1. Pojęcie osobowości zaburzonej

Osobowość, jako centralny system regulacji i integracji spełnia swoje funkcje z różnym stopniem efektywności, w czym znaczny udział ma wpływ rozmaitych czynników zewnętrznych, bądź też nieprawidłowości rozwojowych (Reykowski, 1976). Wpływ tego rodzaju bodźców na kształtujący się system, może doprowadzić do utraty, lub zmniejszenia zdolności samoregulacyjnych i integracyjnych, co w rezultacie zatrzyma jego rozwój. Taki stan, będący względnie trwałym zahamowaniem rozwoju osobowości jako systemu określa się mianem zaburzenia osobowości (Jakubik, 1999). Charakteryzuje go przeważnie niski stopień dojrzałości struktur poznawczych, czego efektem są różnego rodzaju nieprawidłowości funkcjonowania. Ponieważ zaś zarówno struktura jak i funkcje systemu ściśle się ze sobą łączą, dlatego też zaburzenia osobowości dotyczą obu tych elementów (Jakubik, 1999).

Złożona natura tego zjawiska prowadzi do różnic w sposobach jego ujmowania, które występują wśród badaczy i autorów publikacji na ten temat. Do najbardziej rozpowszechnionych określeń należą:

a) zaburzenia zachowania (Sulestrowska, 2000; Urban, 2000), odnoszące się do takich zespołów zachowań, które, nie mając podłoża psychotycznego, odbiegają od oczekiwanych i zgodnych z ogólnie obowiązującymi normami zachowań społecznych;

b) niedostosowanie społeczne (Pospiszyl, Żabczyńska, 1978), odnoszące się do wszelkich form wadliwego stosunku do innych ludzi, który jest rezultatem różnego rodzaju zaburzeń emocjonalnych oraz defektów w tym zakresie;

c) psychopatia (Kępiński, 1977; Pospiszyl, 1992), odnosząca się do osobowości charakteryzującej się niezmiennością, deficytem lęku i brakiem umiejętności nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi na podstawie głębszych związków emocjonalnych.

W powyższych określeniach akcentuje się rozmaite cechy wchodzące w skład opisywanego zjawiska. Wszystkie natomiast podkreślają fakt występującego na jego tle zaburzenia w rozumieniu sytuacji społecznej i postępowaniu zgodnym z jej wymaganiami i oczekiwaniami społecznymi (Pospiszyl, 1992; Sulestrowska, 2000; Urban, 2000).

Fakt występowania tego rodzaju deficytów w zaburzeniach osobowości uwarunkowany może być poprzez różnego rodzaju zakłócenia w realizacji jej podstawowych właściwości jako systemu, które mają miejsce w toku rozwoju. Do cech tych należą: otwartość, aktywność, zdolność do samoorganizacji, samoregulacji i sterowania, oraz do antycypacji i uczenia się. Spośród wyżej wymienionych właściwości, zwłaszcza te ostatnie bywają wyraźnie upośledzone w osobowości nieprawidłowej (Jakubik, 1999).

Zgodnie z założeniami podejścia systemowego, którego reprezentantem jest Jakubik (1998, 1999), prawidłowy rozwój systemu osobowości byłby niemożliwy bez procesu uczenia się, obejmującego zarówno formy elementarne w postaci warunkowania klasycznego i instrumentalnego, jak i złożone, czyli rozwiązywanie problemów. Dlatego też upośledzenie tej zdolności, a zwłaszcza jej złożonych form, prowadzi do uniezależnienia się bardziej elementarnych i podrzędnych zasad od wymaganej przez dane zadanie odpowiedniej organizacji działania jednostki. Tym samym zachowanie sprowadzać się będzie do poziomu reaktywnego, który stanowi pierwotny system regulacji, efektywny jedynie w sytuacjach stereotypowych i powtarzalnych (Jakubik, 1999), co z kolei znacznie ogranicza możliwości adekwatnego reagowania w sytuacjach społecznych. Obraz tych deficytów prezentowany jest w istniejących klasyfikacjach zaburzeń osobowości w postaci opisu przebiegu i zespołów objawów występujących w danej jednostce chorobowej.

1.1 Klasyfikacja zaburzeń osobowości

Do najbardziej popularnych klasyfikacji zaburzeń osobowości, należą te, które prezentowane są w aktualnie obowiązujących podręcznikach diagnostycznych: ICD-10 (1994) i DSM-IV (1994).

Według klasyfikacji ICD-10 specyficzne zaburzenia osobowości są ciężkimi zaburzeniami struktury charakteru i sposobu zachowania się osoby, które obejmują zazwyczaj kilka wymiarów osobowości i związane są z dostrzegalnymi zaburzeniami funkcjonowania psychospołecznego. Mają one początek w okresie późnego dzieciństwa lub w wieku młodzieńczym i trwają nadal w wieku dojrzałym. Zostały podzielone według zbiorów cech, odpowiadających najbardziej wyrazistym wzorcom zachowań (Jakubik, 1998).

Do kategorii swoistych zaburzeń osobowości w ICD-10 (1994) zalicza się te zespoły kliniczne, które spełniają poniższe kryteria akcentujące:

• wyraźnie zaburzone postawy i zachowania, mające wyraz w wielu sferach psychicznych i interakcjach z innymi ludźmi;

• długi czas trwania nieprawidłowych zachowań;

• wzorzec zaburzonego zachowania jest całościowy i niedostosowany do sytuacji indywidualnych jak i społecznych;

• trudności te mają początek w okresie dzieciństwa lub młodzieńczym i trwają nadal w wieku dojrzałym;

• zaburzenia prowadzą do poczucia dyskomfortu i cierpienia;

• zaburzenia mogą współwystępować z wyraźnymi trudnościami w sferze zawodowej i społecznej.

Analizując obraz kliniczny, swoiste zaburzenia osobowości można podzielić na następujące postaci, do rozpoznania których wymagana jest obecność co najmniej trzech cech przedstawionych w opisie klinicznym (ICD-10, 1994):

1. osobowość paranoiczna - charakteryzująca się:

• nadmierną wrażliwością na niepowodzenia i brak akceptacji;

• tendencją do długotrwałego przeżywania przykrości;

• podejrzliwością i skłonnością do postrzegania rzeczywistości poprzez błędną interpretację obojętnych działań otoczenia, jako wrogich;

• niewspółmiernym do potrzeb, natarczywym i sztywnym poczuciem własnych praw;

• nawracającymi podejrzeniami dotyczącymi wierności seksualnej współmałżonka, lub partnera;

• nadmiernym poczuciem własnej wartości i postawą ksobną;

• pochłonięciem nie potwierdzonymi "spiskowymi" wyjaśnieniami wydarzeń, dotyczącymi zarówno własnej osoby, jak i całego świata;

1. osobowość schizoidalna - charakteryzująca się:

• unikaniem bliższych kontaktów emocjonalnych i społecznych, połączonym z wyraźną tendencją do stronienia od ludzi;

• brakiem empatii;

• ograniczoną zdolnością do wyrażania uczuć i odczuwania przyjemności;

• rezerwą i dystansem w stosunku do otoczenia, oraz małą wrażliwością na obowiązujące normy i konwencje społeczne;

• skłonnością do fantazjowania, introspekcji i ucieczki w świat własnych przeżyć wewnętrznych;

• lękowym reagowaniem w relacjach z innymi ludźmi;

1. osobowość dyssocjalna - charakteryzująca się:

• bezwzględnym nieliczeniem się z uczuciami innych ludzi;

• brakiem odpowiedzialności i lekceważeniem norm, reguł i zobowiązań społecznych;

• brakiem umiejętności utrzymywania trwałych związków w innymi, przy jednoczesnym braku trudności w ich nawiązywaniu;

• bardzo niską tolerancją na frustracje i niskim progiem wyzwalania agresji i zachowań gwałtownych;

• niezdolnością przeżywania poczucia winy i wyciągania doświadczeń z poniesionych porażek i kar;

• skłonnością do obwiniania innych i racjonalizacji zachowań, będących źródłem konfliktów z otoczeniem;

1. osobowość chwiejna emocjonalnie - z podziałem na typy:

• impulsywny - charakteryzujący się:

• niestabilnością emocjonalną;

• nadmierną drażliwością;

• skłonnością do wybuchów złości lub rozpaczy;

• zachowaniami gwałtownymi, przy braku przewidywania ich konsekwencji;

• borderline (z pogranicza) - charakteryzujący się:

• niezdolnością do kontrolowania zachowań emocjonalnych;

• skłonnością do działań gwałtownych;

• niezrównoważeniem emocjonalnym;

• wchodzeniem w intensywne, ale nietrwałe związki z ludźmi;

• zachowaniami autodestrukcyjnymi - impulsywnymi;

• stałym poczuciem pustki wewnętrznej;

• zaburzeniem obrazu własnego "ja" i poczucia tożsamości;

• pozornie dobrym przystosowaniem społecznym;

1. osobowość histrioniczna - charakteryzująca się:

• przesadnym wyrazem emocjonalnym i teatralnością zachowań;

• łatwością ulegania wpływowi innych osób;

• płytką i chwiejną uczuciowością;

• stałym poszukiwaniem uznania, podziwu, koncentracji uwagi na sobie;

• niestosowną postawą uwodzicielską;

• nadmierną koncentracją na atrakcyjności fizycznej;

1. osobowość anankastyczna - charakteryzująca się:

• nadmiarem wątpliwości i ostrożnością;

• pochłonięciem przez szczegóły, regulaminy, normy postępowania;

• perfekcjonizmem utrudniającym realizację zadań;

• nadmierną sumiennością i zaniedbaniem związków międzyludzkich;

• pedanterią i uległością wobec konwencji społecznych;

• sztywnością i uporem;

• pojawianiem się natarczywych myśli lub impulsów;

1. osobowość lękliwa (unikająca) - charakteryzująca się:

• wszechogarniającym uczuciem napięcia i niepokoju;

• poczuciem niepewności, nieśmiałości, nieprzystosowania i małej wartości;

• nadmierną koncentracją na byciu krytykowanym w sytuacjach społecznych;

• niechęcią do wchodzenia w bliższe związki z ludźmi;

• ograniczony styl życia z powodu potrzeby zapewnienia sobie poczucia bezpieczeństwa;

• unikanie kontaktów społecznych i zawodowych z powodu obawy przed krytyką;

1. osobowość zależna - charakteryzująca się:

• zachęcaniem innych na przejęcie odpowiedzialności za własne decyzje;

• podporządkowaniem swoich potrzeb potrzebom innych;

• niechęć do stawiania wymagań osobom, od których jest się zależnym;

• poczucie niewygody i bezradności w sytuacji osamotnienia;

• obawa przed osamotnieniem;

• ograniczona zdolność do podejmowania decyzji samodzielnie.

