POLITYKA WYZNANIOWA

Ćwiczenia (26.02) Religia jako zjawisko społeczne

DEFINICJA

Religia to złożone zjawisko społeczne, kulturalne i polityczne. Jest to element kultury, który w znaczący sposób oddziałuje na ludzi, a czasem i na państwa. Powody, dla których trudno ją syntetycznie zdefiniować:

• Twierdzenie, że wierzenia podlegały ewolucji odpowiedniej do ewolucji społecznej

• Twierdzenie, że wierzenia religijne przybierały różne formy (od prostych do bardzo skomplikowanych - filozofia, transcendencja). Np. w hinduizmie jest około 330 mln bogów (choć najważniejsza jest trimurti: Brahma, Wisznu i Siwa. Religie mogą różnić się sposobem przekazywania tradycji (przekaz ustny, np. buddyzm lub też pisemny - tora w judaizmie, Awesta w zoroastyzmie, Księga Mormonów, Wedy w hinduizmie, Koiki w Szinto itp.).

• Religie, które nie zaadaptowały się do zmieniających warunków, obumarły (choć pozostały po nich jakieś pomniki, dzieła itp.)

Religia w najwęższym ujęciu jest to wiara w siły nadprzyrodzone, transcendencję, sacrum. Aby definicja ta była pełna, należy ją poszerzyć o elementy strukturalne religii:

• Przeżycia religijne: są to odzwierciedlone sposoby przedstawiania się religii w świadomości i emocjach ludzi wierzących. Mają charakter subiektywny

• Doktryna: zawiera główne zasady wiary. Składa się z teologii, kosmologii i antropologii

• Kult: czynności sakralne zamknięte w określonym schemacie działań

• Organizacja: kościół jako instytucja; jest to ukonstytuowanie religii w formę konstytucjonalno - wyznaniową

CECHY RELIGII

• Religia ma charakter historyczny; powstała na określonym etapie rozwoju

• U źródeł religii leżą obiektywne zjawiska społeczne

• Religia jest jedną z form alienacji społecznej

• Funkcje religii mają charakter złożony

FUNKCJE RELIGII

• Religia nie tylko zaspokaja określone potrzeby wyznaniowe członków danego kościoła czy związku wyznaniowego, ale aktywnie wpływa na kształtowanie stosunków społecznych

• Religie czynnie angażują się w życie polityczne państwa

• Religia określa kierunki rozwoju społeczeństwa i państwa

• Religia sprzyja zachowawczym tendencjom i stara się hamować inne, zwykle postępowe

KLASYFIKACJA RELIGII

Dla klasyfikacji religii zastosować możemy następujące kryteria:

• Czasokres funkcjonowania: - religie wymarłe: pozostają pamiątki - grobowce, legendy; religie Babilonu, Egiptu, Asyrii - religie żywe: niedawno powstałe i te istniejące od wieków

• Bóstwo: - ateistyczne: wiara bez boga - politeistyczne: wiele bóstw - monoteistyczne: jedno bóstwo - panteistyczne: człowiek to cząstka świata i boga zarazem - deistyczne: bóg jest twórcą świata, ale nie ingeruje w życie człowieka, np. w Shinto

• Sposób powstania: - naturalne: powstały na podłożu społeczno - ekonomicznym grupy, wierzenia przechodzą z pokolenia na pokolenie; przez fakt urodzin i wychowania w danej grupie staje się wyznawcą - założone: związane z osobą założyciela oraz z faktem objawienia

• Zasięg: - plemienne: szamanizm. Cechy: kult ciał niebieskich, dusz ludzi zmarłych, wszystko, co ma miejsce na świecie dzieje się za sprawą dobrych i złych duchów. - narodowe - światowe: uniwersalistyczne. Największa liczba wyznawców, duży zasięg geograficzny, starają się dostosowywać do potrzeb wszystkich ludzi. Buddyzm, chrześcijaństwo, islam, zoroastryzm (zarasturianizm, parsizm). Ojczyzna: Bliski Wschód i Indie (buddyzm)

ZRÓŻNICOWANIE

1. Chrześcijaństwo: 1,6 mld wyznawców

2. Islam: 1 mld

3. Buddyzm: ~ 600 mln - gł. Płw. Indochiński, Malezja, Indonezja; w Europie i Ameryce buddyzm Zen]

4. Hinduizm: ~660 mln - narodowa religia Indii; także Indonezja, wyspa Bali

ŹRÓDŁA DOKTRYNALNE

• Chrześcijańskie: Protestantyzm, Prawosławie i Katolicyzm

• Islam: Sunnici, Szyici i Charydżyci

• Dżinizm: digambarowie (łażą nago i się nie myją), świetambarowie

• Hinduizm: Shivaityzm, Wisznuityzm

• Judaizm: ortodoksyjny, konserwatywny, liberalny, reformowany, rekonstrukcyjny

• Buddyzm: Hinajana, Mahajana, Wadżnajana, Ekajana, Lamaizm, Zen, Tantryzm

Ćwiczenia (05.03) System relacji państwo - kościół od czasów antycznych do obecnych

MONIZM RELIGIJNO - POLITYCZNY

Wszystkie państwa antyczne basenu Morza Śródziemnego w momencie pojawienia się chrześcijaństwa odznaczały się monizmem religijno - politycznym, którego istotnym elementem było utożsamienie władzy religijnej i politycznej. Monarcha był jednocześnie głową państwa i najwyższym kapłanem, niekiedy przypisywano mu też boskie atrybuty. Wersje monizmu:

• Wschodnia: dominacja pierwiastka religijnego nad politycznym (hierokracja). Przykładem może być państwo żydowskie, oparte na prawie Starego Testamentu

• Zachodnia: element religijny włączony w strukturę polityczną i przyporządkowany jej; religia instrumentem polityki.

Monizm cesarstwa rzymskiego oparty był na następujących paradygmatach polityczno - prawnych:

• Wszystkie sprawy dot. sprawowania kultu stanowiły część administracji publicznej

• Przynależność do określonej religii miała wymiar publiczny. Dla scementowania jedności cesarstwa wprowadzono kult cesarza, jako integrujący wszystkie ludy i ich religie.

• Brak pojęcia wolności religijnej w wymiarze indywidualnym. Wolność pojmowana w ten sposób, że każdy lud miała prawo do zachowania dotychczasowych wierzeń i religii; natomiast wierzenia jednostki były pochodną przynależności do określonej grupy etnicznej.

CEZAROPAPIZM

Normalizacja stosunków między państwem i Kościołem: przełomowe znaczenie edyktu mediolańskiego z 313 roku (Konstantyn Wielki i Licyniusz). Elementy:

• Uznanie przez państwo wolności religijnej dla chrześcijan na zasadzie równości z wyznawcami innych religii; w ten sposób po raz pierwszy w dziejach państwo przejęło funkcję gwaranta wolności religijnej każdego człowieka.

• Uznanie osobowości prawnej Kościoła Katolickiego - możność publicznego sprawowania kultu, zakładania stowarzyszeń religijnych, posiadania własnych świątyń i cmentarzy.

• Celem tego dokumentu było osiągnięcie pokoju wewnątrz państwa wyjednanie przychylności ze strony najwyższego Boga (bez jego wyraźnego wskazania).

Cezaropapizm: system powiązania między państwem i Kościołem, w którym najwyższy organ władzy państwowej rości sobie prawo do supremacji nad władzą kościelną, nadzoru i kontroli nad działalnością Kościoła i ingerencji w jego sprawy wewnętrzne. Najpierw ukształtowany na wschodzie w Cesarstwie Bizantyjskim, potem w zachodnim Cesarstwie Rzymskim.

Bizancjum: Synowie Konstantyna Wielkiego, Konstantyn II, Konstancjusz i Konstans początkowo utrzymują wolność religijną dla wyznawców wszystkich religii; jednakże Konstancjusz podejmuje akty nietolerancji wobec pogan (341), ingeruje w sprawy dogmatyczne chrześcijan i oświadcza, że jego wola ma być kanonem dla kościoła. Tendencje do wprowadzenia monizmu w wersji chrześcijańskiej ukazał cesarz Teodozjusz Wielki; w edykcie z 380 nadał religii katolickiej charakter oficjalnej religii państwa.

W Cesarstwie Bizantyjskim Kościół został faktycznie włączony w strukturę polityczną państwa. Wbrew woli i nakazowi cesarza nic nie może się wydarzyć w Kościele (Sobór Konstantynopolitański II z 533). Władza cesarska była duża - mógł zwoływać sobory, synody, przewodniczyć na nich, zatwierdzać ich ważność. Sprawował nad Kościołem władzę administracyjną i sądowniczą. Wkraczał też w sprawy liturgiczne i dogmatyczne. Szczytową formę cezaropapizm osiągnął w epoce Justyniana. Połączenie państwa i Kościoła oznaczało całkowity brak tolerancji wobec pogan i heretyków.

Zachód: zachowała się niezależność Kościoła Łacińskiego od państwa. Po upadku cesarstwa zachodniego podjął on misję ewangelizacyjną wobec ludów barbarzyńskich. Prawo rzymskie, które barbarzyńcy przyjęli przez Kościół, staje się prawem kształtującym życie polityczne i kościelne; rodzi się więź między Kościołem a nowymi strukturami politycznymi, doprowadzając do powstania Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Istnieje tu dualizm władz - duchowej papieskiej oraz świeckiej cesarskiej.

Cezaropapizm frankoński: koronacja Pepina Małego w 751 przez namaszczenie świętymi olejami (przekonanie, że władza królewska pochodzi od Boga). Momentem przełomowym była natomiast koronacja Karola Wielkiego przez Leona III Rzymie. Karol postawił sobie dwa cele - wspieranie Kościoła od wewnątrz oraz obrona przed zewnętrznym zagrożeniem. Głównym celem tej nowej polityki było zjednoczenie całego świata chrześcijańskiego poprzez skupienie w osobie cesarza władzy świeckiej i duchowej. Cezaropapizm ten różnił się tym od wschodniego, że tu cesarz, zamiast traktować Kościół instrumentalnie, sam oferował swą władzę jako instrument do wykorzystania przez Kościół. Przypisywał sobie jednak władzę stanowienia prawa w materii kościelnej (sprawy dyscyplinarne, liturgiczne i dogmatyczne). Ustanowiony został zbiór ustaw, Capitularia Carolinga, sporządzony przez opata Anegiusza de Fontanella, podzielony na dwie części: capitularia ecclesiastica (dot. materii kościelnej) i capitularia monudana (dot. materii świeckiej). Cesarz nadawał też stanowiska kościelne oraz majątki.

Rządy w Kościele sprawowane były za pomocą synodów narodowych, zwoływanych przez cesarza i odbywających pod jego przewodnictwem; ich uchwały posiadały moc prawną dopiero po zgodzie cesarza. W systemie frankońskim odznacza się znaczny wpływ duchowieństwa na życie religijne, kulturalne i polityczne.

Cezaropapizm germański: przełomowym momentem dla powstania tego nurtu była koronacja Ottona I w 962 roku (w Rzymie, przez Jana XII). Idea odrodzenia cesarstwa rzymskiego i zjednoczenia obu cesarstw - wschodniego i zachodniego. Ingerowaniu w wewnętrzne sprawy kościoła sprzyjał system feudalny (uzależniał dostojników kościelnych od władzy świeckiej); cesarze dążyli do podporządkowania sobie papieża (przysięga na wierność), usiłowali podejmować decyzje w kwestiach dogmatycznych i liturgicznych. To doprowadziło do kryzysu (symonia, inwestytura).

Kościół wobec cezaropapizmu: wykształciły się dwie teorie:

Zasada poszanowania autonomii wobec dwóch władz - duchowej i doczesnej: trwało od IV do X wieku. Pierwszym biskupem, przeciwstawiającym się władzy świeckiej, był św. Ambroży - powinna mieć miejsce synteza między rzymską kulturą prawną a doktryną chrześcijańską; władza kościelna i świecka wzajemnie powinny udzielać sobie pomocy, wiara katolicka jest czynnikiem spajającym je od wewnątrz. Św. Augustyn mówił o dwóch państwach: Bożym i szatana. Konieczność współdziałania dwóch rodzajów władzy, nie powinny ingerować nawzajem w swe wewnętrzne sprawy. Władze świeckie mogły jednak karać heretyków. Synod w 372 proklamuje wiarę w prymat Biskupa Rzymu w Kościele powszechnym. Papież Leon I mówił o konieczności rozgraniczenia dwóch władz przy jednoczesnej współpracy między nimi. Papież Gelazy I sformułował doktrynę dualizmu chrześcijańskiego w relacjach między władzą polityczną a duchową. Dwie najwyższe władze powinny być rozróżnione; jednocześnie powinny sobie nawzajem podlegać we właściwych sprawach (świecka w sprawach religii Kościołowi, Kościół w sprawach ziemskich władzy świeckiej); istnieje rozgraniczenie kompetencji cesarza w sprawach doczesnych od kompetencji papieża w sprawach duchowych; należy też wykluczyć koncentrację dwóch władz w jednym podmiocie. Cesarze jednak z biegiem czasu nie bardzo przejmują się tymi zasadami, co w końcu doprowadza do ostrego konfliktu i powstania dwóch odłamów chrześcijaństwa. Zachodni zdołał obronić się przed przeważająca rolą władzy świeckiej, zaś w jego łonie wykształciły się dwa ruchy: umiarkowany (głoszący poglądy Gelazego) oraz skrajny (wyższość władzy duchowej nad świecką).

Teokracja papieska - teoria władzy Kościoła w porządku doczesnym (papocezaryzm). Zapoczątkował ten ruch Grzegorz VII, kontynuowali Innocenty III, Innocenty IV i Bonifacy VIII. Zasady tej władzy: Idea jednej społeczności chrześcijańskiej, utożsamianej jednocześnie z Kościołem i państwem. Pełna władza papieża, odejście od dualizmu. Papież posiada tą władzę jako pochodzącą bezpośrednio od Boga (teoria dwóch mieczy - przeciwko Malchusowi to symbol władzy doczesnej, przeciwko Annaszowi - duchowej. Papież używa miecza władzy duchowej, drugi zaś przekazuje cesarzowi, którego władza w tej interpretacji pochodzi od papieża). Stąd wyciągano następujące wnioski:

• Władza państwowa musi być posłuszna wobec władzy kościelnej; tylko ta druga może regulować wzajemne stosunki.

• Papież i wszystkie rzeczy podległe jego władzy są wyjęte spod władzy państwowej

• Duchowni i dobra kościelne nie mogą podlegać władzy świeckiej (np. nie muszą płacić podatków).

Władza świecka nie może ingerować w sprawy Kościoła, ma jednak udzielać mu pomocy zbrojnej w celu zachowania społeczności kościelnej w jedności oraz dla zwalczania niewiernych.

Prawo Boże jest wyższe niż jakakolwiek ustawa świecka; stąd wynika, że władza świecka powinna być posłuszna nakazom tego prawa; sprzeczne z nim ustawy są uznane za nielegalne, władza kościelna mogła osądzać cesarza i urzędników.

JURYSDYKCJONALIZM

Wraz z nadejściem reformacji, kryzysem autorytetu papieskiego, jednolita formacja chrześcijańska ukształtowana w średniowieczu rozpadła się. Władcy każdego z nowopowstałych protestanckich państw dążyli do stworzenia własnego Kościoła. Stąd powstanie nowej formy supremacji państwa nad Kościołem, zwanego jurysdykcjonalizmem.

Jurysdykcjonalizm protestancki: doktrynalna polemika, zapoczątkowana w 1517 roku przez Marcina Lutra, dała początek reformacji i powstaniu wielu kościołów protestanckich odłączonych od Kościoła Katolickiego. Luter głosił idee kapłaństwa powszechnego, odrzucił tradycję kościelną i autorytet hierarchii kościelnej. Kościół miał być wspólnotą czysto duchową. Odrzucenie przez reformatorów święceń kapłańskich szybko doprowadziło do podporządkowania ich kościołów władzy świeckiej. Monarcha traktowany był jak biskup, a kościoły poddane zostały jurysdykcji świeckiej.

Pokój Augsburski (25 IX 1555) dał władcom wolność wyboru - cuius regio, eius religio. Władza świecka została więc też rozpostarta na suwerenność duchową, doprowadzając do nowej postaci teokracji - teokracji świeckiej. Prawnicy niemieccy opracowali zestaw specjalnych uprawnień, przysługujących władcom wobec Kościołów znajdujących się w ich państwie (iura majestatica circa sacra). Na ich mocy religia stała się narzędziem polityki państwowej.

Głównym ideologiem jurysdykcjonalizmu w Niemczech był Pufendorf. Każdy Kościół jest niedoskonały i dlatego musi być poddany pod jurysdykcję jedynej doskonałej społeczności, jaką jest państwo.

Jurysdykcjonalizm katolicki: władcy katoliccy, podobnie jak protestanccy, rościli sobie prawo do władzy nad Kościołem w swoim państwie. Wprowadzono więc rozróżnienie na Kościół Katolicki jako instytucję uniwersalną i na Kościół znajdujący się w danym państwie. Monarcha katolicki otaczał taki Kościół swoją opieką, a duchownym przyznawał pewne przywileje. Uprawnienia władcy:

• Ius protectonis, czyli prawo do obrony i opieki nad Kościołem (zrównanie kościelnych osób prawnych z małoletnimi, specjalne sankcje karne wymierzane przez władze za znieważanie religii)

• Ius inspectionis, czyli prawo do nadzoru nad prawidłowym rozwojem i funkcjonowaniem Kościoła w życiu zewnętrznym (procesje, publikowanie książek, administrowanie majątkiem).

• Ius cavendi, czyli prawo do kontroli nad niektórymi aktami władzy kościelnej (w tym ius placeti, czyli prawo do kontroli prewencyjnej nad aktami władzy kościelnej wydanymi przez biskupa lub papieża dla zapobieżenia wprowadzania zmian w Kościele niebezpiecznych dla życia publicznego oraz appellatio ad abusu, czyli prawo do rozpatrywania skarg, jakie wpłynęły przeciwko nadużywaniu władzy kościelnej)

• Ius exclusivae, czyli prawo do zgłaszania zastrzeżeń przeciwko kandydatom urzędy kościelne.

• Ius domini eminentis (domini supremi) czyli prawo do ograniczenia dysponowania przez Kościół własnym majątkiem.

• Ius reformandi, czyli prawo do reformowania Kościoła. Zwalczanie herezji, zapobieganie schizmie itp. Władcy państw katolickich w ten sposób prześladowali swoich przeciwników politycznych.

Teoria pośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym: na absolutyzujące tendencje władców Kościół zareagował potwierdzeniem zmodyfikowanej nieco teorii dualistycznej. Kościół nie mógł dłużej trzymać się starej teorii swej bezpośredniej władzy w porządku doczesnym; po odkryciu nowych lądów zaistniała potrzeba określenia granic władzy duchowej wobec ludów pogańskich na kontynencie amerykańskim.

Twórcą nowej teorii bezpośredniej władzy Kościoła był Robert Bellarmin (przed nim zajmowali się nią Tomasz de Vio, Franciszek de Vitoria, Franciszek Suarez). Papież ma władzę duchową, której przedmiotem są sprawy duchowe. Może jednak tę władzę wykonywać pośrednio na zasadzie wynikania także wobec spraw doczesnych (ale tylko wtedy, gdy sprawy te zostały włączone w cel ostateczny człowieka). W zasięg władzy papieża wchodzą też sprawy mieszane, wchodzące jednocześnie w zakres władzy świeckiej i duchownej. Zasady:

• Założenie, że ludzkość poddana została dwóm władzom na zasadzie równości.

