnicza, lotnisko w San Francisco, San Jose - Sillicon Valley.

Największe lotniska:




• Atlanta 83 mln

• Chicago 75 mln

• Londyn 60 mln

• Tokio 62 mln

• Dallas 59 mln

• Paryż 51 mln

• Frankfurt 51 mln

• Amsterdam 42 mln

• Denver 42 mln

• Las Vegas 41 mln

• Phoenix 39 mln

• Madryt 38 mln

• Bankok 37 mln

• Detroit 35mln




W wielu krajach dąży się do integracji węzłów transportowych (jeden z najważniejszych symptomów postępu komunikacji), aby zmniejszyć do minimum „łamanie” transportu np. kolej i żegluga w Niemczech. Mistrzami w integracji komunikacja pasażerskiej są Francuzi np. lotnisko z doprowadzoną autostradą i dworcem szybkiej kolei TGV koło Lyonu.

Transport to także rurociągi - ropa gaz, a także węgiel, transport krajów wyspiarskich jest utrudniony - buduje się olbrzymie mosty

Nasilenie ruchu turystycznego w świecie - Europa-USA - główne rejony turystyczne oraz Japonia ostatnimi czasy.

Zestawienie krajów pod względem wykorzystania informatyki telekomunikacyjnej:




2. Singapur

3. Islandia

4. Finlandia

5. Dania

6. USA

7. Szwecja

8. Hong Kong

9. Japonia

10. Szwajcaria

11. Kanada

12. W. Brytania

14. Niemcy

20. Francja

25. Estonia

29. Hiszpania

38. Węgry

40. Czechy

48. Słowacja

62. Rosja

72. Polska




URBANIZACJA

W Polsce najstarsze prawa miejskie sięgają aż IX w. ogromnie dominująca rola szlachty, które przez całe wieki nie dopuszczały mieszczan do władzy.

Z tego powodu w XIV w nastąpiło załamanie się rozwoju miasta - nie było ono zasilane, nie miał kto przyjeżdżać, szlachta nie chciała się osiedlać, chłopi byli przywiązani do ziemi. W pewnym okresie było takie prawo, że szlachcic został pozbawiany praw miejskich, gdy się przeniósł.

Uniezależnienie się od władzy zwierzchniej - najlepszy przykład to miasto Huy w Belgii (uniezależnienie się od władz) czy Wenecja.

Sytuacja ta trwała do XVII w. Demokracja w miastach się rozwinęła dopiero tak naprawdę po I wojnie światowej, Europa była w okresie prężnego rozwoju z działalnością kupiecką, finansową, rzemieślniczą oraz handlową. W Polsce nadal rozwój miasta był ograniczony. Miasta zdominował żywioł obcy (nazwiska zacniejszych obywateli to Niemcy, Żydzi, Ormianie). Tylko miasta na pogranicznych punktach handlowych rozwijały się przyzwoicie.

Symptomy urbanizacji:

• Są obszary b. przeludnione, gdzie przyrost naturalny wynosi 3% i więcej i amplituda pomiędzy przyrostem gospodarczym a ludności jest znacząca, powoduje to coraz większą nędzę i głód, państwo nie jest w stanie zaopiekować się ludźmi. - strefy tropikalne, niszczące choroby, niedożywienie, brak czystej wody. Ostatnio wiele państw wysoko rozwiniętych podjęło próby działań, aby przełamać ten impas, ale to przynosi bardzo małe skutki. Teraz się zobowiązały, że do 2013 r. zmniejszy się o 1 mld liczba ludności bez dostępu do czystej wody i bez podstawowej opieki medycznej. Jedną z dróg jest upowszechnienie dostępu do energii, które mogłoby pomóc. Największe metropolie świata mogą przekroczyć 20 mln ludzi.

• Ogromne rzesze ludzi żyją na skraju nędzy, ubóstwa, w chorobach i brudzie. Średnia długość życia w takich warunkach nie przekracza 30 lat, np. Kalkuta, kraje III świata.

• Rozwijają się wielkie konurbacje ze względu głównie na przemysł. Początkowo powstawały skupiska o charakterze aglomeracji - skupienie kilku miast z jednym dominującym, a następnie konurbacje, czyli koncentracje kilku aglomeracji. Szereg konurbacji tworzy megalopolis. Skupienie kilku miast, skoncentrowanych następnie wręcz w jeden organizm (połączenie kilku konurbacji).

Megalopolis - np. region Tokio (ponad 1000 km powierzchni), wschodnie wybrzeże USA (Boston, NY, Washington, Baltimore). Przejmowanie ogromnych połaci terenu na inwestycje. Np. Zagłębie Ruhry w Niemczech - w latach 50-60 kopalnie były zamykane, na ich bazie funkcjonował przemysł i przekształcił się w nowszą technologię. Zaczęto się na tych terenach osiedlać, uznając go za dobry do zamieszkania, bo całe zanieczyszczenie znikło. Podobnie było w zagłębiu Saary.

Problemem jest także przejmowanie pod tereny gospodarcze tereny leśne - dżungla Amazońska (główne płuca świata). Grozi nam podtruwanie się poprzez brak tlenu. Wartość ziemi po eksploatacji jest niewielka

Geografia osadnictwa i rozwoju miast, procesy urbanizacji

Objawem wzrostu miast jest konieczność dostarczania rożnych mediów: energii, miejsc pracy, wody, odprowadzenia dużej ilości masy śmieci, odpadów, itd.

Problem ludnościowy dzisiejszego świata to lokalne przeludnienie. Są regiony, które są tak gęsto zabudowane i zamieszkane, że są przekroczone możliwości adaptacji i egzystowania, zarówno mieszkańców jak i miast. Tworzą się wielomilionowe aglomeracje czy miasta, które jest niesamowicie trudno utrzymać, zarządzać nimi, zorganizować odpowiednią infrastrukturę i dostarczyć wszystkie media i zapewnić miejsca pracy. Tworzą się obok tych wielkich dzielnic slumsy, favelas. Prowadzi to w skrajnych przypadkach do tworzenia się łańcuchów miast, które łączą się najpierw w aglomeracje, potem w konurbacje, w obszary ze sobą wzajemnie powiązane. Np. w Tokio (aglomeracji przekraczającej 10 mln ludzi) nie ma adresów, tam faxy wszystko zmieniły i był na nie początkowo ogromny popyt.

Rozwój wsi i miast niszczy obszary aktywne przyrodniczo - jest to szczególnie istotne, zanikają dżungle, czyli płuca świata.

Sposób dostarczania wody. Niekontrolowane działania urbanizacyjne pokazują jak mało jest miejsca dla ludzi, miejsca są zawilgocone, zabłocone, nawet warunki higieniczne są na niskim poziomie. Proces budowy takich miast powstawał ze względu na bardzo szybką i niekontrolowaną industrializację, która wymuszała konieczność migracji ze wsi do dużych miast, była presją na budowę nowych domów, przyfabrycznych osiedli. Dotyczy wielu miast zachodniej Europy, a także Danii i Anglii.