Ponadto w klasyfikacji ICD-10 (1994) wyróżniono także: inne określone zaburzenia osobowości; zaburzenia osobowości bliżej nieokreślone, oraz zaburzenia osobowości mieszane i inne, a także trwałe zmiany osobowości nie wynikające z uszkodzenia ani choroby mózgu. Do tej ostatniej kategorii zaliczono: ˇ trwałe zmiany osobowości po katastrofach; ˇ trwałe zmiany osobowości po chorobie psychicznej. W klasyfikacji ICD-10 (1994) wyodrębniono ponadto samodzielną podkategorię dotyczącą organicznych zaburzeń osobowości, a więc takich, których podłożem patogennym są różnego rodzaju urazy mózgu. Do rozpoznania tego typu zaburzenia, konieczne jest stwierdzenie co najmniej dwóch spośród następujących cech:

• trwale zmniejszona wytrwałość w zakresie działań celowych, z odroczoną w czasie gratyfikacją;

• chwiejność emocjonalna; nieumotywowane wybuchy silnych emocji;

• ujawnianie potrzeb i popędów bez zważania na następstwa i społeczne zasady;

• podejrzliwość, nastawienia paranoidalne;

• znaczne zmiany tempa i zborności wypowiedzi słownych;

• zmienione zachowania seksualne.

Nieco inaczej ujmuje zjawisko zaburzeń osobowości klasyfikacja DSM-IV (1994). Pozwala ona na wczesne diagnozowanie zaburzeń, dzięki precyzyjnie sformułowanym kryteriom odnoszącym się do nieprawidłowych form zachowań w wieku dziecięcym, które nie poddane leczeniu mogą doprowadzić do nieprawidłowego rozwoju osobowości. Opis tego typu zachowań zawarty został w kategorii zaburzenia zachowania. Według DSM-IV, polegają one na występowaniu powtarzających się i utrzymujących sposobów postępowania, prowadzących do pogwałcenia podstawowych praw innych osób, lub naruszających stosowne dla wieku normy społeczne. Do rozpoznania, konieczne jest stwierdzenie co najmniej trzech z następujących zachowań, w ciągu ostatnich 12 miesięcy, przy czym przynajmniej jedno z nich w ciągu ostatnich 6 miesięcy:

1. agresja wobec ludzi i zwierząt:

• dokucza innym, grozi lub tyranizuje;

• często wszczyna bójki;

• używa przedmiotów, które mogą spowodować poważne obrażenia fizyczne innych osób;

• dopuszcza się fizycznego okrucieństwa wobec ludzi;

• dopuszcza się fizycznego okrucieństwa wobec zwierząt;

• dopuszcza się kradzieży przy bezpośrednim kontakcie z ofiarą;

• zmusza kogoś do kontaktów seksualnych

2. niszczenie własności:

• umyślnie dokonuje podpaleń z zamiarem spowodowania poważnej szkody;

• umyślnie niszczy cudzą własność;

• oszustwo lub kradzież:

• włamuje się do cudzego domu;

• często kłamie w celu uzyskania korzyści;

• kradnie towary znacznej wartości bez konfrontowania się z ofiarą;

• poważne naruszenia obowiązujących zasad:

• często przebywa w nocy poza domem, mimo zakazu rodziców (przed ukończeniem 13 lat);

• przynajmniej dwukrotnie uciekał na noc z domu rodziców;

• często wagaruje (przed ukończeniem 13 lat);

Powyższe zaburzenia podzielono w zależności od wieku, w którym miały swój początek na: zaburzenia zachowania z początkiem w wieku dziecięcym i zaburzenia zachowania z początkiem w wieku młodzieńczym.

Ponadto w DSM-IV wyróżniono odrębną kategorię, określoną mianem zespołu negatywistycznego, wrogiego i buntowniczego zachowania. Zespół ten rozpoznaje się po stwierdzeniu, w ciągu ostatnich 6 miesięcy, co najmniej czterech z następujących cech:

• częste wpadanie w złość;

• częste kłótnie z dorosłymi;

• aktywny bunt sprzeciw lub odmowa stosowania się do życzeń, zasad osób dorosłych;

• umyślne dokuczanie innym;

• obwinianie innych za własne błędy;

• wzmożona drażliwość;

• częste przejawy złości;

• złośliwość i mściwość.

Jak podaje Sulestrowska (2000), na skuteczność działań resocjalizacyjnych decydujący wpływ ma wiek, w jakim dziecko zostaje im poddane. Im wcześniej rozpoczęte zostaną odpowiednie procedury terapeutyczne, tym pomyślniejsze jest rokowanie; natomiast zespoły zaburzeń zachowania nieobjęte leczeniem mogą ulec utrwaleniu i doprowadzić do nieprawidłowego rozwoju osobowości.

Kategoria, jaką stanowią zaburzenia osobowości została ujęta w klasyfikacji DSM-IV w następujący sposób:

1. jest to stały wzorzec zachowania jednostki, odbiegający w znacznym stopniu od zgodnych z oczekiwaniami panującymi w danym kręgu kulturowym. Wzorzec ten manifestuje się w co najmniej dwóch z poniższych obszarów:

• poznawczym; sposobie postrzegania samego siebie, innych osób i wydarzeń;

• afektywnym; zasięgu, intensywności, stabilności i odpowiedniości reagowania emocjonalnego;

• funkcjonowaniu interpersonalnym;

• kontroli impulsów;

2. wzorzec tych zachowań jest sztywny i obserwowalny w szerokim zakresie w życiu osobistym i społecznym;

3. prowadzi do poczucia cierpienia, lub osłabienia funkcjonowania w sferze interpersonalnej, zawodowej, oraz innych;

4. wzorzec jest stały, długotrwały, o początku we wczesnym dzieciństwie lub w wieku młodzieńczym;

5. wzorzec zachowania nie stanowi manifestacji, ani też skutków innego zaburzenia psychicznego;

6. wzorzec zachowania nie jest spowodowany bezpośrednim efektem działania środka psychoaktywnego (narkotyków, leków), ani też ogólnym stanem zdrowia (uraz głowy).

W klasyfikacji DSM-IV poszczególne typy zaburzeń osobowości pogrupowane zostały w trzech grupach, określonych symbolami literowymi: A, B, C.

W skład grupy A wchodzą:

W klasyfikacji DSM-IV poszczególne typy zaburzeń osobowości pogrupowane zostały w trzech grupach, określonych symbolami literowymi: A, B, C.

• W skład grupy A wchodzą:

• osobowość paranoiczna - w zachowaniu dominuje nieufność i podejrzliwość w stosunku do innych osób, motywów ich działań i interpretowanie ich jako wrogich; początek we wczesnej dorosłości i obecność w rozmaitych kontekstach; diagnoza wymaga stwierdzenia co najmniej czterech rodzajów zachowań spośród poniższych:

• nieuzasadnione podejrzenia jednostki, że inni ludzie ją wykorzystują, oszukują, lub szkodzą;

• owładnięcie przez nieuzasadnione wątpliwości dotyczące lojalności przyjaciół lub znajomych;

• niechętnie zwierza się innym, w obawie przed wykorzystaniem informacji przeciwko niej;

• dopatruje się podstępów lub zagrożeń w przyjaznych zachowaniach innych osób;

• żywi trwałe urazy, nie wybacza wyrządzonych jej krzywd, zniewag;

• reaguje złością na postrzegane przez siebie ataki, dotyczące jej charakteru lub reputacji, ze strony innych;

• nieuzasadniona podejrzliwość, dotycząca wierności partnera seksualnego;

• osobowość schizoidalna - dominuje izolowanie się i stronienie od ludzi; ograniczony zakres wyrażania emocji w relacjach interpersonalnych; początek we wczesnej dorosłości i obecność w wielu kontekstach; diagnoza wymaga stwierdzenia co najmniej czterech rodzajów zachowań spośród poniższych:

• nie dąży do bliskich relacji z ludźmi i nie czerpie z nich satysfakcji;

• niemal zawsze wybiera zajęcia wymagające samotnej pracy;

• niewielkie zainteresowanie zdobyciem doświadczeń seksualnych z inną osobą;

• czerpie satysfakcję z realizacji bardzo ograniczonej liczby zajęć;

• bardziej odczuwa brak bliskich przyjaciół, aniżeli bliskich krewnych;

• nie zmienia swoich zachowań pod wpływem krytyki lub pochwał;

• okazuje emocjonalny chłód, izolację, lub spłaszczony afekt;

• osobowość schizotypowa - dominujący wzorzec społecznych i interpersonalnych deficytów, charakteryzujący się poczuciem dyskomfortu i ograniczoną zdolnością do nawiązywania bliskich związków, a także deficytami w sferze kognitywnej i percepcyjnej, oraz ekscentrycznością zachowań; ma początek we wczesnej dorosłości i obecność w wielu kontekstach; diagnoza wymaga stwierdzenia co najmniej pięciu rodzajów zachowań spośród poniższych:

• postawa ksobna;

• osobliwe wierzenia, lub myślenie magiczne, które wpływa na zachowanie i jest sprzeczne z normami kulturowymi;

• niezwykłe doznania, włączając iluzje cielesne;

• dziwaczne myślenie i wyrażanie się;

• podejrzliwość lub postawa paranoidalna;

• nieodpowiedniość lub powściąganie afektu;

• dziwaczne, ekscentryczne zachowanie lub wygląd;

• brak bliskich przyjaciół odczuwa silniej niż brak bliskich krewnych;

• niepohamowany lęk społeczny, którego nie redukuje zażyłość, a który wiąże się z paranoicznymi lękami częściej, niż z negatywnymi sądami na swój temat;

• W skład grupy B wchodzą:

• osobowość antysocjalna - dominuje brak poszanowania i tendencja do naruszania praw innych osób, pojawiająca się w wieku 15 lat; diagnoza wymaga stwierdzenia co najmniej trzech rodzajów zachowań spośród poniższych:

• niepowodzenie w dostosowaniu się do norm społecznych i zgodnych z prawem zachowań, co przejawia się poprzez powtarzające się akty, będące podstawą do aresztowania;

• uporczywe kłamstwa, używanie pseudonimów, manipulowanie innymi w celu uzyskania osobistych korzyści, lub przyjemności;

• impulsywność i niepowodzenia w realizacji planów;

• drażliwość i agresywność obserwowalne w powtarzających się bójkach lub fizycznych napaściach;

• lekkomyślne lekceważenie bezpieczeństwa własnego lub innych;