• Zasada odpowiedzialności wszystkich ludzi (tak jednostek, jak społeczności czy nawet państw) wobec Boga. Stąd władza państwowa nie może nakazywać swym podwładnym działań niezgodnych z prawem Bożym lub ustawami kościelnymi; państwo powinno sprzyjać Kościołowi w osiąganiu jego celów duchowych; Kościół jest wreszcie upoważniony do oceny działalności podejmowanej przez władze państwowe w sprawach doczesnych z punktu widzenia poszanowania prawa Bożego (w tym unieważniania niezgodnych z nim ustaw państwowych).

• Konieczne jest ustanowienie pozytywnych norm wyznaczających relacje między Kościołem a państwem ze względu na związek między nimi w sprawach mieszanych.

ISTOTA I GENEZA IDEI WOLNOŚCI SUMIENIA I WYZNANIA

Dwa podejścia: wytworzyły się dwa przeciwstawne poglądy na zakres tych pojęć. Pierwszy mówi o tożsamości wolności sumienia z wolnością wyznania, drugi natomiast wyodrębnia dwie części składowe, uzasadniane dwoma formami przejawiana się aktywności światopoglądowej człowieka - wewnętrzną (kształtowanie się myśli i przekonań) i zewnętrzną (ujawnianie tych myśli i przekonań i postępowanie zgodnie z ich nakazami).

Wolność sumienia: jest to uprawnienie do wyboru, kształtowania i zmiany swojego światopoglądu, w tym także - w węższym znaczeniu - w sprawach religii. Prócz bowiem doktryn religijnych, na człowieka wpływ mają również koncepcje ateistyczne i areligijne.

Wolność wyznania: prawo jednostki do uzewnętrzniania i manifestowania swych poglądów i przekonań w sprawie religii, indywidualnie i zbiorowo, prywatnie i publicznie, oraz postępowania zgodnie ze swymi przekonaniami; jest ona przedłużeniem i dopełnieniem wolności sumienia w warunkach współżycia z innymi ludźmi (stąd nazywana jest wolnością kolektywną).

W rozszerzającej interpretacji w zakres wolności wyznania wchodzą także manifestowanie przekonań areligijnych i ateistycznych. W interpretacji zwężającej ogranicza się do manifestowania poglądów religijnych.

Wolność wyznania nie ma charakteru nieograniczonego, dyskusyjne jest jednak określenie rozmiarów tych ograniczeń. Natomiast konieczność ochrony wolności sumienia i wyznania spowodowała pojawienie się różnych gwarancji instytucjonalno - prawnych (konstytucje, deklaracje, umowy międzynarodowe).

Wolność ta pozostaje w bliskim związku z innymi prawami wolnościowymi (słowa, stowarzyszeń, prasy, zgromadzeń itp.). Gdy one są ograniczone lub nawet iluzoryczne, podobnie dzieje się z wolnością wyznania i sumienia.

Historia idei wolności sumienia i wyznania: idea ta obca była w starożytności, gdzie kult religijny traktowano jako instytucję publiczną, mającą kształtować pożądane postawy obywateli. Kult bogów służył jako środek cementowania ludności imperium rzymskiego (podbitym ludom narzucano oddawano czci bogom rzymskim, choć nie zabraniano czcić dotychczasowych).

Chrystianizm, jako religia monoteistyczna, zajął krytyczną postawę wobec oficjalnej religii; jej wyznawcy byli prześladowani aż do roku 313 (edykt mediolański), kiedy to nabyli prawo swobodnego głoszenia i praktykowania swej wiary. W 380 chrystianizm został oficjalną religią cesarstwa, a w 391 zakazano jakiegokolwiek kultu pogańskiego na jego terytorium (edykt konstantynopolski). Kodeksy Teodozjusza i Justyniana zabraniały heretykom budowania kościołów, nauczania religii, dziedziczenia itp.

Średniowiecze było bardzo nietolerancyjne. Jedność społeczeństwa opierała się na religii chrześcijańskiej. Jej utrzymaniu służyła utworzona w XIII wieku Święta Inkwizycja; względną tolerancję zachowano wobec Żydów i pogan (żyli w innej wierze od urodzenia), choć i oni stali się przedmiotem prześladowań.

Przeciwko temu protestowali Marsyliusz z Padwy czy Paweł Włodkowic, którzy uważali, że odmienne przekonania religijne nie są wystarczającym powodem do prześladowań. Włodkowic wystąpił ze swą ideą tolerancji religijnej, której podstawową przesłanką była miłość do bliźniego, na soborze w Konstancji w 1415. Innowiercy mieli mieć zagwarantowaną nietykalność osobistą i majątkową, oraz zezwolenie na wykonywanie praktyk religijnych. Tolerancję miała gwarantować władza państwowa.

Reformacja również nie była przeniknięta ideą tolerancji (zarówno Kalwin, jak i Luter byli nietolerancyjni). Nie byli w stanie przezwyciężyć poglądu, że państwo może mieć tylko jedną religię. Pomimo wzajemnych prześladowań, reformacja zmniejszyła instytucjonalną rolę Kościoła i poprzez podkreślenie znaczenia wiary indywidualnej stworzyła przesłankę do wykształcenia się koncepcji wolności religijnej.

W Polsce idee tolerancji propagował Andrzej Frycz Modrzewski; szczytowym osiągnięciem myśli polityczno - wyznaniowej była koncepcja wypracowana przez Arian. Mówili o tolerancji powszechnej, postulat wolności religijnej sformułowali w Katechizmie Rakowskim z 1605 roku, zakwestionowali pojęcie herezji; religia jest sprawą duchową i wykroczenia przeciw niej nie mogą być karane inaczej, niż poprzez wydalenie z danej społeczności kościelnej. Gwarancje wolności religijnej widzieli w państwie oddzielonym od kościoła i religii. Wg Slichtynga kościół to zrzeszenie ludzi, którzy przyjęli dobrowolnie normę pobożności ustaloną przez Chrystusa; państwo sprawuję opiekę nad wszystkimi, bez względu na ich pochodzenie i religię.

R. Williams, baptysta, postulował prawo każdej jednostki do wyboru, głoszenia i wyznawania swych przekonań w sprawach religijnych. W 1663 uchwalono konstytucję Rhode Island (utworzonej przez niego kolonii), która gwarantowała wolność wyznania.

W rozdzieranej krwawymi religijnymi sporami Europie, chlubny wyjątek stanowiła Konfederacja Warszawska z 1573 roku, gwarantująca wolność religijną szlachcie i mieszczanom. Jednakże już w 1658 Sejm wypędził Arian.

W XVII wieku rola tolerancji i wolności religijnej wzrasta; czerpiąc z myśli filozoficznej, głównie stoików, postuluje się przyznanie wyznawcom różnych religii prawa do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem; postuluje się neutralność religijną państwa. Inspiratorską rolę odegrały dzieła Spinozy i Locke'a. Locke pojmował wolność religijną jako naturalne prawo człowieka, w którą wolność nie powinno ingerować państwo. Z korzystania z tej wolności wyłączał ateistów oraz katolików, nietolerancyjnych wobec innych wyznań i bardziej posłusznych swemu papieżowi niż świeckiemu władcy.

Idea wolności religijnej powoli przenikała do ustawodawstw państwowych, np. konstytucji niepodległych stanów amerykańskich z lat 1776 - 1787 (choć niewiele przyznawały wolność wszystkim ludziom). Konstytucja z 1787 nie deklarowała wprost wolności religijnej. W 1791 wprowadzono Kartę Praw (poprawki), zabraniającą ustalenia kościoła panującego oraz zakazu wyznawania jakiejkolwiek religii.

Rewolucja francuska i Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela wprowadziły kategorię niezbywalnych praw naturalnych. Art. 10 mówił o wolności religijnej - nikt nie może być niepokojony z powodu swych poglądów, jeżeli ich manifestacja nie zakłóca prawa. W rzeczywistości za oficjalną religię uważano Katolicyzm, resztę tylko tolerowano. Powoli zaczął też pogłębiać się konflikt na linii Kościół - rewolucja, który doprowadził do wzmożenia akcentów antykościelnych. Dekret z 1795 o rozdziale kościoła i państwa wprowadził ograniczoną swobodę wyznania i kultu.

Ideologia liberalna uznała zasadę wolności za podstawowe prawo ludzkie, proklamując również wolność sumienia i wyznania. Państwo miało posiadać charakter świecki, zaś prawo do wolności sumienia i wyznania uznane zostało za konstytucyjne.

Socjalizm naukowy krytycznie odnosił się do przekonań religijnych; religia wg jego twórców była czynnikiem wspierającym ideologicznie panowanie klas posiadających. Człowieka powinno się wyzwolić od religii. Marks i Engels zarzucali teoretykom liberalizmu traktowanie wolności sumienia i wyznania jako swobody wyboru religii, sami zaś nadawali temu pojęciu szerszy zakres, obejmujący też możliwość głoszenia poglądów ateistycznych (jako nowej, pozytywnej koncepcji życia ludzkiego).

W XIX wieku wciąż panowało powiązanie państw z poszczególną religią, przy dopuszczeniu istnienia innych wyznań. Dopiero w początkach XX wieku na szeroką skalę wprowadzono do konstytucji wolność wyznania i sumienia. Pierwsze kroki w tym kierunku poczyniła w 1918 Rosja Radziecka, za nią poszły inne republiki. Wprowadzono rozdział kościoła i państwa, zlikwidowano wszelkie formy przymusu religijnego, rozpoczęto ataki na kler i religię.

PODMIOTOWY I PRZEDMIOTOWY ZAKRES WOLNOŚCI

Podmiotowy: Podmiotami uprawnionymi do korzystania z wolności sumienia i wyznania są ludzie występujący i działający kolektywnie lub indywidualnie. Wolność ta przyznana jest każdej jednostce. Różnice w prawodawstwie mówią, że przysługuje ona albo od osiągnięcia pełnoletności (przedtem decydują rodzice), albo od 10 roku życia (konwencja o ochronie praw dziecka z 1989). Najmniejszym kolektywem korzystającym z wolności sumienia i wyznania jest rodzina.

Związki wyznaniowe: zabezpieczają realizację uprawnień indywidualnych swoich członków (jednostka zaspokaja dużą część swoich potrzeb religijnych właśnie za ich pośrednictwem).

Przedmiotowy: na pierwszym miejscu stawia się prawo do wolności sumienia. Jest utożsamiane z prawem do wolności psychicznej (akty zastanawiania się i podejmowania decyzji w sprawach religii, szerzej - prawem do samookreślenia się w sprawach światopoglądowych). Czynnikiem warunkującym świadome korzystanie z tej wolności jest nieskrępowany dostęp do źródeł informacji na tematy religijne czy światopoglądowe. Z wolności tej wynika zakaz niepokojenia innych ludzi ze względu na ich przekonania. Strażnikiem prawa do wolności sumienia jest prawo do milczenia (zakaz zmuszana jednostki do ujawnienia swego wyznania czy światopoglądu).

Głównym uprawnieniem płynącym z wolności wyznania jest prawo do manifestowania przekonań. W jego skład wchodzi ich propagowanie publiczne i prywatne, udział w obrzędach kultowych, przestrzeganie nakazów religijnych itp.

Uzupełnieniem powyższego prawa jest prawo tworzenia, wstępowania i należenia do organizacji o charakterze wyznaniowym. Rozwój sekt spowodował wprowadzenie ograniczeń prawnych dla tej wolności.

Uprawnienia organizacji wyznaniowych do:

• Organizacji publicznych obrzędów i uroczystości religijnych. Uzupełniają je uprawnienia do krzewienia wiary za pomocą różnych środków przekazu, nauczania religii, prowadzenia działalności charytatywnej. Stąd duże znaczenie prawa do kształcenia duchownych.

• Ustalania swej struktury organizacyjnej, sposobu przyjmowania i wydalania członków, ich praw i obowiązków, trybu powoływania organów reprezentujących określoną społeczność, kontaktów międzynarodowych itp.

• Posiadania odpowiedniej bazy materialnej: budynki, pieniądze, sprzęty. Prawo do własności majątku ruchomego i nieruchomego, niezbędnego do realizacji funkcji religijnych.

GRANICE WOLNOŚCI SUMIENIA I WYZNANIA

Korzystanie z tych wolności nie może naruszać uprawnień innych podmiotów ani szkodzić interesom całego społeczeństwa. Ograniczony charakter tych praw wskazywała już Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. Deklaracja ONZ o eliminacji nietolerancji na tle religijnym (z 1981) uznaje ograniczenia mające jako przesłankę porządek publiczny, zdrowie czy moralność.

Przesłanki uzasadniające ograniczenie wolności: ochrona uprawnień innych jednostek i zbiorowości wyznaniowych, zabezpieczenie współżycia ludzi o różnych wyznaniach, ochrona moralności publicznej, zdrowia i życia, porządku, bezpieczeństwa publicznego, interesów państwa [uznaje się, że obowiązki państwowe stanowią granicę wypełniania obowiązków religijnych]. Ograniczenia te mogą być wprowadzane w formie ustawodawczej. Kolejną przesłanką są zakazy mające zapobiegać wzniecaniu nienawiści i walk na tle religijnym. Niedopuszczalne jest posługiwanie się przez zw. wyznaniowe środkami przymusu.

GWARANCJE WOLNOŚCI SUMIENIA I WYZNANIA

Podział na:

• Bezpośrednie: nadanie uprawnieniom wynikającym z wolności sumienia i wyznania charakteru norm prawnych. Zobowiązania prawne państwa, zawarte w umowach międzynarodowych i w przynależności do ONZ, nakładają na państwa określone obowiązki w kwestii wolności S i W.

• Pośrednie: przyjęcie zasad i rozwiązań prawnych, które mają ułatwić korzystanie z tych uprawnień przez jednostki i zbiorowości religijne oraz zapobiegać ich naruszaniu (rozdział kościoła od państwa, oznaczający neutralność władz państwowych w sprawach religii i światopoglądu itp.). Innym rodzajem jest równouprawnienie obywateli oraz zasada równouprawnienia zw. wyznaniowych.

Wolność sumienia i wyznania gwarantowana jest powszechnie przez normy konstytucyjne (zazwyczaj ogólnie, pozostawiając szczegóły do określenia w ustawach; od takiego modelu powoli się odchodzi).

Nową instytucją wśród gwarancji sumienia i wyznania jest rzecznik praw obywatelskich (ombudsman; inne to np. możliwość zaskarżenia krzywdzących decyzji organów administracyjnych naruszających ww. wolności).

OCHRONA WOLNOŚCI SUMIENIA I WYZNANIA W PRAWIE MN I WEWN.

Obowiązek zapewnienia poszanowania tej wolności spoczywa na organach państwowych. Przedmioty ochrony:

• Prawo jednostki do samookreślenia religijno - światopoglądowego: zakaz stosowania sił przymusu w sprawach religijnych i światopoglądowych (z wyjątkiem przymusu na linii rodzic - dziecko); ochrona decyzji zmarłego co do charakteru pogrzebu, prawo do wystąpienia z organizacji o charakterze religijnym.

• Działalność związków wyznaniowych: ochrona ta nie może podlegać stopniowaniu czy zróżnicowaniu (równouprawnienie);

Ochrona wolności S i W w prawie międzynarodowym: początki już w średniowieczu; początkowo chroniono cudzoziemców (pielgrzymów); ochronę wolności religijnej mniejszości wyznaniowych zapoczątkował traktat westfalski z 1648 roku, ograniczając zasadę z 1555 - cuius regio, eius religio. Potem postanowienia dotyczące tych mniejszości pojawiają się coraz częściej w traktatach pokojowych. Po pierwszej wojnie światowej problem ten starał się rozwiązać traktat o ochronie praw mniejszości. Po wojnie zarówno Karta NZ (bardziej ogólnie), jak i Deklaracja Praw Człowieka mówiły o wolności, w tym wolności S i W (poszerzone później w Pakcie Praw Cywilnych i Politycznych z 1966). Również w Akcie Końcowym KBWE mówił o poszanowaniu wolności myśli, wyznania i przekonań każdego człowieka.

Kwestia ta znalazła swą regulację w Dokumencie Końcowym Spotkania Wiedeńskiego z 17 I 1989. Państwa zobowiązały się w nim do zapewnienia: wolności wyznawania i praktykowania religii, pełnego równouprawnienia wierzących i niewierzących, stworzenia klimatu wzajemnej tolerancji, poszanowania prawa wspólnot do swobodnego wykonywania funkcji religijnych.

KOŚCIÓŁ KATOLICKI WOBEC WOLNOŚCI SUMIENIA I WYZNANIA

Starożytność: Chrześcijaństwo przyjęło tezę o wyłącznej prawdziwości swej wiary, dopuszczało również możliwość stosowania środków przymusu wobec wyznawców innych religii (szczególnie od czasu, gdy uzyskało uprzywilejowaną pozycję w cesarstwie rzymskim). Takie stanowisko znalazło wyraz w poglądach św. Augustyna.

Średniowiecze: Kościół, wspierany przez świecką władzę, jeszcze się umocnił; św. Tomasz z Akwinu bezwzględnie i surowo traktował heretyków. Do Żydów i pogan odnosił się bardziej pobłażliwie, gdyż oni od urodzenia żyli w innej wierze - tych należało nawrócić, ale bez użycia siły.

Reformacja: zniszczyła jedność religijną, stając się przyczynkiem do licznych waśni na tle religijnym (wspieranych przez dominujące wówczas państwa wyznaniowe); Kościół katolicki odrzucił wówczas myśl o możliwości przyznania jakichkolwiek praw protestantom. Paweł III powołał w 1542 Sacrum Officium, czyli najwyższy trybunał inkwizycyjny.

Rewolucja: po rewolucji nie widać zmian w nietolerancyjnym podejściu Kościoła. Grzegorz XVI w encyklice Mirari vos (1832) zaatakował idee liberalizmu, potępiając jednocześnie jako błąd zagwarantowanie wolności sumienia. Podobnie wypowiadał się Pius IX w encyklice Quanta cura z 1864. Dołączony do niej Syllabus zawierał wykaz błędnych instytucji polityczno - ustrojowych. Wówczas też pojawił się podział na tezę (czyli regułę postępowania idealnego, sposób, w który zasady ogólne powinny być stosowane) oraz hipotezę (a więc regułę postępowania uwzględniającą aktualne okoliczności). Taki rozdział widział Leon XIII oraz jego następcy: Pius XI i Pius XII, uważający, iż absolutna wolność S i W to mrzonka i że wolność ta rozumiana ma być tak, jak ją przedstawia doktryna katolicka. Taka postawa spotykała się z aprobatą w państwach, gdzie katolicy stanowili większość.

Sobór Watykański II: Deklaracja o Wolności Religijnej, przyjęta przez sobór w 1965 r., była zarówno próbą zawoalowanej autokrytyki, jaki przedstawienia nowego poglądu. Zasadę wolności religijnej oparto na godności osoby ludzkiej (czyli wolności od przymusu ze strony innych jednostek). Prawo do wolności przysługuje również ateistom. Państwo winno przyznać wspólnotom religijnym szeroką swobodę (dopuszcza jednak uprzywilejowania którejś z nich). Winno też być świeckie, ale jednocześnie stwarzać dobre warunki do rozwoju życia religijnego.