Na przełomie XIX i XX w. zdano sobie sprawę, że trzeba temu zaradzić, bo zamiast żyć coraz lepiej, będziemy żyć coraz gorzej. W Anglii zrodziła się idea tzw. „miast ogrodów” wymyślona przez urbanistę, który w pocz. XX w. przedstawił wizję tych miast ogrodów. Londyn powinien być odciążony plejadą miast satelitarnych na obrzeżu, które miałyby liczyć ok. 30 tys. ludzi i które miałyby dosyć ścisłe związki z przyrodą. Miasta te były sypialniami dla mieszkańców Londynu, a część administracji zapewniona była na miejscu. Istnieje tam strefa przemysłowa, pracy oraz centralne forum z promieniście rozchodzącymi się ulicami, przepleciona terenami zielonymi. Reprezentowało to o wiele lepsze warunki życia. W regionie londyńskim jest cały szereg takich miast i obszarów, które tuż przed I w.św. zostały wybudowane, przeniosły się one później na obszary północne New Castle, Glasgow. Do takich miast w Polsce należą miejscowości podwarszawskie - Konstancin i Jeziorna, Marymont, Leśna Podkowa.

Karta ateńska - epokowe wydarzenie, będące przełomem w dotychczasowych kanonach. W latach 20. cały zespół urbanistów międzynarodowych doszedł do wniosku, że trzeba w populacjach europejskich zaszczepić nową ideę budowania nowego miast, nie przeludnionych i zanieczyszczonych. Prekursorem 4 kolejnych konferencji urbanistycznych był Ray Cobusier. Na kongresie w Atenach w 1933 r. podjęto podsumowującą decyzję, która zamykała się w kilku zaleceniach, dyrektywach budowy miast:

• Miasta trzeba budować higienicznie - oddzielić strefy przemysłową, produkcyjną i ciężkiego transportu od mieszkalnych, gdzie budynki także pozostają w pewnej odległości

• Budynki nie powstają przy ulicach, mniejszy hałas, wyziewy

Zastosowana była po wojnie w wielu krajach zachodnich, jak np. Francja, Niemcy, Anglia, Szwecja. Objawiło się to budową osiedli mieszkaniowych w większych miastach, jednak dzisiaj badacze są negatywnie do tego pomysłu nastawieni.

Dobra segregacja funkcyjna - przemysł na obrzeżach, a w centrum dobre warunki mieszkalne.

Nowa szansa stojąca przed centrum Gdańska - stocznia praktycznie przestaje istnieć i funkcjonować, coraz mniejszy staje się obszar działalności produkcyjnej. Obszar ten ponad 70 ha został przekazany miastu. Przewiduje się funkcje czysto miejskie. Ten niezwykle atrakcyjny obszar niedaleko starówki będzie stopniowo zabudowywany, jest to szansa dla wykształcenia miasta w te z XXI w, nowoczesnego, który ma bezpośredni dostęp do wody, rzeki, w postaci bulwaru będącego kontynuacją dotychczasowego mającego swój koniec w okolicach wielkiego żurawia.

Urbanizacja - umiastowienie, wprowadzanie substancji zabudowy, stylu życia miejskiego.

Płaszczyzny urbanizacji:

• Demograficzna - pokazywanie jaki odsetek ludności poszczególnych państw czy regionów mieszka w państwach. Niektóre kraje mają wysoki stopień urbanizacji, a nie są rozwinięte. Wynika to z faktu, że bardzo duży odsetek ludności wiejskiej napływa do miast, gdyż nie jest w stanie się utrzymać na wsi, przepływają masowo w poszukiwaniu pracy. Nie znajdując pracy, zasilają ludność bezrobotną lub nawet bezdomną. Dlatego powstają wielkie dzielnice zw. slumsy lub favelas. Mamy wtedy do czynienia z urbanizacją pozorną.

• Ekonomiczna - przedstawienie struktury ludności miejskiej w postaci zawodów pozarolniczych.

• Społeczna - nie musi dotyczyć miast, głównie obszarów wiejskich, poza miejskich, mieszkańcy wsi przejmują sposób zabudowy i tryb życia mieszkańców miast.

• Przestrzenna - przejmowanie na potrzeby miasta obszarów pozostających w bezpośredniej jego bliskości, rozlewanie się miast. Niemcy czy Anglicy w planach miast wytyczają obszary nienaruszalne, wyznaczają tereny cenne przyrodniczo, wyłączone z zabudowy. Zjawisko zarówno pozytywne, jak i negatywne.

Kraje najbardziej zurbanizowane w Europie: Holandia, Belgia - są to niewielkie kraje, trudne na swój obszar, gdzie ok. 80 % ludności mieszka w miastach. Niderlandy, Belgia, Holandia - ten obszar zaczął się szybko urbanizować, duża gęstość zaludnienia, masowe migracje ludności wiejskiej, rozwój handlu, żeglarstwa, usług.

W Polsce miasta nie rozwijają się tak jak powinny, gdyż do ok. XIV w. rozwijały się one podobnie jak na zachodzie Europy, natomiast nastąpił duży rozziew pomiędzy tempem rozwoju miast a ich stylem w stosunku do krajów zachodnich. Znaczący głos we wszystkich sprawach dotyczących państwa miała szlachta, a życie w miastach było dla nich czymś gorszym, pańszczyzna naturalnie przypisywała ludzi do wsi, istniał hamulec przeciw migracji do miast. W miastach polskich zaczął dominować żywioł obcy - stosunkowo mała liczba Polaków wśród Niemców, Żydów, Ormian, itd. To spowodowało ten układ, który trwał aż do czasów Konstytucji 3 Maja 1791r. On blokował w sposób sztuczny rozwój polskich miast. Aż do poł. XIX w miasto się nie rozwijało. Koniec XIX w i wiek XX to tak naprawdę okres rozwoju miast.

Zalety urbanizacji:

• możliwość nauki, kształcenia się nawet wielokierunkowego

• możliwość podejmowania pracy w rożnych dziedzinach, zawodach, firmach czy instytucjach

• dostępne usługi - jej duża różnorodność

• sfera kulturalno-oświatowa i rozrywkowa

• dostęp do instytucji naukowych - biblioteki, uczelnie, katedry

• stosunki typu handlowo-biznesowego

Wady urbanizacji:

• pogarszanie się warunków środowiska - niestarannie zabudowane tereny, skażenie środowiska, spaliny, gazy, wyziewy, wywóz odpadów, śmieci, neutralizacja ścieków

schorzenia krążeniowe, nowotworowe, choroby płuc

Zjawiska związane z urbanizacją:

• Suburbanizacja (suburbal - podmiejski) - odczuwalne w krajach wysoko rozwiniętych, ale ostatnio zapoczątkowano także w Polsce. Lepiej sytuowani mieszkańcy przenoszą się na peryferie lub poza miasto. Następuje odpływ części mieszkańców z miast, szczególnie z centrum i tych bardziej zagęszczonych obszarów.

