Józef Misala

Instytut Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych

Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

Międzynarodowa wymiana usług w świetle teorii

Zgodnie z teorią wzrostu gospodarczego w większości krajów świata obserwuje się charakterystyczne przemiany strukturalne, które można ująć w schemat: deagraryzacja - deindustralizacja - tertiaryzacja względnie serwicyzacja. Faktycznie bowiem rośnie wyraźnie znaczenie trzeciego sektora w owym wzroście. Konsekwentnie zwiększa się też zdecydowanie udział usług w handlu międzynarodowym, który notabene jest w wielu różnorodnych względów nieoszacowany w oficjalnych statystykach (np. z uwagi na uwzględnianie wyłącznie netto niektórych przepływów usług czy też włączanie niektórych ich przepływów do międzynarodowych transakcji kapitałem produkcyjnym w postaci zagranicznych inwestycji bezpośrednich). Zarazem jednak nie dysponujemy dotychczas zwartą i logicznie spójną teorią międzynarodowej wymiany usług. Wiele jest przyczyn tego stanu rzeczy, zaś chyba głównymi są brak jednoznacznej i powszechnie akceptowanej definicji usług, zróżnicowanie kryteriów ich klasyfikowania i w efekcie także różnorodność prób ukierunkowania badań nad rozwijającą się wszakże teorią międzynarodowej wymiany usług.

1. Zarys podstawowych przyczyn względnego niedorozwoju teorii międzynarodowej wymiany usług

1. Kwestia definicji

Dotychczas brakuje jednoznacznej i powszechnie akceptowanej definicji usług. Dotyczy to również tzw. usług czystych, tj. wymienianych w skali międzynarodowej. Długa jest zresztą historia odpowiednich dociekań.

Pierwsze próby zdefiniowania usług (ściślej sektora usługowego) podjęli niezależnie od siebie A.G.B.Fisher (1939), C.Clark (1940) i J.Fourastie (1954), których uznaje się powszechnie za autorów tzw. teorii trzech sektorów. Ujmowali oni całość usług (a zatem nie tylko usługi wymieniane w skali międzynarodowej) jako coś innego niż szeroko rozumiana produkcja rolnicza (I sektor) i produkcja przemysłowa włącznie z przemysłem wydobywczym (II sektor). Jeśli przy tym A.G.B.Fisher i C.Clark starali się wyodrębnić tzw. trzeci sektor analizując kształtowanie się dochodowych elastyczności popytu, to J.Fourastie koncentrował swoją uwagę na analizie strony podażowej, a ściślej na kształtowaniu się tempa postępu technicznego i wydajności pracy, które według niego kształtowały się na najwyższym poziomie właśnie w przypadku szeroko rozumianych usług.

Kolejnym etapem odpowiednich dociekań były próby wyodrębnienia usług od towarów.Ich istota sprowadzała się do dwóch odmiennych ujęć przedmiotowego zagadnienia. Według pierwszego ujęcia, rozwijanego w szczególności przez T.P.Hilla (1977), usługi można wyodrębnić na podstawie wielu ich cech specyficznych. Autorzy tego ujęcia akcentowali przede wszystkim to, że usługi - podobnie jak towary oraz ich zespoły, podzespoły i części składowe - mają również wartość użytkową, lecz o niewidocznej substancji. W konsekwencji uznano je za dobra posiadające wartość niematerialną. Do dalszych cech charakterystycznych usług (w tym tzw, usług czystych, wymienianych w skali międzynarodowej) zaliczono w szczególności: niedotykalność, niewidoczność, jednoczesność aktu produkcji i konsumpcji, brak możliwości składowania oraz brak możliwości transportu. Nie było to wyróżnienie usług jako w pełni przekonywujące chociażby z tego względu, że część usług (np. telekomunikacyjne, ubezpieczeniowe, reasekuracyjne czy bankowe) jest przedmiotem jednoczesnego aktu produkcji i konsumpcji, ale często w różnych krajach. Co więcej, w tym podejściu nie uwzględniono możliwości (czasami konieczności) świadczenia usług przez lokalne czy międzynarodowe migracje świadczących usługi i korzystających z nich.

Nieco inne było drugie podejście do omawianej problematyki zainicjowane przez J.Bhagwatiego (1987) oraz R.M.Sterna i B.M.Hoekemana (1987). Nie zakwestionowali oni specyfiki i podstawowych cech charakterystycznych usług z drobnymi zastrzeżeniami (np. brak konieczności migracji podmiotów przy świadczeniu wielu usług na odległość przy przekazach telewizyjnych czy bankowych). Zakwestionowali jednak możliwość precyzyjnego oddzielenia towarów od usług w tym sensie, ze wiele usług jest ucieleśnionych w wymienianych towarach, zaś świadczenie różnorodnych usług nie jest możliwe bez wymiany towarów (np. płyta kompaktowa zawierająca określone usługi i będąca przedmiotem wymiany, także międzynarodowej). Zakwestionowali wreszcie to czy wszystkie usługi - ucieleśnione w towarach czy też nie - trzeba koniecznie rozpatrywać jako nie możliwe do składowania i transportu (np. możliwość rozłożenia w czasie świadczenia określonej usługi ubezpieczeniowej czy też konieczność korzystania z określonych usług krajowych i/lub zagranicznych w sposób permanentny).

Sprzeczności dotyczących definicji usług (w tym wymienianych w skali międzynarodowej) jest nadal wiele i zapewne długo tak jeszcze będzie. Tym niemniej w odpowiedniej literaturze fachowej jakby nadal dominuje definicja autorstwa T.P.Hilla (1977, s.318), która dosłownie brzmi następująco: „usługę można określić jako zmianę warunków funkcjonowania osoby lub dobra będącego własnością określonego podmiotu gospodarczego, która ma miejsce wskutek działania innego podmiotu, pod warunkiem wszakże udzielenia na to pozwolenia w postaci odpowiedniego porozumienia tejże osoby lub tego drugiego podmiotu”. Jest to definicja pojemna, logiczna i wewnętrznie spójna również w odniesieniu do usług wymienianych w skali międzynarodowej. Co więcej, stanowi ona współcześnie swego rodzaju odskocznię do formułowania kryteriów podziału i samego podziału usług.

2. Kryteria podziału usług i ich rodzaje

W literaturze fachowej sformułowano dotychczas wiele kryteriów podziału usług po to, by wyodrębnić ich rodzaje. Służyło to dodatkowo wielu celom praktycznym (por. tabl. 1.)

Tabela 1.

Podstawowe kryteria podziału usług wymienianych w skali międzynarodowej i ich rodzaje