ISTOTA I MIEJSCE PRAWA WYZNANIOWEGO W SYST. PRAWA PAŃSTWOWEGO

Prawo wyznaniowe: zespół norm prawnych, za pomocą których państwo określa swoje stanowisko wobec zjawiska religijności. Istotną treść tego zespołu norm stanowią gwarancje poszanowania wolności sumienia, religii i wyznania oraz zasady instytucjonalnych relacji między kościołem i innymi zw. wyznaniowymi a państwem.

Wyodrębnienie prawa wyznaniowego: nastąpiło w epoce nowożytnej, gdy monarchowie zaczęli przypisywać sobie kompetencje do stanowienia norm określających ich stosunek do kościoła i ludzi wierzących w swoim państwie. Prawo wyznaniowe pojmowane jest dwojako:

Jako zespół norm prawnych określających stosunek państwa do religii oraz wspólnot religijnych; wśród tych norm wyróżnia się dwa rodzaje: ustanowione przez organu władzy państwowej oraz te uznane przez państwo za obowiązujące, chociaż bezpośrednio wynikają z innej władzy niż państwowa. Wliczamy tu prawo naturalne, zwyczajowe lub prawo kanoniczne. W konstruowaniu norm prawnych występuje dwupoziomowość:

• Na pierwszym poziomie są normy o charakterze generalnym, zapewniające wolność wyznania i sumienia w wymiarze indywidualnym oraz instytucjonalnym. Panuje też zasada absolutnej równości. Zazwyczaj państwo stanowi te normy w sposób jednostronny.

• Na drugim poziomie występuje specyfikacja norm prawa wyznaniowego, z uwzględnieniem pluralizmu religijnego. Normy prawne są w tym wypadku negocjowane z przedstawicielami danego zw. wyznaniowego.

Etapy kształtowania prawa wyznaniowego w Polsce:

• II Rzeczpospolita: wyodrębnienie zespołu norm prawa na podstawie zasad z Konstytucji Marcowej z 1921, Konkordatu z 1925 oraz ustaw.

• PRL: regres.

• III Rzeczpospolita: odbudowa prawa wyznaniowego; podstawę stanowi konkordat z 1993 oraz Konstytucja RP z 1997.

Jako dyscyplina naukowa: jego przedmiotem, jako dyscypliny naukowej, jest badanie zespołu norm prawnych określających stosunek państwa do zjawiska religijności oraz komentowanie norm zawartych w obowiązujących aktach normatywnych.

Prawo wyznaniowe jako funkcja polityki państwa wobec religii: o treści norm określających stosunek państwa do religii decyduje wiele czynników: warunki kulturowe, przesłanki aksjologiczne (system podstawowych wartości moralnych), warunki socjologiczne, założenia filozoficzne i ideologiczne partii politycznych, wreszcie postulaty związków wyznaniowych. Stanowiska państw wobec zw. wyznaniowych:

• Państwo faworyzuje jeden spośród wielu zw. wyznaniowych (wyznanie oficjalne)

• Państwo ustosunkowuje się wrogo do religii w ogóle.

• Państwo zajmuje stanowisko obojętne (państwo świeckie w sensie negatywnym)

• Państwo zajmuje stanowisko obojętne, ale uwzględnia specyficzne atrybuty każdego ze zw. wyznaniowych (państwo świeckie w sensie pozytywnym)

Reżimy totalitarne traktują zazwyczaj religię instrumentalnie lub odnoszą się doń wrogo, demokratyczne - odwrotnie. W regulacji ze Stolicą Apostolską mówimy o dwustronnej umowie - konkordacie.

Ćwiczenia (12.03) Polityka wyznaniowa w systemie powiązania państwo - Kościół

ISTOTA I MIEJSCE PRAWA WYZNANIOWEGO W SYST. PRAWA PAŃSTWOWEGO

Prawo wyznaniowe: zespół norm prawnych, za pomocą których państwo określa swoje stanowisko wobec zjawiska religijności. Istotną treść tego zespołu norm stanowią gwarancje poszanowania wolności sumienia, religii i wyznania oraz zasady instytucjonalnych relacji między kościołem i innymi zw. wyznaniowymi a państwem.

Wyodrębnienie prawa wyznaniowego: nastąpiło w epoce nowożytnej, gdy monarchowie zaczęli przypisywać sobie kompetencje do stanowienia norm określających ich stosunek do kościoła i ludzi wierzących w swoim państwie. Prawo wyznaniowe pojmowane jest dwojako:

Jako zespół norm prawnych określających stosunek państwa do religii oraz wspólnot religijnych; wśród tych norm wyróżnia się dwa rodzaje: ustanowione przez organu władzy państwowej oraz te uznane przez państwo za obowiązujące, chociaż bezpośrednio wynikają z innej władzy niż państwowa. Wliczamy tu prawo naturalne, zwyczajowe lub prawo kanoniczne. W konstruowaniu norm prawnych występuje dwupoziomowość:

• Na pierwszym poziomie są normy o charakterze generalnym, zapewniające wolność wyznania i sumienia w wymiarze indywidualnym oraz instytucjonalnym. Panuje też zasada absolutnej równości. Zazwyczaj państwo stanowi te normy w sposób jednostronny.

• Na drugim poziomie występuje specyfikacja norm prawa wyznaniowego, z uwzględnieniem pluralizmu religijnego. Normy prawne są w tym wypadku negocjowane z przedstawicielami danego zw. wyznaniowego.

Etapy kształtowania prawa wyznaniowego w Polsce:

• II Rzeczpospolita: wyodrębnienie zespołu norm prawa na podstawie zasad z Konstytucji Marcowej z 1921, Konkordatu z 1925 oraz ustaw.

• PRL: regres.

• III Rzeczpospolita: odbudowa prawa wyznaniowego; podstawę stanowi konkordat z 1993 oraz Konstytucja RP z 1997.

Jako dyscyplina naukowa: jego przedmiotem, jako dyscypliny naukowej, jest badanie zespołu norm prawnych określających stosunek państwa do zjawiska religijności oraz komentowanie norm zawartych w obowiązujących aktach normatywnych.

Prawo wyznaniowe jako funkcja polityki państwa wobec religii: o treści norm określających stosunek państwa do religii decyduje wiele czynników: warunki kulturowe, przesłanki aksjologiczne (system podstawowych wartości moralnych), warunki socjologiczne, założenia filozoficzne i ideologiczne partii politycznych, wreszcie postulaty związków wyznaniowych. Stanowiska państw wobec zw. wyznaniowych:

• Państwo faworyzuje jeden spośród wielu zw. wyznaniowych (wyznanie oficjalne)

• Państwo ustosunkowuje się wrogo do religii w ogóle.

• Państwo zajmuje stanowisko obojętne (państwo świeckie w sensie negatywnym)

• Państwo zajmuje stanowisko obojętne, ale uwzględnia specyficzne atrybuty każdego ze zw. wyznaniowych (państwo świeckie w sensie pozytywnym)

Reżimy totalitarne traktują zazwyczaj religię instrumentalnie lub odnoszą się doń wrogo, demokratyczne - odwrotnie. W regulacji ze Stolicą Apostolską mówimy o dwustronnej umowie - konkordacie.

KLASYFIKACJA PAŃSTW ZE WZGLĘDU NA STOSUNEK DO KOŚCIOŁA

Współczesne systemy relacji między państwem a kościołem klasyfikowane są przy użyciu dwóch kryteriów:

1. Merytorycznych, jakimi są zasady ustrojowe państwa (p. wyznaniowe i świeckie)

2. Formalnych, jakimi pozostają sposoby regulacji tych stosunków w płaszczyźnie prawnej (p. konkordatowe i bezkonkordatowe).

Państwa wyznaniowe: państwa wyznaniowe w kulturze chrześcijańskiej charakteryzują się dualizmem religijno - politycznym, w innych kręgach kulturowych - monizmem (koncentracja władzy religijnej i politycznej w jednym podmiocie).

Istotnym elementem w państwie wyznaniowym jest oficjalne uznanie jednej religii jako państwowej. Dwa podsystemy:

1. wyznaniowości tradycyjnej (zamkniętej) - dla tych państw charakterystyczne są następujące elementy: - afirmacja określonej doktryny religijnej jako jedynej prawdziwej - formalne uznanie jednego kościoła czy religii na terytorium danego państwa za religię oficjalną - subwencjonowanie określonej religii / kościoła z funduszy publicznych - formalny zakaz wyznawania innych religii poza religią oficjalną lub jedynie tolerowanie ich

2. wyznaniowości zmodernizowanej (otwartej) - charakteryzują je następujące czynniki: - rezygnacja przez państwo z afirmacji jednej religii jako jedynie prawdziwej; - uznanie jednej religii jako religii narodowej z racji historycznych lub socjologicznych - subwencjonowanie religii oficjalnej z funduszy państwowych - gwarancje wolności religijnej dla wyznawców wszystkich religii oparte na zasadzie równości

Państwo wyznaniowe w wersji otwartej nie zajmuje stanowiska w sprawie prawdziwości doktryny teologicznej (nie zajmuje stanowiska co do tego, która religia jest prawdziwa). Państwa wyznaniowe typu zamkniętego istnieją nadal w kręgu kultur wschodnich (Irak, Iran, Arabia Saudyjska). W Europie są jeszcze państwa chrześcijańskie w wersji konfesyjności otwartej (Norwegia, Dania, Islandia, Wielka Brytania, Grecja).

Państwa świeckie: świeckość państwa posiada elementy pozytywne (zasada równości kościołów wobec prawa) i negatywne (nieuznawanie religii państwowej). Państwo świeckie oparte jest na zasadzie separacji, czyli oddzielenia od kościoła. Istnieje jednak wiele rodzajów państw świeckich, np.:

• amerykański system tzw. separacji czystej. Formalne podstawy tego modelu zawarto w pierwszej poprawce do konstytucji (zakaz ustanawiania religii przez władze państwowe, zakaz ograniczania swobody praktyk religijnych). Wszelkie problemy rozwiązuje Sąd Najwyższy. Ochrona wolności religijnej przyjmuje tu głównie aspekt negatywny - ochronę jednostki przed przymusem i dyskryminacją.

• system tzw. separacji wrogiej w wersji francuskiej: powstał podczas rewolucji w latach 1789 - 1795 jako przeciwstawny do unii między tronem i ołtarzem. Kościół pozbawiony jest osobowości prawnej, a jedyną formą jego uczestnictwa w obrocie prawnym stanowią prywatne stowarzyszenia kultowe. Polega więc na maksymalnym ograniczeniu możliwości uzewnętrzniania przez ludzi wierzących swego wyznania.

• system tzw. separacji wrogiej w wersji sowieckiej: w miejsce religii wprowadzono tu oficjalną ideologię ateistyczną. Wszystkie kościoły zostały pozbawione osobowości prawnej (dekret Komisarzy Ludowych z 1918 roku). Dokonano laicyzacji szkolnictwa.

• system tzw. separacji skoordynowanej powstałej w Niemczech (obecnie w większości państw europejskich). Jej elementem jest uznanie osobowości publicznoprawnej kościołów, mających zakorzenienie w kulturze narodowej z racji wkładu wnoszonego do życia publicznego. Wg tych norm: - każdy kościół jest autonomicznym podmiotem zdolnym do stanowienia dla siebie norm prawnych i samodzielnego decydowania o swej działalności; - sprawy interesujące państwo i kościół mają być rozstrzygane w drodze dwustronnych układów

KLASYFIKACJA PAŃSTW ZE WZGLĘDU NA FORMĘ REGULACJI Z KOŚCIOŁEM

Wyróżnia się dwie formy:

1. System konkordatowy: kształtował się w kręgu kultury związanej z chrześcijaństwem zachodnim. Jest kompatybilny z systemem państwa świeckiego w systemie separacji skoordynowanej oraz państw wyznaniowych katolickich, Nie jest kompatybilny z systemem państw świeckich o separacji czystej i wrogiej.

2. Państwa bezkonkordatowe: określają swój stosunek do kościoła jednostronnie, w drodze ustawowej.

POJĘCIE SYSTEMU POWIĄZANIA

Historycznie powiązanie na linii państwo - Kościół przyjmowało różny kształt, od całkowitego podporządkowania religii świeckiej władzy, po rozdział funkcji państwa i Kościoła (przy ciągłym dążeniu do posiadania wzajemnych wpływów).

Charakterystyczną cechą systemu powiązania jest uznawanie i stosowanie kryteriów religijnych w sferze działalności publicznej. Poczynania władz państwowych poddawane są kontroli z punktu widzenia przestrzegania zasad moralnych i religijnych (wiele nakazów religijnych zyskuje sankcję prawa państwowego). Państwo wyznaniowe stwarza korzystne warunki do rozwoju idei i instytucji religijnych; występuje kościół państwowy, uprzywilejowany w stosunku do innych, silne są wpływy zasad i treści religijnych na działalność prawodawczą państwa.

System powiązania obowiązuje obecnie jedynie w niewielkiej liczbie państw, w których większość stanowią chrześcijanie oraz w wielu państwach o przewadze wyznawców islamu. W państwie wyznaniowym religia spełnia funkcje zarówno religijne, jak i ideologiczne, normotwórcze i polityczne.

CHARAKTER PAŃSTWA W SYSTEMIE POWIĄZANIA

Cechą charakterystyczną jest tu wyznaniowy charakter państwa. Przejawia się głównie przez w fakcie inspirowania działalności prawotwórczej przez zasady religijne. Wyznanie obywateli jest sprawą publiczną, którą interesuje się państwo. Konstytucja wprowadza zazwyczaj religię panującą (oficjalną). Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest zarezerwowanie niektórych stanowisk państwowych dla wyznawców tej religii (zazwyczaj głowa państwa - w Anglii, Norwegii, Szwecji, Danii; np. w Norwegii gabinet musi mieć 9 wyznawców religii panującej na ogólną liczbę 17).

Wpływ zasad i treści religijnych najlepiej widoczny jest w systemie edukacji; religia jest przedmiotem obowiązkowym w szkołach. Widać go również przy publicznych uroczystościach, modlitwach odmawianych w parlamencie, duszpasterstwie wojskowym itp. Również normy prawne wydawane przez państwo muszą być zgodne z przepisami religijnymi (głównie w krajach islamu). Wreszcie religia państwowa otoczona jest opieką i ochroną, zaś inne spotykają się czasem z dyskryminacją.

SYTUACJA PRAWNA ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH W SYSTEMIE POWIĄZANIA

Regulacja taka następuje na drodze jednostronnych aktów bądź dwustronnych porozumień. Forma jednostronna dominuje w państwach, gdzie religią panującą jest protestantyzm albo prawosławie. W kościołach prawosławnych niezależność organizacyjną podkreśla przymiotnik „autokefaliczny” w nazwie. Islam nie wykształcił struktur organizacyjnych podobnych do chrześcijańskich, gdyż bliskie powiązanie religii z instytucjami państwowymi powodowały przejmowanie przez państwo funkcji organizacyjnych.

W krajach, gdzie oficjalnym wyznaniem jest katolicyzm, wzajemne stosunki reguluje konkordat. Specyficzny charakter konkordatu wyjaśniają następujące teorie:

• teoria przywileju: podtrzymywana jeszcze w początkach XX wieku, wychodziła z założeń koncepcji hierokratycznych. Konkordat był to przywilej wydany przez papieża na rzecz danego państwa, ustalający zakres obowiązków wobec kościoła.

• teoria legalna: jej autorem był P. Hinschius. Wychodziła z założeń doktryny pozytywistycznej, uznającej państwo za jedyne źródło praw obowiązujących na jego terytorium. Powstała jako wyraz obrony przed wpływami kościoła. Państwo miało prawo jednostronnego wypowiedzenia konkordatu.

• teoria umowy międzynarodowej: konkordat jako układ dwustronny, którego stronami była Stolica Apostolska i dane państwo. Regulowały one stosunek państwa do kościoła tylko na obszarze jednej strony (państwa) oraz określały uprawnienia członków tego kościoła (obywateli państwa).

Sytuacja prawna zw. wyznaniowych w państwach wyznaniowych: kościół oficjalny posiada z reguły korzystniejsze warunki działania, lepsze warunki prawne, ale też mniejszy stopień samorządności. Uprzywilejowana pozycja kościoła panującego przejawia się w osobnym trybie regulacji prawnej, uprawnieniach majątkowych, oddziaływaniu na życie publiczne, formach i zakresie nadzoru państwowego. Często prawa wewnętrzne (nie wszystkie) kościoła uznawane są za część prawa państwowego. Kościół panujący posiada szerokie uprawnienia w zakresie odbywania publicznych uroczystości kościelnych oraz w działalności pozareligijnej.

Pomoc materialna ze strony państwa: jest wyrazem uznania i pozytywnej oceny działalności związków wyznaniowych w systemie powiązania. Uprzywilejowaną pozycję ma zawsze kościół oficjalny. Zw. wyznaniowe mogą posiadać dobra umożliwiające prowadzenie działalności oświatowej, charytatywnej, kulturalnej, naukowej i oczywiście religijnej. Majątek i dochody kościelne podlegają różnym ulgom podatkowym. Duchowni kościoła panującego często otrzymują uposażenie od państwa (za pieniądze którego wznoszone są też budynki kultu, seminaria itp.).

Obsadzanie stanowisk kościelnych: w systemie powiązania zwiększony jest wpływ państwa na określanie struktury administracyjnej kościoła panującego. W krajach protestanckich organy państwowe powołują duchownych na kierownicze stanowiska kościelne. W państwach konkordatowych obsada stanowisk kościelnych następuje przy współudziale władz państwowych.

Uczestnictwo zw. wyznaniowych w życiu politycznym: wyznaniowy charakter państwa stwarza po temu sprzyjające warunki. Przez oddziaływanie na kierunek polityki zw. wyznaniowe chcą zagwarantować swoje interesy religijne i ekonomiczne. Największe jest oddziaływanie pośrednie (duchowni nie mogą należeć do partii) - doktryna Kościoła Katolickiego stanowi wytyczną dla wielu prawicowych partii.

WOLNOŚĆ SUMIENIA I WYZNANIA W SYS. POWIĄZANIA

Powiązanie państwa z określoną religią i nadanie jej charakteru panującej prowadzi do zakwestionowania możliwości realizowania w tym systemie wolności sumienia i wyznania (naruszona zasada równouprawnienia wyznań). Nawet, gdy ograniczenia wobec innych kultów są w danym państwie minimalne, można mówić o względnym charakterze swobody.

W krajach, w których dominuje islam, religia rzutuje automatycznie na status obywatela (pełna wolność religijna dla muzułmanów, ograniczona dla wyznawców religii monoteistycznych, odmawia jej wyznawcom politeizmu i apostatom - tym ostatnim grozi nawet karą śmierci). Muzułmanin może ożenić się z chrześcijanką albo żydówką, niemuzułmanin nie może poślubić muzułmanki; dzieci z małżeństw mieszanych muszą być wychowane wg nakazów Koranu. Również w innych krajach można znaleźć różne odstępstwa od zasady równouprawnienia wyznań (Grecja - małżeństwa między chrześcijaninem i nie wyznającą tej religii są nieważne, Izrael - karalne jest namawianie do zmiany wyznania przez oferowanie korzyści materialnych, Arabia Saudyjska - chrześcijanie nie mogą organizować publicznie obrzędów).