• Dezurbanizacja - część ludności kompletnie wynosi się z miast i przenoszą na prowincję, tam pracują lub czasami dojeżdżają do swoich pracodawców, rośnie liczba ludzi związanych z wolnymi zawodami.

• Urbanizacja ułomna - nienadążanie za procesami industrializacji dyktowanymi przez państwa komunistyczne, ściągano ludzi do pracy w przemyśle, aby ściągnąć ze wsi i miasteczek ludność stanowiącą przeciwwagę dla inteligencji mieszkającej w miastach. Przyczyniało się to do rozwoju Przemyślu, budowy osiedli mieszkaniowych, jednak sfera usług, komunikacji oraz mieszkań była niewystarczająca, trzeba było 10 lat czekać na spółdzielcze mieszkanie.

Infrastruktura społeczna - sfera handlu, usług prywatnych i publicznych. Opóźnienia trwają do dziś, są próby uzupełnienia tkanki miejskiej, dobudowuje się budynki na placach, skrajach osiedli, umieszczając w nich usługi i handel.

• Semiurbanizacja - „półurbanizacja” to umiastowienie wsi, przeniesienie pewnych wzorców zabudowy, sposobów funkcjonowania z miejskich na wiejskie, zagęszczenie, sposób zabudowy. Ludność wiejska jest coraz lepiej zaopatrzona - przykłady odnajdziemy w krajach Beneluxu, Niemiec, Francji, jest to kierunek charakterystyczny dla obszarów wysoko zurbanizowanych, gdzie ludzie nie czują potrzeby przenoszenia się do miast.

• Urbanizacja pozorna - obserwowana w krajach III świata i słabo rozwiniętych, ludność fizycznie przepływa do miasta, ale nie jest z nim związana - są bez pracy i pieniędzy, mają niski status i zamieszkują slumsy/favelas/bariados - Brazylia, kraje afrykańskie, azjatyckie, Laos i Kalkuta, odsetek ludności mieszkający w miastach jest b. wysoki i sięga nawet 80%, ale praktycznie jest to ludność biedna.

Geografia usług

Zgodnie z zachodnimi standardami do usług zalicza się całą sferę poza rolnictwem i przemysłem, czyli: budownictwo, telekomunikacja, usługi dla biznesu, komunikacja, usługi publiczne, dla ludności, dla przedsiębiorstw.

W dzisiejszych czasach, a szczególnie w krajach wysoko rozwiniętych sfera usług rośnie bardzo dynamicznie i współczynnik ma wartości zwykle powyżej 70%.

Lp	Miasto	Procent usług
1	Barcelona	74
2	Berlin	72,7
3	Frankfurt nad Menem	77,1
4	Glasgow	82,7
5	Hamburg	75
6	Kolonia	72,4
7	Manchester	73,2
8	Monachium	73,4
9	Praha	75,6
10	Tallin	70,2
11	Warszawa	71,4

Klasyfikacja usług. Są one skierowane na:

1. Obsługę ludności, występują od szczebla miast najmniejszych: usługi kowalskie, budowlane, komunikacji. W miarę wzrostu miast i statusu kulturalnego i finansowego ta sfera się rozrasta, powstają sfery szkolnictwa, kultury, rozrywki, gama się poszerza, im większe miasto tym większe pole do funkcjonowania dla biznesu i szerszego wachlarza usług.

Usługi skupiające największe rzesze ludzi - komunikacja i telekomunikacja - w Polsce jest 11 mln telefonów komórkowych, faxy stają się przeżytkiem, komputery zyskują na znaczeniu, dlatego następuje rozwój usług komputerowych, związanych z serwisem; media - produkcja filmów, płyt, dystrybucja, szeroko pojęta reklama skierowana na sferę kultury i biznesu, firmy marketingowe. W dużych miastach rozwijają się agencje prasowe, dzienniki - przemysł medialny (konferencje w miastach rozwiniętych pod względem kulturalnym, naukowym, itd.).

Rozwija się przemysł turystyczny, bardzo duża dynamika, pomimo muzułmańskich zagrożeń. O skali zjawiska świadczy fakt, że w 2000 r. obrót światowy wynosił 500 mld $, a przewiduje się, że w 2008 r wyniesie on 1 bln $. Odmiany turystyki - rekreacyjna, zdrowotna, uzdrowiskowa, naukowo-poznawcza, kongresowa, biznesowa - w Europie dużą sławą cieszą się Wiedeń, Paryż, Lyon, Marsylia, Londyn, Barcelona - bogata sfera turystyczna, jak i z punktu widzenia nauki i biznesu są w czołówce.

Biznes łączy się z rozrywką, kulturą. Miasta, gdzie jest szeroka obsługa ludzi przyjezdnych tworzą sprzężenie zwrotne pomiędzy ludźmi biznesu napędzającymi interesy, a także rozwijającymi sferę usług a włąśnie usługami miasta. Zachodzi zjawisko, że pewne kwartały takich miast jak Paryż, Londyn, NY wyłączane są z życia miasta i przeznaczane na przyjezdnych. Objawia się to niekorzystnymi przemianami oblicza miast, jednak one prosperują, mają dochody.

Rozwój sfery związanej z wzornictwem, modą, projektowaniem ubrań, projekty architektoniczne-urbanizacyjne - Mediolan bardzo wyraźnie dąży do stania się miastem europejskim światowym,.

2. Biznes, funkcjonowanie i wspomaganie firm; Najistotniejsze dla zjawisk globalizacyjnych - banki, ubezpieczenia, instytucje kredytowe, pośrednictwa finansowego, giełdy finansowe i towarowe. Instytucje opierają swoją działalność na handlu, np. Nowy York, Londyn, Tokio - koncentracja handlu w skali świata; cała sfera obrasta usługami związanymi z nim jak np. usługi prawnicze, konsultingowe, doradztwa technologiczne personalne (head hunters), przemysł reklamowy (spoty, reklamy, billboardy), firmy audytorskie oceniające prosperowanie firm i ich finansowe statusy.

Usługi obejmują ogromną paletę działań - usługi medyczne i zdrowotne, szkolnictwo wyższe, sferę badawczą/laboratoryjną koncentrują się również w miastach na uboczach aglomeracji największych miast.

Usługi nie zaznaczają się tak wyraźnie na terenie miast jak robi to działalność przemysłowa. Natomiast jest to pozorne, gdyż są w inny sposób widoczne - najwyższe budynki są przez nie zajmowane.

Dolna granica występowania usługi - minimum popytu na daną usługę, jeśli nie będzie jej to po chwili dana firma będzie musiała zakończyć swoją działalność.

Koncentracja wielkich firm, największych koncernów, które mają swe siedziby w miastach centralnych. Powstają centra biznesu - Central Business District i następuje dosyć szybko amerykanizacja centralnych ulic.