Kryterium	Rodzaje usług	Przykłady
1. Tempo wzrostu znaczenia w rozwoju gospodarczym	a) usługi tradycyjne	Usługi dla gospodarstw domowych
		b) usługi komplementarne dla sektora przemysłowego	Usługi transportowe, handlowe, telekomunikacyjne
		c) usługi dynamiczne nowego typu	Usługi bankowe, ubezpieczeniowe, edukacyjne, zdrowotne, informatyczne, konsultingowe
	2. Stopień możliwości wyodrębnienia według statystyk narodowych	a) usługi samodzielne	Usługi budowlane, turystyczne, bankowe, finansowe i inne
		b) usługi niesamodzielne	Usługi informatyczne, konsultingowe i inne usługi z zakresu zarządzania i obsługi biznesu
	3. Stopień możliwości wyodrębnienia według międzynarodowych statystyk bilansu płatniczego	a) usługi samodzielne	Usługi transportowe (fracht, ubezpieczenia przewożonych towarów, składowanie i przechowywanie), usługi z zakresu turystyki międzynarodowej (włącznie z gastronomicznymi i hotelarskimi), obsługa pasażerów oraz usługi portowe i pocztowe, usługi krajowych i zagranicznych czynników wytwórczych
		b) usługi niesamodzielne	Różnego typu usługi stanowiące składniki międzynarodowych kontraktów dotyczących np. wytwarzania określonych towarów lub obiektów
	4. Miejsce świadczenia usług	a) usługi samodzielne (odseparowane) bez migracji usługodawcy i usługobiorcy oraz bez migracji czynników wytwórczych	Usługi dla gospodarstw domowych
		b) usługi wymagające migracji czynników wytwórczych jednakże bez migracji usługobiorcy	Usługi ubezpieczeniowe czy reasekuracyjne świadczone na podstawie aktów kupna-sprzedaży w skali międzynarodowej
		c) usługi wymagające migracji usługobiorcy do usługodawcy	Usługi budowlane czy zdrowotne świadczone na podstawie aktów kupna-sprzedaży
		d) usługi wymagające migracji czynników wytwórczych, ale także - i to równolegle - migracji usługobiorców	Usługi hotelarskie czy gastronomiczne świadczone na rzecz turystów zagranicznych, usługi turystyczne czy ubezpieczeniowe świadczone na rzecz usługobiorców na terenie krajów trzecich
	5. Stopień komplementarności w stosunku do handlu międzynarodowego oraz kierunki migracji ludności i kapitału	a) usługi będące bezpośrednio przedmiotem obrotu międzynarodowego i komplementarne w stosunku do handlu	Usługi transportowe, ubezpieczeniowe, asekuracyjne i reasekuracyjne
		b) usługi świadczone przy międzynarodowych przepływach usługodawców i komplementarne w stosunku do handlu	Usługi telekomunikacyjne czy usługi bankowe oraz tzw. usługi zorientowane popytowo lub też determinowane przez popyt (Nachfrage-orientierte Dienstleistungen) - np. usługi konsultingowe czy architektoniczne
		c) usługi świadczone przy międzynarodowych przepływach usługobiorców i komplementarne w stosunku do handlu	Tzw. usługi determinowane przez podaż (Angebot-orientierte Dienstleistungen) - np. usługi turystyczne czy zdrowotne poza granicami kraju
		d) usługi świadczone przy międzynarodowych przepływach zarówno usługodawców, jak i usługobiorców	Tzw. usługi niezwiązane w przestrzeni (footlose services) - np. loty czarterowe i towarzyszące temu usługi, koncerty międzynarodowe

Źródło: opracowanie własne.

Dla teoretyka wymiany międzynarodowej treść tablicy 1 stanowi pewną pomoc, z drugiej zaś strony powoduje pojawienie się istotnych problemów. Dotyczy to już podziału usług zaproponowanego przez H.Katouziana (1970) na tradycyjne, komplementarne dla sektora przemysłowego i tzw. usługi nowego typu. Dzieje się tak m.in. dlatego, że znaczna część usług tradycyjnych (np. usług dla gospodarstw domowych) nie jest w ogóle przedmiotem obrotu międzynarodowego.

Dokonany m.in. przez A.Koekkoeka (1987) podział usług wymienianych w skali międzynarodowej na samodzielne i niesamodzielne jest przekonywujący. Widać jednak wyraźnie, że próba jednoznacznego zdefiniowania definicji tych usług i sformułowania przekonywującej koncepcji są trudne chociażby ze względu na konieczność bazowania na mało w sumie porównywalnych danych statystycznych o charakterze narodowym. Z analizowanego punktu widzenia bardziej przydatne są dane dotyczące kształtowania się bilansów płatniczych poszczególnych krajów, ale i one wyróżniają się pewnymi mankamentami, a w tym m.in. uwzględnieniem jedynie przepływów netto z zastosowania różnorodnych czynników wytwórczych (np. wyłącznie przepływy netto z przepływów siły roboczej i kapitału między danym krajem i zagranicą według danych dotyczących analizowanego kraju, ściślej - w miejscu rezydencji dokonywających odpowiednich transakcji międzynarodowych). Tym samym bardzo trudno jest m.in. dokonać dogłębnej analizy obrotów „produkcyjnymi” i „konsumpcyjnymi” usługami dokonywanymi przez wielkie korporacje transnarodowe, zresztą nie tylko (Wang, 1994).

Te same zastrzeżenia można sformułować pod adresem klasyfikacji usług wymienianych w skali międzynarodowej dokonanej przez G.P.Sampsona i R.H.Snape'a (1985), którzy za kryterium podziału przyjęli miejsce ich świadczenia. Ale to nie wszystko. Otóż, spośród czterech wyróżnionych przez nich rodzajów usług tylko pierwsze z nich można uważać za bliskie międzynarodowej wymianie towarowej sensu stricte, choć niewątpliwie - co podkreślają m.in. A.Sapir i C.Winters (1994) - towarzyszyło im i towarzyszy nadal świadczenie w skali międzynarodowej, chociażby usług telekomunikacyjnych i w tym sensie wyjaśnienie przyczyn rozwoju tzw. usług odseparowanych oraz programowanie ich rozwoju na przyszłość jest uzasadnione przez wykorzystywanie dotychczasowego dorobku tradycyjnie rozumianego handlu międzynarodowego tylko w jakimś tam stopniu. Tym samym nawet w przypadku międzynarodowej wymiany usług bez migracji usługodawcy i usługobiorcy istota i skutki odpowiednich transakcji są tylko częściowo zbliżone do istoty i skutów tradycyjnej wymiany handlowej.

Zgodnie z rozważaniami G.Sampsona i R.H.Snape'a inaczej kształtuje się sytuacja w przypadku usług wymagających międzynarodowych migracji różnorodnych czynników wytwórczych i/lub usługobiorców, których wymianę międzynarodową można tłumaczyć (także programować i odpowiednio kształtować), wykorzystując dorobek teorii międzynarodowych przepływów siły roboczej, kapitału, wiedzy technicznej oraz - dodajmy - międzynarodowych pośrednich przepływów środowiska naturalnego. Te fakty wykorzystuje m.in. F.Breuss (1990), który nawiązując wyraźnie do rozważań ww. autorów oraz pracy A.C.McCullocka (1987) podzielił usługi wymieniane w skali międzynarodowej według stopnia ich komplementarności w stosunku do handlu oraz kierunków międzynarodowych przepływów podstawowych czynników wytwórczych, zwłaszcza ludności będącej najbardziej efektywnym nośnikiem szeroko rozumianej wiedzy technicznej (por. tabela 1 punkt 5).

Według F.Breussa w przypadku usług będących bezpośrednio przedmiotem obrotu międzynarodowego chodzi o takie, które raczej nie wymagają międzynarodowych przepływów usługodawców, czy też usługobiorców, a które wymienia się podobnie jak towary i dlatego nazywa się je czasami mianem usług samoistnych (disembodied services). Wymiana wielu takich usług, w tym wspomnianych wcześniej usług telekomunikacyjnych i bankowych, jest jednak zarazem wyraźnie komplementarna w stosunku do międzynarodowych przepływów towarów.

Usługi świadczone przy międzynarodowych przepływach usługodawców (zwane też usługami kontaktowymi, takie jak engineering, konsulting czy też usługi archeologiczne) wyróżniają się tym, że przy ich świadczeniu niezbędna jest obecność poza granicami kraju czynników wytwórczych (zwłaszcza siły roboczej i odpowiedniej wiedzy technicznej), którymi dysponuje usługodawca. W przypadku świadczenia takich usług obecność poza granicami kraju czynników wytwórczych będących w posiadaniu usługodawcy nie zawsze jest konieczna (np. kierowanie określonymi pracami czy też procesami produkcyjnymi z kraju - siedziby usługodawcy przy użyciu odpowiednich technik porozumiewania się w skali międzynarodowej).

Od tego typu usług trzeba zdecydowanie odróżnić te, które są świadczone przy międzynarodowych przepływach usługobiorców. Są one realizowane wyłącznie w kraju macierzystym usługodawcy i/lub oferenta usług (np. usługi turystyczne, edukacyjne czy lecznicze). Oczywiście, w przypadku turystyki chodzi zazwyczaj o świadczenie w kraju usługodawcy całego kompleksu usług, w tym m.in. usług gastronomicznych, hotelarskich czy też pocztowo-telekomunikacyjnych.