KOŚCIÓŁ KATOLICKI WOBEC SYS. POWIĄZANIA

Od średniowiecza do Soboru Watykańskiego II Kościół Katolicki opowiadał się za państwami wyznaniowymi. Procesy laicyzacji życia społ. i państwowego (rewolucja francuska i potem) spotkały się z potępieniem Kościoła. Encyklika Piusa IX Quanta cura opowiada się za ścisłym zespoleniem państwa z religią katolicką. Również późniejsi papieże nie odstępowali od tej koncepcji. Leon XIII (Sapientae christiane) uważał, że jeśli prawa państwa pozostają w sprzeczności z prawami boskimi, wówczas opór jest obowiązkiem pozytywnym, a posłuszeństwo przestępstwem.

Sobór watykański II: podstawową przesłanką nowych koncepcji było uznanie pluralizmu wyznaniowego współczesnych społeczeństw, zaś koncepcja państwa katolickiego uznana została za niemożliwą do realizacji. Każdy ma prawo do wolności w sprawach religijnych; każda wspólnota wyznaniowa ma prawo do prowadzenia działalności kultowej; istnieje równość polityczna i cywilna obywateli państwa bez względu na ich wyznanie. Jednocześnie w uchwałach soboru widać akceptację dla sytuacji, w której jednej wspólnocie religijnej przyznana zostaje uprzywilejowana pozycja.

POWIĄZANIE NA PRZYKŁADZIE HISZPANII

System prawa wyznaniowego w Hiszpanii został zbudowany po śmierci Franco, wraz z formowaniem nowego ustroju społeczno - politycznego. Rzecznikiem był Kościół Katolicki oraz obóz władzy rządowej. Pierwszym aktem zmiany był układ z 16 lipca 1976, w którym Juan Carlos zrezygnował z przywileju mianowania biskupów oraz z 28 lipca, gdzie zniesiono sądownicze przywileje duchowieństwa. Ten sam układ stanowi też wstęp do układów szczegółowych dot. zagadnień prawnych, nauczania i spraw związanych z kulturą, opieki duchownej w siłach zbrojnych oraz spraw ekonomicznych.

Konstytucja z 27 XII 1978 zapewnia wspólnotom wolność w zakresie religii, ideologii i kultu; wprowadza zasadę świeckości państwa wyrażoną formułą negatywną (żadne wyznanie nie będzie miało charakteru państwowego), podkreśla obowiązki państwa z zakresie tworzenia warunków do realizacji wolności jednostki oraz potrzebę współpracy z Kościołem Katolickim i innymi wyznaniami. Wszystkie kościoły mogą ustalić własne przepisy organizacyjne.

Wolność wyznania: ustawa z lipca 1980. Prawo manifestowania swej religii i zrzeszania się w celu rozwijania wspólnej działalności religijnej, prawo kościołów do wyznaczania miejsc kultu, mianowania i kształcenia duchownych, głoszenia i propagowania swego wyznania wiary, utrzymywania stosunków z innymi wyznaniami

Państwo typu liberalno - socjalnego: rola państwa nie ogranicza się tylko do działań przeciwko naruszeniu praw podstawowych, ale też do tworzenia warunków efektywnego ich wykonywania. Współpraca państwa z Kościołem ma rangę konstytucyjną (opiera się m.in. na kwestii ochrony i renowacji dóbr stanowiących historyczne i kulturalne dziedzictwo kościołów; na działalności dobroczynnej i opiekuńczej, uznawaniu przez państwo tytułów nadawanych w uczelniach kościelnych).

POWIĄZANIE NA PRZYKŁADZIE WŁOCH

Konstytucja z 1947 uznaje, że wszystkie wyznania religijne są jednakowo wolne wobec prawa. Jednocześnie Kościół Katolicki zyskuje uprzywilejowaną pozycję (konkordat laterański z 11 II 1929, zmieniony w 1984). Zasady dokumentu:

• układanie stosunków między Kościołem a państwem w oparciu o wzajemne poszanowanie

• zharmonizowanie wszelkich regulacji stosunków państwowo - kościelnych z zasadami konstytucji i porządkiem prawnym państwa

• respektowanie i nienaruszalność konstytucyjnie zagwarantowanych praw i wolności obywatelskich

Porozumienie z 1984 zawiera jednak postanowienia ramowe, podejmujące najważniejsze sprawy. W następnych miesiącach opracowano: protokół dotyczący dóbr kościelnych we Włoszech, regulacji zobowiązań finansowych państwa oraz interwencji w sprawy majątkowe, a także układ dotyczący nauczania religii.

W odniesieniu do kościołów mniejszościowych odnoszą się ustawy z 1929 i 9139 roku, choć w praktyce nie mają one zastosowania.

Ćwiczenia (19.03) Polityka wyznaniowa w systemie separacji

ISTOTA SYSTEMU ROZDZIAŁU

Idea przeciwstawna powiązaniu państwa ze związkami wyznaniowymi. Oznacza wyeliminowanie wpływów związków wyznaniowych i pierwiastków religijnych z życia publicznego. Geneza takiego rozdziału jest różna w poszczególnych państwach, choć najczęstszą przyczyną była zmiana systemu ustrojowego. Na zróżnicowanie profilu rozdziału w każdym państwie wpłynęły:

Struktura wyznaniowa ludności, tradycje historyczne, cele zwolenników wprowadzenia rozdziału, oddziaływanie rozwiązań systemu powiązań, mocno zakorzenionych w świadomości społecznej.

Państwo w systemie rozdziału: całokształt organów wykonujących władzę państwową. Rozdział oznacza koncepcję prawnoustrojową, rzutującą na metody i zakres działania państwa. Również związek wyznaniowy zmienia swój status, stając się organizacją ze swoistą strukturą organów wewnętrznych (a nie tylko wspólnotą wiernych). Rozdział ma charakter względny (państwo i zw. wyznaniowe działają na tym samym terytorium i w tym samym społeczeństwie).

WERSJE MODELOWE ROZDZIAŁU

• amerykański system tzw. separacji czystej. Formalne podstawy tego modelu zawarto w pierwszej poprawce do konstytucji (zakaz ustanawiania religii przez władze państwowe, zakaz ograniczania swobody praktyk religijnych). Wszelkie problemy rozwiązuje Sąd Najwyższy. Ochrona wolności religijnej przyjmuje tu głównie aspekt negatywny - ochronę jednostki przed przymusem i dyskryminacją.

• system tzw. separacji wrogiej w wersji francuskiej: powstał podczas rewolucji w latach 1789 - 1795 jako przeciwstawny do unii między tronem i ołtarzem. Kościół pozbawiony jest osobowości prawnej, a jedyną formą jego uczestnictwa w obrocie prawnym stanowią prywatne stowarzyszenia kultowe. Polega więc na maksymalnym ograniczeniu możliwości uzewnętrzniania przez ludzi wierzących swego wyznania.

• system tzw. separacji wrogiej w wersji sowieckiej: w miejsce religii wprowadzono tu oficjalną ideologię ateistyczną. Wszystkie kościoły zostały pozbawione osobowości prawnej (dekret Komisarzy Ludowych z 1918 roku). Dokonano laicyzacji szkolnictwa.

• system tzw. separacji skoordynowanej powstałej w Niemczech (obecnie w większości państw europejskich). Jej elementem jest uznanie osobowości publicznoprawnej kościołów, mających zakorzenienie w kulturze narodowej z racji wkładu wnoszonego do życia publicznego. Wg tych norm: - każdy kościół jest autonomicznym podmiotem zdolnym do stanowienia dla siebie norm prawnych i samodzielnego decydowania o swej działalności; - sprawy interesujące państwo i kościół mają być rozstrzygane w drodze dwustronnych układów

Dwa modele:

• Liberalno - indywidualistyczny: państwo dystansuje się od wszelkich ocen i odniesień związanych z religią (zarówno pośrednich i bezpośrednich). Prowadzi to do na układaniu wzajemnych stosunków na zasadzie bezwzględnego rozdziału (negatywnego). Zadaniem państwa jest jedynie obrona wolności i równości obywateli. Państwo uważa religię za rzecz prywatną obywateli i, określając ustawami zakres wolności kościoła, czuwa nad rozdzieleniem dwóch instytucji.

• Liberalno - socjalny: rola państwa nie ogranicza się tylko do działań przeciwko naruszeniom praw podstawowych, ale także do tworzenia warunków efektywnego wykonywania tych praw (f. pozytywna). Państwo wykazuje zaangażowanie w kwestiach ochrony uznawanych powszechnie wartości.

Modele regulacji prawnej zw. wyznaniowych:

• Państwo nie interesuje się formami organizacyjnymi związków wyznaniowych. Jeżeli chcą one brać udział w obrocie cywilno - prawnym, muszą przybrać formy organizacyjne przewidziane przez ustawodawstwo państwowe.

• Państwo opracowuje specjalne prawo o stowarzyszeniach dla zw. wyznaniowych (np. francuska ustawa o rozdziale z 1905). Przewidywała ona stworzenie specjalnych stowarzyszeń kultowych, łatwych do założenia, posiadających status określający szczegółowo strukturę organizacyjną oraz osobowość prawną. Również prawo radzieckie (z 1929) regulowało sytuację prawną podstawowych jednostek organizacyjnych zw. wyznaniowych.

• Państwo godzi się, by zw. wyznaniowe uczestniczyły w obrocie cywilnoprawnym pod własną formą organizacyjną, o ile spełnią one pewne warunki podyktowane przez państwo.

Sytuacja prawna zw. wyznaniowych w systemie rozdziału:

• Gwarancja swobody wypełniania funkcji religijnych (organizowanie uroczystości, święcenie kapłanów, propagowanie wiary itp.). Gdy występuje sprzeczność między świeckim charakterem państwa a wolnością sumienia i wyznania jednostki, przewagę winny uzyskać uprawnienia płynące z tej drugiej.

• Równouprawnienie. Wyposażenie zw. wyznaniowych w jednakowe prawa, samodzielność i ochronę

• Prywatnoprawna forma zw. wyznaniowych. Przestają wypełniać funkcje publiczne; zakazy stawiane wobec ich duchownych nie są sankcjonowane przez prawo państwowe

• Uprawnienia majątkowe. Prawo do posiadania, własności i rozporządzania mieniem ruchomym i nieruchomym.

• Zakaz subwencji państwowych. Zw. wyznaniowe powinny być utrzymane przez ich członków.

• Prawo do autonomii i samorządności. Samodzielne ustalanie struktury wewnętrznej.

• Prawo wewnętrzne zw. wyznaniowych posiada moc tylko wewnątrz organizacji. Powstaje ono w sposób niezależny od państwa.

• Oddzielenie sfery działania instytucji państwowych i kościelnych. Dopuszczalna jest jednocześnie wzajemna współpraca, w zakresie opartym o zawarte dwustronne umowy.

WOLNOŚĆ SUMIENIA I WYZNANIA W SYSTEMIE ROZDZIAŁU

System rozdziału jest najlepszą gwarancją zachowania wolności sumienia i wyznania. Państwo świeckie nie jest zainteresowanie popieraniem którejś z religii, uważając, że przekonania światopoglądowe jednostek to ich prywatna sprawa. Państwo nie ocenia obywateli zależnie od wyznania.

AMERYKAŃSKI MODEL ROZDZIAŁU

USA były pierwszym państwem, w którym powstała idea rozdziału kościoła od państwa. Przyczyny: wielki pluralizm kulturowy i konieczność zapobieżenia konfliktom powstających na tle różnic religijnych. Tendencja do zerwania z europejskim modelem państwa wyznaniowego (choć pierwsze kolonie miały taki charakter). Pierwszą kolonią hołdującą zasadzie rozdziału była Rhode Island Rogera Williamsa. Później idea ta znalazła zwolenników w innych koloniach (Virginia - Karta Praw z 1776).

Akty normatywne: Konstytucja Stanów Zjednoczonych z 17 IX 1787 oraz Pierwsza Poprawka do Konstytucji z 21 IX 1789. W konstytucji jedynym zapisem dotyczącym wiary był paragraf mówiący, że obejmowanie urzędów nie może być uzależnione od wyznania wiary. Katalog praw i wolności należnych każdemu obywatelowi został uchwalony później w formie dziesięciu poprawek; wg nich Kongres nie może ustanowić prawa respektującego religię oficjalną ani zabronić swobody praktyk religijnych (dwie klauzule). Po ratyfikacji pierwszej poprawki problem - czy dotyczy tylko rządu federalnego, czy całych Stanów (przesądza to dopiero XIV poprawka z 1868). Natomiast rola dookreślenia i interpretacji przypada Sądowi Najwyższemu.

Wg Sądu pierwsza klauzula mówi o wprowadzeniu rozdziału kościoła od państwa, zakaz jakiejkolwiek ingerencji w sprawy wewnętrzne kościołów oraz zagwarantowania im niezależności od państwa. Władze państwowe nie mogą ustanawiać jakichkolwiek bytów społecznych o charakterze religijnym. Tworzenie nowych kościołów i przynależność do istniejących należy do inicjatywy wyznawców.

Państwo traktuje kościoły jako korporacje prawa prywatnego (które cieszą się pewnymi przywilejami w prawie podatkowym - działalność na cele kultu jest zwolniona z podatku dochodowego). Orzeczenie SN z 1947 stwierdza, że ani władze stanowe, ani federalne nie mogą ustanowić kościoła, a więc gwarantować prawem pomocy jednej lub wszystkim kościołom, nie mogą też nakładać podatków na instytucje kościelne lub działalność religijną. Z kolei orzeczenie z 1970 mówi o możliwości zwolnienia nieruchomości kościołów z opodatkowania.

Przywileje: Kościoły w USA mogą prowadzić działalność związaną z kultem oraz nauczaniem i wychowaniem. Instytucje kościelne prowadzą szkoły prywatne wszystkich stopni. Szkoły takie są subsydiowane w następującej materii przez państwo: dowozu, kwestii zakupu podręczników, uprawnienie odliczenia od podatku dochodowego wydatków na czesne w szkole kościelnej oraz zakup podręczników i pomocy naukowych.

Sąd Najwyższy opowiedział się przeciwko wprowadzeniu religii czy odmawianiu wspólnej modlitwy w szkołach publicznych (niezgodność z Pierwszą Poprawką). Orzeczenia z 1981 i 1990 wprowadzają pewną zmianę, zezwalając na organizowanie przez uczniów publicznych szkół średnich i uniwersytetów stowarzyszeń dla celów religijnych.

Nie jest sprzeczna z konstytucją zasada opłacania przez państwo kapelanów: w wojsku, policji, więzieniach, Białym Domu, Kongresie itp. Tak samo przysięga składana na Biblię w sądach czy przy obejmowaniu urzędów. Na oznaczenie tego rodzaju praktyk używa się określenia civil religion (religia chrześcijańska uważana jest w USA za wspólne dziedzictwo narodu amerykańskiego).

FRANCUSKI MODEL ROZDZIAŁU

Jest to rozdział nacechowany wrogością wobec religii i kościoła, a powstał w czasie Rewolucji 1789 - 1795 i przetrwał - z pewnymi zmianami - do czasów najnowszych. Przyczyny jego powstania:

• Ideologia liberalna oparta na oświeceniowym racjonalizmie (głosząca z jednej strony koncepcję absolutnej wolności jednostki ludzkiej, a z drugiej ideę suwerenności ludu. Powstałe państwo ma jedynie ochraniać prawa człowieka i zabezpieczyć przed uciskiem ze strony Kościoła).

• Walka z monarchią absolutną, mocno powiązaną z Kościołem Katolickim

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 26 VIII 1789: art. 10 zawierał gwarancję wolności sumienia i wolności religijnej (żaden obywatel francuski nie mógł być prześladowany ze względu na wyznanie).

2 XII 1789 państwo przejęło wszystkie dobra kościelne. 13 II 1790 uchwalono, że państwo nie uznaje ślubów zakonnych jako niezgodnych z zasadą wolności człowieka. 12 VII 1790 uchwalono konstytucję cywilną duchowieństwa - wprowadza ona nowy podział Kościoła we Francji (bez jakiegokolwiek porozumienia ze Stolicą Apostolską), obsadzanie stanowisk biskupów i proboszczów w drodze wyboru, utrzymanie duchowieństwa ze skarbu państwa. Następnie ograniczono prawa tych duchownych, którzy odmówili przysięgi na ową konstytucję.

Taka polityka spotkała się ze zdecydowanym sprzeciwem duchowieństwa. W odwecie państwo uchwaliło 18 IX 1794, że Republika Francuska nie będzie wydawać żadnych pieniędzy na sprawowanie kultu. Wreszcie 21 II 1795 Konwent wprowadził ustawę o rozdziale Kościoła od państwa. Obejmowała 12 artykułów: gwarancja prawa do niezakłócania z zewnątrz kultu religijnego, całkowita neutralność państwa wobec religii, odmowa jakiegokolwiek jej finansowania ze strony państwa, wynajmowania budynków na cele kultu i zamieszkania duchownych, uznania jakiejkolwiek osoby, której zadaniem jest sprawowanie kultu, zabroniono występowania publicznie w stroju duchownym, umieszczania symboli religijnych w miejscach publicznych.

Powyższe postanowienia nie były próbą zagwarantowania wolności, ale były środkiem walki z religią chrześcijańską, zaś ich ideą przewodnią było usunięcie religii z życia publicznego (religia sprawą prywatną każdego obywatela, bez wpływu na życie publiczne). Kościół w swej działalności miał być całkowicie uzależniony od państwa.

Rządy Napoleona zerwały z systemem rozdziału, wprowadzając trzy religie oficjalne: katolicką, protestancką i mojżeszową. Do polityki separatystycznej powróciła Komuna Paryska, której dekrety dotyczyły: laicyzacji szkolnictwa, zakazu zakładania zakonów oraz prowadzenia przez nie szkół i działalności duszpasterskiej.

Na początku XX wieku ostrą walkę z Kościołem podjęła francuska lewica, stawiając wymóg, by zakony dla działalności uzyskiwały zgodę najwyższego trybunału - Conseil d'Etat (który wydawał ją bardzo rzadko). Ustawa z 5 XII 1905 wprowadza rozdział Kościoła od państwa. Pozbawiono Kościół osobowości prawnej, przestano finansować wydatki związane ze sprawowaniem kultu. Jedyną legalną formą działalności Kościoła stały się stowarzyszenia kultu, powoływane jako stowarzyszenia zarejestrowane przez władze państwowe; miały one być zarządzane wspólnie przez osoby świeckie i duchowne na zasadzie równości. Gdy na takie rozwiązanie nie zgodził się Kościół, zarząd nad jego majątkiem przejęły władze państwowe.

Taka wroga polityka została załagodzona po II WŚ. Wprawdzie ustawa z 1905 ciągle obowiązuje, to zmieniono jej interpretację. Pius XI w 1924 zgodził się na uznanie stowarzyszeń kultu pod warunkiem, że będą one respektowały władzę biskupa, czyli miały charakter stowarzyszeń diecezjalnych (ale podlegających woli państwa). Ustawa z 1929 zezwoliła diecezjom na rozporządzanie dobrami materialnymi, z 1942 zezwoliła na otrzymywanie darowizn i zapisów.

Na terenie tzw. Starej Francji ustawa z 1905 pozbawia kościołów osobowości prawnej. Aby założyć stowarzyszenie kultu należy spełnić następujące wymogi:

• określić jego granice terytorialne

• podać liczbę członków pełnoletnich (min. 7 dla liczby mieszk. do 1000, 15 do 20 tys., 25 dla ponad 20 tys.)