Ludność w świecie i Polsce

W większości krajów dokonuje się spisów powszechnych, by jak najdokładniej ustalić liczbę ludności i ich strukturę. Zasadniczym problemem w skali świata jest bardzo nierównomierne rozproszenie ludności, które na niektórych obszarach prowadzi do znacznego przeludnienia, a także niedoludnienia na obszarach, gdzie tereny nie są dogodne do zamieszkania.

Przyczyny nierównomiernego rozmieszczenie w świecie:

• Czynniki fizyczno-geograficzne - klimat (np. wyżyna Tybetu - półpustynny i pustynny obszar, kompletnie niezamieszkana, szereg łańcuchów górskich na płn Chin). Większość ludności świata mieszka w pasie przybrzeżnym 50-100 km od brzegu.

• Patrząc na rozmieszczenie ludności w skali całego globu to widać szereg wyraźnych koncentracji -

• Azja płd., płn-wsch. rejony Chin i Japonii łącznie liczacych1,5 mld ludzi,

• Indie z Bangladeszem to 1,3 mld,

• Indonezja 135 mln,

• Europa - 500 mln,

• Zatoka Gwinejska-Nigeria, b. duży przyrost,

• Egipt - 100 mln ludzi,

• wsch. wybrzeże USA z NY i megalopolem- 150 mln,

• płd-wsch Brazylia 150 mln ludzi.

Taki obraz rzeczy powoduje także koncentracje w miastach. W ciągu najbliższych kilkunastu lat największą aglomeracja stanie się Vargas (duży przyrost, migracja z zewnątrz)

Problem przeludnienia przyczynia się do zgiełku, wywóz śmieci, transport komunikacyjny, narastają choroby psychiczne spowodowane stresami, problemy mieszkaniowe

W europie grozi zmniejszanie się liczny ludności, przez mały przyrost, starzenie się społeczeństwa.

Struktura wieku w poszczególnych krajach.

Relacje człowiek-środowisko

Są to zależności pomiędzy gospodarką (działalnością człowieka w środowisku) a środowiskiem (obszarem, w którym człowiek działa gospodarczo).

Środowisko przyrodnicze - zespół naturalnych elementów, składników powłoki ziemskiej wpływających na działalność społeczno-gospodarczą człowieka.

Elementy, składniki środowiska przyrodniczego mają wpływ na to jak prowadzona jest i jak będzie efektywna działalność społeczno-gospodarcza.

Elementy środowiska przyrodniczego:

• powietrze atmosferyczne (klimat)

• wody (powierzchniowe, lodowce, podziemne); wody w rzekach, jeziorach stanowią objętościowo niecałe 0,2% wszystkich wód na kuli ziemskiej, pozostałe stanowią 99,8%

• minerały i skały (budowa geologiczna: zasoby litosfery, powłoki znajdującej się od powierzchni w głąb ziemi)

• gleby (najbardziej przypowierzchniowa powłoka litosfery, powstaje w wyniku naturalnych procesów glebo-twórczych, które prowadzą do zamienienia skały w glebę, trwa to wiele lat, wytwarza się wtedy profil glebowy);

Gleby prowadzą do ograniczeń rozwoju przemysłu, budownictwa. Aby w miejsce dobrych glebowo, rolniczych terenów wprowadzić np. tereny komunikacyjne lub budowlane trzeba przeprowadzić całą procedurę wyłączenia dobrych glebowo obszarów z działalności rolniczej. W wielu krajach (także w Polsce) istnieje pewien proces ochrony obszarów dobrych glebowo przed wykorzystaniem na inne niż rolnicze cele (tzw. ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych przed przeznaczeniem na inne zagospodarowanie)

• rzeźba terenu (ukształtowanie powierzchni)

• świat roślinny i zwierzęcy (świat naturalny, którego nie wprowadził człowiek, ale który w sposób naturalny, przyrodniczy występuje w danych warunkach)

Elementy środowiska można podzielić na dwie grupy:

• elementy biotyczne (ożywione)- świat roślinny i zwierzęcy

• elementy abiotyczne (nieożywione)- powietrze, wody, minerały i skały, rzeźba terenu

gleby natomiast leżą na pograniczu tych dwóch grup; w skład gleb wchodzi tzw. szkielet mineralny (część abiotyczna gleby) i świat mikroorganizmów + próchnica(część biotyczna gleby)

Przyroda - całokształt biotycznych i abiotycznych elementów środowiska bez udziału człowieka

Środowisko geograficzne- środowisko przyrodnicze poszerzone o wytwory działalności człowieka np. działalność rolnicza, budownictwo, linie komunikacyjne

W całej historii ludzkości można powiedzieć, że relacje pomiędzy środowiskiem przyrodniczym a człowiekiem ulegały ewolucji. Człowiek w miarę zbliżania się do czasów dzisiejszych coraz bardziej uniezależniał się od środowiska przyrodniczego, starał się je opanować.

Wytworzyły się więc w nauce trzy generalne nurty badań, podejścia do relacji człowiek(społeczność ludzka)-środowisko:

1. Determinizm- kierunek badań, pewien typ podejścia praktycznego do środowiska. Środowisko przyrodnicze decyduje o rozwoju gospodarczym i sposobie życia ludzi; człowiek w ogromnej części swej działalności jest uzależniony od elementów środowiska przyrodniczego. To ono decydowało czy np. człowiek mógł się w danym miejscu osiedlać, czy mógł prowadzić łatwiej, szybciej działalność gospodarczą.












2. Indeterminizm (nihilizm)- przeciwny w stosunku do determinizmu; zakłada, że człowiek tak rozwinął się cywilizacyjnie, że praktycznie stał się niezależny od środowiska, może je dowolnie przekształcać, modyfikować. Elementy środowiska nie stanowią żadnej bariery na drodze rozwoju i funkcjonowania człowieka. Pogląd rozwinął się najpierw w nauce, ale został szybko przejęty przez decydentów gospodarczych, politycznych w wielu krajach i doprowadził do niekorzystnych zmian (w elementach środowiska przyrodniczego) w wielu regionach świata, np. w USA na przełomie XIX i XX wieku w czasach ekspansji teren Wielkiej Równiny Prerii stał się atrakcyjny z punktu widzenia rolniczej działalności człowieka bo występowała korzystna forma terenu, szata naturalna, klimat i gleby. Zaorywano więc ogromne połacie prerii, stosowano gospodarkę ekstensywną. Doprowadziło to do zniszczenia pokryw trawiastych, nastąpiło sianie zbóż. Zmiana jednego elementu środowiska (w tym przypadku szaty roślinnej i przypowierzchniowej warstwy gleby) doprowadziło do poważnych zmian we wszystkich elementach pozostałych, do stosunkowo szybkiego wyjałowienia tych gleb, bo przez zaoranie tych obszarów człowiek doprowadził do wzmożonej erozji eolicznej (wywiewania przez wiatr bo była to równina) gleb. Poza tym stosowano tam uprawy plantacyjne, wielkie połacie obsiane były wyłącznie pszenicą lub kukurydzą, a to nie sprzyjało zachowaniu produkcyjności gleb. Po kilkudziesięciu latach użytkowania w ten sposób jakość tych gleb obniżyła się wielokrotnie.