• brak odpowiedzialności obserwowalny w niepowodzeniach w dotrzymaniu obowiązków zawodowych, lub finansowych;

• brak poczucia winy obserwowalny w obojętnym stosunku do pokrzywdzonych, lub w racjonalizacjach własnych czynów;

• osobowość pograniczna (borderline) - dominuje brak stabilności w relacjach interpersonalnych, obrazie własnego "ja", sferze emocjonalnej; gwałtowny początek we wczesnej dorosłości i obecność w wielu kontekstach; diagnoza wymaga stwierdzenia co najmniej pięciu rodzajów zachowań spośród poniższych:

• gwałtowne wysiłki dokonywane w celu uniknięcia prawdziwego, lub wyimaginowanego odrzucenia, opuszczenia;

• wzorzec niestałych i intensywnych relacji interpersonalnych, charakteryzujących się występowaniem na przemian skrajnej idealizacji i dewaluacji;

• zaburzenia tożsamości;

• impulsywność w co najmniej dwóch sferach, mająca szkodliwy charakter (finansowej, seksualnej, nadużywanie substancji psychoaktywnych, nieostrożna jazda samochodem, obżarstwo);

• powtarzające się próby samobójcze, gesty, lub groźby samouszkodzeń;

• niestabilność emocjonalna;

• chroniczne uczucie pustki;

• nieodpowiednie natężenie gniewu, lub trudności w jego kontrolowaniu;

• przemijające, związane ze stresem zachowania paranoiczne, lub symptomy dysocjacyjne;

• osobowość histrioniczna - dominuje nadmierna emocjonalność i poszukiwanie zainteresowania, początek we wczesnej dorosłości i obecność w wielu kontekstach; diagnoza wymaga stwierdzenia co najmniej pięciu rodzajów zachowań spośród poniższych:

• źle czuje się w sytuacjach, w których nie jest w centrum uwagi;

• w interakcjach z ludźmi zachowuje się uwodzicielsko lub prowokująco;

• zmienne i płytkie emocje;

• posługuje się wyglądem fizycznym w celu zwrócenia na siebie uwagi;

• reakcje i zachowania teatralne, skłonność do dramatyzowania;

• sugestywność, łatwo poddaje się wpływom osób lub okoliczności;

• postrzega interakcje za bardziej zażyłe, niż są w rzeczywistości;

• osobowość narcystyczna

• dominuje poczucie wspaniałości, potrzeba bycia podziwianym, brak empatii; początek we wczesnej dorosłości i obecność w wielu kontekstach; diagnoza wymaga stwierdzenia co najmniej pięciu rodzajów zachowań spośród poniższych:

• poczucie doniosłości własnej osoby;

• owładnięcie fantazjami nieograniczonych sukcesów, potęgi, błyskotliwości, piękna, lub idealnej miłości;

• przekonanie o byciu nadzwyczajnym i konieczności otaczania się niezwykłymi ludźmi o wysokim statusie;

• żąda ciągłego podziwu;

• wymaga specjalnych względów;

• instrumentalnie traktuje inne osoby;

• brak empatii;

• często zazdrosny o innych, lub przekonany o tym, że inni zazdroszczą jemu;

• aroganckie zachowanie;

• W skład grupy C wchodzą:

• osobowość unikowa - dominuje poczucie niedostosowania społecznego i nadwrażliwość na krytykę; początek we wczesnej dorosłości i obecność w wielu kontekstach; diagnoza wymaga stwierdzenia co najmniej czterech rodzajów zachowań spośród poniższych:

• unika zawodów, które wymagają kontaktów interpersonalnych, z powodu obaw przed krytyką, brakiem aprobaty, lub odrzuceniem;

• niechętny w nawiązywaniu kontaktów z ludźmi, jeśli nie jest przekonany o ich sympatii;

• okazuje niechęć wobec kontaktów prywatnych w obawie przed byciem ośmieszonym lub zawstydzonym;

• przekonanie o stałej krytyce i odrzuceniu ze strony otoczenia;

• przekonanie o własnej nieadekwatności;

• postrzega siebie jako osobę gorszą od innych;

• niechętnie podejmuje ryzykowne działania i nie angażuje się w nowe zajęcia w obawie przed zażenowaniem;

• osobowość zależna - dominująca potrzeba pozostawania pod opieką, która prowadzi do zachowań submisyjnych i obawy przed separacją; początek we wczesnej dorosłości i obecność w wielu kontekstach; diagnoza wymaga stwierdzenia co najmniej pięciu rodzajów zachowań spośród poniższych:

• trudności w podejmowaniu codziennych decyzji przy braku porady lub wsparcia ze strony innych osób;

• potrzeba powierzenia odpowiedzialności za wiele sfer własnego życia innej osobie;

• trudności w wyrażaniu krytyki pod adresem innych osób w obawie przed utratą ich wsparcia i akceptacji;

• trudności w samodzielnym inicjowaniu projektów;

• posuwa się do wykonywania zadań, które odczuwa jako nieprzyjemne, po to aby uzyskać wsparcie i troskę innych osób;

• odczuwa dyskomfort w sytuacjach osamotnienia;

• rozpaczliwie poszukuje związków interpersonalnych, jako źródła opieki i wsparcia, gdy zakończy się inny taki związek;

• owładnięty nierealistycznymi obawami dotyczącymi bycia zdanym na samego siebie;

• osobowość obsesyjno-kompulsywna - dominuje owładnięcie perfekcjonizmem, potrzeba podporządkowania się wszelkim normom, kosztem elastyczności, otwartości i efektywności; początek we wczesnej dorosłości i obecność w wielu kontekstach; diagnoza wymaga stwierdzenia co najmniej czterech rodzajów zachowań spośród poniższych:

• owładnięcie przez szczegóły, zasady, porządek, schematy, do tego stopnia, że utracony zostaje główny cel zadania;

• perfekcjonizm utrudniający ukończenie zadania;

• całkowite oddanie wykonywanej pracy, kosztem życia prywatnego, relacji interpersonalnych i przyjemności;

• sztywność i skrupulatność w przestrzeganiu zasad moralnych, etycznych;

• niezdolny do pozbycia się zużytych, lub bezwartościowych przedmiotów, nawet wtedy, gdy nie mają znaczenia emocjonalnego;

• niezdolny do pracy z innymi, dopóki nie podporządkują się całkowicie jego woli i sposobowi wykonywania zadań;

• okazuje surowość i upór.

• Pomimo różnic występujących w powyższych klasyfikacjach, można stwierdzić, że są one w znacznym stopniu analogiczne, a ewentualne rozbieżności dotyczą przeważnie określeń terminologicznych poszczególnych zespołów zaburzeń.

• Jednak kontrowersje odnoszące się do opisów określonych rodzajów zaburzeń osobowości mają miejsce także w środowiskach badawczych. Jeden z najbardziej znaczących sporów dotyczy uzasadnienia użycia w diagnozie terminu psychopatia.

• 1.2 Osobowość dyssocjalna, a psychopatia

• Zaburzeniem struktury osobowości, wokół którego toczą się spory badaczy, jest osobowość nieprawidłowa, którą do niedawna powszechnie określano terminem "psychopatia" (Jakubik, 1999; Pospiszyl, 1992; Urban, 2000). Pomimo faktu, że określenie to zostało wyeliminowane ze współczesnych klasyfikacji diagnostycznych zaburzeń osobowości, wciąż jeszcze można spotkać je w wielu publikacjach dotyczących tego rodzaju anomalii psychicznej (Kępiński, 1977; Pospiszyl, 1992). Zyskując zbyt szeroki zasięg, termin ten stał się nieostry, a tym samym przestał odpowiadać pod względem kryteriów diagnostycznych danemu zaburzeniu (Jakubik, 1999; Pospiszyl, 1992), przez co postanowiono zastąpić go opisem bardziej precyzyjnym, takim jak: osobowość dyssocjalna (ICD-10, 1994), lub osobowość antysocjalna (DSM-IV, 1994). Natomiast wszystkie charakterystyki tego rodzaju dysfunkcji odnoszą się do różnych form zaburzeń zachowania człowieka, szczególnie zaś do defektów w sferze rozwoju moralnego (Pospiszyl, 1992).

• Jak podaje literatura, na osobowość psychopatyczną miały składać się następujące cechy: słabość uczuć złożonych, brak umiejętności nawiązywania właściwych związków międzyludzkich, błędy w ocenie sytuacji społecznych, postawy instrumentalne wobec innych ludzi, ujmujący sposób bycia, egocentryzm, niezdolność do empatii, brak poczucia winy i wyrzutów sumienia, słaba zdolność do antycypacji, brak wglądu w siebie, nieprzystosowanie społeczne i niezdolność do uczenia się, rozumiana jako słabe reakcje na społeczne wzmocnienia dodatnie i ujemne. Właściwości te ująć można jako wyraźną przewagę sfery popędowo-emocjonalnej, nad sferą poznawczą i uczuciową (Jakubik, 1999).

• Według Kępińskiego (1977), dla psychopatycznej osobowości charakterystyczna jest przede wszystkim przewaga procesów "biorę" nad "daję". Szczególnie wyraża się ona w sferze uczuciowej. Ponadto w tego rodzaju zaburzeniach uwidacznia się tendencja do utrwalania określonych form zachowań, często negatywnie ocenianych przez otoczenie społeczne i nieadekwatnych do sytuacji, w jakich są uruchamiane.

• Inni autorzy (Pospiszyl, 1992) podkreślają, jako dominujący w psychopatii wzorzec zachowań, nieumiejętność nawiązywania głębszych związków emocjonalnych z innymi ludźmi, oraz niski poziom lęku. Cechy te mają stanowić główną przyczynę wystąpienia zachowań antyspołecznych, stanowiących kolejną wskazówkę pozwalającą rozpoznać psychopatię.