• podać przedmiot, nazwę stowarzyszenia, siedzibę, dane osób wchodzących do zarządu, statut oraz sposób wprowadzania zmian w statucie.

Obowiązuje nadal zakaz nauczania religii w szkołach (ustawa z 1905 oraz dekret z 1974). W drodze wyjątku można nauczać religii po zajęciach, na wyraźne życzenie rodziców i dla dzieci w wieku od 6 do 13 lat. Istnieje tradycyjny jeden dzień wolny od szkoły (środa), w którym dzieci mogą pobierać lekcję religii w kościele. Prawo jednocześnie nie wyklucza istnienia szkół prywatnych, z których wiele prowadzonych jest przez kościoły. Dwa układy dla szkół prywatnych: zrzeszający, który włącza szkoły prywatne do publicznego systemu szkolnictwa i pod ścisłą kontrolę władz państwowych oraz zwykły, gdzie państwo rezygnuje z nadzoru nad planem szkolnym i pokrywa jedynie koszty uposażenia nauczycieli.

Konstytucja francuska z 28 IX 1958 stwierdza wprost, że Francja jest republiką laicką. Odrębne regulacje prawne dotyczą Alzacji i Lotaryngii (departamentów: Dolny Ren, Górny Ren i Mozela), gdzie obowiązuje tradycyjny podział na religie uznane i nie uznane:

• katolicyzm (konkordat z 1801), prezydent republiki mianuje dekretem biskupów Metzu i Strasbourga oraz koaudiutorów z prawem następstwa (w praktyce dekret zgłaszany jest z bullą papieską nominacyjną).

• Kościół Wyznania Augsburskiego Alzacji i Lotaryngii (artykuły z 1802). Państwo na wniosek kierownictwa Kościoła mianuje przewodniczącego, jednego przedstawiciela świeckiego oraz duchownego inspektora kościelnego wchodzącego w skład pięcioosobowego organu zwierzchniego.

• wyznanie żydowskie (ustawa z 1808, 1831 i rozporządzenie z 1844).

We Francji dwie komórki do spraw wyznaniowych w Generalnej Dyrekcji Administracji MSW:

• Centralne Biuro ds. Wyznań: sprawy organizacji i funkcjonowania wyznań

• Biuro ds. Wyznań w departamentach Dolny Ren, Górny Ren i Mozela.

SYSTEM SEPARACJI SKOORDYNOWANEJ

Nowy system relacji zainicjowany został w Republice Weimarskiej. W konstytucji z 1919 istniał zapis, że nie ma kościoła oficjalnego, co oznaczało wprowadzenie rozdziału między kościołem a państwem. Wyznania religijne mają status stowarzyszeń prawa publicznego. Wszystkim obywatelom zagwarantowano jednocześnie prawo do wolności religijnej. Dwie zasady:

• Każdy Kościół jest podmiotem całkowicie autonomicznym, zdolnym do stanowienia dla siebie norm prawnych i decydowania o działalności na terenie państwa

• Sprawy interesujące obie strony będą rozwiązywane w drodze negocjacji i dwustronnych układów

Poszczególne Landy otrzymały możliwość określenia statusu prawnego stowarzyszeń religijnych. Niektóre wykorzystały to, wydając jednostronne ustawy w sprawach kościelnych (Bawaria, Wirtembergia, Saksonia). Po II WŚ ustawa zasadnicza z 1949 utrzymuje w mocy postanowienia Konstytucji Weimarskiej dotyczące religii. Wszystkie Kościoły mają status stowarzyszeń wyznaniowych. Szereg konkretnych spraw we wzajemnych stosunkach regulują konstytucje poszczególnych landów z poszanowaniem takich, jak: sprawy dotyczące małżeństwa, rodziny, szkoły, wychowania religijnego, opieki socjalnej.

Zapewniona zostaje swoboda praktyk religijnych, wolność sumienia i wyznania, wprowadzenie religii jako normalnego przedmiotu do szkół.

Ćwiczenia (26.03) Polityka wyznaniowa w Polsce

W chwili powstania państwa polskiego na jego terenie obowiązywały prawa trzech zaborców; traktowano to jako tymczasowe rozwiązanie. W Polsce 75% ludności wyznawało katolicyzm (11,2% obrządek greckokatolicki, 10% prawosławie, 10% wyznania mojżeszowego, 3,7% ewangelików).

Podstawy konstytucyjne: zapisy konstytucyjne stanowiły kompromis między stanowiskiem lewicy (system rozdziału) a prawicy sejmowej (powiązanie). Konstytucja marcowa gwarantowała równość wobec prawa bez względu na wyznanie, prawo publicznego i prywatnego wyznawania obranej religii, jej zmiany (raczej iluzoryczne), zrzeszania się w celach religijnych, nieujawniania swych przekonań. Jednocześnie wolność sumienia i wyznania ograniczana była przez wprowadzenie obowiązkowej nauki religii w szkołach utrzymywanych przez państwo (uczeń szkoły średniej nie mógł otrzymać świadectwa dojrzałości bez oceny z religii). Również obywatele bezwyznaniowi byli poszkodowani (odmawiano im rejestracji aktów stanu cywilnego).

Konstytucja wprowadziła podział na związki wyznaniowe prawnie uznane i nie uznane. Uprzywilejowaną pozycję posiadał Kościół katolicki, cieszył się też większą niż inne związki autonomią. Położenie innych związków regulowane być miało na drodze ustawowej. Prawnie uznane związki wyznaniowe cieszyły się następującymi uprawnieniami: prawo urządzania publicznych nabożeństw, samodzielnego prowadzenia spraw wewnętrznych, posiadania majątku i funduszów, nauczania religii w szkołach państwowych.

Konstytucja kwietniowa powtórzyła zakres uprawnień z marcowej; usunięto jedynie inwokację oraz nakaz zobowiązujący państwo do niesienia „pociechy religijnej” osobom będącym w zakładach publicznych.

KONKORDAT Z 10 II 1925

Pertraktacje rozpoczęły się niedługo po uchwaleniu konstytucji i również nie obeszło się bez sporów między lewicą (będącą przeciwko ratyfikacji) oraz prawicą. Został ratyfikowany przez Sejm 27 III, Senat 23 IV. Stolica Apostolska podpisując konkordat dążyła do przeciwdziałania wprowadzeniu systemu rozdziału Kościoła i państwa. Państwo polskie dążyło zaś do zwiększenia swej pozycji w stosunkach międzynarodowych oraz do uznania granic.

Przywileje Kościoła: Kościół otrzymywał szeroką autonomię, swobodne wykonywanie władzy duchowej i jurysdykcji oraz administracji swymi sprawami i majątkiem zgodnie z prawem boskim i kanonicznym. Potwierdził strukturę organizacyjną Kościoła i podział na trzy obrządki: łaciński, greckokatolicki, ormiański. Biskupi, duchowni i wierni mogli bezpośrednio porozumiewać się ze Stolicą Apostolską. Biskupi mogli ogłaszać swoje nakazy i listy pasterskie bez żadnej kontroli ze strony państwa. Państwo otaczało sam Kościół i duchownych swą opieką (zyskiwali oni zwolnienie ze służby wojskowej). Nauka religii była obowiązkowa we wszystkich szkołach prócz wyższych. Dobra kościelne nie mogły być odebrane bez zgody władz kościelnych. Osoby prawne kościelne miały prawo do wszystkich majątków ruchomych i nieruchomych jakie posiadały na obszarze państwa. Państwo zapewniło też Kościołowi specjalny rodzaj odszkodowania za dobra odebrane przez zaborców, posiadający formę rocznego uposażenia. Duchowni otrzymali również specjalne przywileju w przypadku wdrożenia przeciw nim postępowania karnego.

Przywileje państwa: Stolica Apostolska miała dostosować granice diecezji i prowincji kościelnych do granic państwa (28 X 1925, bulla Vixdum Poloniae unitas). Żadna część RP nie mogła być zależna od biskupa, którego siedziba była za granicą. Państwo mogło wnosić weto przeciwko proponowanym kandydatom na biskupów (ustami Prezydenta). Biskupi mieli składać przysięgę Prezydentowi. Władze mogły również sprzeciwić się określonej nominacji, jeżeli działalność delikwenta była sprzeczna z bezpieczeństwem państwa.

Pełna realizacja konkordatu wymagała jeszcze sporo pracy w postaci odpowiednich ustaw i rozporządzeń. Pojawiały się rozbieżności, które w efekcie doprowadziły do niewykonania niektórych postanowień.

Uprawnienia kościoła:

• Prawa wynikające z wolności wyznania: prawo do wyznawania w sposób publiczny swej wiary, urządzania zbiorowych i publicznych nabożeństw.

• Autonomia: art. 114 konstytucji marcowej przewidywał, że Kościół rządzi się własnymi prawami, co niektórzy autorzy interpretowali jako postawienie znaku równości między prawem państwowym a kanonicznym.

• Samorządność: Kościół katolicki otrzymał szeroki zakres samodzielności w kierowaniu sprawami wewnętrznymi.

• Kształcenie duchownych: zakłady kształcące duchownych dzieliły się na seminaria diecezjalne i zakonne, dodatkowo podzielone na niższe (w zakresie szkoły średniej) i wyższe (6 lat). Wydziały teologii katolickiej istniały też na uniwersytetach w Warszawie, Lwowie, Wilnie i Krakowie.

• Osobowość prawna: Kościół otrzymał prawo samodzielnego przyznawania, na podstawie przepisów prawa kanonicznego, określonym instytucjom kościelnym i zakonnym osobowości prawnej.

• Uprawnienia majątkowe: w posiadaniu Kościoła znajdowało się ok. 400 tys. ha ziemi ornej i lasów. Mimo, że konkordat decydował o wykupie tej ziemi na cele reformy rolnej, ziemie te pozostały w stanie nienaruszonym.

• Uprawnienia wynikające z praw i wolności obywatelskich: np. wolność nauczania; Kościół posiadał liczną kadrę nauczycieli i organizatorów zakonnych. W 1937 posiadał 236 prywatnych szkół powszechnych, 59 gimnazjów, 111 zawodowych, 215 internatów, 252 sierocińce, 722 przedszkola.

• Uprawnienie do rejestracji stanu cywilnego obywateli: akty rejestracji sporządzali duchowni (z wyjątkiem byłego zaboru pruskiego).

• Uprawnienia w zakresie prawa małżeńskiego

• Uprawnienie do nauczania religii w szkołach publicznych: obowiązek nauczania religii dla uczniów poniżej 18 roku życia. Konkordat rozszerzył naukę religii katolickiej na wszystkie szkoły publiczne (więc także prywatne posiadające prawa publiczne). W 1926 do religii włączono obowiązkowe praktyki religijne.

• Uprawnienie do prowadzenia cmentarzy

• Uprawnienie do ochrony karnej religii: ochrona karna miała nie dopuszczać do naruszenia uczuć religijnych wierzących. Najsurowiej karano bluźnierstwo przeciwko Bogu, potem lżeniu wyznań, dogmatów, miejsc kultu itp. Przepisy te w praktyce znajdowały odniesienie tylko w stosunku do Kościoła katolickiego.

• Uprawnienie do pomocy państwa (brachium seculare): pomoc władz świeckich przy wykonywaniu dekretów kościelnych w sprawach: destytucji duchownego, poboru różnych opłat na cele kościelne, w wypadkach przewidzianych w ustawach.

• Przywileje duchownych funkcjonariuszy wyznaniowych: podlegali ochronie prawnej na równi z urzędnikami państwowymi, przysługiwały im ulgi w odbywaniu służby wojskowej.

POLITYKA WYZNANIOWA W PRL

Polityka wyznaniowa reżimu komunistycznego charakteryzowała się przekonaniem o negatywnej roli religii w życiu społecznym. Religia była zjawiskiem przejściowym, które wraz z rozwojem systemu miało umrzeć śmiercią naturalną; jej miejsce zająć miał ateizm. Pierwszym przejawem takiego kursu była decyzja TRJN z 12 X 1945 o zerwaniu konkordatu ze Stolicą Apostolską. W ten sposób powstałą lukę władze starały się zapełnić polityką laicyzacji sterowanej, mającej na celu narzucenie społeczeństwu światopoglądu materialistycznego. Zlaicyzowano więc prawo małżeńskie, usunięto symbole religijne z lokali publicznych, ograniczono możliwość nauczania religii, upaństwowiono szpitale i domy opieki społecznej, zlaicyzowano stowarzyszenia kościelne, poddawanie nadzorowi seminariów, ograniczanie praw majątkowych Kościoła. Takie działania sprzeczne były z duchem konstytucji z 1952 roku, proklamującej rozdział kościoła od państwa.

Postawa Kościoła: przyjął on stanowisko, że państwo i Kościół winny, w dążeniu do jednego celu - dobra wspólnego osoby ludzkiej - respektować odmienność swoich zadań. Jednakże taki dialog z partią komunistyczną okazał się niemożliwy do przeprowadzenia. Władze państwowe szybko przystąpiły do działań zmierzających do ograniczenia praw Kościoła; próbowały go sobie podporządkować.

Prześladowania: W ślad za zerwaniem konkordatu szły próby ograniczenia kontaktów między Stolicą Apostolską a Kościołem w Polsce. Władze państwowe zorganizowały grupy księży patriotów. Reżyserowano procesy, mające ośmieszyć duchownych. Wreszcie aresztowano duchownych i znęcano się nad nimi fizycznie. 9 II 1953 władze wydały dekret o obsadzaniu duchownych stanowisk kościelnych (każda zmiana musiała być zaakceptowana przez władze). Odpowiedzią Kościoła był ostry protest Episkopatu (Nos possumus). Wcześniej, bo w latach 1947-49 przeprowadzono skuteczny atak przeciw stowarzyszeniom kościelnym, które miały poddać się szczegółowej kontroli i rejestracji.

Obrona prawa do nauczania religii: program laicyzacji sterowanej zmierzył przede wszystkim do narzucenia młodemu pokoleniu światopoglądu ateistycznego. Wbrew gwarancjom z aktu Porozumienia (1950), państwo rozpoczęło usuwanie religii ze szkół; proces ten zakończono ostatecznie ustawą z 15 VII 1961. Odpowiedzią Kościoła było organizowanie nauczania religii poza szkołą w punktach katechetycznych.

Obrona praw do prowadzenia szkół: w latach '50 państwo prowadziło systematyczną akcję likwidacji szkół prowadzonych przez Kościół (ostateczna likwidacja - ust. 1961). Trudności napotykał KUL; zlikwidowano wydziały teologiczne na UW i UJ, ale w 1955 utworzono Akademię Teologii Katolickiej w Warszawie.

Obrona praw do działalności charytatywnej: zaraz po wojnie Kościół rozwijał bardzo ożywioną działalność za pomocą Caritasu. W 1950 został on upaństwowiony. Ciężar prowadzenia działalności charytatywnej przeniesiono na struktury diecezjalne i parafialne.

Obrona praw majątkowych: władze upaństwowiły fundacje w 1952, nieruchomości w 1950. Na ziemiach Zachodnich i Północnych przekazano Kościołowi nieruchomości dopiero w 1973.

Obrona praw człowieka, rodziny i narodu: Kościół stanął w obronie praw człowieka i narodu wobec faktów łamania ich przez panujący reżim. Demaskował niesprawiedliwość, pełnił funkcję krytyczną i wychowawczą. W latach '50 i '60 jedynym autorytetem w Polsce publicznie występującym w obronie tych praw był prymas Wyszyński. Kościół występował z postulatem prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie ze swymi przekonaniami religijnymi, prawa do posiadania odpowiedniej ilości miejsc kultu, prawa do wypoczynku w niedziele i święta, do uczestniczenia wierzących w życiu zawodowym i politycznym. W 1956 wpuszczono do Sejmu grupę 5 posłów katolickich z koła „Znak”.

Konstytucyjne podstawy ustawodawstwa wyznaniowego: wyrażone w ustawie zasadniczej z 22 VII 1952:

• Wolność sumienia i wyznania. Bardziej skupiano się na granicach tych wolności, niż na ich istocie (np. zabraniały zmuszania lub powstrzymywania od brania udziału w obrzędach religijnych, szerzenia nienawiści czy pogardy, nadużywania tej wolności w celach godzących w interesy PRL. Pełną wolność sumienia i wyznania osiągało się z pełnoletniością. Obowiązki nałożone na jednostkę przez prawo miały pierwszeństwo przed religijnymi).

• Swoboda wypełniania funkcji religijnych przez związki wyznaniowe. Związki wyznaniowe rozumiane są jako organizacje społeczne powoływane do zaspokajania potrzeb religijnych wyznawców (konstytucja nie precyzowała pojęcia potrzeb religijnych; panowała jednak interpretacja zawężająca ją tylko do spraw kultu i katechezy, eliminując działalność charytatywną, oświatową itp.).

• Równouprawnienie obywateli bez względu na wyznanie. Konstytucja nie wprowadziła żadnych gwarancji instytucjonalnych dla tego zapisu. W rzeczywistości obsadzanie wielu stanowisk uzależnione było od wyznawania światopoglądu ateistycznego.

• Rozdział kościoła i państwa. Zasada sformułowana bardzo abstrakcyjnie, nie wskazywała na żadne konsekwencje szczegółowe i pozwalała na swobodną interpretację przez organy państwa. Główną konsekwencją wprowadzenia tej zasady była laicyzacja państwa.

• Ustawowa forma regulacji prawnej zw. wyznaniowych

ROLA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W PROCESIE PRZEMIAN

Inicjatywa dialogu między rządem a Episkopatem Polski wyszła od bpa Zygmunta Choromańskiego. W lipcu 1949 rozpoczęła pracę komisja mieszana złożona z 6 osób. Doprowadziła ona do podpisania 14 IV 1950 Porozumienia między Rządem Rzeczypospolitej a Episkopatem Polski. Miało ono gwarantować Kościołowi warunki do pełnienia misji względem narodu, a władzom poparcie ze strony Kościoła. Władze szybko jednak zaczęły łamać jego postanowienia. Aresztowanie 25 IX 1953 prymasa Wyszyńskiego zerwało dialog (do 1956 roku). 8 XII 1956 podpisano małe porozumienie, w którym Episkopat udzielił poparcia polityce destalinizacji, a władze państwowe powtórzyły to, co obiecały w 1950. W miarę dobre stosunki zostały jednak znów zerwane w 1959 i taki stan rzeczy utrzymał się do 1980 roku. Wówczas Komisja na nowo podjęła swą pracę, obradując nad wieloma zagadnieniami (m.in. nowe akty normatywne dot. działalności kościołów w Polsce). W 1987 powołano organ kościelny pod nazwą Komisja Mieszana przedstawicieli Stolicy Apostolskiej i Episkopatu Polski, która podjęła pracę nad przygotowaniem:

• Konwencji dot. wznowienia stałych stosunków ze stolicą apostolską

• Ustawy określającej status Kościoła Katolickiego w Polsce. Takie ustawy pojawiły się 17 V 1989.

DROGA DO KONKORDATU

Negocjacje nad nowym konkordatem zostały podjęte po nawiązaniu tymczasowych stosunków dyplomatycznych między Stolicą Apostolską a Polską Ludową w 1974. Teks konkordatu jest jednak wynikiem rokowań podjętych po odzyskaniu przez Polskę pełnej suwerenności i nawiązaniu stałych stosunków dyplomatycznych ze Stolicą w 1989.

