• Kościec osiowy (skeleton axiale)

• Czaszka (cranium)

Według kryterium rozwojowego i czynnościowego wyróżnia się mózgoczaszkę (neurocranium) i trzewioczaszkę (viscerocranium)

Neurocranium

Poprzez skórę, tkankę podskórną i cienki mięsień naczaszny (musculus epicranius) zbadać można zewnętrzną powierzchnię kości tworzących sklepienie czaszki (calvaria).

Kość czołowa (os frontale)
[od przodu]     [od przodu i z boku]		Od przodu sklepienie czaszki tworzy łuska czołowa (squama frontalis)[1]. Wyczuwalny jest cały brzeg nadoczodołowy (margo supraorbitalis)[2]. W jego końcu przyśrodkowym znajduje się wcięcie czołowe (incisura frontalis)[3] i nieco bocznie od niego wcięcie nadoczodołowe (incisura supraorbitalis)[4]. Niekiedy zamiast wcięcia czołowego lub nadoczodołowego może występować otwór, odpowiednio czołowy lub nadoczodołowy (foramen frontale, foramen supraorbitale), bądź też otwory te mogą być połączone - w tych przypadkach struktury te nie są wyczuwalne. Podłużne uwypuklenie powyżej brzegu nadoczodołowego nosi nazwę łuku brwiowego (arcus supercialiaris)[5]. Pomiędzy prawym i lewym łukiem znajduje się gładzizna (glabella)[6]. U dzieci i rzadko u dorosłych kość czołowa podzielona jest w płaszczyźnie pośrodkowej szwem czołowym (sutura metopica; sutura frontalis persistens)[7]. Ku bokowi znajduje się po obu stronach guz czołowy (tuber frontale)[8]. Górny boczny kąt wejścia oczodołowego utworzony jest przez wyrostek jarzmowy kości czołowej (processus zygomaticus)[9]. Jego boczny brzeg przechodzi ku górze i ku tyłowi, na powierzchni łuski czołowej w kresę skroniową (linea temporalis)[10]. Znajdująca się poniżej powierzchnia skroniowa (facies temporalis)[11] współtworząca dół skroniowy (fossa temporalis) wypełniona jest przez mięsień skroniowy. Łuska czołowa kończy się z tyłu brzegiem ciemieniowym, który wyczuwa się w szwie wieńcowym (sutura coronalis).
Kość ciemieniowa (os parietale)
[od góry]		W połowie leżącego prawie w płaszczyźnie czołowej szwu wieńcowego (sutura coronalis)[1] łączy się z nim biegnący prostopadle szew strzałkowy (sutura sagittalis)[2]. Punkt ten nosi nazwę łbisko (bregma)[3]. U noworodka znajduje się w tym miejscu ciemiączko przednie (fonticulus anterior). Szew wieńcowy łączy brzeg ciemieniowy (margo parietalis)[4] kości czołowej z brzegiem czołowym (margo frontalis)[5] kości ciemieniowych. Obie kości ciemieniowe łączą się brzegiem strzałkowym w szwie strzałkowym. Na jego przebiegu znajduje się najwyżej położony punkt sklepienia czaszki czyli szczyt (vertex)[6]. Powierzchnia kości ciemieniowej uwypukla się tworząc guz ciemieniowy (tuber parietale)[7]. Poniżej znajduje się przedłużenie kresy skroniowej kości czołowej w postaci kresy skroniowej górnej i dolnej (linea temporalis superior et inferior)[8]. Brzeg łuskowy (margo squamosus) kości ciemieniowej łączy się z przodu ze skrzydłem większym kości klinowej szwem klinowociemieniowym w miejscu zwanym skrzydlak (pterion), schowanym pod mięśniem skroniowym. Z tyłu kość ciemieniowa łączy się z łuską kości skronioweji szwem łuskowym (sutura squamosa) i dalej z wyrostkiem sutkowym kości skroniowej szwem ciemieniowosutkowym (sutura parietomastoidea). Ku tyłowi kości ciemieniowe łączą się brzegiem potylicznym (margo occipitalis) z kością potyliczną w szwie węgłowym (sutura lambdoidea)[9]. Punkt zetknięcia się szwu strzałkowego z kątem szwu węgłowego nazywa się trójniak (lambda)[10]. W tym miejscu u noworodka występuje ciemiączko tylne (fonticulus posterior).
Kość potyliczna (os occipitale)
[skośnie z boku i z tyłu]		W kości potylicznej bezpośredniemu badaniu dostępna jest jedynie część łuski potylicznej (squama occipitalis)[1]. W płaszczyźnie pośrodkowej można wymacać guzowatość potyliczną zewnętrzną (tuberositas occipitalis externa)[2] i rozchodzącą się ku bokom od niej kresę karkową górną (linea nuchalis superior)[3]. Brzeg węgłowy (margo lambdoideus)[4] tworzy szew węgłowy (sutura lambdoidea) z kośćmi ciemieniowymi, zaś brzeg sutkowy (margo mastoideus)[5] tworzy szew potyliczno sutkowy (sutura occipitomastoidea) z wyrostkiem sutkowym kości skroniowej.
Kość skroniowa (os temporale)
[skośnie z boku i z tyłu]		Ku tyłowi od małżowiny usznej łatwo wyczuwa się wyrostek sutkowy (processus mastoideus)[1]. Jest on miejscem przyczepu mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego (musculus sternocleidomastoideus). Powyżej wyrostka znajduje się wcięcie ciemieniowe (incisura parietalis)[2], gdzie część łuskowa kości skroniowej przechodzi w część sutkową. Tuż za małżowiną uszną, do tyłu i do góry od otworu słuchowego zewnętrznego można u niektórych znaleźć niewielkie uwypuklenie wywołane przez kolec nadprzewodowy Henlego (spina suprameatica)[3]. Na niego rzutuje jama sutkowa (antrum mastoideum) - największa przestrzeń powietrzna pneumatycznej części sutkowej. Powyżej kolca nadprzewodowego leży dołek nadprzewodowy (foveola suprameatica)[4] - trójkąt Macewen'a - ograniczony od góry grzebieniem nadsutkowym (crista suprameatica)[5]. Do przodu od ucha zewnętrznego wyczuwa się łuk jarzmowy (arcus zygomaticus)[6] utworzony z połączenia wyrostka jarzmowego kości skroniowej (processus zygomaticus) z wyrostkiem skroniowym kości jarzmowej (processus temporalis) szwem skroniowo-jarzmowym (sutura temporozygomatica). Górny brzeg wyrostka jarzmowego przedłuża się nad otworem słuchowym zewnętrznym w grzebień nadprzewodowy, którego kontynuacją na kości ciemieniowej jest kresa skroniowa. Podążając ku tyłowi wzdłuż dolnego brzegu wyrostka jarzmowego natrafia się na guzek stawowy (tuberculum articulare)[7] ograniczający od przodu staw skroniowo-żuchwowy (articulatio temporomandibularis).