• Współczesne ujęcia mają stanowić swoistą alternatywę dla terminu "psychopatia", który wchodząc do powszechnego języka nabrał znaczenia pejoratywnego. Akcentują one najbardziej charakterystyczne cechy tego zaburzenia, jednocześnie pozwalając diagnostom na precyzyjne rozpoznanie. Jednym z takich ujęć jest opisana w ICD-10 (1994) osobowość dyssocjalna, przejawiająca się w następujących cechach:

• trwałej niezdolności do związków uczuciowych z innymi ludźmi;

• bezosobowym stosunku do życia seksualnego, polegającym na instrumentalnym traktowaniu partnera;

• brakiem poczucia winy i wyrzutów sumienia;

• brakiem odpowiedzialności i postawą lekceważenia norm, reguł i zobowiązań społecznych;

• brakiem umiejętności odraczania gratyfikacji i satysfakcji, polegające na dążeniu do natych

• miastowego zaspokajania potrzeb;

• utrwalonych zachowaniach aspołecznych i antyspołecznych;

• autodestrukcyjnym wzorcem życia;

• brakiem umiejętności planowania odległych celów i przewidywania skutków własnego postępowania;

• brakiem zdolności wyciągania wniosków z własnych doświadczeń;

• zmiennością i nietrwałością dążeń;

• brakiem wglądu, zdolności oceny samego siebie;

• nie zaburzoną ogólną inteligencją;

• nie rozróżnianiem granicy między prawdą a kłamstwem (kłamstwo patologiczne);

• deficytem lęku;

• nietypową reakcją na alkohol;

• tendencją do samouszkodzeń i szantażowania otoczenia samobójstwem (ICD-10, 1994; Jakubik, 1998).

• Powyższy opis zachowań charakterystycznych dla jednostek z osobowością dyssocjalną jest w znacznym stopniu zbieżny z opisem osobowości antysocjalnej, zamieszczonym w klasyfikacji DSM-IV (1994). Jedyne zastrzeżenie zawarte w niej, które warto przytoczyć, to fakt występowania zaburzeń już od 15 roku życia. Ponadto klasyfikacja DSM-IV prezentuje odrębną kategorię diagnostyczną w postaci zaburzeń zachowania, występujących już we wczesnym dzieciństwie, która nie poddana leczeniu może doprowadzić do utrwalenia się wzorców niewłaściwego reagowania, a tym samym do nieprawidłowego rozwoju osobowości.

• Bogactwo zaburzeń w sferze osobowościowej, oraz różny czas ujawniania się zachowań typowych dla osobowości dyssocjalnej prowokuje do weryfikacji hipotez dotyczących patogenezy tego zjawiska. Jednym z obszarów, w których badacze poszukują przyczyn zaburzeń jest środowisko społeczne jednostki.

• 1.2.1 Psychospołeczne determinanty osobowości dyssocjalnej

• Pierwszym środowiskiem społecznym z jakim styka się jednostka, jest rodzina. Te wczesne doświadczenia z dziedziny współżycia z innymi ludźmi mogą stać się istotnym elementem rzutującym na dalszy rozwój osobowości i przyszłe życie człowieka (Pospiszyl, Żabczyńska, 1978). Dlatego też różnego rodzaju zaburzenia zachowania wydają się stanowić efekt nieprawidłowych relacji wewnątrzrodzinnych z okresu dzieciństwa.

• Rozwijający się układ nerwowy jest bardzo podatny na różnego rodzaju bodźce, zarówno fizyczne, jak i psychologiczne, które mogą mieć szkodliwy wpływ. Fakt ten wskazuje na istotną rolę, jaką w kształtowaniu się osobowości człowieka ma zaspokajanie jego elementarnych potrzeb. Według Spionek (1981) do najważniejszych z nich należą:

• potrzeba pewności i poczucia bezpieczeństwa;

• potrzeba solidarności i łączności z bliskimi osobami;

• potrzeba miłości;

• potrzeba akceptacji i uznania.

• Potrzeby te powinny być zaspokojone w środowisku rodzinnym dziecka, natomiast frustracja nawet jednej z nich może doprowadzić do nieprawidłowego rozwoju osobowości, zaburzeń przystosowania, a nawet przestępczości (Spionek, 1981). Przypuszczenie to znajduje swoje uzasadnienie w fakcie, że zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych umożliwia wpajanie potrzeb wyższych, społecznych, będących podstawą procesu uspołecznienia (Pospiszyl, Żabczyńska, 1978). Tak więc różnego rodzaju nieprawidłowości w strukturze rodziny, lub prezentowanych przez jej członków rolach mogą stanowić przyczynę przeżyć frustracyjnych dzieci. Mogą się one przejawiać w formie zachowań aspołecznych, a nawet antyspołecznych, jako próba kompensacji niezaspokojonej potrzeby, której dziecko nie ma okazji realizować w sposób normalny (Sulestrowska, 2000). Do najczęściej wymienianych przez autorów zaburzeń na tle rodziny, zakłócających, bądź uniemożliwiających jej członkom, a zwłaszcza dzieciom, zaspokajanie ich elementarnych potrzeb, należą:

• rozbicie rodziny na skutek rozwodu, separacji, czy śmierci;

• nadużywanie alkoholu przez rodziców lub opiekunów;

• przestępczość rodziców lub opiekunów i prezentowanie dziecku niewłaściwych wzorców zachowań;

• stosowanie przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej w stosunku do dziecka;

• niekorzystne właściwości psychiczne rodziców, takie jak: agresja, chłód emocjonalny, lękliwość, lub też różnego rodzaju zaburzenia psychiczne;

• niewłaściwe postawy wychowawcze, takie jak: odrzucenie dziecka, brak akceptacji, postawa nadmiernie pobłażliwa, zbyt rygorystyczna, lub niekonsekwentna (Pospiszyl, Żabczyńska, 1978; Spionek, 1981; Sulestrowska, 2000; Urban, 2000).

• Jednak nie tylko nieprawidłowości związane ze środowiskiem rodzinnym mogą mieć szkodliwy wpływ na proces rozwoju osobowości. Do innych źródeł przyczyn potencjalnych zaburzeń zachowania należą instytucje takie jak szkoła, domy dziecka, zakłady poprawcze, a także struktury nieformalne grup rówieśniczych. Czynniki w rodzaju niedostosowanego do możliwości dziecka systemu wymagań, nieprawidłowego sposobu jego realizacji, czy też niekorzystne dla procesu dydaktyczno-wychowawczego cechy nauczyciela wychowawcy odgrywają decydującą rolę wśród szkolnych determinantów zaburzeń nerwicowych (Pospiszyl, Żabczyńska, 1978; Spionek, 1981). Ponadto przemoc fizyczna stosowana przez silniejszych rówieśników wobec słabszych dzieci, odtrącenie, bądź też podyktowana niezaspokojoną potrzebą akceptacji przynależność do grupy prezentującej patologiczne wzorce zachowań, składają się na sytuacje w poważny sposób zaburzające prawidłowy rozwój osobowości (Pospiszyl, Żabczyńska, 1978; Urban, 2000).

• Wielu autorów podkreśla, że oprócz szkodliwego wpływu na jednostkę, niewłaściwych postaw związanych ze środowiskiem rodzinnym, szkolnym i rówieśniczym, działają na nią także pośrednio czynniki patogenne, makrospołeczne. Zalicza się do nich między innymi:

• osłabienie kontroli społecznej, związanej z anonimowością środowisk wielkomiejskich;

• konflikty między jednostkami i grupami społecznymi;

• rozbieżności między tradycyjnymi wzorcami kulturowymi, a wymaganiami nowej sytuacji społecznej;

• frustracje związane z szybko następującymi zmianami sytuacji materialnej lub społecznej;

• rozpowszechnianie się innych niż tradycyjne wyznaczników statusu społecznego (Pospiszyl, Żabczyńska, 1978).

• Założenia dotyczące wpływu tych czynników na rozwój znajdują potwierdzenie w przytaczanych przez kryminologów danych na temat podstawowych bodźców determinujących przestępczość nieletnich. Składają się na nie: chęć zdobycia pieniędzy lub innych korzyści materialnych, zaimponowania innym, namowa kolegów bądź dorosłych osób, chęć przebywania i realizowania się w grupach nieformalnych, powielanie wzorców i zachowań mających swoje źródło w domu rodzinnym, poczucie bezkarności za wcześniejszą działalność przestępczą oraz poszukiwanie akceptacji, gdy nie można znaleźć oparcia wśród rodziców i opiekunów (Hołyst, 1999).

• Wszystkie te wpływy społeczne w wyraźny sposób mogą wypaczyć proces rozwoju osobowości, czego przykładem mogą być dane dotyczące cech występujących u młodych sprawców przestępstw. Jak podaje literatura (Hołyst, 1999),młodocianych przestępców charakteryzuje ich wysoki poziom lęku, zaburzenia emocjonalne w postaci niezrównoważenia, impulsywności, nadpobudliwości oraz obniżony poziom uspołecznienia, a także brak pewności siebie, nieumiejętność radzenia sobie z własnymi stanami emocjonalnymi, zahamowaniami i powierzchownością w kontaktach społecznych. Jak łatwo zauważyć, wiele z wyżej wymienionych cech jest analogicznych do tych, które występują w osobowości dyssocjalnej.

• Jednak nie każdy człowiek wywodzący się z patologicznej rodziny cierpi na zaburzenia osobowości, a z drugiej strony, literatura (Moir, Jessel, 1998) przytacza opisy jednostek o utrwalonych wzorcach zachowań antyspołecznych, których życie rodzinne nie obfitowało w elementy traumatyczne. W tego typu przypadkach źródeł zaburzeń badacze doszukują się w uwarunkowaniach biologicznych.

• 1.2.2 Biologiczne determinanty osobowości dyssocjalnej

• Obok wpływu środowiska na kształtowanie się osobowości nieprawidłowej, należy także zaznaczyć istotną rolę czynników biologicznych. Dzięki szybkiemu postępowi w zakresie poznawania tego rodzaju mechanizmów, warunkujących występowanie i przebieg różnych zjawisk psychicznych, determinanty te nie są już traktowane jako kontrargument dla wpływów społecznych (Pospiszyl, Żabczyńska, 1978; Pospiszyl, 1992). Wręcz przeciwnie, uważa się, że swoiste anomalie w strukturze, bądź funkcjonowaniu organizmu i układu nerwowego, mogą zostać nasilone lub zredukowane w określonym środowisku. Tak więc grupę czynników biologicznych wpływających na zachowanie człowieka rozpatruje się obecnie jako układ różnego rodzaju podatności na dany typ zaburzeń. Natomiast sam fakt wystąpienia nieprawidłowości w zachowaniu, a także ich dynamika w ontogenezie zależy od doświadczeń danej jednostki pochodzących z jej interakcji z otoczeniem społecznym (Pospiszyl, Żabczyńska, 1978).

• Wśród czynników biologicznych determinujących zachowanie człowieka, uwaga badaczy koncentruje się najczęściej na uwarunkowaniach genetycznych i neurologicznych.