Podobna sytuacja miała miejsce na Ukrainie- Wielkie Stepy Ukraińskie w rejonie Morza Czarnego; nawadnianie pustyni wokół Jeziora Aralskiego wodami z rzek Syr-Dari i Amu-Dari- doprowadziło to do znacznego obniżenia poziomu wód Jeziora Aralskiego i zmniejszenia przepływu ilości wodnych w korytach rzek












3. Posybilizm- „złoty środek” pomiędzy determinizmem a indeterminizmem; jest to współzależność człowieka i środowiska. Człowiek różnymi sposobami może oddziaływać na środowisko przy równoczesnym oddziaływaniu środowiska na człowieka.















Aby rozwijać się gospodarczo, poprawiać warunki bytu ludności, rozwijać się cywilizacyjnie musi istnieć właściwe poszanowanie zasobów środowiska przez człowieka, bo z drugiej strony jeśli będziemy nadmiernie czerpać i nie szanować elementów środowiska to możemy doprowadzić do niekorzystnych sytuacji. Jest to pogląd ekonomiczno-gospodarczy, obecnie wszechstronnie wykorzystywany. Jest to tzw. rozwój zrównoważony (ekorozwój) - pewna strukturalna, rozwojowa koncepcja rozwoju gospodarczego, która zakłada, że człowiek (społeczeństwo) będzie zakładał rozwój gospodarczo-społeczny przy wykorzystaniu zasobów środowiska, ale z drugiej strony musimy tak czerpać zasoby środowiska, aby nie prowadzić do trwałych i niekorzystnych zmian w środowisku. Musimy więc znać prawa rządzące środowiskiem, znać dokładnie zasoby środowiska, reakcje tych zasobów na nasze sięganie po nie i tak po nie sięgać, w takich ilościach, abyśmy nie zrobili sobie krzywdy. Możemy bowiem doprowadzić do zagrożenia wyczerpania zasobów surowców mineralnych. Jeżeli będzie prowadzona nadmierna, „rabunkowa” gospodarka zasobami wyczerpywalnymi, możemy doprowadzić do tego, że te zasoby które się nie odnawiają, które są w stałej ilości mogą się wyczerpać.

Taki bilans dla Polski został przeprowadzony w końcu lat 80. przez grupę osób prof. Kozłowskiego (ówczesnego ministra ochrony środowiska). Określono, że przy takim wykorzystywaniu surowców mineralnych wyczerpią się one, że np. zasoby węgla w Polsce przy tej eksploatacji starczą na niecałe 200 lat, zasoby miedzi za ok. 55 lat, zasoby rud cynku i ołowiu za 35 lat.

Trzeba zatem tak prowadzić działania w środowisku, aby nie doprowadzić do wyczerpania się zasobów.

ZASOBY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

ZASOBY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO



























Zasoby środowiska- dobra wytworzone w wyniku procesów przyrodniczych, po które sięga człowiek, aby rozwinąć, zapoczątkować działalność gospodarczą

Zasoby niewyczerpywalne- nigdy ich nie zabraknie, nigdy się nie wyczerpią niezależnie od tego ile ich zużyjemy;

• człowiek wykorzystuje je w mniejszym lub większym stopniu, a część z nich jest niezbędna do funkcjonowania człowieka na naszej planecie (np. promieniowanie słoneczne)

• energia ruchów wody, geotermiczna, wiatru stanowi trochę inną grupę zasobów niewyczerpywalnych niż promieniowanie słoneczne- bez ich istnienia jesteśmy w stanie funkcjonować, promieniowanie słoneczne jest natomiast niezbędne

• energię, która istnieje jako energia potencjalna (głównie w postaci cieplnej lub mechanicznej-kinetycznej) człowiek może wykorzystywać dla swoich potrzeb i przetworzyć na taką formę energii, która jest w danym momencie człowiekowi potrzebna

• energia alternatywna - możliwa do wykorzystania obok energii konwencjonalnej (tej, którą mamy na co dzień); alternatywne sposoby pozyskiwania energii; takie możliwości i uzyskiwanie potrzebnej formy energii przez człowieka z energii ruchów morskich, ciepła wnętrza ziemi, słonecznej, wiatru są to właśnie energie albo niekonwencjonalne albo alternatywne

• ciągle na świecie dominuje (również w Polsce) energia konwencjonalna (cieplna i elektryczna), którą otrzymuje się z konwencjonalnych źródeł energii- paliw kopalnych (węgiel kamienny, brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny, surowce promieniotwórcze); jest ona najczęściej wykorzystywana

• energia niekonwencjonalna (wiatru, geotermiczna, promieniowania słonecznego, ruchów wody) daje tylko niewielki udział w produkcji energii w porównaniu z surowcami konwencjonalnymi

• ponad 96% energii elektrycznej Polski produkowane jest w oparciu o konwencjonalne źródła energii; w innych krajach źródła niekonwencjonalne dostarczają ok. 8-10% energii; nigdzie nie ma takiej sytuacji, żeby dostarczały one więcej niż 50%; średnio na świecie źródła niekonwencjonalne (oprócz hydroelektrowni) dostarczają zaledwie ok.4% energii

• obecnie wiele dziedzin nauki pracuje nad praktycznymi możliwościami zmagazynowania energii niekonwencjonalnej (bo np. w danym momencie wiania wiatru nie potrzeba nam jest znacznie większej ilości prądu elektrycznego, ale np. za 3 dni), żeby móc ją wykorzystać wtedy, gdy jej potrzebujemy; nad rozesłaniem tej energii; nad kosztami- przestawienie całej infrastruktury świata na inne urządzenia, na inną sieć przesyłową

Zasoby wyczerpywalne- w wyniku eksploatacji człowieka, pozyskiwania ich przez człowieka ulegają wyczerpaniu, są to zasoby skończone

Zasoby odnawialne- zasoby, które mogą się wyczerpać, ale jednak w miarę pobierania równocześnie się odnawiają

• np. woda odnawia się- obieg wody w przyrodzie; regionalnie możemy doprowadzić jednak do takiej sytuacji, że zużyjemy wodę w takiej ilości, że nie będzie się ona w stanie odnowić, zaczyna brakować wody w pewnych regionach (np. w Polsce sukcesywnie mamy z roku na rok mniejsze zasoby wody; podobnie jest z pozostałymi zasobami

Zasoby nieodnawialne- zasoby, które pobieramy, nie ma tu miejsca powiększanie zasobów

• bogactwa mineralne- węgiel kamienny, ropa naftowa, rudy żelaza, rudy miedzi, siarka, fosforyty- są nieodnawialne w znaczeniu praktycznym;

• teoretycznie możemy powiedzieć, że jeżeli będą istniały określone warunki geologiczne, klimatyczne i odpowiednio długi czas to np. pokłady węgla mogłyby się odnowić; możliwe to jest, gdy przyjmiemy tzw. strukturę czasu geologicznego (podokres geologiczny, okres geologiczny, era), natomiast działalność gospodarcza ludzkości odbywa się w czasie historycznym (stulecie, dziesięciolecie, rok , miesiąc, dzień, doba, godzina)