Wreszcie usługi świadczone przy międzynarodowych przepływach zarówno usługodawców, jak i usługobiorców, które nazywa się czasami usługami niezwiązanymi w przestrzeni (footloose services). W tym przypadku chodzi przede wszystkim o różnego typu usługi, które są świadczone i/lub z których korzystają podmioty gospodarcze z jednego lub większej ilości krajów na terenie kraju trzeciego (np. loty czarterowe i odpowiednie usługi świadczone w czasie wyjazdów na ważne międzynarodowe imprezy sportowe czy też szeroko rozumiane uczestnictwo artystów i/lub koneserów w festiwalach muzycznych lub teatralnych organizowanych poza granicami określonego kraju).

3. Podstawowe właściwości międzynarodowych rynków usług oraz konsekwencje w sferze międzynarodowej polityki ekonomicznej

We współczesnej gospodarce światowej mamy do czynienia nie tylko ze wzrostem ilości i znaczenia usług czystych, ale także z pewnymi właściwościami funkcjonowania odpowiednich rynków, których działanie wyraźnie się notabene zmienia głównie pod wpływem szybkiego tempa postępu technicznego. Według J.Krancke (1999) do właściwości rynków usług należy przede wszystkim zaliczyć:

1. występowanie zazwyczaj asymetrii różnorodnych informacji dotyczących funkcjonowania danego rynku, przy jednoczesnym dużym znaczeniu reputacji usług, usługodawców itd.;

2. Regulowanie w znacznej mierze przez władze państwowe i podleganie kontroli rządów narodowych;

3. znaczne zróżnicowanie, przy czym w obrocie międzynarodowym występują trudności statystycznego ujęcia oraz precyzyjnego określenia kraju pochodzenia i/lub kraju przeznaczenia danej usługi;

4. dokonywanie międzynarodowej wymiany usług w różnych formach i postaciach;

5. występowanie znacznych zniekształceń w obrocie międzynarodowym wskutek stosowania różnorodnych instrumentów protekcjonizmu, głównie środków pozataryfowych.

Ze względu na specyficzne właściwości narodowych i międzynarodowych rynków usług i konieczność ich regulacji w skali międzynarodowej w międzyczasie sformułowano wiele różnych klasyfikacji i podziałów. Były to najczęściej podziały z uwzględnieniem potrzeb nie tyle teorii, co wymogów tzw. praktyki gospodarczej, a ściślej zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej. M.in. J.R.Melvin (1989) zaproponował, aby podziału usług wymienianych w skali międzynarodowej dokonać zgodnie z układem bilansu płatniczego poszczególnych krajów. Tego typu ujęcie - pomijając wiele wspomnianych wcześniej aspektów technicznych - pozostawało jednak w pewnej sprzeczności z dość powszechnie akceptowaną definicją usług autorstwa T.P.Hilla, a już na pewno było relatywnie mało przydatne przy konstruowaniu teoretycznych modeli i samej teorii międzynarodowej wymiany usług.

Wśród nowszych, „zorientowanych praktycznie” klasyfikacji usług wymienianych w skali międzynarodowej należy wymienić podział zaproponowany przez T.Clarka, D.Rajaratnamana i T.Smitha (1996). W zależności od tego, kto lub co przekracza granicę, dzielą oni usługi na:

1. kontaktowe (ang. Contact-based), świadczone przy międzynarodowych przepływach osób (producentów lub konsumentów), np. usługi konsultingowe;

2. świadczone za pomocą sygnałów elektromagnetycznych (ang. Vehicle-based), za pomocą takich nośników jak radio, TV, satelita, kable;

3. świadczone przy międzynarodowych przepływach aktywów (ang. Aasset-based), a polegające na zakładaniu przedsiębiorstw w ramach bezpośrednich inwestycji zagranicznych (np. banki, hotele);

4. świadczone przy międzynarodowych przepływach przedmiotów (ang. Object-based), np. oprogramowanie komputerowe, sprzęt przesyłany za granicę w celu naprawy.

W międzyczasie prowadzono intensywne prace nad sklasyfikowaniem usług wymienianych w skali międzynarodowej w ramach Układu Ogólnego ds. Taryf Celnych i Handlu (General Agreement on Tariffs and Trade - GATT). Efektem był podział owych usług na cztery grupy w zależności od sposobu dotarcia na rynek (por. wykres 1).

Wykres 1.

Sposób dotarcia z usługą na rynek zagraniczny w ramach GATT i Światowej Organizacji Handlu

Źródło: opracowanie A. Kuźnar (2004, s.26) na podstawie dokumentów GATT i Światowej Organizacji Handlu

Z punktu widzenia rozwiązywania podstawowych problemów międzynarodowego handlu usługami zasadnicze znaczenie ma dotychczas podział tych usług przyjętych na forum GATT, a ściślej na forum wyodrębnionej części tego Układu określanego mianem GATS (General Agreement on Trade in Services), który funkcjonuje do dzisiaj w ramach działającej od początku 1996 roku Światowej Organizacji Handlu (World Trade Organization). Ów podział przedstawia się w tabeli 2.

Tabela 2.

Podział międzynarodowych transakcji usługami według GATS

Rodzaj (typ)	Określenie według terminologii GATS	Definicja	Migracja czynników wytwórczych	Przykłady
1	Świadczenie usług przez granice narodowe (crossborder supply)	Możliwość świadczenia określonej usługi przez usługodawcę w innym kraju przy przekraczaniu granicy jedynie przez tę usługę	Brak migracji czynników wytwórczych	Usługi świadczone przez usługodawcę przez granicę kraju przez międzynarodowe sieci komunikacyjne; tzw. usługi odseparowane (separated services), np. usługi transportowe, pocztowe, kurierskie, doradcze czy handel wysyłkowy
2	Zagraniczna konsumpcja usług (consumption abroad)	Zagwarantowane obywatelom możliwości nabycia i/lub konsumpcji określonych usług poza granicami własnego kraju	Usługobiorca przemieszcza się czasowo poza granice kraju w celu nabycia usługi i/lub jej konsumpcji	Usługi turystyczne, edukacyjne, zdrowotne i usługi świadczone w zagranicznych portach
3	Obecność handlowa (commercial presence)	Możliwość świadczenia usług poza granicami kraju przez tworzenie tam i/lub rozbudowę przez danego usługodawcę filii zagranicznych własnej firmy, przedstawicielstwa itd.	Usługodawca przemieszcza się na dłuższy okres poza granice kraju (zagraniczne inwestycje bezpośrednie)	Częste i intensywne interakcje między usługodawcą i usługobiorcą (np. usługi marketingowe, ubezpieczeniowe czy bankowe)
4	Obecność poza granicami kraju określonych osób (presence of natura persons)	Możliwość okresowej migracji określonych osób poza granice kraju w celu świadczenia tam pewnych usług	Usługodawcy przemieszczają się na określony czas do macierzystych krajów usługobiorców	Migracja personelu (głownie kierowniczego) mającego specjalne zdolności i umiejętności, np. usługi inżynieryjne czy kulturalno-oświatowe

Źródło: Krancke (1999, s. 15).

Z wielu różnorodnych względów podział międzynarodowych transakcji usługami przyjęty w ramach GATS i zaakceptowany na forum Światowej Organizacji Handlu (WTO) nie jest zapewne podziałem ostatecznym. Przemawia za tym m.in. szybkie tempo postępu technicznego powodujące coraz większe możliwości nawiązywania kontaktów między usługodawcami i usługobiorcami (np. poprzez Internet). Ale istotna jest też dalej - przynajmniej z naszego punktu widzenia - faktyczna przydatność przy formułowaniu odpowiednich modeli i szerzej rozumianych konstrukcji teoretycznych, a także przy kształtowaniu polityki ekonomicznej każdego z krajów, w tym zagranicznej i międzynarodowej.

2. Modele rozwoju międzynarodowej wymiany usług oraz zarys prób wypracowania teorii eklektycznej

Różnorodne rozbieżności dotyczące definicji usług, kryteriów ich podziału i samych podziałów nie stanowiły dotychczas zaporowych barier dla odpowiednich badań teoretycznych. W szczególności przedstawiono wiele teoretycznych modeli rozwoju międzynarodowej wymiany usług oraz podjęto próby syntezy dotychczasowych teorii szeroko rozumianej wymiany międzynarodowej po to, aby coraz szerzej wyjaśniać istotę oraz przyczyny i skutki międzynarodowych obrotów szeroko rozumianymi usługami.