• 1.2.2.1 Czynniki genetyczne

• Jak podkreślają autorzy publikacji, wpływ czynników genetycznych na zachowanie się człowieka nie jest jeszcze całkowicie zbadany (Jakubik, 1999; Pospiszyl, Żabczyńska, 1978; Sulestrowska, 2000). Pomimo faktu, że uwzględniając wyniki badań z zakresu współczesnej genetyki, wyraźnie uwidacznia się udział określonych, odziedziczonych właściwości psychicznych w kształtowaniu się zachowań aspołecznych i antyspołecznych, to nie można jednoznacznie rozstrzygać o ich decydującej roli w powstaniu osobowości dyssocjalnej. Trudności te powstają dlatego, że najczęściej rodzice, a więc nosiciele podłoża genetycznego, są jednocześnie osobami kształtującymi środowisko dziecka, będące dodatkowym źródłem bodźców, zarówno wspomagających jak i zaburzających rozwój (Pospiszyl, 1992; Sulestrowska, 2000). Z tego powodu, udział dziedziczności w powstaniu osobowości dyssocjalnej należy traktować z dużą ostrożnością.

• Do najczęstszych technik badania wpływu czynników genetycznych na zachowanie człowieka należą analiza rodowodowa, porównywanie bliźniąt jednojajowych i dwujajowych oraz techniki badań adopcyjnych. Wyniki sugerują zależność występowania osobowości nieprawidłowej, której kryterium są zachowania antyspołeczne, od czynników dziedzicznych (Jakubik, 1999; Moir, Jessel, 1998; Pospiszyl, Żabczyńska, 1978; Pospiszyl, 1992; Sulestrowska 2000). Przy czym informacje genetyczne mają decydujące znaczenie zwłaszcza dla tych cech osobowości, które pozostają pod kontrolą pnia mózgu, a więc: żywotności napędu, pobudliwości afektywnej i siły afektów (Sulestrowska, 2000).

• Także analiza zachowań mężczyzn z genotypem XYY, wskazuje na zależność między taką strukturą genową, a skłonnością do agresji i przemocy. Aberracja ta, według badaczy, miała występować bardzo rzadko i wiązać się w sferze behawioralnej z impulsywnością i brakiem panowania nad sobą, natomiast w sferze somatycznej z wysoką i szczupłą sylwetką, oraz zmianami trądzikowymi skóry (Hołyst, 1999; Jakubik, 1999; Moir, Jessel, 1998; Pospiszyl, Żabczyńska, 1978; Pospiszyl, 1992). Koncepcja ta jednak wzbudziła szerokie kontrowersje w środowiskach badaczy i nie została dotychczas ostatecznie rozstrzygnięta.

• Według danych statystycznych, osobowość nieprawidłowa występuje od 3 do 10 razy częściej u mężczyzn niż u kobiet, natomiast wśród więźniów odsetek ten wynosi od 20% do 70% (Jakubik, 1999). Próbę wyjaśnienia tego faktu podejmują Moir i Jessel (1998). Według nich częstsze występowanie antyspołecznych zaburzeń osobowości u mężczyzn związane jest z właściwościami biochemicznymi organizmu, które podlegają prawom dziedziczenia. Pierwszym czynnikiem jest występowanie u mężczyzn dużo wyższego poziomu testosteronu w plazmie, przy czym u przestępców używających przemocy jest on jeszcze bardziej podwyższony. Wysoki poziom testosteronu wyznacza wysoki próg pobudzenia i poszukiwanie tak zwanych "mocnych wrażeń". Kolejną cechą predysponującą męską część populacji do zaburzeń zachowania i podlegającą dziedziczeniu, jest niższy niż u kobiet poziom serotoniny we krwi. Ten neuroprzekaźnik wpływa na impulsywność i przesadne reakcje, bo zakłócenia w jego poziomie sprawiają, że organizm nie jest w stanie zachować prawidłowego poziomu glukozy w mózgu. W wyniku złożonego procesu biochemicznego, wyzwalana jest noradrenalina, która wzmaga aktywność, mogącą mieć efekt w działaniu nastawionym na zaspokojenie głodu, albo też w zachowaniach antyspołecznych. Dzieje się tak dlatego, bo przy niskim poziomie glukozy, zawiadujący emocjami układ limbiczny staje się bardziej podatny na bodźce zewnętrzne (Hołyst, 1999; Moir, Jessel, 1998).

• Analizując różnego rodzaju uwarunkowania genetyczne, można zauważyć, że większość z nich wiąże się bezpośrednio, lub pośrednio z układem nerwowym, dlatego też oprócz czynników dziedzicznych należy uwzględnić w przyczynach występowania anytspołecznych zaburzeń osobowości, wpływ wrodzonych, bądź nabytych uszkodzeń mózgu.

• 1.2.2.2 Czynniki neurologiczne

• Czynniki neurologiczne wpływające na zaburzenia zachowania i wypaczenie procesu kształtowania się osobowości podzielić można na wrodzone i nabyte. Poprzez uwarunkowania wrodzone rozumie się zazwyczaj różnego rodzaju uszkodzenia układu nerwowego w okresie płodowym lub okołoporodowym. Jednak ze względu na trudne do uchwycenia zmiany strukturalne, wiedza o nich sprowadza się najczęściej do poziomu hipotez (Jakubik, 1999). Nie ulega natomiast wątpliwości, że uszkodzenia centralnego układu nerwowego mają istotny wpływ na zaburzenia przystosowania i zachowania przestępcze. Jak podaje literatura (Hołyst, 1999), stopień wykolejenia silnie koreluje z encefalopatią, a osobnicy nią dotknięci ulegają szczególnie łatwo demoralizacji.

• Popularną teorią dotyczącą neurologicznych przyczyn osobowości dyssocjalnej, jest teoria opóźnionego dojrzewania systemu nerwowego (Jakubik, 1999; Pospiszyl, 1992). Dowodów na potwierdzenie tej tezy badacze upatrują w występowaniu u osób dorosłych o nieprawidłowej osobowości obustronnych fal theta, zarówno w płatach skroniowych jak i czołowych. Tego rodzaju fale są charakterystyczne dla mózgu dziecięcego i nie stwierdza się ich u normalnych osób dorosłych. Ponadto, jak dowodzą badania, większość objawów w postaci zachowań antyspołecznych ustępuje z wiekiem, około czterdziestego roku życia. Zjawisko to określa się jako "wypalanie się" i wyjaśnia później występującą mielinizacją komórek nerwowych w płatach czołowych mózgu, lub późniejszym dojrzewaniem struktur przedczołowych (Pospiszyl, 1992). Przed zakończeniem tego procesu, zaburzenia zachowania wyjaśnia się w kategoriach niedojrzałości emocjonalnej, egocentryzmu i impulsywności charakterystycznych dla wieku dziecięcego.

• Inną możliwą przyczyną ukształtowania się osobowości dyssocjalnej jest nie poddany terapii zespół hiperkinetyczny występujący w dzieciństwie i związany ze wzmożeniem napędu psychoruchowego, a często także z deficytem uwagi. Zachowania dzieci, u których występuje to zaburzenie cechuje opóźnione wytwarzanie się odruchów warunkowych, regulujących procesy adaptacyjne oraz nawyki społeczne. Dzieci te są mało wrażliwe na pochwały i nagany, wykazują nikły krytycyzm wobec swojego postępowania, brak im poczucia dystansu wobec dorosłych, oraz refleksji nad konsekwencjami własnych działań (przy niezaburzonej inteligencji ogólnej). Impulsywność oraz wzmożona sugestywność stwarzają system podatny na demoralizujące wpływy otoczenia. Zespół tych cech prowadzi do nieustannych konfliktów z otoczeniem i do narastającej izolacji społecznej (Sulestrowska, 2000).

• Inne koncepcje koncentrują się na zaburzonym funkcjonowaniu mózgów osób z dyssocjalnymi zaburzeniami osobowości, polegającym na nieprawidłowościach występujących w miejscach połączeń określonych struktur nerwowych. Według nich, płaty czołowe jednostek antyspołecznych, będące siedliskiem sumienia, winy i skruchy, a więc i moralności, nie kontaktują się prawidłowo z układem limbicznym, w którym powstają te uczucia. Tak więc, ciało migdałowate produkuje emocje, lecz nie docierają one do myślącej części mózgu, gdzie mogłyby zostać przełożone na słowa i gdzie dokonana mogłaby być ich ewentualna korekta (Moir, Jessel, 1998). W ten sposób wyjaśnia się brak empatii u jednostek o osobowości dyssocjalnej.

• Przyczyn zaburzeń zachowania w postaci impulsywności, gwałtownych napadów gniewu czy wściekłości, upatruje się także w istnieniu wadliwych połączeń nerwowych. Płaty czołowe, stanowią swoiste centrum kontroli zachowań gwałtownych, generowanych pod wpływem emocji w układzie limbicznym, a zwłaszcza w ciele migdałowatym. Kiedy jednak nastąpi uszkodzenie struktur czołowych, bądź też połączeń między wymienionymi wcześniej układami, funkcja powstrzymująca behawioralne przejawy silnych emocji przestaje być spełniana. Zjawisko to może przejawiać się w postaci rozhamowania jednostki i działania pod wpływem popędów, przyjmującego formę agresji seksualnej lub przemocy fizycznej (Moir, Jessel, 1998).

• Kolejna cecha występująca w osobowości dyssocjalnej to lekceważenie zasad bezpieczeństwa własnego i innych ludzi, która może się przejawiać jako skłonność do poszukiwania tak zwanych "mocnych wrażeń". Podstaw tej właściwości upatruje się w nadmiernie hamującym wpływie układu siatkowatego. Anomalia ta charakteryzująca wiele osób dopuszczających się czynów antyspołecznych, nienaturalnie podwyższa ich próg pobudzenia, co z kolei skraca czas wystąpienia habituacji. W związku z tym, optymalne dla tych jednostek bodźce pobudzające korę mózgową, muszą być bardzo silne, a takich dostarczają akty przemocy fizycznej wobec innych ludzi (Moir, Jessel, 1998).

• Autorzy powyższych hipotez poszukują wyjaśnienia dla specyficznych właściwości osobowości dyssocjalnej, przejawiających się w sferze poznawczej, emocjonalnej i behawioralnej. Ich wyraz odnaleźć można zarówno w funkcjonowaniu osobniczym jak i społecznym jednostki.