 

 

Viscerocranium

Szkielet trzewioczaszki osłania między innymi oko, początkowy odcinek dróg oddechowych i układu pokarmowego. Kształt i wielkość kości trzewioczaszki w znacznym stopniu jest związany z wyglądem twarzy.

Kość nosowa (os nasale)
[od przodu]		Dwie kości nosowe połączone są w linii pośrodkowej szwem międzynosowym (sutura internasalis)[1] Górny koniec tego szwu stykający się z kością czołową nazywa się nosacz (nasion)[2]. U góry kości nosowe łączą się z częścią nosową kości czołowej szwem czołowo-nosowym (sutura frontonasalis)[3] a z boków z wyrostkiem czołowym kości szczękowych szwem nosowo-szczękowym (sutura nasomaxillaris)[4]. Dolny brzeg kości nosowych ogranicza kostne wejście do jamy nosowej - otwór gruszkowaty (apertura piriformis)[5]. Brzeg ten łączy się z wyrostkiem bocznym chrząstki przegrody nosa (processus lateralis cartilaginis septi nasi). Kości nosowe i łącząca się z nimi część chrząstki przegrody nosa tworzą grzbiet nosa (dorsum nasi).
Szczęka (maxilla)
[od przodu]   [od przodu i z dołu]		Prawa i lewa szczęka łączą się w linii pośrodkowej szwem międzyszczękowym (sutura intermaxillaris)[1] wyczuwalnym pomiędzy nasadą przegrody nosa a dziąsłami górnych pierwszych siekaczy. Na górnym końcu szwu trzony szczęk tworzą kolec nosowy przedni (spina nasalis anterior)[2] w punkcie zwanym nasospinale. Ku bokom od niego wyczuwa się wcięcie nosowe szczęk (incisura nasalis)[3] ograniczające od dołu otwór gruszkowaty. Ku górze wzdłuż granic otworu gruszkowatego znajduje się wyrostek czołowy szczęki (processus frontalis)[4] łączący się przyśrodkowo z kością nosową szwem nosowo-szczękowym (sutura nasomaxillaris)[5] i u góry z kością czołową szwem czołowo-szczękowym (sutura frontomaxillaris)[6]. Wyrostek czołowy współtworzy też brzeg przyśrodkowy oczodołu. Poniżej brzegu podoczodołowego (margo infraorbitalis)[7] na linii Hyrtla znajduje się otwór podoczodołowy (foramen infraorbitale)[8]. Jeszcze nieco niżej wyczuwa się niewielkie zagłębienie na w rzucie górnego kła - dół nadkłowy (fossa canina)[9]. Z boku wyrostek jarzmowy szczęki łączy się z kością jarzmową szwem jarzmowo-szczękowym (sutura zygomaticomaxillaris)[10]. Przez wargę górną albo z przedsionka jamy ustnej wyczuwa się wyrostek zębodołowy szczęki (processus alveolaris), a na nim łęki zębodołowe (iuga alveolaria)[11] - łukowate uwypuklenia odpowiadające zębodołom (alveoli dentales) siekaczy, kła i zębów przedtrzonowych. Na wysokości pierwszego zęba trzonowego wyczuć można grzebień jarzmowo-zębodołowy (crista zygomaticoalveolaris)[12] wzmacniający silnie spneumatyzowany trzon szczęki (zatoka szczękowa). Podniebienie twarde (palatum durum) w jamie ustnej utworzone jest przez wyrostki podniebienne szczęk (processus palatini)[13] zrośnięte szwem podniebiennym pośrodkowym (sutura palatina mediana)[14] i połączone z tyłu z blaszkami poziomymi kości podniebiennych. Na nierównej powierzchni dolnej wyrostków podniebiennych można czasem z tyłu i z boku wyczuć kolce podniebienne (spinae palatinae)[15] i bruzdy podniebienne (sulci palatini)[16].