1. Ważniejsze modele

Wielu współczesnych teoretyków międzynarodowej wymiany gospodarczej podejmuje próby sformułowania ogólnych modeli rozwoju międzynarodowego handlu usługami. Co więcej, są oni raczej zgodni jeśli chodzi o podstawowe kryteria, którym taki model musi odpowiadać. Ich zdaniem powinien on być:

1. Możliwie najbardziej ogólny, ale jednocześnie ułatwiać scharakteryzowanie stosunkowo największej ilości aspektów związanych z międzynarodową wymianą usług;

2. Oparty na zasadzie przewagi względnej lub jej reinterpretacji w postaci zasady obfitości zasobów (proporcji w zasobach) w warunkach konkurencji niedoskonałej.

Współcześnie mamy do czynienia z wieloma modelami rozwoju międzynarodowej wymiany usług. Do najbardziej znanych i omówionych szczegółowo w polskiej literaturze fachowej należą:

1. Model M.F.Deardorffa (1985);

2. Model J.R.Melvina (1989);

3. Model F.Breussa (1990);

4. Model J.J.Stibory i A.de Vaala (1995).

Wyżej wymienione modele wyróżniają się pewnymi cechami wspólnymi (np. ogólne ujęcie rozpatrywania odpowiednich zagadnień, bazowanie na dotychczasowym dorobku z zakresu teorii międzynarodowej wymiany gospodarczej, przechodzenie od rozważań w warunkach funkcjonowania gospodarek zamkniętych do rozważań w warunkach funkcjonowania gospodarek otwierających się na wymianę międzynarodową, przechodzenie od rozważań statycznych do rozważań typu dynamicznego). Ale zarazem ich autorzy różnią się znacznie między sobą jeśli chodzi o pewne założenia wyjściowe, zakres analizowanych zagadnień czy też sposoby ich ujęcia oraz interpretacje otrzymanych wyników. W każdym razie dokonanie bezpośredniej analizy porównawczej wspomnianych modeli nie jest raczej możliwe.

Punktem wyjścia modelowych rozważań M.F.Deardorffa (1985) jest statycznie ujmowana zasada obfitości zasobów z tym, że przyjmuje on rozszerzoną wersję rozważań E.Heckschera, B.Ohlina i P.A.Samuelsona, a mianowicie N krajów wymieniających M towarów i T usług przy dysponowaniu określoną ilością czynników wytwórczych. Następnie przedstawia warunki funkcjonowania kraju A i otoczenia W przy założeniu z jednej strony braku handlu (warunki autarkii) z drugiej zaś prowadzenie polityki wolnego rynku i handlu. Dochodzi m. in. do wniosku, że liberalizacja międzynarodowej wymiany gospodarczej, w tym międzynarodowych przepływów czynników wytwórczych sprzyja intensyfikacji międzynarodowej wymiany usług.

Zasada obfitości zasobów jest również punktem wyjścia modelowych rozważań J.R.Melvina (1989) z tym, że do swoich rozważań wprowadza on dodatkowo kształtowanie się preferencji konsumentów. Wyróżnia dalej trzy rodzaje usług, a mianowicie:

1. usługi kontaktowe tj. świadczone przy uwzględnieniu czasowej oraz przestrzennej zbieżności ich świadczenia i konsumpcji (np. usługi fryzjerskie czy medyczne);

2. usługi substytucyjne świadczone przy braku czasowej i przestrzennej zbieżności ich świadczenia i konsumpcji, których świadczenie wymaga określonego pośrednictwa bądź to przez producenta usług (usługodawcy), bądź przez ich konsumenta (usługobiorcy), bądź też przez typowego pośrednika lub większej ich ilości (np. usługi transportowe, czy też składowanie lub magazynowanie towarów);

3. usługi intermediacyjne (pośredniczące) tj. usługi świadczone przy czasowej i przestrzennej zbieżności usługobiorcy (-biorców) i usługodawcy (-dawców) z tym jednak, że z wielu różnorodnych względów obie strony preferują pośrednictwo innego kontrahenta lub większej ich ilości (np. usługi świadczone przy organizowaniu międzynarodowych imprez sportowych czy kulturalnych).

Zdaniem J.R.Melvina, międzynarodowy handel usługami różni się w przypadku wielu z nich od tradycyjnego międzynarodowego obrotu towarami. Nie oznacza to jednak, że obroty usługami dokonywane są wbrew podstawowym zasadom racjonalnego gospodarowania w skali międzynarodowej. Wręcz przeciwnie. Chodzi zawsze mniej lub bardziej o wybory dokonywane przy uwzględnieniu kształtowania się relatywnych cen czynników wytwórczych, a zatem także o poziom kosztów. Z wymienionych względów J.R.Melvin nazywa kształtowanie się relatywnych przewag w międzynarodowym handlu usługami mianem przewag efemeralistycznych (ephemeral comparative advantages), tj. takich, w przypadkach których rzeczywiste przewagi pod względem kształtowania się kosztów są wyraźnie korygowane i/lub przekształcane wskutek specyfiki i różnicowania się preferencji usługobiorców. Do tego dodaje, że - po pierwsze - nośnikami większości usług są ludzie z ich zdolnościami i umiejętnościami oraz, że - po drugie - na kształtowanie się owych przewag istotny wpływ wywierają rozmiary, struktura i efektywność tzw. inwestycji w człowieka, a także szeroko rozumiany klimat tworzony dla zagranicznych, mobilnych czynników wytwórczych.

Z kolei F.Breuss (1990) za podstawę swoich rozważań przyjmuje model H-O-S typu 2x2x2 z tym, że jego model dotyczy dwóch krajów (kraju A oraz kraju B traktowanego jako zagranica), dwóch produktów (wymienianego w skali międzynarodowej towaru X i niewymienianej w ramach autarkii usługi S) oraz dwóch czynników wytwórczych (niemobilnej w skali międzynarodowej siły roboczej L oraz częściowo lub okresowo mobilnej w skali międzynarodowej usługi świadczonej przy wykorzystaniu szeroko rozumianego kapitału K, a zatem także przy użyciu odpowiedniej wiedzy technicznej). Zakłada on ponadto występowanie w praktyce kilku innych założeń modelu H-O-S, w tym zwłaszcza istnienie wolnej konkurencji, występowanie identycznych struktur preferencji konsumentów w obu krajach, a także występowanie w nich identycznych technologii i identycznych struktur produkcji. Następnie uchyla jednak stopniowo przyjęte założenia modelowe i dochodzi do wniosku, że - po otwarciu granic - działanie mechanizmu konkurencji prowadzi do osiągnięcia swoistej równowagi. Najważniejsze znaczenie ma z tego punktu widzenia zmiana cen relatywnych wymienianych produktów (por. wykres 2).

Wykres 2

Ogólny model międzynarodowej wymiany usług według F. Breussa

Źródło: Breuss (1990, s. 119).

Zgodnie z przyjętymi założeniami położenie krzywej transformacji (krzywej możliwości produkcyjnych w kraju A) oznaczonej jako T^AT^A' wskazuje na relatywną przewagę tego kraju w świadczeniu usługi S. Z kolei układ krzywej transformacji w kraju B (oznaczonej jako T^BT^B') wskazuje na relatywną przewagę tego kraju w produkcji dobra X. Układ cen światowych (cen relatywnych usługi S i dobra X) kształtuje się w obu krajach identycznie (linie WP). Wtedy rozmiary produkcji i konsumpcji usługi S ukształtują się w rozpatrywanych krajach odpowiednio w punktach P^A oraz P^B, rozmiary zaś produkcji i konsumpcji dobra X odpowiednio w punktach C^A oraz C^B. Możliwy jest zatem zwiększający się eksport usługi S z kraju A (o wielkości P^AA) oraz malejący import towary X z kraju B (o wielkości C^AA).