Konkordat składa się z następujących części:

• Preambuły. Przedstawione są w niej motywy, jakimi kierowały się obie strony. Zawarto motyw polityczny (chęć trwałego uregulowania wzajemnych relacji), socjologiczny (większość społeczeństwa to katolicy), historyczne (rola Kościoła w dziejach Polski, wkład papieża), aksjologiczny (godność osoby ludzkiej i jej prawa).

• 29 artykułów. Art. 1 - podstawowe zasady. Państwo i Kościół są w swojej dziedzinie niezależne i autonomiczne; oznacza to zerwanie z próbami podporządkowania sobie jednej strony przez drugą. Art. 2 - stosunki dyplomatyczne. Art. 3 - swoboda wzajemnych kontaktów (państwo gwarantuje Kościołowi swobodę kontaktów ze Stolicą Apostolską). Art. 4 - osobowość prawna kościoła. Uznanie przez państwo osobowości prawnej Kościoła jako całości oraz osobowości odrębnych jednostek organizacyjnych i terytorialnych. Art. 5 - autonomia Kościoła. Gwarancja swobodnego i publicznego pełnienia jego misji, z prawem administrowania własnymi sprawami. Art. 6 - tworzenie nowych struktur kościelnych. Art. 7 - swobodne obsadzanie urzędów kościelnych. Art. 8 - Wolność kultu. Wolność w zakresie realizowania kultu publicznego, nienaruszalność kościołów, cmentarzy itp., możliwość przeznaczenia tych miejsc na inny użytek tylko z ważnych powodów, możliwość sprawowania kultu publicznego również poza tymi miejscami, jeżeli jest to zgodne z prawem. Art. 9 - święta kościelne; Art. 10 i 11 - Małżeństwo i rodzina. Zagwarantowana została możliwość uznania skutków cywilnych zawarcia małżeństwa kanonicznego pod warunkiem, że między stronami nie ma przeszkód wynikających z prawa polskiego, istnieje zgoda nupturientów oraz fakt zawarcia małżeństwa zostanie wpisany w aktach stanu cywilnego. Art. 12 - 15: szkoły i nauczanie religii. Nauczanie religii w szkołach publicznych jest zagwarantowane przez państwo zgodnie z wolą zainteresowanych. Kościół ma prawo do zakładania własnych placówek (w tym uczelni wyższych); państwo gwarantuje dotacje dla szkół katolickich. Art. 16 - duszpasterstwo wojskowe. Art. 17 - duszpasterstwo w zakładach zamkniętych. Art. 18 - duszpasterstwo mniejszości narodowych. Art. 19 - prawo wiernych do stowarzyszania się. Art. 20 - środki masowego przekazu. Art. 21 i 22 - działalność misyjna i opiekuńcza. Art. 23 - prawa majątkowe. Art.24 i 25 - budownictwo sakralne i kościelne, ochrona zabytków. Art. 26-29: normy końcowe.

Ćwiczenia (02.04) Miejsce Stolicy Apostolskiej na arenie politycznej świata

PODMIOTOWOŚĆ MIĘDZYNARODOWA

Nietypowość podmiotowości Stolicy Apostolskiej wynika z dwóch źródeł: jej powiązania z Kościołem katolickim jako uniwersalną społecznością religijną oraz z miniaturowym państwem - Państwem Miastem Watykańskim. Podmiotowość SA ukształtowała się w drodze długotrwałej praktyki międzynarodowej. Jej zakres: zdolność do zawierania umów mnar., utrzymywania stosunków dyplomatycznych, pełnienia roli mediatora.

W myśl kan. 361 KPK Stolica Apostolska oznacza: Biskupa Rzymu oraz Kurię Rzymską (zespół organów pomocniczych, Sekretariat Stanu). SA i Kościół katolicki posiadają osobowość moralną w PK, zaś o ich podmiotowości mnar. decydują inne byty wyposażone w osobowość publicznoprawną w stosunkach mnar.

Ewolucja podmiotowości: należy wyróżnić trzy etapy.

Etap pierwszy: od Konstantyna Wielkiego do 1870 roku (aneksji Rzymu przez państwo włoskie). Od upadku Cesarstwa Rzymskiego wzrasta nie tylko religijna, ale i polityczna pozycja papieża. Nadanie terytorium zwanego Patrymonium Świętego Piotra przez Pepina Małego dało początek Państwu Kościelnemu. Przez długi czas toczyła się walka o władzę między papieżami a cesarzami, zakończona rozdziałem (władza świecka cesarza i duchowa papieża); po rozpadzie chrześcijańskiego cesarstwa rzymskiego powstało wiele państw, których władcy przypisywali sobie suwerenność doczesną, zaś duchowa pozostała w rękach papieża. Prócz tego sprawował też władzę świecką (nas Państwem Kościelnym).

Etap drugi: od 1870 do Paktów Laterańskich w 1929. Po włączeniu do państwa włoskiego SA została pozbawiona terytorium (istotnego elementu istnienia państwa). Pozostała jednak podmiotem prawa mnar., bodaj jedynym, który nie posiadał swojego państwa (przewidywały to włoskie Ustawy Gwarancyjne z 13 V 1871).

Etap trzeci: zainicjowany przez Pakty Laterańskie, gdzie w praktyce potwierdzenie znalazła zasada, iż SA jest podmiotem prawa mnar. Dodatkowo w tekście samych paktów zawarto formułę, przyznającą SA tą podmiotowość jako atrybut należący do jej natury prawnej, potwierdzony w praktyce oraz zgodny z wymogami misji pełnionej przez Kościół. Dla potwierdzenia tej suwerenności duchowej utworzone zostało Państwo - Miasto Watykańskie (aby zapewnić SA „absolutną i widzialną niezawisłość”).

Stolica Apostolska a Państwo-Miasto Watykańskie: są różne relacje na temat wzajemnych relacji.

• Koncepcja monistyczna. Po stworzeniu PMW istnieje nadal tylko jeden podmiot w stosunkach mnar. Różnica co do tego, co nim jest. Wg niektórych rola ta przypada SA, PMW nie spełnia bowiem wszystkich elementów państwa, będąc raczej eksterytorialną enklawą (choć w rzeczywistości posiada ono wszystkie cechy należne państwom: terytorium, ludność, suwerenność, immunitet sądowy i administracyjny, nienaruszalność przestrzeni powietrznej, neutralność). Zwolennicy drugiej wersji koncepcji monistycznej utrzymują, że należy wyróżnić dwie suwerenności - duchową i doczesną. PMW jest przedmiotem podmiotowości mnar. SA (zostało przez nią pochłonięte). Traktat Laterański nie mówi jednak o takiej fuzji dwóch suwerennych bytów. Zwolennicy trzeciej koncepcji mówią, że jedynym podmiotem jest PMW. Nie uznają oni istnienia podmiotowości mnar SA przed 1929. To podejście pomija jednak fakt, że to SA było jedną ze stron Paktów Laterańskich.

• Koncepcja dualistyczna. PMW jest wyposażone w atrybut suwerenności doczesnej, zaś SA posiada suwerenność duchową. Każdy z nich posiada też atrybut podmiotowości publicznoprawnej w stosunkach mnar. Wzajemne stosunki są natomiast unikalną relacją funkcjonalnego związku dwóch podmiotów mnar., które są od siebie całkowicie różne (PMW nie jest natomiast wasalem SA, jak chcą niektórzy, ani nie sprawuje ona wobec niego protektoratu). SA jest personifikacją Kościoła katolickiego, zaś PMW zostało utworzone dla potwierdzenia jej wolności i niezależności w pełnieniu misji duchowej na świecie. SA występuje w sprawach natury duchowej (np. poszanowanie praw człowieka), zaś PMW doczesnej (łączność pocztowa czy satelitarna).

Stolica Apostolska a Kościół Katolicki: SA występuje w ścisłym powiązaniu z Kościołem katolickim jako uniwersalna wspólnota katolicka. Relacje między nimi z punktu widzenia prawa mogą być następujące (dwie koncepcje): albo są to dwa odrębne podmioty tej samej suwerenności duchowej, a więc i podmiotowości publicznoprawnej, albo posiada ją tylko jeden z wymienionych bytów kościelnych (spory o to, który). Wedle KPK Kościół i SA to dwa różne podmioty suwerenności; jednakże nie może to mieć przełożenia na prawo mnar. Najwyższym autorytetem moralnym jest SA jako centralny organ władzy Kościoła

STOSUNKI DYPLOMATYCZNE STOLICY APOSTOLSKIEJ

Do istotnych elementów podmiotowości publicznoprawnej SA należy prawo legacji (czynnej i biernej), tj. ustanawiania stosunków dyplomatycznych z państwami i organizacjami mnar.

Ewolucja legacji czynnej: Praktyka wysyłania przez papieża swych przedstawicieli sięga IV wieku i początkowo dotyczyła stosunków wewnętrznych. Papieże wysyłali swych reprezentantów na sobory oraz do poszczególnych prowincji kościelnych. Pierwszym legatem był Ascholiusz. Od V wieku misję wikariuszy apostolskich pełnili apokryzariusze. Od IX wieku papieże wysyłają swych przedstawicieli do poszczególnych krajów. W XV wieku na arenie mnar. pojawia się stabilizacja w relacjach między Kościołem a poszczególnymi państwami. Praktyka wysyłania stałych przedstawicieli SA zaczęła się od Sykstusa IV (1471-84) i Aleksandra VI (1492-1503). Pierwsi nuncjusze uważani byli za osobistych przedstawicieli papieży a nie SA. W XIX w. nastąpiło ożywienie w stosunkach SA z państwami - Kongres Wiedeński potwierdził prawo głowy Kościoła do aktywności dyplomatycznej. Legaci wykonują swe obowiązki na dwóch płaszczyznach - zewnętrznej (względem państw i innych podmiotów prawa mnar.) oraz wewnętrznej (względem kościołów partykularnych). Sobór Watykański II potępił ich działalność, za bardzo skupiającą się ad extra, za mało zaś na działalności duszpasterskiej.

Legat papieski: legaci papiescy są to mężowie posiadający najczęściej święcenia biskupie, którym papież zleca reprezentowanie go w sposób stały w jakimś kraju lub regionie świata. Nie jest rzeczą bezwzględnie konieczną, by legat posiadał święcenia kapłańskie.

Rodzaje legatów:

Delegat apostolski: stały przedstawiciel papieża, ustanowiony przy episkopacie Kościoła partykularnego określonego kraju czy regionu. Jego misja ma charakter wyłącznie religijny i kościelny. Zazwyczaj ustanawiany w kraju, z którym SA nie ma pełnych stos. dyplomatycznych.

Stały przedstawiciel dyplomatyczny SA wysłany jednocześnie do episkopatu Kościołów partykularnych oraz do państwa i jego władz. Posiada podwójna akredytację i podwójną misję (ad intra i ad extra). Wyróżnia się trzy rodzaje stałych przedstawicieli Stolicy Apostolskiej:

• Nuncjusz apostolski: stały przedstawiciel w randze ambasadora. Kieruje nuncjaturą

• Prowincjusz apostolski: legat w randze ambasadora nie będący dziekanem korpusu dyplomatycznego.

• Internuncjusz apostolski: legat należący do przedstawicieli dyplomatycznych drugiej klasy (czyli do grupy ministrów nadzwyczajnych i posłów pełnomocnych).

Inne nazwy nuncjuszów apostolskich:

• Delegat apostolski i poseł Stolicy Apostolskiej przy rządzie. Pełni funkcje przy episkopacie krajowym oraz przy rządzie państwa, z którym SA nie nawiązała pełnych stosunków dyplomatycznych.

• Regent. Pełni funkcję legata w sposób zastępczy, gdy SA przewiduje dłuższą nieobecność swego przedstawicielstwa.

• Pełnomocnik do spraw zleconych: pełni funkcję legata w na sposób stały lecz zastępczy. Należy do trzeciej kategorii przedstawicieli dyplomatycznych (charge d'affaires). Akredytowany przy MSZ.

• Nuncjusz do spraw nadzwyczajnych: taki tytuł otrzymał legat papieski powołany do kierowania stałym zespołem do spraw kontaktów roboczych, mającym na celu normalizację stosunków między SA a Polską.

• Pełnomocnik do załatwiania pewnych spraw: zastępuje czasowo nieobecnego lub nieurzędującego przedstawiciela misji dyplomatycznej.

• Delegat SA przy organizacji mnar., której Stolica jest członkiem

• Obserwator, który reprezentuje SA przy organizacji mnar, której Stolica nie jest członkiem.

Zadania legatów papieskich:

• Zadania w relacjach wewnątrzkościelnych: zacieśnianie więzów między SA a kościołami partykularnymi państwa pobytu, dążenie do ich rozwoju w dziedzinie wiary, sakramentów, dyscypliny. Przesyłanie informacji o warunkach, w jakich znajduje się Kościół w danym kraju oraz jej interpretowanie. Wspieranie słowem i czynem biskupów, prawo do uczestnictwa w posiedzeniach konferencji biskupów jeżeli otrzyma specjalne zaproszenie lub mandat. Kierowanie procesem informacyjnym dotyczącym kandydatów na biskupów (ilekroć ma być mianowany biskup diecezjalny, legat proponuje SA trzech kandydatów, załączając swoje wotum z opinią). Zajmuje się sprawami dotyczącymi podziału i znoszenia diecezji i prowincji kościelnych. Troszczy się o działania zakonów. Wspomaga działalność apostolatu w zakresie wychowania i pomocy społecznej. Wspiera kontakty ekumeniczne między Kościołem katolickim a innymi wspólnotami.

• Zadania w relacjach z państwem: popieranie i ożywianie kontaktów między państwem przyjmującym a S.A. Zwraca uwagę na poszanowanie wolności religijnej. Prowadzenie rokowań w sprawach dotyczących relacji między Kościołem i przyjmującym państwem. Legat nie występuje jako przedstawiciel obcego państwa, ale jako przedstawiciel zwierzchniej władzy Kościoła Katolickiego.

Przywileje legatów papieskich:

• W relacjach wewnątrzkościelnych: Podstawowym przywilejem jest wyjęcie spod jurysdykcji ordynariusza miejscowego. W siedzibie swojej misji uprawnienia dotyczą: udzielania kapłanom upoważnienia do słuchania spowiedzi, korzystania z własnych kompetencji, wykonywania aktów kultu i ceremonii liturgicznych. Legat może we wszystkich kościołach w granicach jego misji pełnić funkcje liturgiczne. Ma prawo do precedencji przed arcybiskupami i biskupami (ale nie przed kardynałami i patriarchami Kościołów Wschodnich na ich terytorium).

• Przywileje dyplomatyczne: legaci i personel misji korzystają z immunitetów dyplomatycznych. Przywilej nietykalności osobistej (obejmuje również pomieszczenia misji oraz jej środki transportu, archiwa, środki łączności). Przywileje skarbowe (zwolnienie z podatków i wszelkich opłat i podatków). Przywilej sądowy (karny i cywilny) oraz administracyjny. Przywilej celny (zakaz rewizji bagażu osobistego). Przedstawiciel SA w randze nuncjusza apostolskiego posiada status dziekana korpusu dyplomatycznego.

STOLICA APOSTOLSKA A SPOŁECZNOŚĆ MNAR.

SA nie stoi z boku współczesnego procesu cywilizacyjnego, jakim jest powstawanie i rozwój organizacji mnar. Uczestniczy w ich pracach w różnej formie. Poparcie dla ich rozwoju zostało wyrażone w czasie Soboru Watykańskiego II w V rozdziale Konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym. SA od dawna wzywała do stworzenia takiej organizacji, która służyłaby zachowaniu pokoju między narodami i rozwojowi wspólnego dobra na drodze współpracy wszystkich państw. O ile z ostrożnością wypowiadał się papież wobec LN, to Jan XXIII, Paweł VI i Jan Paweł II zdecydowanym poparciem obdarzyli ONZ.

Stolica Apostolska a ONZ: na pytanie czy SA może być członkiem tej organizacji, padły różne odpowiedzi. Niektórzy twierdzili, że należy wykluczyć członkostwo SA w ONZ, gdyż prawo takie posiadają tylko państwa; natomiast PMW nie może zostać przyjęte ze względu na swą miniaturowość. Inni obawiali się, że uczestnictwo SA może ograniczyć autonomię ONZ (gdyż papież mógłby wywrzeć nań wpływ przez miliony wyznawców na całym świecie). Obawiano się również uwikłania Stolicy w gierki natury politycznej.

Inni twierdzą natomiast, że nie ma wystarczających argumentów przeciw przynależności SA do ONZ. Obydwie są podmiotami prawa mnar. i wykonują prawo legacji. Ustalając stosunki dyplomatyczne między nimi należałoby przyznać Stolicy pewne egzempcje od takich zobowiązań, które są niemożliwe do pogodzenia z właściwą jej naturą duchową i celami; również ONZ powinna zabezpieczyć swą swobodę działania i autonomię. Wreszcie współpraca między największym autorytetem duchowym (SA) z największym autorytetem politycznym (ONZ) jest bardzo pożądana. Jednakże, co widać, przynależność SA do ONZ nie może być identyczna jak przynależność państw.

Dlatego Stolica nie wyraziła chęci przynależenia do ONZ w charakterze członka. Mimo to od początku obserwowała ONZ oczami obserwatorów ad hoc. Od 1956 miała takiego przedstawiciela na posiedzeniach Rady Społeczno - Gospodarczej Narodów Zjednoczonych w Genewie. Do oficjalnych dokumentów ONZ i Rodziny NZ wprowadzono nazwę Stolica Apostolska w miejsce „Watykan”. Za pontyfikatu Pawła VI doszło do ustanowienia stałego obserwatora Stolicy Apostolskiej w siedzibie ONZ w Nowym Jorku (1964). 1 lutego 1967 stałego obserwatora ustanowiono w Genewie.

Rodzaje przedstawicieli SA.: są trzy rodzaje przedstawicieli SA przy organizacjach mnar.

• Delegat, czyli kierownik misji papieskiej przy organizacjach mnar., których SA jest członkiem. Ma prawo głosowania przy podejmowaniu decyzji. Przebywają przy: AIEA; Wspólnocie Europejskiej w Brukseli; Radzie Współpracy Kulturalnej z Radą Europejską w Strasburgu; Międzynarodowym Komitecie Medycyny i Farmacji Wojskowej; KBWE.

• Stały obserwator, czyli kierownik misji przy organizacji, której SA nie jest członkiem. Nie ma prawa głosu. Działają przy: ONZ, Biuro NZ i Instytucji Wyspecjalizowanych ONZ w Genewie; Biuro NZ w Wiedniu; FAO; IFAD; UNESCO; Organizacja Państw Amerykańskich; Światowa Organizacja Turystyki; Organizacja NZ ds. Rozwoju Przemysłowego; Rada Europy

• Obserwator ad hoc, czyli uczestnik poszczególnych konferencji i kongresów. Działają przy: Międzynarodowym Związku Telekomunikacyjnym; Powszechnym Związku Pocztowym; Światowej Organizacji Własności Intelektualnej; Międzynarodowej Organizacji Telekomunikacji Satelitarnej; Europejskiej Konferencji Zarządców Poczt i Telekomunikacji; Europejskiej Konferencji Łączności Satelitarnej; Międzynarodowym Instytucie Unifikacji Prawa Prywatnego; Międzynarodowej Radzie ds. Zboża.