• 2. Właściwości osobowości dyssocjalnej

• Specyficzne cechy wchodzące w skład dyssocjalnych zaburzeń osobowości stanowiły obiekt zainteresowań, a także przyczynę licznych kontrowersji w środowiskach badawczych. Wraz ze wzrostem liczby badań i publikacji na ten temat rozmaite właściwości uzyskiwały miano osiowych cech danego zespołu zaburzeń. Następstwem czego, z kolei były rozbieżności w określeniach terminologicznych odnoszących się do osobowości dyssocjalnej. Ewolucja terminologii związana była z odkrywaniem i opisywaniem przez badaczy coraz to nowych cech zaobserwowanych u osób z danym zaburzeniem. Tak więc, określenie "mania bez delirium" zaproponowane przez F. Pinela odnosiło się do niskiego progu frustracji i agresji, oraz braku poczucia winy; następnie "zwyrodnienie moralne" wprowadzone przez J. C. Pricharda dotyczyło takich osób, które w wyniku upośledzenia "siły kierowania własnym postępowaniem", nie były zdolne do prowadzenia zgodnego z normami trybu życia i odpowiedzialnej realizacji własnych przedsięwzięć (za Pospiszyl, 1992). Kolejnymi określeniami były "psychopatia" i "socjopatia", akcentujące społeczny kontekst zaburzonych reakcji. Pewne rozbieżności obecne są także we współczesnych ujęciach tego problemu, co zaznaczono w rozdziale 2.

• Poniżej przedstawiony został opis właściwych dla osobowości dyssocjalnej cech wchodzących w skład pojęcia własnego "ja", sfery emocjonalnej i relacji interpersonalnych.

• 2.1 Samoocena

• Zgodnie z podejściem jakie prezentuje Jakubik (1999), wszelkie zaburzenia występujące w osobowości nieprawidłowej sprowadzają się do niedorozwoju struktur poznawczych. W takim przypadku mechanizmy popędowo-emocjonalne uzyskują przewagę i przejmują regulacyjną funkcję nad zachowaniem jednostki, które koncentruje się wtedy jedynie na natychmiastowym zaspokajaniu popędów. Ponadto, niedorozwój struktur poznawczych utrudnia wyrażanie swoich stanów emocjonalnych adekwatne do kontekstu sytuacyjnego, w jakim człowiek się znajduje oraz doprowadza do niestabilności reprezentacji poznawczej własnego "ja", świata zewnętrznego i relacji "ja" - otoczenie. Zaburzenia tego typu przyczyniają się do dominacji zasady unikania i zmniejszania rozbieżności informacji oraz wyzwalają nadmierne zapotrzebowanie na dane potwierdzające własny punkt widzenia jednostki, a także determinują niską tolerancję na ich rozbieżność (Jakubik, 1999).

• Poczucie własnej wartości, które pozostaje w ścisłym związku z poziomem samooceny, w osobowości dyssocjalnej jest zazwyczaj nietrafne. Dążenie do uzyskania informacji potwierdzających zaniżone, lub zawyżone poczucie własnej wartości, staje się w tym przypadku dominującą motywacją zachowania, przy czym najczęściej sprowadza się ono do ochrony i podwyższania poziomu oceny samego siebie (Jakubik, 1999).

• Samoocena natomiast odgrywa istotną rolę w regulacji zachowania się jednostki, ponieważ każde podejmowane przez nią działanie wymaga uwzględnienia własnych możliwości (Jakubik, 1999; Reykowski, 1976). W przypadku osobowości dyssocjalnej często występuje jedynie samoocena globalna, nie zmieniająca się pod wpływem rozmaitych doświadczeń, co jest zjawiskiem nieprawidłowym. Jej poziom może być zaniżony, lub zawyżony. Jednostka o danym poziomie samooceny będzie przejawiać tendencję do odrzucania informacji sprzecznych i przyjmowania potwierdzających jej ocenę własnych możliwości. Jednakże w przypadkach wyraźnie zawyżonej samooceny, osoby te skłonne są podejmować zadania znacznie przekraczające ich możliwości, co prowadzi do frustracji i niepowodzeń. Sytuacja taka zwiększa natomiast rozbieżność informacyjną, która jednak nie podlega redukcji. Jednak poziom samooceny także nie ulega obniżeniu, czemu przeciwdziała obronna skłonność do postrzegania własnych porażek jako mniejszych niż były w rzeczywistości oraz do deprecjonowania osiągnięć innych osób (Jakubik, 1999).

• Ponadto poziom samooceny wyraźnie modyfikuje proces spostrzegania otoczenia. Osoby zaniżające ocenę swoich możliwości wykazują tendencję do ich przeceniania u innych ludzi. Natomiast jednostki o zawyżonej samoocenie przejawiają skłonność do nadmiernego kontrolowania otoczenia, bądź to poprzez odbieranie tylko tych informacji, które są zgodne z ich schematami poznawczymi, bądź też poprzez modyfikację innych osób według własnych standardów. Prowadzi to do nieadekwatnych oczekiwań i aspiracji, co stanowi poważne utrudnienie w procesie realizacji własnych dążeń i jest źródłem częstych konfliktów interpersonalnych (Jakubik, 1999; Reykowski, 1976).

• Przyczyną nierealistycznych, nietrafnych samoocen w przypadku osobowości dyssocjalnej jest relacja pomiędzy strukturami "ja-realnego", które powstaje na skutek spostrzegania samego siebie oraz ocen otoczenia, i "ja-idealnego", stanowiącego wyraz pożądanych z punktu widzenia podmiotu właściwości. Niedorozwój tych struktur prowadzi do tendencyjnego interpretowania informacji i manipulowania ocenami, bez obserwowalnych zmian strukturalnych posiadanych przez jednostkę cech. Stan taki świadczy o tym, że standardem regulacji stało się "ja-idealne", które nie wpływa na rzeczywiste zmiany w "ja-realnym" (Jakubik, 1999). Z kolei takie właściwości samooceny jak jej trafność i trwałość uwarunkowane są poprzez poziom samoakceptacji. Wyraża się on stopniem rozbieżności między "ja-realnym", a "ja-idealnym". Duża niezgodność wiąże się z niskim poziomem samoakceptacji oraz małą spójnością "ja", charakterystyczną dla zaburzeń osobowości, i stanowiącą przejaw nieprzystosowania społecznego. Natomiast nieznaczna różnica właściwa dla osób o wysokim poziomie samoakceptacji, wyzwala zbyt niskie napięcie emocjonalno-motywacyjne, konieczne do podjęcia działań autokorekcyjnych. Jest to z kolei przyczyną ciągłego poszukiwania stymulacji charakterystycznego dla osobowości nieprawidłowej (Jakubik, 1999).

• 2.2 Poziom lęku

• Cechą osobowości dyssocjalnej, stanowiącą przedmiot licznych badań, oraz będącą źródłem kontrowersji jest poziom lęku.

• Jak podaje literatura (Jakubik, 1998; Jakubik, 1999; Pospiszyl, Żabczyńska, 1978; Pospiszyl, 1992), jednostki przejawiające właściwości osobowości nieprawidłowej charakteryzują się brakiem, lub znacznym deficytem lęku. Stan ten sprawia, że człowiek taki nie przyswaja sobie dostatecznie szybko i trwale rozmaitych norm i zasad, które mogłyby stać się podstawą moralności. Tak więc, proces uspołeczniania u tych jednostek napotyka na znaczne trudności, o ile nie zostaje całkowicie zahamowany. Brak reakcji lękowej związanej z negatywnymi konsekwencjami antyspołecznych zachowań prowadzi do znikomej skuteczności wszelkich sankcji (wyzwalają one jedynie reakcje agresywne).

• Brak lęku podkreślają także klasyfikacje DSM-IV (1994) i ICD-10 (1994). Według nich przejawia się to w reakcjach lekceważenia zagrożenia bezpieczeństwa własnego lub innych osób, a także w braku poczucia winy i nieumiejętności wyciągania wniosków z doświadczeń negatywnych i kar.

• Zgodnie z powyższymi treściami, mniejszy poziom lęku u jednostek o osobowości dyssocjalnej stanowi poważną przyczynę problemów w ich prawidłowej socjalizacji. Fakt ten może leżeć u podstaw ciągłego poszukiwania stymulacji i braku umiejętności wczuwania się w stany emocjonalne innych osób, co z kolei może być przyczyną zachowań antyspołecznych, często przybierających formę czynów brutalnych i okrutnych (Pospiszyl, 1992).

• Skrajnie inny pogląd prezentuje Gierowski (1996), który twierdzi, że istotną rolę w zaburzeniach osobowości sprawców zabójstw odgrywa wysoki poziom lęku i projekcja lękowego nastawienia na otoczenie społeczne. Zaburzenia przystosowania tego typu jednostek i antysocjalna struktura ich osobowości miała zostać ukształtowana w niekorzystnych warunkach środowiskowych i wychowawczych, przy nasileniu zagrażających bezpieczeństwu bodźców. Sposób reagowania tych osób na frustracje i sytuacje zagrażające, autor (Gierowski, 1996) opisuje w kategoriach lęk - gniew - agresja, a ich zgeneralizowany charakter wyjaśnia istnieniem wrogich, nieufnych i podejrzliwych postaw wobec otoczenia społecznego. Podobne cechy mają charakteryzować według niego seryjnych zabójców na tle seksualnym. Sprawcy ci, to jednostki, które we wczesnym dzieciństwie doznały głębokich frustracji i urazów, na skutek czego, jako osoby dorosłe przejawiają nieufność, lękliwość i chłód emocjonalny (Gierowski, 1996).

• Tak więc we współczesnej literaturze, wciąż można zaobserwować różnicę dotyczącą poglądów na temat poziomu lęku w osobowości dyssocjalnej. Jedne z nich upatrują źródeł czynów antyspołecznych w niskiej lękliwości. W tym przypadku zachowanie staje się działaniem popędowym nastawionym na dostarczenie odpowiednio silnej stymulacji. Podczas gdy inne koncepcje sugerują jako przyczynę zaburzeń zachowania wysoki poziom lęku, wyzwalający agresję oraz czyny gwałtowne związane ze stosowaniem przemocy.

• 2.3 Zachowania interpersonalne

• Zgodnie z danymi zawartymi w rozdziale 3.1., w przypadku osobowości dyssocjalnej obserwuje się bardzo niską tolerancję na rozbieżność informacji. Cecha ta uwarunkowana jest niedojrzałością struktur poznawczych oraz niedojrzałością struktury "ja". Dlatego też uzasadniony wydaje się pogląd, że w osobowości antyspołecznej bardzo istotną rolę odgrywa poczucie kontroli nad samym sobą jak i nad otoczeniem, rozumiane jako zdolność do wywoływania pożądanych zmian i przewidywania biegu zdarzeń. Potwierdza ono poczucie własnej wartości, natomiast informacje wskazujące na możliwość utraty kontroli, odbierane są jako zagrażające strukturze "ja" (Jakubik, 1999). W przypadku osobowości dyssocjalnej, w której struktura ta jest niedojrzała, występuje silne zapotrzebowanie na dane potwierdzające, przy jednocześnie występujących trudnościach w utrzymaniu poczucia kontroli nad sobą samym jak i nad otoczeniem. Dlatego też jednostka dążąc do uzyskania określonego poziomu kontroli wytwarza swoisty typ mechanizmów przystosowawczych o charakterze manipulacyjnym, których zadaniem jest zdobywanie informacji zapewniających o pożądanym stanie równowagi funkcjonalnej systemu (Jakubik, 1999).