Przy przyjętych uwarunkowaniach możliwe jest osiągnięcie równowagi rynkowej w obu krajach. Zakładając określone ceny światowe WP, relatywnie bardziej obfite wyposażenie kraju A w czynnik wytwórczy K oraz intensywniejsze wykorzystywanie tego czynnika niż w kraju B, pozwala ipso facto na kształtowanie się jego uzysków (dochodów) z zastosowania czynnika K (zdolności kierownicze i umiejętności zarządzania) w kraju A na niższym poziomie niż w kraju B. Jest to bezpośrednim impulsem do wzrostu eksportu pewnej części świadczonej usługi S (ściślej świadczenia tejże usługi poza granicami kraju), np. w ramach działalności WKT, przy czym zazwyczaj wykorzystuje się za granicą relatywnie tańszą siłę roboczą L. W związku z tym zmniejszają się możliwości globalnej produkcji w kraju A (przesunięcie krzywej transformacji do wewnątrz), zwiększają się natomiast w kraju B (przesunięcie krzywej transformacji na zewnątrz). Ostatecznie dochodzi do równowagi w wymianie handlowej. Kraj A importuje dobro X o rozmiarach C^AQ^A, płacąc za to eksportem usługi S (np. w postaci dochodów z eksportu usług konsultingowych) o rozmiarach S₃S₁.

Wśród omawianych modeli międzynarodowej wymiany usług najbardziej skomplikowany jest model J.J.Stibory i A.de Vaala (1995). W gruncie rzeczy chodzi bowiem o kilka modeli dotyczących przedmiotowego zagadnienia, przy czym w przypadku wielu z nich autorzy pozostawiają wiele zagadnień jako tzw. kwestie otwarte i tym samym wyraźnie zachęcają do kontynuacji odpowiednich rozważań. W każdym razie istotne jest to, że punktem wyjścia jest przytoczona wcześniej definicja usługi autorstwa T.P.Hilla, którą J.J.Stibora i A.de Vaal uważają za uniwersalną. Bazując na tej definicji dochodzą oni do wniosku, że modelując międzynarodowe obroty usługami warto dostrzegać cztery następujące fakty:

1. brak większej przydatności teoretycznych koncepcji zakładających funkcjonowanie wolnego rynku i handlu;

2. heterogeniczność (zróżnicowanie) wymienianych usług na bardzo specyficznych rynkach branżowych;

3. wysoka elastyczność świadczenia usług;

4. brak możliwości składowania usług przy ich świadczeniu.

Kolejny etap rozważań J.J.Stibory i A.de Vaala to ogólna charakterystyka międzynarodowych transakcji usługami, co pozwala im na wyróżnienie odpowiednich transakcji zbliżonych do międzynarodowych transakcji handlowych (services trade in goods - like sense) oraz odpowiednich transakcji związanych z międzynarodowymi przemieszczeniami bądź to usługodawców bądź też usługobiorców. Przy okazji przedstawiają oni własny sposób mierzenia międzynarodowych obrotów produktami (tj. towarami i usługami). Proponują mianowicie, aby rozmiary produkcji firm zagranicznych na terenie określonego kraju goszczącego zagraniczny kapitał ujmować jako handel międzynarodowy bez względu na to czy chodzi o produkcję dóbr i/lub świadczenie usług.

Istota modeli międzynarodowego handlu usługami autorstwa J.J.Stibory i A.de Vaala sprowadza się do obserwacji wpływu na rozwój tego handlu i ekonomiczne konsekwencje kolejnych cech usług. W pierwszej z odpowiednich konstrukcji teoretycznych (model równowagi ogólnej przy wykorzystaniu analizy porównawczej w dwóch okresach lub inaczej - metody statystyki porównawczej) uwzględniają przy tym skutki braku możliwości magazynowania usług. Dochodzą do wniosku, że - przy utrzymaniu identycznych uwarunkowań rynkowych - w związku z tą cechą mamy do czynienia z większą dywersyfikacją oferowanych usług i z wyższymi ich cenami niż ma to miejsce w przypadku towarów wymienianych w skali międzynarodowej.

J.J.Stibora i A.de Vaal rozpatrują następnie wpływ na rozwój międzynarodowego handlu usługami wysokiej elastyczności ich świadczenia i dokonują analizy z funkcjonowaniem w identycznych warunkach modelowych rynków towarowych. Stwierdzają, że owa elastyczność powoduje z jednej strony zmniejszenie ilości form funkcjonujących na rynku, ale z drugiej swego rodzaju rozszerzenie palety oferowanych usług w sensie ich celowego różnicowania.

Istotnym elementem modelowych rozważań J.J.Stibory i A.de Vaala jest dalej uwzględnianie znaczenia heterogeniczności usług, które dzielą dodatkowo na usługi dla konsumentów (consumer services) oraz usługi dla producentów (producer services) rozumując pod tym drugim przede wszystkim różnego typu usługi świadczone czasie kolejnych etapów rozwoju produkcyjnego i określając je w związku z tym zamiennie mianem usług pośredniczących (intermediate services). Na podstawie odpowiednich modeli analizują oni w szczególności wpływ wymiany usług dla producentów (usług pośredniczących) na kształtowanie się struktury przewag komparatywnych dwóch krajów oraz na kształtowanie się poziomu dobrobytu ich obywateli przy założeniu występowania między tymi krajami różnic wyposażenia w różnie ujmowanie czynniki wytwórcze, różnic rozmiarów gospodarki i sposobów świadczenia usług. Na podstawie tych rozważań dochodzą przede wszystkim do wniosku, że z punktu widzenia rozpatrywanych problemów kluczowe znaczenie ma zróżnicowanie intensywności wykorzystywania usług przy produkcji dóbr finalnych. Co więcej, jak piszą „(…) struktura przewag komparatywnych i rozmiary dobrobytu są determinowane przez zakres rozwoju rynku usług. Jeśli ten zakres jest dostatecznie duży tzn. jeśli dostępna ilość usług dla producentów przekracza odpowiedni próg krytyczny otwieranie się na świat w międzynarodowym obrocie towarowym powoduje w danym kraju wzrost eksportu przetworzonych dóbr przemysłowych oraz wzrost importu żywności z zagranicy a zatem oba kraje osiągają korzyści. Jednakże z drugiej strony, jeśli zakres rynku usług dla producentów jest w tymże kraju zbyt wąski, mamy do czynienia z odwracaniem się kierunków rozwoju handlu oraz dodatkowo z tym, że zagranica osiąga nadal korzyści, zaś analizowany kraj może wręcz ponosić straty. Z kolei otwieranie się na świat w międzynarodowym obrocie towarowym i usługowym ujmowanymi łącznie może spowodować tendencje odwrotne. Bez względu na strukturę wymiany, korzyści z handlu dobrami i usługami osiąga zawsze analizowany kraj, podczas gdy zagranica może tracić. Nie traci ona jedynie tylko wtedy, gdy dostatecznie duże są rozmiary importu usług dla producentów” [Stibora, Vaal (1995, s. 241 - 242)].

Istotną część pracy J.J.Stibory i A.de Vaala stanowią rozważania dotyczące związków między usługami a rozwijaniem przez dany kraj bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Modelując wpływ BIZ wyróżniają oni trzy scenariusze, a mianowicie: a) scenariusz eksportu wiedzy technicznej; b) scenariusz utworzenia filii oraz c) scenariusz emigracji siły roboczej. Ich zdaniem, w warunkach ogólnej równowagi ekonomicznej, eksport wiedzy technicznej za granicę jest równoznaczny z warunkami pozostawania analizowanego kraju w warunkach autarkii tzn. poziom dobrobytu społecznego w tym kraju nie zmienia się, natomiast zagranica korzysta jedynie wtedy, gdy rynek usług jest tam dostatecznie rozwinięty. Z kolei, scenariusz utworzenia filii poza granicami kraju traktują jako substytut rozwoju handlu z tym, że dla zagranicy ważne znaczenie ma dodatkowo napływ wiedzy technicznej oraz jej rozprzestrzeniania się w miarę upływu czasu (tzw. knowledge spill - overs). Mniej więcej podobnie kształtuje się sytuacja w przypadku realizacji scenariusza zakładającego emigrację siły roboczej.