Stolica Apostolska jest również członkiem szeregu organizacji pozarządowych (Międzynarodowy Komitet Nauk Historycznych, Międzynarodowy Komitet ds. Neutralności Medycyny). Również Państwo Watykańskie partycypuje w randze członka zwyczajnego w takich organizacjach (Międzynarodowy Związek Astronomiczny, Międzynarodowa Rada Archiwów; Światowe Stowarzyszenie Medyczne).

Zadania przedstawicieli SA przy organizacjach: regularne informowanie SA o działalności organizacji, utrzymywanie bezpośrednich kontaktów z sekretariatem i innymi organami danej organizacji; prawo zabierania głosu, czyli udział we wszystkich otwartych konferencjach; delegaci mają prawo głosu; prawo do wejścia i pobytu na terenie siedziby danej organizacji; współpraca z biskupami na terenie tego kraju, w którym organizacja ma swoją siedzibę; popieranie działania międzynarodowych organizacji katolickich.

Ćwiczenia (23.04) zoroastryzm, judaizm, chrześcijaństwo

GENEZA ZOROASTRYZMU

Społeczeństwo: Irańczycy (Persowie, Kurdowie, Tadżycy, Oseci i in.) pochodzą z Azji Środkowej; są najbliższymi krewnymi indoeuropejskich mieszkańców Indii - Ariów. Ariowie przybyli na południe, zasiedlając tereny rozwiniętej już cywilizacji, wzbogacającej najeźdźców. W Persji rządzący Achemenidzi również określali siebie jako Ariów. Spośród irańskich plemion przybyłych na Bliski Wschód, dominującą pozycję zdobyli Medowie [stworzyli państwo zachodnioirańskie na północno-zachodnim krańcu wyżyny irańskiej] oraz Persowie [państwo budowali na bazie nowobabilońskiego, zdobywają władzę dzięki wykorzystaniu konfliktu między wyznawcami bogów Sina i Marduka; zdetronizowano Nabonida, związanego z pierwszymi, a ci drudzy otworzyli bramy Cyrusowi Wielkiemu, królowi perskiemu]. Perskie państwo Achemenidów było wielonarodowościowe i tolerancyjne wobec pomniejszych wyznań. Następnie, po kryzysie władzy i problemami z armią Aleksandra Macedońskiego, rozdrobnioną Persją rządzą Seleucydzi. Po nich pojawili się Partowie (Persowie nazywali ich Sakami, Grecy Scytami). Ich państwo miało luźną strukturę, szybko więc padło łupem Sasanidów (dynastii wywodzącej się z kręgów kapłańskich; szybko stali się fanatycznymi wyznawcami zaratustryzmu).

Kult religijny: rolnicze społeczeństwo podzieliło się na trzy grupy: duchowieństwo, żołnierzy i chłopów. Taki podział wpływał na rozwój wierzeń (animizm, fetyszyzm i kult przodków; politeizm). Głównym przedmiotem czci były elementy przyrody: światło, woda, ziemia i powietrze. Kult światła (astralny) miał dwie postacie: Słońca (czczone przez rolników) oraz Księżyc (czczony przez koczowników). Kult ten znany też u Chaldejczyków w Mezopotamii, Sabejczyków w Arabii. Czczono również upersonifikowane siły przyrody (Mitra, Waruna, Indra).

Wcześnie rozpoczął się proces różnicowania bogów. Główny podział: Ahuramazda (bóstwo dobre) oraz Angromainju (Aryman - bóstwo złe). Źródeł mazdeizmu jako kultu boga Światła i Dobra można szukać w VIII w p.n.e (czczono boga mądrego - Bagamazdę). Natomiast medyjskie plemię magów opracowało rytuał składania ofiar Ahuramazdzie oraz wiele wierzeń własnych (kult ognia, grzebanie szczątków umarłych po ich rozszarpaniu przez dzikie zwierzęta). Trudno określić wyznanie władców achemenidzkich; wiadomo na pewno, że wyznawcą zaratustryzmu był Dariusz I oraz jego syn Kserkses [wprowadził boga Mitrę i boginię Anahitę do królewskiego panteonu starych bóstw]. Kult ten unikał ofiar ze zwierząt, zezwalał na picie odurzającej haomy; symbol Prawdy (ogień) stał się głównym jego punktem. Artakserkeses przyjął kalendarz zaratustriański. Religia ta nie była jednak czczona przez biednych, pozostających w kręgu zabobonu. Innymi tolerowanymi religiami były mitraizm [poświęcona Mitrze, bogowi Słońca i światła, stojącemu na równi z Ahuramazdą] i anahityzm [poświęcona Anahicie, bogini - Jutrzence]. W takich właśnie warunkach rodzi się zaratustryzm.

W historii religii Iranu można wyodrębnić dwie epoki: staroirańską (mazdejsko - zaratustriańską, do połowy VII w.) oraz nowoirańską (muzułmańską, do dziś, zapoczątkowaną najazdem arabskim w poł. VII wieku). Mazdeizm to staroirańska religia, oparta na kulcie Ahuramazdy, zaś zaratustryzm to zreformowany mazdeizm. Natomiast współczesny mazdeizm to parsizm.

Zaratustra: żył na przełomie VII/VI wieku p.n.e., jeszcze przed dynastią Achemenidów. Jego imię to Spitama („ze złotymi wielbłądami”). W wieku 30 lat doznaje pierwszego objawienia (ok. 630 r) i postanawia publicznie głosić swą naukę. Nie znajduje zrozumienia u rodaków. Poparcie znajduje u Wisztapsy (ojciec Dariusza I), którego nawraca na swą wiarę. Religia potem rozszerza się na Azję Mniejszą, Środkową, obszary Grecji i Indii, toczone są wojny z innowiercami (na jednej z nich podobno ginie Zaratustra w wieku 77 lat. Wg innych został zabity przy ołtarzu ognia w 653).

ZAŁOŻENIA DOKTRYNALNE ZOROASTRYZMU

Święta księga Zoroastryzmu - Awesta, spisana przez Dżamaspa (zięcia Zaratustry). Powstała między III a VII wiekiem n.e. Części Awesty:

• Jasna: najstarsza część, zawiera Gathy. Odpowiada obrzędowi haomy (napoju, który piją wierni). Przed spisaniem przekazywana przez stulecia ustnie, składają się na nią modlitwy i teksty liturgiczne.

• Jaszty: hymny poświęcone bóstwom i duchom opiekuńczym mazdaistycznego panteonu

• Widewat: kronika dziejów pierwszych krajów irańskich oraz zasad prawa religijnego. Wspomina się tu o zwierzętach, które należy otaczać czcią (szczególnie koguta i psa). Pies ma w sobie osiem charakterów: kapłana, wojownika, rolnika, muzyka, złodzieja, wilka, kurtyzany i dziecka.

Punktem wyjścia nauk Zaratustry było objawienie wszechmocy, świętości i dobroci Ahuramazdy, które otrzymał od samego pana. Głosił wybór Boga i innych boskich istnień jako wzorzec dla wyznawców (wybór dobra; antywzorem był wybór religii dewów, zła).

Dualizm: ukształtował się właśnie na podstawie ww. dogmatu. Świat został podzielony na dobrych (wybierających Ahumarazdę) i złych (wybierających Arymana). Bogowie mają zastępy aniołów i duchów,a ich królestwa zorganizowane są na kształt ziemskich. Również w świecie materialnym nieustannie walczą ze sobą stworzenia dobre i złe (np. pies - wilk). Człowiek znajduje się niejako na linii frontu, może jednak swobodnie opowiedzieć się po którejś ze stron.

Tendencja monoteistyczna: od początku ograniczała zaratustriański dualizm, gdyż zakłada, iż Ahuramazda pokona Arymana i na świecie zapanuje harmonijny porządek. Tendencja ta z biegiem czasu coraz bardziej przybierała na sile, znajdując odzwierciedlenie w zerwanizmie i parsizmie.

Koncepcja kosmogeniczna: świat został stworzony tylko przez Ahuramazdę, a Aryman jest szkodnikiem. Ziemia to olbrzymia scena boju dwóch potęg - Dobra i Zła. Walczą one o duszę człowieka, zajmującego centralne miejsce we wszechświecie. Prócz pierwotnego, nieśmiertelnego elementu, jakim jest dusza, składa się on z wtórnego, czyli ciała.

Eschatologia: Dusza nie ulega zniszczeniu ze śmiercią ciała, to zaś zmartwychwstanie w dzień sądu ostatecznego i przybierze nowy kształt. Po śmierci dusza człowieka pozostaje przez trzy dni w pobliżu ciała; pod koniec 3 nocy przybywa daena, bliźniaczka duszy odzwierciedlająca uczynki zmarłego (jeżeli nieboszczyk był sprawiedliwy przybywa z wiatrem południowym pod postacią pięknej kobiety o jędrnych piersiach; gdy był niegodziwy przybywa z północy i jest brzydka). Następnie dusza sprawiedliwego przeprowadzana jest przez most Czinwat do raju, tzn. Domu Pieśni (niegodziwiec spada w otchłań, bo most robi się tak cienki, że nie da się po nim iść - trafia do Domu Zła, gdzie dusza musi wypić truciznę).

Koniec świata poprzedzić ma przyjście zbawiciela (Soaszjanta), który narodzi się z dziewicy i przygotuje odpowiednio ludzi, a wszyscy zmartwychwstaną i staną przed sądem ostatecznym.

Cnoty i złe czyny: najwyżej cenione są prawdomówność, niekrzywdzenie innych, lojalność, hojność wobec ubogich i czystość (tak duchowa, jak i fizyczna). Ostro potępiano kłamstwo i oszustwo oraz zaciąganie długów. Brak było nakazów życia ascetycznego, gdyż podstawą pomyślnie rozwijającego się narodu była zdrowa moralnie rodzina.

Nakazem rangi religijnej było utrzymywanie w czystości wody, ziemi i ognia. Nakazem była uprawa roli, hodowla zwierząt domowych, czynności ogrodnicze i melioracyjne, tępienie szkodliwych zwierząt (sług Arymana). Istnieje instytucja spowiedzi, żalu za grzechy przed kapłanem i pokuty (od modlitwy po chłostę). Odrzucono krwawe ofiary. Ważną rolę odgrywał kult ognia - musiał on ciągle płonąć w świątyniach. Istnieje pięć naturalnych ogni: przed Ahuramazdą, w ciałach ludzi, zwierząt i roślin oraz w chmurach i ziemi. Innym obrzędem jest podawanie haomy (napój dający ofiarującemu płodność, zwycięstwo, bogactwo i nieśmiertelność).

Najważniejszym świętem religijnym był Nowy Rok (wiosenne zrównanie dnia z nocą).

Zerwanizm: kult boga Czasu. Twierdzili, że Ahuramazda i Aryman nie są przyczyną sprawczą bytu, a jedynie twory nadrzędnego boga - Zerwana.

Manicheizm: irańska koncepcja czasu - wieczności przedostała się do tej sekty. Jest to religia synkretyczna, zawierająca elementy kosmopolityczne.

Łączna liczba wyznawców zaratustryzmu wynosi około 130 tysięcy (w Iranie 25 tys.). W Indiach mieszka około 80 tys., w USA 25 tys.

GENEZA JUDAIZMU

Założycielem jest Mojżesz, od którego imienia religię tą określa się często mianem mozaizmu lub `wyznania mojżeszowego'. Nazwa Judaizm pochodzi od Judei i Judejczyków. Ewoluując, religia ta z biegiem czasu przybierała różne kształty, aż stała się monoteizmem,

Do okresu niewoli babilońskiej: miejscem powstania religii jest starożytny Bliski Wschód. Początki judaizmu wywodzą się z wierzeń dawnych plemion hebrajskich. Religia ludu Habiri, który pojawił się w Palestynie w XIV w p.n.e. miała u swych korzeni wiele wspólnych cech z wierzeniami dawnych ludów semickich. Głównym bogiem tych plemion był Jahwe, zaś głównym miejscem, w którym oddawano mu cześć (ale jako bogu Jao) były południowe tereny Kananu. Plemiona izraelskie poznały i uznały Jahwe za Boga dzięki dwu wydarzeniom: ucieczce z Egiptu oraz przymierzu u stóp Synaju i wędrówce przez pustynię.

Mojżesz: urodził się w Egipcie i za sprawą Jahwe uniknął śmierci (wrzucono go w koszyku do Nilu, a wyłowiła go córka faraona). Mojżesz był kapłanem i przywódcą swego ludu, założycielem religii i twórcą przymierza miedzy Bogiem a ludem izraelskim. Dzięki jego działalności plemiona izraelskie połączyły się w jeden lud izraelski i zaczęły wyznawać podobne wierzenia.

Po śmierci Mojżesza panowanie Izraela umocniło się pod rządami Sędziów, a następnie królów (Saul, Dawid i Salomon). Ten ostatni zbudował w Jerozolimie pierwszą świątynię - centralne miejsce kultu Boga narodowego. Około 929 r p.n.e. doszło do podziału na dwa oddzielne królestwa: Judę na południu i Izrael na północy. Zagłada Izraela nastąpiła w wyniku napaści asyryjskiej w 721 r p.n.e. Wysiedlona przez Sargona II ludność stworzyła Dziesięć Zagubionych Pokoleń. Juda utrzymała się do 586 r p.n.e. i przez ten okres była jedynym strażnikiem starej tradycji. Gdy jednak stawiło opór Babilończykom, Nabuchodonozor II dwukrotnie zdobył Jerozolimę. W 587 r., gdy uczynił to po raz wtóry, nakazał przesiedlić mieszkańców do Babilonii („niewola babilońska”).

Powstanie monoteizmu jest zasługą proroków, którzy głosili wyższość Jahwe ponad wszystkimi narodami oraz zwalczali wielobóstwo i kult posągów. Pomiędzy działalnością Mojżesza a niewolą babilońską zaszło wiele zmian w judaizmie. Izraelici z ludu koczowniczego stali się osiadłym, system rządów kapłanów i Sędziów został zastąpiony monarchią. Pojęcie związku między Bogiem a ludem uległo takiej zmianie, że Jahwe uznano za władcę określonego kraju. Jednocześnie czczono bóstwa lokalne (np. Baal - bóstwo płodności i burzy, czy też w gwiazdy). Monoteizm żydowski bardzo silnie podkreślał narodowy charakter religii.

W czasie niewoli babilońskiej ustabilizowały się pewne zwyczaje i wierzenia, jak obrzezanie, szabat, kult synagogalny. Kodyfikowano przepisy prawne, rytualne i moralne. Religia mojżeszowa stała się religią społeczności rozproszonej na różnych obszarach.

Od VI w p.n.e. do czasów współczesnych: wygnanie babilońskie skończyło się po około pięćdziesięciu latach, gdy to państwo zostało zdobyte przez Persów (wielu powróciło do ojczyzny, inni pozostali ze względów ekonomicznych). Powracający szybko zbudowali drugą świątynię w Jerozolimie. W odbudowie izraelskiego społeczeństwa dużą rolę odegrali pisarz Ezdrasz oraz namiestnik Nehemiasz. Ezdrasz skupił się na sprawach religijnych, opierając się na prawie zawartym m.in. w Pięcioksięgu Mojżeszowym; Nehemiasz zaś przystąpił do odbudowy murów Jerozolimy i organizacji administracji.

Półsuwerenne państwo żydowskie pozostawało pod władzą perską, przeszło później pod kuratelę Aleksandra Macedońskiego , następnie zaś w ręce dynastii Seleucydów (Antioch IV zniósł kult ofiary w świątyni jerozolimskiej, a w jej miejsce wprowadził kult Zeusa). Następnie doszło do zwycięskiego powstania Judy Machabeusza (do 63 r p.n.e., gdy władzę objęli Rzymianie). Około 37 roku p.n.e. przywłaszczył sobie tron Herod, który wybudował kolejną świątynię. Kolejne powstanie (nieudane) ma miejsce w 70 roku, a cesarz Tytus zdobywa Jerozolimę i pali świątynię. Do dzisiaj zachowała się tylko zachodnia ściana dawnego obmurowania - „ściana płaczu”.

Te powtarzające się nieszczęścia wyzwoliły w ludziach nadzieję, że zjawi się król - zbawiciel, który położy im kres. Syn człowieczy, wg księgi Daniela, miał przyjść pod koniec świata i na sąd ostateczny. Wpływ Zaratustry można odnaleźć też w doktrynie zmartwychwstania, a także w nauce o aniołach i diabłach, szatanie jako przeciwniku Boga, oraz walce między siłami światła i ciemności.

Od zburzenia drugiej świątyni (70 r n.e.) znaczenie Judei (Palestyny) zaczyna maleć na rzecz gmin żydowskich żyjących w diasporze. Mieszkańcy tych ziem byli prześladowani aż do zdobycia ich przez Arabów, którzy w Noem, Mojżeszu, Abrahamie, Dawidzie i Salomonie widzieli przedstawicieli boskiej mądrości i poprzedników objawienia Mahometa. Czcili Jerozolimę jako swoje trzecie święte miasto (tu w miejscu, gdzie kalif Abd-el-Malik zbudował świątynię, Abraham chciał złożyć w ofierze Izaaka). Od zajęcia tych ziem przez Turków w 1517 do roku 1879 (osiedlania się Żydów europejskich), nie nastąpił żaden rozwój kraju.

Talmud: Przez wieki w Jerozolimie rezydowali patriarchowie jako zwierzchnicy Żydów, a na czoło wysunęli się soferim, czyli „uczeni w piśmie”. Wyjaśniali oni zasady Tory i dostosowywali do konkretnych sytuacji życiowych. Po rozproszeniu Żydów rabini Izraela zdecydowali się spisać Torę - około roku 200 powstaje Miszna. Stanowi ona zbiór przepisów dotyczących życia, działania i myślenia obowiązujących każdego Żyda. W ciągu wieków Misznę uzupełniono nowymi komentarzami (spisano je pod koniec piątego wieku i w ten sposób powstała Gemara - „zakończenie”). Miszna i Gemara tworzą razem Talmud, czyli naukę. Funkcjonują dwa Talmudy: palestyński (Jeruszalmi, zamknięty w IV w. i obejmujący jeden tom) oraz babiloński (powstały w diasporze, ukończony około 500 roku; trzykrotnie większy objętościowo).

Grupy: Już pod koniec pierwszego okresu judaizmu wśród Żydów wyłoniły się dwa odłamy. Wywodząca się z warstwy kapłańskiej arystokracja utworzyła ugrupowanie saduceuszy, którzy za obowiązkowe uznali tylko nauki Tory, a odrzucili późniejsze uzupełnienie. Przeciwko nim wystąpili faryzeusze (`oddzieleni'), wywodzący się z warstw średnich. Poza Torą uznawali też Talmud i późniejsze nauki.

Poza tymi dwiema grupami istniała trzecia - esseńczycy, tworzący rodzaj bractwa stosującego w praktyce przepisy prawa i otaczającego swych kapłanów wielkim szacunkiem. Ich ośrodkiem było Qumran w pobliżu Morza Martwego. Podkreślali wszechmoc Boga i predystynację, utworzyli wspólnotę majątkową i żyli w celibacie. Wywarli przemożny wpływ na wczesne chrześcijaństwo.