• każdy pobór będzie powodował uszczuplanie zasobów

• powierzchnia ziemi 510 mln km², w tym 149 mln km² lądów, ale tak naprawdę terenów do zagospodarowania (bez pustyń, lądolodów, powierzchni rzek, jezior) jest ok. 100 mln km²; nie przybywa nam jej, przybywa ludzkości a powierzchnia użytkowa, która jej służy jest stała

• z roku na rok zaczyna być coraz mniej jednostkowej powierzchni ziemi przypadającej na statystycznego mieszkańca ziemi; w niektórych ogromnych aglomeracjach miejskich osiągamy granicę; dlatego istnieje idea budowania „w górę” a nie „w przestrzeni”, czyli budowa wysokopiętrowych miast z powodu braku powierzchni

Wpływ środowiska na człowieka

1. Z punktu widzenia całokształtu gospodarki ludzkiej istotne znaczenia mają zasoby środowiska

2. Dogodne warunki klimatyczne, ukształtowanie powierzchni, stosunki wodne oraz dostępność bogactw mineralnych przyśpieszają procesy gospodarcze przez rozwój rolnictwa, uprzemysłowienia czy urbanizacji

3. Niekorzystne warunki naturalne opóźniają procesy rozwoju gospodarczego, co jest widoczne zwłaszcza na terenach pustynnych (m.in. Egipt), wysokogórskich (np. Nepal) czy klimatach wybitnie zimnych (np. północne obszary Kanady i Rosji)

4. Rola środowiska nie jest stała- zależy od rozwoju sił wytwórczych i ustroju społeczno- gospodarczego. Te same elementy w różnych okresach tego rozwoju mogą spełniać różne role; np.:

• położenie Wielkiej Brytanii oddzielonej od Europy Kanałem La Manche- dawniej korzystne strategicznie, dzisiaj- w dobie lotnictwa straciło swoje znaczenie, jest raczej utrudnieniem i barierą rozwoju (konieczność budowy podmorskiego tunelu)

• zmienna rola zasobów surowcowych- jeszcze 200-300 lat temu nie miały większego znaczenia dla gospodarki; dziś- w wielu przypadkach stały się podstawą gospodarki wielu państw (np. ropa naftowa- Arabia Saudyjska, boksyty- Surinam, fosforyty- Nauru, itd.)

5. Spośród elementów środowiska największe znaczenie ma klimat, gdyż w decydującym stopniu określa zasięg występowania świata organicznego- wyznacza zasięg ekumeny. Największy wpływ mają:

1. temperatura powietrza

• wpływ na rozmieszczenie człowieka (obszary wysokich szerokości geograficznych mają małą gęstość zaludnienia- brak możliwości zaspokojenia potrzeb żywnościowych; tereny niskich szerokości- większa gęstość zaludnienia na nieco chłodniejszych obszarach- zwykle poniżej 1000 m n.p.m.)

• okres wegetacyjny- w wielu regionach zbyt krótki dla niektórych upraw

• występowanie wieloletniej zmarzliny i lodowców, zlodzenie rzek i przybrzeżnych obszarów morskich- wpływ na eksploatację surowców (np. Syberia, północna Kanada), brak możliwości rozwoju rolnictwa, determinanta okresu żeglugi (rzeki Syberii, Kanady), utrata powierzchni zagospodarowania (np. obszar Antarktydy)

2. natężenie promieniowania słonecznego

• zbyt słabe natężenie- niemożność rozwoju roślinności (rolnictwo)

• rodzaj upraw- rośliny światłolubne i cieniolubne

• funkcjonowanie człowieka- zbyt niskie natężenie światła wywołuje stany depresyjne (strefy podbiegunowe- m.in. noc polarna); miasta w wysokich szerokościach geograficznych to przede wszystkim ośrodki górnicze- najdalej na północ wysuniętym z dużych miast jest Sankt Petersburg 60^oN)

3. długość dnia i nocy

• zwłaszcza w rolnictwie, zboża strefy umiarkowanej (pszenica, żyto, jęczmień) wymagają w okresie wegetacji co najmniej 14 godz. światła słonecznego); ryż w strefie międzyzwrotnikowej- 12 godz., w efekcie granica między uprawami pszenicy i ryżu przebiega na 30^o szerokości geograficznej

4. ciśnienie atmosferyczne

• funkcjonowanie organizmów ludzkich- złe samopoczucie neuropsychiczne przy częstych zmianach ciśnienia (mniejsza koncentracja i wydajność pracy); oddychanie człowieka bez wyraźnych zaburzeń do 4000 m n.p.m. i choroba górska wywołana szybkimi zmianami ciśnienia

5. rodzaj, wielkość i rozmiar opadów

• wielkość i rozkład opadów- wpływ na rolnictwo- zboża i rośliny okopowe wymagają np. w Polsce opadów w innych porach; potrzeby opadowe np. ryżu

• wpływ opadów na stany rzek a transport rzeczny; powodzie i ich wpływ na gospodarkę

• wielkość i charakter opadów a budownictwo- budynki ze stromymi dachami tam, gdzie duże opady śniegu, dachy płaskie na obszarach o niedoborze opadów

• opady nawalne a funkcjonowanie kopalń odkrywkowych

6. wilgotność powietrza

• wpływ na funkcjonowanie człowieka- w klimatach gorących o wilgotności względnej 70-90% człowiek męczy się znacznie szybciej (mięsień sercowy przepompowuje dobowo więcej o ok. 3 kg wody)

Wszystkie działy gospodarki człowieka, począwszy od budownictwa, przez procesy urbanizacyjne, rozwój przemysłu, rolnictwa, komunikacji, turystyki zależą (jedne w mniejszym stopniu, inne w większym) od zasobów środowiska. Niewątpliwie korzystne warunki środowiska, odpowiednia jakość i ilość zasobów będą przyśpieszały, ułatwiały rozwój poszczególnych gałęzi gospodarki. Natomiast niekorzystne warunki środowiska, złe jakościowo i ilościowo zasoby mogą opóźniać procesy rozwoju gospodarczego.