Modelowe rozważania J.J.Stibory i A.de Vaala pozwalają im wreszcie na sformułowanie pewnych wniosków dotyczących polityki gospodarczej. Twierdzą zwłaszcza, że ponieważ korzyści z międzynarodowego handlu usługami zależą od wymienianego ich rodzaju to niejako z natury rzeczy muszą się ujawniać różnice preferencji poszczególnych krajów jeśli chodzi o skalę i zakres liberalizacji odpowiednich obrotów międzynarodowych i to bez względu na to czy te kraje wyróżniają się rozwiniętym sektorem usługowym czy też nie. Ich zdaniem, owo zróżnicowanie preferencji jest tym bardziej prawdopodobne, że - jak wykazano - z punktu widzenia kształtowania się poziomu dobrobytu odmienne mogą być efekty międzynarodowego obrotu usługami, który jest powiązany z rozwojem zagranicznych inwestycji. Wtedy wiele zależy zresztą od formy realizacji tych inwestycji oraz od sposobów (kanałów) międzynarodowych przepływów usług i wiedzy technicznej.

1. Próby konstruowania eklektycznej teorii międzynarodowej wymiany usług

Współcześnie obserwuje się dodatkowo intensyfikację różnego typu analiz teoretycznych mających na celu sformułowanie teorii międzynarodowej wymiany usług rozumianej jako zwarta i logiczna konstrukcja myślowa, która w pełni odpowiadałaby wymogom teorii i tym samym pełniła trzy podstawowe funkcje tj. funkcję wyjaśniającą, funkcję decyzyjną i funkcję optymalizacji uwarunkowań, której istota sprowadza się do tworzenia takich szeroko rozumianych warunków rozwoju międzynarodowej wymiany usług, by móc osiągać z tego możliwie największe korzyści. Efekty tych analiz są widoczne, choć nadal nie w pełni zadawalające.

W świetle dotychczasowych rozważań jest jasne, że pewną część międzynarodowych obrotów usługami można wyjaśnić, bazując na dotychczasowych teoriach handlu międzynarodowego, zwłaszcza zaś na teorii obfitości zasobów, teoriach neoczynnikowych, teoriach neotechnologicznych i teoriach popytowo-podażowych. W związku z tym, bazując na tych teoriach można również uzasadniać korzyści wynikające z rozwoju międzynarodowej części usług oraz podejmować stosowne decyzje na temat kształtowania ich rozmiarów i struktury w przyszłości. W odniesieniu do tych zagadnień swego rodzaju klamrą spinającą jest przy tym dynamicznie ujmowana zasada obfitości zasobów (por. tabela 3).

Tabela 3

Wykaz głównych typów usług oraz teorii handlu międzynarodowego możliwych do wykorzystania przy wyjaśnianiu międzynarodowych obrotów usługami

Typy usług Teorie	Usługi będące bezpośrednio przedmiotem obrotu międzynarodowego (np. telekomunikacyjne, finansowe, transportowe)	Usługi świadczone przy międzynarodowych przepływach usługodawców (np. engineering, consulting, zarządzanie)	Usługi świadczone przy międzynarodowych przepływach usługobiorców (np. usługi turystyczne, edukacyjne, medyczne)
Teoria kosztów względnych, teoria przewagi z tytułu dysponowania produktami i czynnikami wytwórczymi	+ (np. z powodu dysponowania siecią banków czy technologiami)	-	* (np. z powodu atrakcyjności turystycznej czy też z tytułu dysponowania renomowanymi klinikami)
Teoria obfitości zasobów (H-O-S), teorie neoczynnikowe	+ (np. z powodu różnicy wyposażenia w czynniki i różnice kosztów)	+ (np. z powodu różnicy wyposażenia w czynniki i różnice kosztów)	+ (np. z powodu różnicy kosztów)
Teorie neotechnologiczne i teorie popytowo - podażowe	+ (np. z powodu występowania przewagi technologicznej czy występowania korzyści skali)	+ (np. z powodu występowania warunków niedoskonałej konkurencji)	+ (np. z powodu różnicy jakości świadczonych usług, czy zróżnicowania preferencji konsumentów)
Współczesne teorie handlu międzynarodowego	+ (np. z powodu różnicy kosztów czy też dysponowania własnością	+ (np. z powodu różnicy kosztów, wyposażenia w czynniki czy też dysponowania własnością)	+ (np. z powodu dysponowania przewagą w postaci infrastruktury gospodarczej, czy też odpowiedniej lokalizacji działalności)

Źródło: opracowanie własne na podstawie Breuss (1990, s. 112).

Tezę o możliwości wykorzystywania dotychczasowego dorobku teorii handlu międzynarodowego przy wyjaśnianiu rozwoju i korzyści z międzynarodowej wymiany znacznej części usług można także uzasadnić nieco inaczej. Otóż, okazuje się, że świadczenie pewnej części usług wymaga mniejszej lub większej intensywności wykorzystania określonych czynników produkcji (np. kapitału rzeczowego czy wykwalifikowanej siły roboczej), a zatem czynnikiem determinującym kształtowanie się przewag komparatywnych jest w tych przypadkach tak czy inaczej rozumiane wyposażenie w zasoby. Z kolei świadczenie innej części usług może wymagać nakładów określonych zasobów naturalnych, określonej wiedzy technicznej czy też specyficznej technologii dostępnych tylko w określonych krajach względnie regionach, czym zajmują się m. in. autorzy teorii neoczynnikowych i neotechnologicznych. Wreszcie świadczenie pewnych usług może być korzystne tylko przy odpowiednio dużej skali owego świadczenia, natomiast świadczenie innych można stosunkowo łatwo różnicować, co z kolei ujmują wyraźnie liczni teoretycy rozwoju handlu wewnątrzgałęziowego.

Interpretacji rozwoju międzynarodowego handlu usługami przy wykorzystywaniu różnorodnych konstrukcji z zakresu teorii handlu międzynarodowego to zagadnienie nadzwyczaj ciekawe, ale zarazem trudne. Często można bowiem natrafić na istotne problemy, które powodują występowanie pewnych odchyleń rozmiarów i struktury wymiany usług od rozmiarów i struktury oczekiwanych na podstawie wnioskowania bazującego na znanych teoriach rozwoju handlu. Zdaniem B.Söderstena i G.Reeda (1994) spośród tych problemów szczególnie istotne są dwa. Po pierwsze, w dużej mierze w przeciwieństwie do handlu towarami, potencjalny nabywca usług napotyka zawsze na znaczne trudności z oceną a priori ich jakości (np. jakości hoteli czy kwalifikacji świadczących usługi lecznicze poza granicami kraju) tym bardziej, że m.in. wskutek polityki protekcjonizmu gospodarczego międzynarodowe rynki wielu usług funkcjonują mniej sprawnie i elastycznie niż międzynarodowe rynki towarowe, zwłaszcza rynki dóbr wystandaryzowanych. Po drugie, co wiąże się z tymi zagadnieniami, w przypadku międzynarodowego handlu usługami mamy do czynienia ze specyficzną nierozerwalnością obrotów między pakietami usług (np. związki usług turystycznych z ubezpieczeniowymi, bankowymi, hotelarskimi czy też gastronomicznymi). Każda teoretyczna analiza międzynarodowych przepływów usług musi być zatem bardzo wnikliwa, ale zarazem wszechstronna.

Jak wynika z dotychczasowych rozważań międzynarodowa wymiana znacznej części usług jest równoważna z mniej lub bardziej „ukrytą” mobilnością czynników wytwórczych, zaś świadczenie niektórych z nich (np. usług zdeterminowanych przez podaż czy też przez popyt) wymaga z założenia międzynarodowych przepływów tych czynników, zwłaszcza usługodawców i usługobiorców. Dlatego też przy jej wyjaśnianiu i dokonywaniu ocen z punktu widzenia kształtowania się korzyści z rozwoju wymiany międzynarodowej jest niezbędne sięgnięcie do dotychczasowego dorobku teoretycznego z zakresu międzynarodowej migracji mobilnych zasobów produkcyjnych. Na rzecz tej tezy przemawia również schemat przedstawiony na wykresie 1.