Rozwój wewnętrzny: z jednej strony Żydzi, którzy masowo osiedlili się w innych krajach, poznali języki, zwyczaje i poglądy z nimi związane. Z drugiej zaś strony wykazali konsekwencję i wytrwałość w zachowaniu swej tradycji wobec często wrogiej postawy otoczenia. W Rosji, Hiszpanii i Niemczech od XII wieku rozwijał się kierunek zwany kabałą, z którego w połowie XVIII wieku wyłoni się chasydyzm.

Pod koniec wieku XIX pojawi się nacjonalistyczny ruch żydowski - syjonizm, którego celem było zgromadzenie całego narodu żydowskiego w Palestynie.

Prześladowania: obecnie najbardziej znamiennym przejawem wrogości do tego narodu jest antysemityzm - mit o żydowskiej „rasie”. Jego skuteczność zależy od trzech czynników:

• W wielu krajach istniała tradycyjna chrześcijańska niechęć religijna wobec Żydów, która przy poparciu ze strony kleru mogła zaowocować prześladowaniami. Na stanowisko duchowieństwa wpływała zaś lokalna specyfika historyczna i uwarunkowania społeczne

• Antysemityzm to ogólny przejaw ksenofobii, marzenie o społeczeństwie „czystym”, jednorodnym

• Podejście do Wielkiej Rewolucji Francuskiej było też odzwierciedleniem podejścia do Żydów: opowiadający się za Rewolucją są zarazem przeciwnikami antysemityzmu, konserwatyści odwrotnie.

ODŁAMY JUDAIZMU

Objawienie zawarte w Biblii akceptuje większość z ponad 14 milionów Żydów na świecie. Różnice występują natomiast w interpretacji Starego Testamentu oraz kwestii przestrzegania zwyczajów i rytuałów. W średniowieczu pojawiły się nowe ruchy: judaizm orientalny, aszkenazyjski [Żydzi z Niemiec, Europy Środkowej i Rosji] oraz sefardyjski [Hiszpania, Portugalia, Grecja, Etiopia]. Odłamy te różnią się obrządkiem, odrębnym językiem potocznym (jidysz). W ramach tych ruchów występowały tendencje do uprawiania kabały, a także ekstatycznej pobożności, będącej podstawą chasydyzmu. Obecny judaizm obejmuje także inne prądy:

• Ortodoksyjny: kierują się religijnym przekazem, żyją wg przykazań Tory i Talmudu. Tora ma pochodzenie boskie, a ich naród zajmuje szczególną pozycję świadka wobec świata (stąd ścisłe trzymanie się nakazów religii). Charakteryzują się szczególnymi ubraniami.

• Konserwatywny: zwolennicy drogi pośredniej. Są zgodni co do centralnego miejsca halachy (prawa żydowskiego), ale bardziej niż ortodoksi uzależniają zmianę przekonań do zmieniających się warunków. Podkreślają historyczny charakter Biblii oraz rolę języka i kultury hebrajskiej dla jedności Żydów. Silnie rozwinięty w USA.

• Reformowany: wychodzi poza przekaz talmudyczny w interpretacji nauki Bożej. Akcentuje etyczny monoteizm w Torze podkreśla znaczenie Ksiąg Prorockich. W synagogach występują instrumenty muzyczne, modlitwa w języku miejscowym, regularne kazania. Nie ma obowiązku przestrzegania koszerności posiłków. Mocno podkreśla duchowe życie wieczne w wierze w zmartwychwstanie, zaś rabini często popierają małżeństwa mieszane.

• Rekonstrukcjoniści: nawołują do ponownego przemyślenia judaizmu, włączając w to kwestie takie jak Bóg, Izrael i Tora, a także instytucje jak synagoga, inaczej postrzegane przez współczesne społeczeństwo. Żyją we wspólnotach, w których rabin nie ma funkcji przywódcy, a doradcy, zaś kobiety i mężczyźni mają takie same prawa.

ZAŁOŻENIA DOKTRYNALNE JUDAIZMU

Judaizm kładzie nacisk na stronę moralną, sprowadzając wszystko do trzech podstawowych zasad:

1. studiowania Tory

2. zachowania przykazań

3. praktykowania miłości bliźniego

Doktryna judaizmu opiera się na Starym Testamencie i Talmudzie. Podstawową zasadą jest wiara w jednego Boga, stwórcy świata i ojca wszystkich ludzi, którzy powinni oddawać mu cześć. Zbawienie osiąga człowiek przez swe uczynki, modlitwę, wypełnianie przykazań i pokutę. Człowiek ma wolną wolę i może czynić dobrze lub źle, z czego jest rozliczany w tym i przyszłym życiu. Żydzi są narodem umiłowanym przez Boga. Z tego narodu wyłoni się Mesjasz, który zbawi ludzkość.

Nie ma ściśle scentralizowanego kultu ani jednolitej hierarchii religijnej. Każda gmina jest samodzielna, a jej funkcjonariuszem jest rabin. Nie ma określonych dogmatów ani wyznania wiary, tylko zasady oparte na Biblii i Talmudzie, usystematyzowane przez Mojżesza Mamonidesa w XI wieku:

1) istnieje Bóg Stwórca 2) Bóg jest jeden

3) Bóg jest bezcielesny 4) Bóg jest wieczny

5) tylko sam Bóg ma prawo do oddawania mu czci 6) prorocy to jego posłańcy, więc trzeba im wierzyć

7) Mojżesz jest największym z proroków 8) Bóg objawił Mojżeszowi prawo na Synaju

9) prawo objawione przez Boga się nie zmieni 10) Bóg jest wszechwiedzący

11) zapłata za uczynki w tym i tamtym świecie 12) należy wierzyć w nadejście Mesjasza

13) należy wierzyć w zmartwychwstanie zmarłych

Przyjęcie tych prawd było warunkiem osiągnięcia zbawienia. Bóg dał też człowiekowi swe przykazania:

1. zakaz oddawania czci innym bogom prócz Jahwe

2. zakaz kultu posągów

3. zakaz nadużywania imienia boskiego

4. przykazanie świętowania szabatu

5. przykazanie szanowania rodziców

6. zakaz zabijania

7. zakaz cudzołóstwa

8. zakaz kradzieży

9. zakaz składania fałszywego świadectwa

10. zakaz pożądania cudzej własności

ESCHATOLOGIA W JUDAIZMIE

We wczesnej epoce wyobrażenie było słabo ukształtowane; za dobre i złe uczynki nagroda lub kara miała spotkać potomstwo. Zmarli wegetowali w świecie podziemnym (szeol). Wiara w zmartwychwstanie pojawiła się w okresie późniejszym, wraz z ideą końca świata i sądu ostatecznego. Od okresu niewoli babilońskiej Żydzi (pod wpływem doktryny Zaratustry) wykształcili sobie pojęcie o przyszłości świata (na podstawie proroctw Izajasza, Ezechiela i księdze Dawida); jego najważniejszymi elementami są: oznaki końca świata, sam koniec świata, wskrzeszenie zmarłych, Sąd Ostateczny, pojawienie się Królestwa Bożego, powstanie nowego świata. Przyjść ma też nowy Mesjasz, który ustanowi państwo pokoju i sprawiedliwości.

GENEZA CHRZEŚCIJAŃSTWA

W epoce starożytnej chrześcijaństwo zetknęło się z trzema systemami kulturowymi, które wniosły doń różne rzeczy: judaizm dał tradycje kultury biblijnej, prawo religijne, obrzędy wtajemniczenia i podstawy ustroju kościelnego, hellenizm dał doskonale przystosowany do wyrażania subtelnych pojęć filozoficznych język grecki, wreszcie Rzym wniósł doskonałą organizację, kulturę prawniczą, łacińską terminologię.

Chrześcijaństwo wyłoniło się na przełomie er, w momencie, gdy chylił się ku upadkowi dawny system niewolniczy, zaś szerzyły kulty misteryjne, wtajemniczenia; ludność Cesarstwa coraz chętniej przyjmowała przeróżne poglądy, takie jak kult Wielkiej Macierzy, Izydy czy Mitry. Żywa też była idea mesjanizmu (głoszona głównie przez esseńczyków).

Nowa religia powstała w Palestynie, w społeczeństwie żydowskim. Wyznawcy nowej wiary byli tam nazywani nazerejczykami. Zaczęli oni wychodzić za krąg żydowski, zdobywając poparcie również w miastach hellenistycznych, a także wśród pogan. To przyczyniało się do zaistnienia wielu niepewności w gminach religijnych, dotyczących kontynuowania praktyk żydowskich: praktyk religijnych, obrzędów, życia w gminach. Niektórzy jednak nie odeszli od nich, pozostając przy synagogach i jej tradycji (tacy żydo -chrześcijanie byli traktowani przez chrześcijan jako heretycy). Stało się to m.in. przyczyną rozejścia się dróg tradycyjnego judaizmu i chrześcijaństwa.

Pierwotni chrześcijanie nienawidzili Rzymu; przyciągali natomiast ludzi ogólnoludzkim charakterem swej wiary i zwracaniem się do wyznawców prostym językiem nędzarzy i wyzyskiwanych. Szybko zaczęły się konflikty z władzą rzymską i okres prześladowań. Od II wieku nienawiść w chrześcijaństwie zastępuje się przebaczeniem i miłością do wrogów, dochodzi do stopniowej likwidacji pierwotnej gminy, opartej na równości, przywódcy chrześcijańscy podporządkowują się prawu rzymskiemu. Czyniąc ustępstwa na rzecz grup posiadających, stało się chrześcijaństwo instrumentem kierowania społeczeństwem i utrzymania stałości istniejącego systemu, a zarazem dorodną platformą do porozumienia między cesarstwem a wyznawcami - nową religią państwową. O chrześcijanach pisać poczynają tacy autorzy, jak Józef Flawiusz czy Korneliusz Tacyt. Kryzys gospodarczy cesarstwa wpłynął na zwiększenie liczby wyznawców - ci, którzy wiele stracili często wstępowali w ich szeregi. Wówczas też (jako że wielu wywodziło się z klasy średniej) odstąpiono od całkowitego potępienia bogactwa.

Nierównomierny był rozwój religii - na wschodzie (Półwysep Bałkański aż po Tygrys) mieszkali ludzie władający greką, co sprzyjało przekazywaniu informacji o Chrystusie. Na zachodzie natomiast dominowała Łacina, ale rozwój przyspieszała z kolei dobra infrastruktura, sieć dróg i panujący pokój. Po 392 chrześcijaństwo zapanowało w całym Imperium Rzymskim.

Siłą napędową chrześcijaństwa była warstwa średnia; jej dobra materialne pozwalały na gromadzenie się wiernych (do IV w. nie było zgody na budowę świątyni). Inną przyczyną sukcesu było posłanie społeczne tej religii, potępiającej pogoń za zyskiem, bogacenie się kosztem biednych, wzywającej do sprawiedliwości społecznej i głoszącej równość wszystkich wobec Boga.

Duży wpływ na rozwój chrześcijaństwa miał św. Paweł, dzięki któremu powstało wiele nowych gmin w Grecji, Macedonii i Azji Mniejszej, a także koncepcja religii ponadnarodowej, uniwersalnej, z Kościołem wykraczającym poza granice etniczne czy polityczne.

Istotnym problemem była odrębność władzy duchowej i świeckiej (dotychczas skupionej łącznie w ręku władcy) oraz idącej za tym potrzeby „podwójnej lojalności”.

Na tempo i kierunki rozwoju chrześcijaństwa wpływ miały również następujące czynniki: kryzys społeczno - gospodarczy, pauperyzacja ludności, rosnące zagrożenie zewnętrzne, próbę sakralizacji władzy przez Dioklecjana, oraz - najważniejszy - edykt mediolański Konstantyna Wielkiego z 313 r., mówiący o wolności wyznawania każdej religii w całym cesarstwie, a następnie Teodozjusza Wielkiego z końca IV w., przyznający chrześcijaństwu uprzywilejowaną pozycję.

ROZŁAM W CHRZEŚCIJAŃSTWIE

Pierwszy podział w historii to podział na chrześcijaństwo przednicejskie i ponicejskie (sobór z 325, który uchwalił dogmat trynitarny). W 395 znika ostatecznie jedność Cesarstwa. Na wschodzie Bizancjum przetrwa do 1453; na zachodzie Rzym pada łupem Wizygotów Alaryka w 410. Powstaje wiele państw barbarzyńskich. Rozdział w łonie chrystianizmu pojawił się najwcześniej między Wschodem a Zachodem. Różnice między nimi występowały zarówno w płaszczyźnie administracyjnej, jak i kulturalnej. Zachód opanowała łacina, Wschód greka.

Wschód: doszło do rozpadu chrześcijaństwa. Spory chrystologiczne, toczone w IV i V wieku między szkołami teologicznymi antiocheńską i aleksandryjską doprowadziły do utworzenia kilku odłamów religii. Drugim czynnikiem były spory obrzędowe. Każdy z ośrodków wypracował własne formy rytuału, tradycje liturgiczne itp., co doprowadziło do wyodrębnienia np. arianizmu, nestorianizmu i monofizytyzmu. Osobną instytucją był Kościół bizantyjski. Kościół i państwo współistniały tu ze sobą, tworząc jedną społeczność chrześcijańską. Zróżnicowania między Wschodem a Zachodem we wszystkich niemal dziedzinach stały się podstawą do trwającego od VI w. sporu między patriarchą Konstantynopola a biskupem Rzymu o miejsce w hierarchii kościelnej. Doprowadził on w 1054 do schizmy wschodniej (łączność z Rzymem zerwało Cesarstwo bizantyjskie oraz państwa, które przyjęły chrzest z Konstantynopola).

Zachód: na zachodzie doszło do podziałów w wyniku reformacji protestanckiej. W 1517 Marcin Luter ogłosił w Wittenberdze swoje tezy przeciwko papieskim odpustom, co spowodowało zerwanie z Rzymem. Potem przyszła reformacja szwajcarska Zwingliego oraz Jana Kalwina, czy reformacja angielska, zakończona utworzeniem nowego kościoła anglikańskiego. Protestantyzm przejawiał tendencję do dalszego rozdrabniania, co doprowadziło do powstania: baptyzmu, adwentyzmu, mormonizmu, ruchu zielonoświątkowego i wielu innych.

Współczesne chrześcijaństwo jest więc swoistym konglomeratem nurtów i wyznań. Jego pięć zasadniczych odnóg tworzą:

1. Kościół rzymskokatolicki

2. Kościoły prawosławne

3. Wyznania protestanckie

4. Kościół anglikańskie

5. Kościoły starokatolickie, zorganizowane w Unii Utrechckiej

HISTORIA KATOLICYZMU

W historii katolicyzmu wyodrębnia się okresy:

1. Trzy pierwsze wieki to okres doktrynalnej walki; katolicyzm umacnia się dzięki nowości i wartości swojego przesłania oraz dzięki heroicznej odwadze swych wyznawców.

2. Od uznania katolicyzmu za religię oficjalną do reformacji. Katolicyzm łączy się z władzą polityczną, okres religijnej pewności i ostrych walk o władzę.

3. Od czasu reformacji. Kościół katolicki traci stopniowo polityczną władzę, choć siła wiary zostaje nienaruszona.

4. Obecnie środek ciężkości Kościoła przemieszcza się, odchodząc powoli z rozwiniętych krajów Europy w stronę państw Trzeciego Świata.

WSPÓLNE MYŚLI AWESTY, TORY ORAZ BIBLII

• Idea Sądu Ostatecznego, zmartwychwstania i życia po śmierci

• Idea żalu za grzechy, spowiedzi i pokuty

• Wiara w nagrodę za uczynki w życiu po śmierci

• Bóg stworzył świat

• Końcowy tryumf dobra i powszechnego zbawienia

Ćwiczenia (09.04) Sekty i ruchy pseudoreligijne

POJĘCIE, GENEZA, KLASYFIKACJA SEKT

Pod koniec XIX i XX wieku pojawiło się wiele nowych religii. Czasem nazywa się je synkretycznymi (łączą elementy wielu religii archaicznych z judaizmem, buddyzmem, chrześcijaństwem, taoizmem, hinduizmem czy islamem. Można wyodrębnić trzy grupy religii:

• O pochodzeniu orientalnym (buddyzm, hinduizm, taoizm)

• O pochodzeniu judeochrześcijańskim

• O pochodzeniu rodowo-plemiennym (łączące tradycyjne wierzenia z judaizmem, chrześcijaństwem, buddyzmem).

Te nowe religię mają charakter mesjanistyczny, profetyczny (proroczy), charyzmatyczny, apokaliptyczny i eschatologiczny (mówiący o przeznaczeniu i celach ostatecznych świata, losach pośmiertnych człowieka), zaś wiedzę ezoteryczną wiąże ze zbiorowym kultem ekstatycznym. Powstanie tych religii jest bezpośrednim wynikiem wkroczenia misjonarzy i handlarzy w samo serce tradycyjnych kultów pozaeuropejskich, zderzenia wzorców tradycyjnych ze strukturami kolonialnej ekspansji Zachodu. Charakterystyczne cechy nowych religii to:

• Powstały najczęściej tam, gdzie wielkie religie światowe nie wywarły przemożnego wpływu; stanowią ich antytezę i krytykę, choć jednocześnie przejmując od nich wiele elementów potrzebnych danej wspólnocie.

• Pojęcie zbawienia związane jest z koniecznością pokonania wielu przeszkód w życiu doczesnym, skupione jest na Ziemi, teraźniejszości

• Ukierunkowane są na przyszłość, postulują jej zdobycie, narodziny nowego człowieka, albo też katastrofę, koniec świata itp.

• Brak spisanych doktrynalnych reguł postępowania; kreuje je praktyka i samo życie.

• Na pierwszym miejscu postacie ludzi - zbawicieli, żyjący obecnie.

• Są zjawiskiem homogenicznym, wypadkową ścierających się praw (często sprzecznych) nimi rządzących.

Niektórzy badacze przez „nowe religie” rozumieją, jak Lanternari, ruchy społeczno-religijne krajów Trzeciego Świata oraz niektórych grup społecznych w wysoko rozwiniętych krajach kapitalistycznych (np. Indian w krajach amerykańskich). Inna interpretacja - ruchy charyzmatyczne, reprezentowane przez grupy religijne o charakterze orientalnym lub judeochrześcijańskim.

Inni używają wobec nich pojęcia „sekty” (z łac. albo seco, secare - odcinać się od kogoś, albo sequi, sequor - iść za kimś, podążać). Sekty są eklektyzmem wątków różnych religii, związane (prócz chrześcijaństwa, buddyzmu, hinduizmu czy technik medytacji) z:

• Okultyzmem - magicznymi praktykami służącymi do wyzyskiwania dla swych celów magicznych mocy drzemiących w otaczającej człowieka przyrodzie lub nim samym

• Ezoteryzmem - tajemną wiedzą dostępną tylko dla wybranych i wtajemniczonych

• Teozofią - możliwością osiągnięcia bezpośredniego kontaktu z rzeczywistością nadprzyrodzoną i jej poznania

• Antropozofią - możliwością poznania świata pozamaterialnego dzięki specjalnym ćwiczeniom i praktykom

• Gnozą - prowadzącą do wyzwolenia przez wyższe poznanie (a nie przez wiarę), będące wynikiem intuicji, mistyki, oświecenia

Charakterystyczną cechą większości sekt jest:

1. fundamentalizm: bezwzględne trzymanie się zasad podanych przez założyciela

2. rygoryzm: wewnętrzny i zewnętrzny, czyli bezwzględne podporządkowanie się nakazom mistrza

3. fanatyzm i bezkompromisowość w głoszeniu własnej ideologii.

12

---