Egipt - ze względu na położenie i jakość zasobów środowiska ma bardzo trudne warunki dla rozwoju gospodarczego. Znaczna część terenów to tereny pustynne; z powodu warunków klimatycznych, ukształtowania powierzchni, braku roślinności, braku gleb na tych obszarach istnieją bariery rozwoju gospodarczego. Możliwość rozwoju rolnictwa, budownictwa jest ograniczona

Nepal - jest krajem leżącym w Himalajach; wysokie góry, określony rodzaj rzeźby, duże nachylenia stoków, czasami nadmierne opady, czasami zbyt niskie temperatury powodują także bariery w rozwoju gospodarczym

Północna Kanada, północna Norwegia, północna Rosja- temperatury nawet w okresie letnim nie przekraczają +5^o, klimat głównie decyduje o ograniczeniach, niemożliwości pełnego rozwoje gospodarczego

boksyty- do hutnictwa, są to rudy glinu, wszystkie huty aluminium muszą mieć ten surowiec

w Polsce gęstość zaludnienia 124 osoby/km²

okres wegetacyjny- liczba dni w roku , w których temperatura średnia dobowa równa lub wyższa od +5^o

Dynamiczne oceny relacji człowiek-środowisko

6. Bardzo ważnym elementem wpływającym na działalność człowieka jest ukształtowanie powierzchni (rzeźba terenu)

• blisko 80% ogółu ludności zamieszkuje obszary najniżej położone - do 500 m n.p.m., na terenach ponad 1500 m n.p.m. mieszka tylko 3% ludności świata

• rola w przebiegu linii komunikacyjnych (drogi, linie kolejowe, lotniska) - budowa tuneli na obszarach górskich, co zwiększa koszty i czas realizacji inwestycji, 1 km drogi w górach jest wielokrotnie droższy niż na terenach równinnych. Takie działania są uzasadnione, jeśli tunele łączą wysoko uprzemysłowione i gęsto zaludnione obszary (np. połączenie Włoch i Austrii m.in. pod przełęczą Brennar w Alpach)

• wpływ na działalność rolniczo-produkcyjną roślin skoncentrowana jest na terenach równinnych, bo:

• zagrożenia procesami erozyjnymi gleby są najmniejsze

• możliwość większego zastosowania maszyn rolniczych

• mniejsze koszty melioracji (nawadniania i odwadniania)

• większa dostępność terenu

• konieczność terasowania terenów o dużych różnicach wysokości (zmniejszenie erozji), możliwość wykorzystania terenów potencjalnie nie nadających się do rolniczego wykorzystania np. Chiny ok. 20-25 % terenów uprawnych jest na obszarach, gdzie konieczne było terasowanie zboczy

• ekspozycja stoków (wystawienie stoku, pasma górskiego, doliny rzecznej, wzgórz, pagórków w określonym kierunku np. na północ) - często warunkuje rodzaj uprawianych roślin np. w strefie podzwrotnikowej i umiarkowanej ciepłej winną latorośl (potrzebuje dużego promieniowania) sadzi się na stokach dosłonecznych, ściśle związane z promieniami słonecznymi. na płd. jest dłuższy czas naświetlania słonecznego, temperatury są tam nieco wyższe, ilość energii cieplnej dochodzącej do powierzchni ziemi jest większa, północny w cieniu, uprawia się tam rośliny o mniejszych wymaganiach świetlnych, krótszym okresie wegetacyjnym, a ciepłolubne i promieniolubne na stokach płd. Szczególnie widoczne jest to w Europie Zach. i Płd-Zach- Austrii, Niemczech Francji, dolina Renu - różnica w strukturze upraw, natężenie winnic na stokach o ekspozycji płd. jest dużo większe niż na stokach na płn.

• Równie istotną rolę ogrywa woda. Brak jej spowodował podjęcie takich działań, jak:

• Budowa kanałów, które mogą spełniać zadania nawadniające, jak i odwadniające (m.in. w Indiach, Chinach wielkość terenów nawadnianych odpowiada obszarowi Polski - 350 tys km²)

• Tworzenie zbiorników retencyjnych (naturalnych i sztucznych) -rośnie zapotrzebowanie na wodę, w okręgu Jeziorsko i Sulejowski Zalew, różne funkcje tych zbiorników: zaopatrzenie w wodę (potrzeby komunalne, przemysł, itp.), przeciwpowodziowe, energetyczne- oparte na energii mechanicznej(przepływ wody), energia cieplna, kinetyczna, elektryczna. Elektrownia Itaipu na pograniczu Brazylii, Paragwaju i Urugwaju ma moc 10 tys. MW, gdy największa elektrownie cieplna Europy - Bełchatów ma 4,3 tys. MW, rekreacyjne, ekologiczne

• Wody źródłowe jako drogi transportowe - rzeki są najstarszymi drogami transportowymi, a w wielu państwach transport wodny śródlądowy stał się w przewozach ładunków masowych konkurencyjny dla innych gałęzi transportu; w słabo rozwiniętych gospodarczo regionach świata rzeki są do dziś głównym arteriami komunikacyjnymi (np. Amazonka, Kongo, Indus, Nil, Ganges); najlepiej rozwiniętą sieć dróg wodnych na świecie mają Holandia, Belgia, Niemcy i Francja

• Rzeki i doliny rzeczne jako czynniki lokalizacyjne miast. Pierwsza i największa osada powstała w VI w n.e. to Tołp koło Łomczycy - największe grodzisko powstałe w pradolinie warszawsko-berlińskiej, pierwsze osady w innych rejonach woj. łódzkiego - Spicynierz, Wolbórz, Ruda powstawały w dolinach albo Warty albo doliny Pilicy z jej dopływami.

• Z punktu widzenia działalności rolniczej jedną z ważnych elementów środowiska są gleby. Szczególną rolę odgrywa w tym przypadku zawartość próchnicy, która w największym stopniu decyduje o wielkości plonów. Zróżnicowanie glebowe świata ma wpływ na lokalizację głównych regionów rolniczych.

• Surowce mineralne - eksploatacja tych zasobów wpływa na rozwój działalności produkcyjnej - okręgi przemysłowe powstałe w XIX i na początku XX wieku posiadają najczęściej lokalizację surowcową. Polska - GOP, Dolnośląski Okręg, Bełchatów, Rosja- Zagłębie Donieckie, Kuźnieckie, Niemcy - Zagłębie Ruhry i Saary, Zagłębie Walijskie w UK, Okręgi szkockie, Inas Heras w Brazylii, Okręg Appalahijski w USA

• Szata roślinna - miała w porównaniu z innymi elementami najmniejszy wpływ na działalność człowieka; wykazuje bardzo ścisłe związki z warunkami klimatycznymi, a jej wpływ widoczny jest głównie na terenach, na których występują większe kompleksy leśne (małe zagęszczenie ludności - pon 1 os/km²) czy obszarach stepowych (dobre gleby i rozwój rolnictwa).

Wpływ człowieka na środowisko

Degradacja środowiska w wyniku działalności gospodarczej

Wyróżnia się pięć grup przyczyn stanowiących podstawowe źródła zagrożeń środowiska:

1. demograficzne - szybki wzrost liczby ludności i przyspieszone procesy urbanizacyjne, koncentracja ludności w małych obszarach - kumulacja zanieczyszczeń powietrza i wód; w efekcie wzrost temperatury i ilości opadów; ze względu na gromadzenie się odpadów i ścieków rośnie zanieczyszczenie wód i gleb; im większa aglomeracja tym większe zakłócenie równowagi ekologicznej - samoczyszczenie się przyrody na tych obszarach nie jest możliwe.