Z czysto teoretycznego punktu widzenia międzynarodowa wymiana dużej części usług nie jest absolutnie możliwa bez międzynarodowej migracji czynników. Dotyczy to nie tylko migracji ludności, ale także kapitału, głównie kapitału produkcyjnego, któremu towarzyszy zazwyczaj przepływ odpowiedniej wiedzy technicznej. Co więcej, chęć świadczenia różnorodnych usług poza granicami kraju zachęca niejednokrotnie do dokonywania tam pośrednich i bezpośrednich inwestycji kapitałowych. Inna sprawa, że międzynarodowa realokacja zasobów produkcyjnych może być w pewnych przypadkach substytutem bezpośredniego handlu usługami. W świetle teorii częściej chodzi jednak o komplementarność między odpowiednimi przepływami produktów i czynników wytwórczych włącznie z tym, że utworzenie filii zagranicznej jest czasami wręcz niezbędne dla skutecznego i efektywnego świadczenia odpowiednich usług, np. konsultingowych, medycznych czy też różnego typu usług o charakterze techniczno - organizacyjnym. W każdym razie łatwiej jest wtedy uzyskać i rozwijać tzw. obecność handlową na rynkach zagranicznych.

Współcześnie podejmuje się także próby wyjaśnienia przyczyn i skutków międzynarodowego handlu usługami (zresztą nie tylko) niejako „z lotu ptaka”, a ściślej z punktu widzenia funkcjonowania gospodarki światowej jako całości (world economics). Ten punkt widzenia jest charakterystyczny dla teorii lokalizacji działalności gospodarczej w świecie, a w szczególności dla intensywnie rozwijanej jej części nazywanej nową geografią ekonomiczną. Istota nowej geografii ekonomicznej sprowadza się do ujmowania w ramach teorii lokalizacji działalności gospodarczej w świecie współczesnych uwarunkowań rozwoju wymiany międzynarodowej i międzynarodowej migracji czynników wytwórczych, a zatem także międzynarodowej wymiany usług.

W ramach nowej geografii ekonomicznej (podobnie jak w ramach tzw. nowej teorii wymiany międzynarodowej) mieści się wiele modeli o mniejszym lub większym stopniu szczegółowości. W każdym z nich uwzględnia się jednak tak czy inaczej rozumiane przestrzenne rozmieszczenie działalności gospodarczej (w tym międzynarodową wymianę usług) we współpracujących ze sobą krajach oraz regionach, występowanie różnego typu kosztów międzynarodowej i międzyregionalnej wymiany gospodarczej, występowanie konkurencji monopolistycznej, a także możliwości osiągania różnorodnych korzyści skali w sferze produkcji i zbytu towarów oraz usług. Co więcej, podobnie jak w przypadku obrotów towarowych, w większości odpowiednich modeli odróżnia się „miedzyusługową” (substytucyjną) od „wewnątrzusługowej” (komplementarnej) wymiany różnych rodzajów usług oraz ich elementów składowych. Ma to oczywiście istotne znaczenie przy wyjaśnianiu przyczyn i skutków międzynarodowej wymiany usługami o bardziej złożonym charakterze (np. usługami informatycznymi czy z zakresu biznesu międzynarodowego).

Istotną częścią składową tzw. nowej geografii ekonomicznej są rozważania dotyczące stopnia intensywności oddziaływania różnorodnych sił dośrodkowych (centripetal forces), które sprzyjają geograficznej koncentracji działalności ekonomicznej (w tym świadczenia usług oraz intensywności obrotów nimi) oraz intensywności oddziaływania różnorodnych sił odśrodkowych (centrifugal forces), które z kolei powodują dekoncentrację (dyspersję) tejże działalności, w tym szeroko rozumianej działalności usługowej. W każdym razie autorzy prac dotyczących omawianego problemu wyraźnie podkreślają fakt, że procesom aglomeracji działalności gospodarczej w świecie (w tym procesom aglomeracji szeroko rozumianej działalności usługowej) towarzyszy mniej lub bardziej intensywne występowanie tzw. sprzężeń regresywnych (na wejściu) oraz/lub progresywnych (na wyjściu) między współpracującymi między sobą podmiotami gospodarczymi, w tym między filiami wielkich korporacji transnarodowych. Warto dodać, że w międzyczasie owe sprzężenia nazwano mianem „sprzężeń od tyłu” (backward linkages) oraz do przodu (forward linkages).

W ramach ogólnych ujęć z zakresu tzw. nowej geografii ekonomicznej mieszczą się wyraźnie rozważania z zakresu tzw. nowoczesnej polityki przemysłowej i gospodarczej oraz tzw. teoria gron M.E.Portera (2001). Zgodnie z tą teorią (raczej hipotezą - J.M) grono to „(…) znajdująca się w geograficznym sąsiedztwie grupa przedsiębiorstw i powiązanych z nimi instytucji zajmujących się określoną dziedziną, połączona podobieństwami i wzajemnie się uzupełniająca. Geograficzny zasięg grona może obejmować jedno miasto lub stan, cały kraj, a nawet grupę krajów”. Dalej twierdzi, że „(…) grona to konstruktywne i sprawne forum dla dialogu pomiędzy pokrewnymi firmami i ich dostawcami, władzami oraz innymi instytucjami. Inwestycje publiczne i prywatne, zmierzające do poprawy warunków funkcjonowania gron przynoszą korzyści wielu firmom”. W sumie zatem funkcjonowanie owych gron jest równoznaczne z oferowaniem wielu korzyści dla szeroko rozumianych producentów i konsumentów. W każdym razie w określonych uwarunkowaniach mogą oni liczyć na synergiczne efekty istnienia wielu powiązań z ostatecznym efektem wzrostu poziomu dobrobytu. Chodzi również o synergiczne efekty rozwoju międzynarodowej wymiany usług.

Znaczenia teoretycznych badań z zakresu tzw. nowej geografii ekonomicznej trudno nie docenić. Okazuje się bowiem, że są one przydatne z zakresu rozmieszczenia działalności gospodarczej w świecie, w tym m.in. międzynarodowego handlu usługami. Co więcej, można je wykorzystywać przy programowaniu rozwoju pewnych zdarzeń oraz tendencji rozwojowych i to nie tylko z punktu widzenia rozwoju współczesnej gospodarki światowej. Niezbędna jest zarazem kontynuacja odpowiednich rozważań teoretycznych i to w różnych przekrojach.

3. Podsumowanie i podstawowe wnioski

Sformułowanie jednolitej i wewnętrznie spójnej teorii międzynarodowej wymiany usług (także odpowiedniego modelu) to zadania nadzwyczaj trudne, zważywszy chociażby na brak powszechnie akceptowanej definicji usług, brak zgodności, co do kryteriów i zasad ich podziału, a także brak odpowiednich danych statystycznych. Nie oznacza to wcale, że dotychczasowy dorobek można uznać za mało użyteczny. Wręcz przeciwnie. Co więcej, również w odniesieniu do ww. problemów obserwuje się wyraźny postęp, co lepiej rokuje na przyszłość.