• W przypadkach, gdy mechanizmy manipulacyjne stają się dominującą formą samoregulacji systemu jednostki dorosłej, świadczy to o patologii osobowości. Zachowania takie przybierają formę działań instrumentalnych. Związane są z postrzeganiem innych osób przez pryzmat własnych celów, jako narzędzi pomocnych w ich realizacji (Jakubik, 1999; Pospiszyl, 1992). Dzięki nim, jednostka zdobywa informacje potwierdzające jej poczucie kontroli, a tym samym podtrzymujące poczucie własnej wartości (Jakubik, 1999).

• Cechy osobowości jednostek przejawiających tego rodzaju zachowania często określa się mianem "charakteru hiperinstrumentalnego" (Pospiszyl, 1992), lub osobowości makiawellistycznej (Jarymowicz, 1976; Pospiszyl, 1992). Ich działania charakteryzuje spostrzeganie innych ludzi z punktu widzenia własnych dążeń, jako obiektów, którymi można manipulować dla osiągania własnych celów. W zakresie systemu norm, jednostki takie respektują te, które sprzyjają realizacji egocentrycznych celów. Ponadto, cechuje je nieufność i stosunkowo mała gotowość do angażowania pozytywnych emocji w toku kontaktu z innymi ludźmi oraz lekceważący stosunek do nich (Jarymowicz, 1976).

• W przypadku osobowości dyssocjalnej wyróżnić można mechanizmy manipulacyjne sprowadzające się do następujących zachowań:

• zachowania ingracjacyjne - polegające na manipulowaniu innymi osobami za pomocą zwiększania własnej atrakcyjności; ich celem jest samodzielne wykreowanie w otoczeniu społecznym przychylnej i życzliwej postawy, pozwalającej na realizację własnych celów;

• zachowania agresywne - polegające na kierowaniu przez podmiot bezpośrednio, lub pośrednio przeciwko otoczeniu działań, których następstwem jest szkoda, krzywda, cierpienie i ból u innych osób; służą one redukcji napięcia emocjonalnego o znaku ujemnym lub uzyskaniu odpowiedniego poziomu stymulacji (co bardzo często występuje w osobowości dyssocjalnej), lub zaspokojeniu rozmaitych potrzeb;

• samobójstwo usiłowane - polegające na uruchamianiu zachowań autoagresywnych i zamachów na własne życie w sytuacjach, w których inne typy mechanizmów manipulacyjnych przestają być efektywne (Jakubik, 1999)

• Spośród wymienionych powyżej mechanizmów manipulacyjnych, prawdopodobnie najbardziej charakterystycznym dla osobowości dyssocjalnej (choć nie odosobnionym), jest zachowanie agresywne, przybierające formę działań antyspołecznych. Agresja jako wyraz zapotrzebowania na stymulację polega na oczekiwaniu przez jednostkę satysfakcji płynącej z tego typu zachowań, co może stać się głównym sposobem regulowania dopływu silnych bodźców (Jakubik, 1999). Zjawisku takiemu sprzyjają także inne cechy osobowości dyssocjalnej. Należą do nich, między innymi sugerowany przez wielu autorów (Jakubik, 1999; Pospiszyl, Żabczyńska, 1978; Pospiszyl, 1992) brak lęku, niezdolność do empatii na widok cierpień ofiary przemocy, spostrzeganie innych ludzi jako obiektów ułatwiających zaspokojenie potrzeb i niski poziom uspołecznienia (Jakubik, 1999). Ponadto, zachowania agresywne o charakterze manipulacyjnym mogą stać się ostatecznie jednym z najbardziej efektywnych sposobów podtrzymywania i poszerzania zakresu poczucia kontroli, oraz podwyższania poczucia własnej wartości. Dzięki temu, że dostarczają podmiotowi natychmiastowych informacji potwierdzających, mogą stosunkowo szybko ulec generalizacji na inne sfery funkcjonowania społecznego. Ponadto do zwiększenia poczucia własnej wartości dochodzi poprzez obniżanie pozycji innych osób, a nie podwyższanie własnej (Jakubik, 1999).

• Kolejną cechą osobowości dyssocjalnej ujawniającą się w relacjach interpersonalnych jest dążenie do uzyskania akceptacji, przy jednoczesnym braku odpowiednich umiejętności i wąskim wachlarzu reakcji społecznych. Jak podaje literatura (Pospiszyl, 1992), jednostki o osobowości dyssocjalnej przeżywają wewnętrzne konflikty, których podłożem jest niezwykłe wyczulenie na wszelkie dowody niedoceniania i odrzucenia okazywane przez otoczenie. Odczucia te wyjaśniane są w kategoriach narcyzmu i wybujałej potrzeby uwielbienia (Pospiszyl, 1992), lub też w kategoriach rozbieżności informacyjnej, jaka występuje pomiędzy zawyżoną samooceną, a danymi przeczącymi takiemu stanowi rzeczy (Jakubik, 1999). Rozczarowania te jednostka kompensuje poprzez deprecjonowanie innych osób.

• Wymienione wyżej właściwości osobowości dyssocjalnej stanowią potencjalne podłoże reakcji sprzecznych z oczekiwaniami społecznymi. Skrajną postacią tego rodzaju zachowań jest przestępstwo z użyciem przemocy.

• 3. Przestępstwo jako jeden z przejawów osobowości dyssocjalnej

• Rozpatrując właściwości charakterystyczne dla jednostek o osobowości dyssocjalnej wielokrotnie podkreślano fakt występującego w tego typu przypadkach niskiego stopnia uspołecznienia. Cecha ta, obok wielu innych, wyżej opisanych, sprzyja lekceważącemu stosunkowi i tendencji do łamania różnego rodzaju norm i zasad życia społecznego. Najbardziej chyba jaskrawym przykładem takiego zachowania jest przestępstwo, wiążące się z brakiem poszanowania reguł prawnych i moralnych.

• W wielu publikacjach (Kosewski, 1977; Urban, 2000), spotkać można określenie: "przestępczy rdzeń osobowości". Odnosi się ono do zbioru właściwości, które predestynują jednostkę do rozpoczęcia "kariery przestępczej". Pomimo pewnych rozbieżności występujących w ujęciach poszczególnych autorów, cechy te generalnie sprowadzają się do braku sumienia i poczucia winy, braku odpowiedzialności wobec innych, niewrażliwości na cierpienie, a także ubóstwo emocjonalne. Ponadto podkreśla się również występującą u tego typu jednostek nieumiejętność wyciągania wniosków ze społecznych doświadczeń i niski poziom lęku (Urban, 2000). Cechy te pokrywają się w dużej mierze z zespołami właściwości wchodzących w skład osobowości dyssocjalnej, opisywanej w publikacjach (Jakubik, 1998; Jakubik, 1999; Pospiszyl, 1973; Pospiszyl, Żabczyńska, 1978; Pospiszyl, 1992). Ponadto podobne zestawy cech występują w klasyfikacjach diagnostycznych (DSM-IV, 1994; ICD-10, 1994). Obok innych, bardziej szczegółowych cech, DSM-IV wymienia niepowodzenie w dostosowaniu się do norm społecznych i zgodnych z prawem zachowań, przejawiające się poprzez powtarzające się akty, będące podstawą do aresztowania. Istotnym wydaje się fakt, iż punkt ten został uogólniony w ostatnim wydaniu klasyfikacji, natomiast w wersji DSM-III (1980; za Pospiszyl, 1992) miał następującą postać: trzy lub więcej zaaresztowania lub jeden wyrok sądowy; oraz: powtarzające się kradzieże i wykonywanie nielegalnego zajęcia. Istotnym elementem osobowości przestępczej jest również skłonność do reagowania agresywnego pod wpływem impulsu (Urban, 2000), co także podkreśla się w opisach osobowości nieprawidłowej w publikacjach i klasyfikacjach diagnostycznych (DSM-IV, 1994; ICD-10, 1994; Jakubik, 1998; Jakubik, 1999; Pospiszyl, 1973; Pospiszyl, Żabczyńska, 1978; Pospiszyl, 1992).

• Zaprezentowany powyżej zestaw cech stanowi ważny predyktor ewentualnych zachowań przestępczych, które w wypadku nasilonej agresji i impulsywności mogą przybrać formę przestępstw przeciwko zdrowiu lub życiu. Dlatego też na podstawie powyższych stwierdzeń wnioskować można o większej częstotliwości przypadków łamania prawa przez jednostki z osobowością dyssocjalną. Jednakże fakt zaklasyfikowania zaburzeń osobowości występujących u danego człowieka do omawianej kategorii wcale nie musi oznaczać, że stanie się on przestępcą. Stwierdzenie to znajduje także uzasadnienie w klasyfikacjach diagnostycznych (DSM-IV, 1994; ICD-10, 1994), gdzie objaw jakim jest pogwałcenie przepisów prawnych jest ważnym, ale nie jedynym kryterium pozwalającym na rozpoznanie danego zespołu.

• Jednakże w poniższych rozdziałach zwrócono szczególną uwagę na jednostki, których zaburzenia przejawiają się w popełnianiu tradycyjnie rozumianych przestępstw, jako zamachów na zdrowie lub życie innych osób.

• 3.1 Definicja prawna, kryminologiczna i psychologiczna przestępstwa

• Rozpatrując przestępstwo, jako przejaw osobowości dyssocjalnej, należy uściślić znaczenie tego terminu. Pomimo faktu, że obowiązujący w Polsce Kodeks Karny nie zawiera definicji przestępstwa, to analizując treść poszczególnych artykułów części ogólnej KK, można sformułować odpowiedni opis tego zjawiska. Tak więc, na tle polskiego prawa karnego definicja przestępstwa przedstawia się w następującej postaci: przestępstwem jest czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy (cyt. za Gardocki, 2000 s. 47).

• Z kolei przedstawiciele tak zwanej kryminologii radykalnej proponują definicję szerszą, odrzucając jednocześnie jej związek z obowiązującym w danym kraju prawem. Otóż według nich, przestępstwem jest każde naruszenie podstawowych praw człowieka; tak więc przestępne jest to wszystko, co narusza prawo człowieka do dobrobytu i bezpieczeństwa (Falandysz, 1986; Hołyst, 1979).