2. geograficzne - wywołane rozbieżnością obszarów, występowanie zasobów środowiska i regionów zapotrzebowania na nie; jest to powodem powstawania zanieczyszczeń w miejscach eksploatacji i załadunku surowców, na drodze transportu ora w miejscach ich przetwarzania i konsumpcji.

3. techniczne - wynikają ze stosowania przestarzałych technologii produkcji, które nie spełniają wymogów ekologicznych; lekceważenie wymogów środowiska w etapie opracowywania i wdrażania nowych technologii oraz zbytniej uciążliwości niektórych wyrobów przemysłowych (np. samochodów, detergentów, tworzyw sztucznych)

4. ekonomiczne - niewłaściwa, z ekologicznego punktu widzenia, struktura gospodarki oraz sprzeczność interesów między miejscami najbogatszymi i słabo rozwiniętymi; kraje wysoko rozwinięte chroniąc właśnie środowisko inwestują w eksploatację zasobów w krajach rozwijających się przy równoczesnej chęci zachowania czystości środowiska tych krajów dla potrzeb turystyki i wypoczynku; kraje słabo rozwinięte widzą w rozwoju przemysłu szansę na poprawę własnej sytuacji gospodarczej, ale nie mają środków finansowych na ochronę środowiska, zużywając je głównie na zakup żywności i walkę z głodem czy podstawową choćby ochronę zdrowia, edukację.

5. społeczno-kulturowe - niedocenianie roli środowiska w rozwoju społeczno-gospodarczym i podwyższenie świadomości ekologicznej jest podstawą racjonalnego korzystania z zasobów przyrody i podejmowania działań proekologicznych np. powstanie terenów chronionych.

Degradacja atmosfery

Zanieczyszczenia atmosferyczne są emitowane do niej pyły i gazy. Pyły powodują zmiany fizycznych cech powietrza a gazy - zmiany chemiczne. Roczna emisja :

• 20 mln + zawiązki węgla (głównie CO, CO₂)

• 700 mln + innych gazów i pyłów, w tym 150 mln SO₂

• od początku XX wieku zawartość CO₂ zwiększyła się o 25% i dzisiaj można mówić o przekroczeniu jego normalnej zawartości w powietrzu o około 30%

Zanieczyszczenie powietrza powoduje szereg niekorzystnych zjawisk:

efekt szklarniany (cieplarniany) - wzrost temperatury powietrza wywołany obecnością nadmiernej ilości gazów szklarniowych, które przepuszczają krótkotrwałe promieniowanie słoneczne, ale w znacznym stopniu zatrzymują długofalowe promieniowanie emitowane przez powierzchnię Ziemi. Głównymi gazami szklarnianymi są:

• dwutlenek węgla (59% odpowiedzialności za zjawisko), blisko 80% jego ilości pochodzi ze spalania paliw kopalnych, a pozostała część ze spalania i rozkładu materii organicznej (głównie proces wylesienia)

• metan (17%); głównym źródłem emisji jest produkcja rolna (ok. 30%) - głównie uprawa ryżu i hodowla bydła; pozostałe źródła to wycieki z gazociągów i szybów naftowych oraz wydobywanie się go z pokładów węgla; powstaje także jako uboczny produkt spalania drewna i traw oraz w procesie oczyszczania ścieków

• freony - (9,4%) - stosuje się je w pojemnikach z aerozolami (lakiery, kosmetyki), służą również do produkcji gąbczastych mas plastycznych, a także jako rozpuszczalniki, substancje chłodzące

• tlenki azotu (4%) - powstają przede wszystkim w trakcie spalania paliw kopalnych (ok.30%), ale również przy wypalaniu traw i lasów oraz przy stosowaniu nawozów azotowych

• inne gazy (10,6%) - są nimi np. ozon (O₃), powstaje w trakcie spalania paliw kopalnych i halony - spokrewnione z freonami, służy do napełniania gaśnic.

Największymi producentami gazów szklarniowych są kraje wysoko rozwinięte, poza Chinami mają one udział wielkości 15-20% zanieczyszczeń. W najbliższych latach udział tych państw wzrośnie nawet do 50% tej emisji. Tu zaczyna się rola organizacji międzynarodowych, które kontrolują rozwój efektów szklarniowych. Od kilkudziesięciu lat obserwujemy wyraźny wzrost temperatury powietrza, od poł XIX w temperatura na świecie podniosła się o 1,5⁰C. Wg prognoz do poł. XXI w temperatura wzrośnie w porównaniu do dzisiejszej o 2-4⁰C.

Konsekwencje:

Akceleracja procesu topienia się lodowców górskich i lądolodów. Badania wykazały, że już powierzchnia lądolodu na Antarktydzie zmniejszyła się o kilka tys. km². Topią się także lodowce górskie, co powoduje podniesienie się poziomu wód oceanicznych. Jeżeli to prognozowane ocieplenie będzie miało miejsce to powierzchnia wód podniesie się o 0,5-0,7 m wg prognoz optymistycznych, a wg pesymistycznych o 6-7 m. W wyniku poniesienia dojdzie do zalania najniżej położonych terenów nadmorskich, które zamieszkuje 1 mld ludzi, blisko 20% światowego majątku produkcyjnego, prawie 0,5 mld ha intensywnych upraw.

Ponadto nastąpi zasolenie wód podziemnych, wzrost parowania, co wywołuje zróżnicowanie jeszcze większe opadów, w terenach nadmorskich dużo większe, a w centrach kontynentów będą niedobory, odczuwane zwykle na obszarach rolniczych.

Za 50 lat USA będą produkować tylko 30-40% ilości zbóż, które dzisiaj produkują. Granice upraw przesuną się na północ, tajga syberyjska i kanadyjska- nastąpi ich zagłada i deforestacja, obszary te będą zamienione na pola uprawne. Nastąpią również migracje ludności z obszarów niekorzystnych z punktu widzenia ludnościowego, migracje międzykrajowe i wewnątrzkrajowe, uciekinierzy ekologiczni - powstanie konieczność budowania infrastruktury, która dla pewnych państw będzie barierą nie do pokonania.

Dziura ozonowa, kwaśne deszcze, smog - londyński i fotochemiczny LA.

29

m₁, m₂ - Masa towaru do przewiezienia,

C- odbiorca,

M - dostawcy,

P - punkt, w którym zakład powinien być zlokalizowany,

Środowisko

przyrodnicze

PASTERSTWO

człowiek

M₁

M₂

P

m₂

m₁

P0

P1

P2

+1

+2

+3

+4

LAS

PSZENICA

Środowisko

przyrodnicze

człowiek

Środowisko

przyrodnicze

człowiek

zasoby wyczerpywalne

zasoby niewyczerpywalne

zasoby odnawialne

zasoby nieodnawialne

• bogactwa mineralne

• powierzchnia użytkowa (przestrzeń)

• powietrze atmosferyczne

• wody, gleby

• świat roślinny

• świat zwierzęcy

• promienie słoneczne

• energia ruchów wody morskiej (pływy, prądy, falowanie)

• energia geotermiczna

• energia wiatru

---