Kość podniebienna (os palatinum)
		Blaszki poziome kości podniebiennych zrośnięte szwem podniebiennym pośrodkowym tworzą tylną czwartą część podniebienia twardego[17 zob. wyżej].
Kość jarzmowa (os zygomaticum)
[skośnie z boku i z przodu]		Wyczuwa się całą powierzchnię boczną kości jarzmowej (facies lateralis ossis zygomatici)[1]. Kość jarzmowa tworzy dolny boczny kąt wejścia oczodołowego (aditus orbitalis), blisko połowę długości brzegu podoczodołowego (margo infraorbitalis)[2] a wyrostek czołowy kości jarzmowej (processus frontalis)[3] wytwarza brzeg boczny wejścia oczodołowego. Na tylnym brzegu wyrostka czołowego niekiedy znaleźć można uwypuklenie zwane guzkiem brzeżnym (tuberculum marginale)[4] Whitnall'a. Wyrostek skroniowy (processus temporalis)[5] współtworzy łuk jarzmowy.
Żuchwa (mandibula)
[od przodu]   [od boku]		Na trzonie żuchwy w linii pośrodkowej znajduje się nieraz pozostałość spojenia żuchwy (symphysis mandibulae) w postaci bruzdy lub uwypuklenia, które u dołu rozszerza się w guzowatość bródkową (protuberantia mentalis)[1]. Z prawej i z lewej strony guzowatości bródkowej na dolnym brzegu trzonu żuchwy leży guzek bródkowy (tuberculum mentale)[2]. Wyczuwa się całą podstawę żuchwy (basis mandibulae)[3]. Na wysokości drugiego zęba przedtrzonowego w linii Hyrtla leży otwór bródkowy (foramen mentale)[4]. Przez wargę dolną lub z przedsionka jamy ustnej wyczuwa się na części zębodołowej żuchwy (pars alveolaris mandibulae) łęki zębodołowe (iuga alveolaria)[5] odpowiadające zębodołom (alveoli dentales) siekaczy i kła. Do tyłu od zębodołu ostatniego zęba trzonowego leży trójkąt zatrzonowy (trigonum retromolare)[6]. Jego bocznym ograniczeniem jest wstępująca na gałąź żuchwy kresa skośna (linea obliqua)[7] dostępna z przedsionka jamy ustnej. Z tyłu podstawa żuchwy (basis mandibulae) przechodzi w gałąź żuchwy (ramus mandibulae)[8] tworząc kąt żuchwy (angulus mandibulae)[9]. Do leżącej w jego sąsiedztwie na powierzchni zewnętrznej guzowatości żwaczowej (tuberositas masseterica)[10] przyczepia się mięsień żwacz. Do przodu od skrawka małżowiny usznej, poniżej łuku jarzmowego wyczuwa się wyrostek dziobiasty (processus coronoideus)[11], do którego przyczepia się mięsień skroniowy. Przy ustach otwartych w tym miejscu znajduje się wcięcie żuchwy (incisura mandibulae)[12] oddzielające wyrostek dziobiasty od wyrostka kłykciowego (processus condylaris). Na końcu wyrostka kłykciowego znajduje się głowa żuchwy (caput mandibulae)[13]. Jej ruchy w stawie skroniowo-żuchwowym (articulatio temporomandibularis) wyczuwa się łatwo przez przewód słuchowy zewnętrzny.
Kość gnykowa (os hyoideum)
		Pod żuchwą, powyżej krtani wyczuwa się z przodu trzon kości gnykowej (corpus ossis hyoidei). Po bokach ku górze skierowane są rogi mniejsze (cornua minora) a ku tyłowi rogi większe (cornua maiora). Kość gnykowa nie jest połączona stawowo z resztą szkieletu ale zawieszona za pomocą więzadeł i mięśni pomiędzy czaszką a krtanią. Jest ruchoma na boki, a jej ruchy w osi pionowej obserwuje się w czasie łykania.

---