Stopniowo rozwijana teoria międzynarodowej wymiany usług bazuje w dużym stopniu na teoriach handlu międzynarodowego i teoriach międzynarodowej migracji czynników wytwórczych, które notabene są też stopniowo doskonalone. Co więcej, jest w tym wszystkim określona logika, która stanowi swego rodzaju pochodną zacieśniającej się współcześnie międzynarodowej wymiany gospodarczej, różnicowania się jej form, zwiększania się stopnia ich skomplikowania itd. Wyrazem owej logiki jest m. in. dość wyraźne przechodzenie rozważań teoretyków od zagadnień dotyczących szeroko rozumianego międzygałęziowego podziału pracy w gospodarce światowej do zagadnień dotyczących podziału pracy o charakterze wewnątrzgałęziowym czy wręcz wewnątrzbranżowym. Dotyczy to również rozważań teoretyków zajmujących się zagadnieniami międzynarodowej wymiany usług, której rozwój sprzyja pogłębianiu się powiązań gospodarczych w skali świata a zarazem ma jakby coraz bardziej charakter wewnątrzusługowy w tym chociażby sensie, że zarówno w teorii, jak i w praktyce - coraz większego znaczenia nabierają nie tylko usługi typowo konsumpcyjne, ale także - raczej przede wszystkim - tzw. usługi dla producentów, zwane też usługami pośredniczącymi. W każdym razie niejako sama narzuca się chociażby analogia między teoretycznymi rozważaniami dotyczącymi teorii wewnątrzgałęziowego podziału pracy bazującego na teorii produkcji wieloetapowej i teoretycznymi rozważaniami dotyczącymi rozwoju handlu owymi usługami pośredniczącymi. Odpowiednich analogii jest zresztą więcej, zaś w miarę postępu analiz teoretycznych ich liczba będzie się prawdopodobnie zwiększać.

Współcześnie nie ulega raczej wątpliwości, że logiczna, wewnętrznie spójna i praktycznie użyteczna teoria międzynarodowej wymiany usług (o ile taka kiedykolwiek powstanie) będzie się mieścić między dotychczasowym dorobkiem z zakresu teorii handlu międzynarodowego, teorii międzynarodowej migracji czynników wytwórczych i teorii lokalizacji działalności gospodarczej w świecie, które to teorie są też notabene coraz bardziej powiązane ze sobą. Teoretycy międzynarodowej wymiany usług nie unikną jednak prawdopodobnie kontynuacji analiz wielu ważnych zagadnień dotyczących wyłącznie i/lub prawie wyłącznie tej właśnie części międzynarodowych przepływów gospodarczych. Do takich zagadnień można zaliczyć m. in. wpływ międzynarodowej wymiany usług na kształtowanie się przewag komparatywnych oraz konkurencyjności poszczególnych krajów i/lub regionów czy też pogłębianie się specjalizacji w ramach sektora usługowego i efekty dla kształtowania się poziomu dobrobytu poszczególnych krajów i świata jako całości.

Inny kompleks zagadnień wymagających głębszych badań teoretycznych to związki między instytucjonalno-instrumentalnymi uwarunkowaniami rozwoju międzynarodowej wymiany usług a potencjałem rozwoju tej wymiany i skutkami jej liberalizacji. W każdym razie te zagadnienia warto niewątpliwie podjąć.

Literatura i źródła

Bhagwati J., Trade in Services and the Multilateral Trade Negotiations, The World Bank Economic Review, Vol.1, 1987.

Breuss F., Internationaler Handel mit Dienstleistungen; theoretische Ansätze, Außenwirtschaft, vol.45, 1990, Heft 1.

Clark C., The Conditions of Economic Progress, MacMillan, London, 1940.

Clark T., Rajaratnam D., Smith T., Toward a theory of international services, Journal of International Marketing, Vol. 4, No 2, 1996.

Deardorff M.F., Comparative Advantage and Investment in Services, University of Pensylwania Discussion Paper, No 5, 1985.

Fischer A.G.B., Primary, Secondary and Tertiary Production, Economic Record, 1939, Vol.15, No 1.

Fourastie J., Die große Hoffnung des zwanzigsten Jahrhunderts”, Köln - Deutz, 1954.

Hill T.P., On Goods and Services, The Review of Income and Wealth”, No 23, 1977.

Katouzian H., The development of the service sector; a new approach, Oxford Economic Papers, No 3, 1970.

Koekkoek A., Developing Countries and Services in the Uruguay Round, Intereconomics, September/October, 1987.

Krancke J., Liberalisierung des Dienstleistungshandels, Die Konturen des GATS, Die Weltwirtschatf, Nr 4, 1998.

Krugman P.A., Geography and Trade, Cambridge University Press, Cambridge, 1995.

Kuźnar A., Tendencje w rozwoju międzynarodowego handlu usługami, w: Bożyk P. (red.) Egzemplifikacja międzynarodowych stosunków gospodarczych, WSHiP, Warszawa, 2004.

McCulloch R., International Competition in Services, NBER Working Paper, No. 2204, NBER, New York, 1987.

Melvin J.R., Trade in Producer Services: A Heckscher - Ohlin Approach, Journal of Political Economy, Vol. 97, 1989, No 1.

Misala J., Współczesne teorie wymiany międzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicznej, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2001 i 2003.

Misala J., Wymiana międzynarodowa i gospodarka światowa. Teoria i mechanizmy funkcjonowania, SGH, Warszawa 2005.

Niebuhr A., Stiller S., Integration Effects in Border Regions. A. Survey of Economic Theory and Empirical Studies, HWWA Discussion Papers, No 179, 2002.

Porter M.E., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001.

Puga D., The Rise and Fall of Regional Inequalities, European Economic Review, Vol. 43, 1996, No.1.

Sampson G.P., Snape R.H., Identifying the Issues in Trade in Services, The World Economy, Vol. 8, 1985, No.1.

Sander B., Schmidt K.D., Wirtschaftliche Perspektiven von Grenzregionen: Ein internationaler Vergleich, Die Weltwirtschaft, 1998, No 4

Sapir A., Winters C., Services Trade, w: Greenaway D., Winters L.A. (eds.), Surveys in International Trade, Baasil Black Well, Oxford, 1994.

Södersten B., Reed G., International Economics, Macmillan Press Ltd., Houndmills-London 1994.

Stern R.M., Hoekman B.M., Issues and Data Needs for GATT Negotiations on Services, The World Economy, Vol. 10, 1987.

Stibora J.J., de Vaal A., Services and Services Trade. A Theoretical Inquiry”, Thesis Publishers, Amsterdam, 1995.

Venables A.J., Equilibrium Locations of Vertically Linked Industries, International Economic Review, Vol. 37, 1996, No 2.

Wang Y., Service Multinationals in the Theory of International Trade, Seoul Journal of Economics, Vol. 5, No 1, 1994.

Na te tematy zob. szerzej: Södersten, Reed (1994); Stibora, de Vaal (1995); Misala (2005).

Ibidem oraz cytowana tam literatura fachowa.

Szerzej na te tematy zob. Misala (2005) oraz cytowana tam literatura fachowa.

Por. Misala (2001 i 2003).

Ten punkt widzenia reprezentują m.in. Sapir, Lutz (1981); Hindley, Smith (1984); Bhagwati (1987); Stern, Hoekman (1987); Södersten, Reed (1994); Stibora, de Vaal (1995).

Zob. szerzej: Krugman (1991); Venables (1996); Puga (1996). Szersze omówienie w: Misala (2005).

Por. Sander, Schmidt (1998); Niebuhr, Stiller (2002).

Porter (2001, s.248).

Ibidem.

X

Zatrudnienie czasowe

Samozatrudniony jedzie do kraju A

lub pracownik wysłany przez firmę B

KRAJ A

Inwestycja bezpośrednia w kraju A

Świadczenie

usługi

Usługa przekracza granicę

Sposób 1

Handel transgraniczny

KRAJ B

Przedsiębiorstwo usługowe

Konsument z A

Konsument z A

Filia
zagraniczna

Konsument z A

Osoba fizyczna

Dostawca

Dostawca

Przedsiębiorstwo

Osoba fizyczna

Osoba fizyczna

Konsument z A

Konsument z A

Sposób 2

Konsument przekracza granicę

Sposób 3

Obecność handlowa usługodawcy

Świadczenie

usługi

Sposób 4a

Obecność osób fizycznych

Świadczenie

usługi

Sposób 4b

Obecność osób fizycznych na zatrudnienie czasowe

C^A

T^A

Q^A

A

P^A

R^A

WP

S₂

S₃

S₁

T^A'

S

Kraj A

P^B

WP

C^B

X

T^B

Q^R

B

R^B

T^B'

S

Kraj B

---