• Z punktu widzenia niniejszego opracowania najbardziej trafna wydaje się jednak definicja psychologiczna tego zjawiska, zaproponowana przez Kosewskiego (1977). Zgodnie z jego ujęciem, przestępstwami są zachowania różne pod względem swej motywacji i mechanizmów psychologicznych, lecz jednorodne z punktu widzenia ich społecznej szkodliwości. Definicja ta podkreślając zróżnicowanie motywów czynów prawnie zabronionych pozwala na łączne traktowanie rozmaitych rodzajów brutalnych przestępstw.

• Biorąc pod uwagę uwzględnianą kategorię przestępstw związanych z użyciem przemocy, konieczne wydaje się przeanalizowanie ich wzajemnych relacji z agresją.

• 3.2 Przestępstwo z użyciem przemocy jako destrukcyjna forma agresji

• Jak zauważa Kosewski (1977), pojęcia przestępstwa przeciwko podstawowym prawom człowieka i agresji w pewnym stopniu są ze sobą zbieżne. Dzieje się tak dlatego, że zachowanie agresywne zostaje traktowane jako przestępstwo nie ze względu na jego agresywną treść, ale w wyniku formy i intensywności jakie przybiera. Tak więc o fakcie określenia jednostki mianem przestępcy decyduje nie tyle jej skłonność do reagowania agresją, co częstsze przejawianie zachowań agresywnych w potępionych społecznie formach. Dlatego też, agresja kryminalna nie powinna być traktowana jako odrębne zjawisko psychologiczne (Kosewski, 1977), ale jako swoisty rodzaj czynności interpersonalnej. Ujęcie takie znajduje swoje uzasadnienie w definicji określającej agresję interpersonalną jako czynność podejmowaną i realizowaną przez podmiot wobec innych osób, która zorganizowana jest w ten sposób, aby jej następstwami były szkody, utrata cenionych społecznie wartości, cierpienie i ból (Frączek, 1979).

• Takie podejście do tego zjawiska pozwala na stwierdzenie, że podobnie jak inne czynności interpersonalne, agresja może służyć zarówno redukcji napięcia emocjonalnego o negatywnym znaku, uzyskaniu pozytywnej stymulacji, zaspokojeniu różnorodnych potrzeb (biologicznych i społecznych) organizmu, jak i realizacji zadań życiowych wynikających z pełnionej roli społecznej (Frączek, 1979). Jednak w przypadku zachowań przestępczych prawdopodobnymi motywami wydają się te, które traktują o zapewnieniu sobie przez podmiot komfortowej sytuacji i zaspokojeniu potrzeb, często kosztem zdrowia lub życia ludzkiego.

• Taki typ przestępstw określany jest mianem gwałtownych i oparty jest na agresji i przemocy skierowanej na inne osoby (Urban, 2000). Ich motywy mogą być zróżnicowane i wahać się od chęci zdobycia pieniędzy i uznania w grupie po potrzebę zaspokojenia popędu seksualnego (Kosewski, 1977). Fakt ten podkreśla psychologiczna definicja przestępstwa. Natomiast o destrukcyjnej formie agresji wyrażającej się w przestępstwach gwałtownych, świadczy opis zjawiska jakim jest przemoc. Według definicji proponowanej przez Pospiszyl (1999), przemoc są to wszystkie nieprzypadkowe akty, które naruszają osobistą wolność jednostki, przyczyniają się do fizycznej albo psychicznej szkody drugiego człowieka i wykraczają poza społeczne normy wzajemnych kontaktów międzyludzkich.

• Ponadto, jak zaznaczono w rozdziale trzecim, agresja w połączeniu z przemocą służy deprecjonowaniu drugiej osoby, a tym samym nobilitacji samego siebie w oczach przestępcy.

• Wielu autorów dopatruje się także w destrukcyjnych aktach przestępstw swoistej eksplozji tłumionego dotychczas gniewu i buntu przeciwko rodzicom prezentującym patologiczne postawy połączone z przemocą wobec dziecka (Miller, 1999), lub też przeciwko "niesprawiedliwemu" wobec sprawców porządkowi społecznemu (Leyton, 1996). W swej pracy na temat seryjnych i masowych zabójców Leyton (1996) twierdzi, że zabójstwa są jakby pełnym inwektyw monologiem wypowiedzianym pod adresem porządku społecznego (Leyton, 1996 s. 29).

• Przyczyn skłonności jednostki do pogwałcenia norm prawnych różni autorzy doszukują się w rozmaitych sferach, społecznej, rodzinnej, biologicznej i psychicznej. Kolejny rozdział poświęcony został poglądom na temat osobowości przestępców stosujących przemoc.

• 3.3 Poglądy na temat osobowości przestępców agresywnych

• Publikacje dotyczące cech osobowości sprawców przestępstw z użyciem przemocy prezentują często odmienne zestawy właściwości psychicznych tych osób. W opisach tych pewne elementy mogą się powtarzać, inne z kolei bywają całkowicie rozbieżne. Fakt ten świadczy o tym, jak niejednorodną grupę stanowią agresywni przestępcy (Kosewski, 1977). Poniżej przytoczono kilka wybranych opisów cech osobowości sprawców przestępstw. Odnoszą się one do jednostek stosujących szeroko rozumianą przemoc fizyczną. Przy doborze poniższych przykładów nie uwzględniano natomiast motywacji i formy przestępstwa. Tak więc, łącznie potraktowano zarówno sprawców przestępstw na tle seksualnym, rabunkowym czy też chuligańskim.

• Jak podaje w swojej pracy Lew-Starowicz (2000), nieletni sprawcy przestępstw seksualnych charakteryzują się:

• poczuciem mniejszej wartości w pełnionej roli męskiej;

• niskim poziomem samooceny;

• wyrażanym lękiem wobec kobiet;

• trudnościami i zaburzeniami w relacjach interpersonalnych;

• występowaniem nietypowych fantazji erotycznych;

• wysokim poziomem lęku;

• zaburzonymi i negatywnymi relacjami z matkami;

• wczesną inicjacją seksualną;

• skłonnością do uzależnień.

• Z kolei dorosłych sprawców przestępstw na tle seksualnym charakteryzują następujące właściwości:

• postawa niedojrzałości społecznej;

• obsesyjność religijna;

• spostrzeganie niezgodnych z prawem zachowań seksualnych jako niezależnych od "ja";

• cechy osobowości dyssocjalnej;

• stłumiony gniew;

• skłonność do instrumentalnego traktowania ludzi i do manipulowania otoczeniem;

• niski poziom samooceny;

• skłonność do projekcji własnych stanów emocjonalnych na inne osoby.

• W odniesieniu do sprawców przestępstw na tle seksualnym (u których występuje ponadto określona parafilia), niezdolność do pokierowania własnym postępowaniem, przejawiającą się w kolejnych aktach pogwałcenia prawa, Godlewski i Szymusik (1996) wyjaśniają w kategoriach nałogu. Otóż wzrostowi częstotliwości zachowań seksualnych towarzyszy obniżenie uczucia zaspokojenia. Stan ten odczuwany jako nieprzyjemny mobilizuje do ponawiania aktywności niezgodnej z prawem (Godlewski, Szymusik, 1996). W odniesieniu do cech osobowości sprawców zabójstw na tle seksualnym, Szymusik (1996) wymienia następujące właściwości: niski poziom agresji, nieśmiałość, kompleks niższości, niski, ale mieszczący się w normie poziom inteligencji. Niekiedy obserwuje się u tych osób nieznaczne objawy zespołu psychoorganicznego

• Inna kategoria sprawców przestępstw to zabójcy z przyczyn ekonomicznych. Zgodnie z danymi zawartymi w literaturze (Szymusik, 1996), są to osobnicy poczytalni, reprezentujący wyższy poziom umysłowy i wykazujący znacznie mniej zaburzeń psychicznych, które niemal w całości mieszczą się w zaburzeniach osobowości.

• Z kolei sprawcy zabójstw z przyczyn chuligańskich, to w większości jednostki, u których stwierdzono pogranicze normy i upośledzenia umysłowego oraz skłonność do nadużywania alkoholu. Przestępstwa najczęściej popełniają będąc pod wpływem środków odurzających. Wykazują zaburzenia osobowości, często pochodzenia organicznego (Szymusik, 1996).

• Specyficzną grupę sprawców przestępstw z użyciem przemocy stanowią zabójcy seryjni (Gierowski, 1996). W skład tej kategorii wchodzą wysoce niebezpieczni przestępcy agresywni, u których występuje bardzo silny związek między stałymi mechanizmami osobowości a procesami motywacyjnymi, których specyfika nierzadko ujawnia się w sposobie popełnienia morderstwa. Sprawców zabójstw seryjnych można podzielić na trzy kategorie:

• osobnicy o głębokich zaburzeniach struktury osobowości i nieprawidłowym rozwoju emocjonalnym, charakteryzujący się wrogim stosunkiem do otoczenia społecznego, silnym poczuciu krzywdy, potrzebie zemsty, wyrównania rachunków ze społeczeństwem, silnej chęci zwrócenia na siebie uwagi poprzez dokonanie okrutnych czynów, które budzą powszechny lęk;

• osobnicy chorzy psychicznie, którzy działają pod wpływem własnych urojeń, bądź halucynacji, a ich aktywność uzależniona jest od przebiegu choroby, jej fazy i dynamiki;

• osobnicy dopuszczający się seryjnych zabójstw na tle seksualnym, których aktywność powstaje w związku z pobudzeniem lub zaspokojeniem popędu płciowego; do tej kategorii zaliczają się sprawcy zabójstw o następujących cechach osobowości: lękliwość, nieufność, chłód emocjonalny, zaburzenia w kontaktach interpersonalnych, introwersja, niskie poczucie własnej wartości, które starają się kompensować agresją i okrucieństwem wobec ofiary (Gierowski, 1996).

• Powyższa kategoria zabójców to osobnicy, których motywacja jest zazwyczaj irracjonalna. Rzadko działają dla chęci zysku, a morderstwa przez nich popełniane zaspokajają oprócz zaburzonego popędu seksualnego także takie potrzeby jak chęć dominacji, znaczenia, czy podkreślenia własnej wartości (Gierowski, 1999; Scott, 1999).

• Analiza powyższych danych dotyczących osobowości sprawców przestępstw z użyciem przemocy uwidacznia duże zróżnicowanie, jakie występuje w tej grupie. W związku z tym określenie cech psychologicznych jednostki determinujących ją do stosowania przemocy, nie jest zadaniem łatwym. Dlatego też konieczne wydaje się prowadzenie badań koncentrujących się na tym elemencie rzeczywistości.

---