CZYNNIKI WARUNKUJĄCE ZDROWIE I DBAŁOŚĆ LUDZI O ZDROWIE

Dr Zbigniew Jan Pierożek

Zdrowie jednostki i zbiorowości, we wszystkich kulturach, zależy od wielu różnorodnych czynników. Rola i hierarchia ważności poszczególnych czynników może być różna i zmieniała się wraz ze zmianą modelu zdrowia. W biomedycznym modelu zdrowia szczególną rolę przypisywano opiece medycznej. W XX wieku, dzięki dynamicznemu rozwojowi nauk medycznych, zwiększyły się możliwości diagnozowania i leczenia wielu chorób, rozwinięto nowe technologie medyczne. Okazało się jednak, że postęp nauk medycznych i wzrastające nakłady na działania naprawcze nie przyniosły oczekiwanej poprawy zdrowia społeczeństwa.

Powszechnie uważa się, że momentem przełomowym dla zmiany postrzegania czynników warunkujących zdrowie ludzi, z przeniesieniem akcentów z działań medycznych na szerszy kontekst społeczny, był raport ministra zdrowia Kanady M. Lalonde (1974), który stanowił podstawę polityki zdrowotnej państwa. M. Lalonde zaproponował w nim koncepcję „pól zdrowia” (ryc. 1), w której wyróżnił cztery grupy czynników warunkujących zdrowie:

1. Styl życia - zbiór decyzji (działań) jednostki, które wpływają na jego zdrowie i które jednostka może w mniejszym lub większym stopniu kontrolować (ok. 50-52% ogółu wpływów).

2. Środowisko - wszystkie jego elementy, zewnętrzne w stosunku do ciała ludzkiego, na które jednostka nie ma wpływu lub jest on bardzo ograniczony (ok. 20%).

3. Biologia człowieka (czynniki genetyczne) - wszystkie cechy związane z biologią organizmu ludzkiego, w tym czynniki genetyczne, wiek, płeć (ok. 20%).

4. Organizacja opieki medycznej - dostępność, jakość, organizacja, rodzaj, zasoby opieki medycznej (ok. 10-15%).

Ryc. 1. Czynniki warunkujące zdrowie jednostki według koncepcji „pól zdrowia” M. Lalonde (1974)

Koncepcja ta miała wpływ na rozwój społeczno-ekologicznego modelu zdrowia i zmianę polityki zdrowotnej na świecie oraz stworzyła podstawy do rozwoju promocji zdrowia. Uświadomiła ludziom, że w największym stopniu na ich zdrowie wpływa ich styl życia i przez jego zmianę, w kierunku sprzyjającym zdrowiu, można je poprawić. Uaktualniła znane już wcześniej hasło: „twoje zdrowie w twoich rękach”. Wkrótce jednak okazało się, że istnieje wiele czynników społeczno-ekonomicznych, które wpływają na styl życia jednostki i które są od niej niezależne. Koncepcja ta jest nadal użyteczna z perspektywy zdrowia jednostki, ale zbyt uproszczona z perspektywy zdrowia populacji.

Po 20 latach od wydania raportu M. Lalonde, w strategii „Inwestycja dla zdrowia Kanadyjczyków” wymieniono następujące czynniki, od których zależy na zdrowie społeczeństwa:

• zarobki i status społeczny - uważane za najważniejszy, pojedynczy czynnik determinujący zdrowie; im wyższe zarobki i status tym lepsze zdrowie,

• sieci wsparcia społecznego - wsparcie ze strony rodziny, przyjaciół, w społeczności lokalnej zmniejsza ryzyko wielu chorób i zachowań ryzykownych,

• edukacja - wyższy jej poziom zwiększa możliwości ludzi kierowania swoim życiem i kontrolowania swego zdrowia, stwarza szansę na uzyskanie pracy (a tym samym zarobków),

• zatrudnienie i warunki pracy - bezrobocie wiąże się z występowaniem wielu problemów zdrowotnych, w tym zwłaszcza depresji, lęków, ograniczeniem aktywności życiowej; niekorzystne warunki w środowisku pracy są przyczyną urazów i wielu chorób,

• środowisko fizyczne - naturalne (stan powietrza, wody, gleby) i stworzone przez człowieka (mieszkania, bezpieczeństwo w miejscu pracy, miejscu zamieszkania, w ruchu drogowym),

• biologia i wyposażenie genetyczne - potencjał genetyczny jednostki, funkcje poszczególnych układów organizmu, płeć (biologiczna i „skonstruowana” społecznie - ang. gender), wiek,

• zachowania zdrowotne i umiejętności radzenia sobie - bezpośrednio wpływają na zdrowie jednostki, ale są zależne od czynników społecznych, a także wiedzy i umiejętności dokonywania zdrowych wyborów,

• prawidłowy rozwój w dzieciństwie - począwszy od okresu płodowego i we wczesnym dzieciństwie ma podstawowe znaczenie dla zdrowia i samopoczucia w dalszych latach życia,

• służba zdrowia - szczególnie działania ukierunkowane na utrzymanie i doskonalenie zdrowia oraz zapobieganie chorobom.

Istnieje obecnie wiele modeli czynników warunkujących zdrowie. Jedną nich jest „Tęcza czynników (polityki) zdrowia”. W centrum tego modelu (ryc. 2) umieszczono czynniki biologiczne (wiek, płeć, czynniki genetyczne). Kolejne trzy grupy czynników (łuki tęczy) to: styl życia, sieci wsparcia społecznego oraz szeroko pojęte czynniki społeczno-ekonomiczne, kulturowe i środowiskowe (warunki życia i pracy).

Ryc. 2. Model czynników warunkujących zdrowie „tęcza czynników (polityki) zdrowia” według Dahlgrena (1995)

Czynniki ryzyka i czynniki chroniące.

Termin „ryzyko” określany jest w słownikach języka polskiego jako możliwość powstania szkody, straty, niekorzystnego lub niepożądanego zdarzenia, skutków lub jako działanie, które powoduje zagrożenie dla czegoś wartościowego.

Termin „czynniki ryzyka” odnosi się do tych czynników (zmiennych), które zwiększają prawdopodobieństwo rozwoju choroby, niepełnosprawności, zaburzeń rozwoju lub innych niepożądanych (negatywnych) stanów. Same czynniki ryzyka nie są jednak bezpośrednią przyczyną wystąpienia choroby. Prawdopodobieństwo jej wystąpienia zwiększa się przy współistnieniu wielu czynników ryzyka lub specyficznej ich konstelacji, a także istnieniu dodatkowo tzw. czynników podatności lub wrażliwości , zwanych także markerami podatności. Są to cechy (właściwości) jednostki, które nasilają negatywne wpływy sytuacji lub środowiskowych czynników ryzyka. Na przykład wśród dzieci żyjących w ubóstwie markerem zwiększonej wrażliwości na jego skutki jest płeć męska .

Identyfikacja czynników ryzyka i eliminowanie lub redukowanie ich wpływu jest od wielu lat podstawą profilaktyki wielu chorób oraz innych problemów zdrowotnych i społecznych. Podejście to było szczególnie przydatne i skuteczne w zapobieganiu chorobom zakaźnym. Wiele doświadczeń wskazuje, że nie jest ono jednak wystarczające w profilaktyce chorób przewlekłych, uwarunkowanych niedostatkami w stylu życia ludzi. Podejście zorientowane na uświadamianie ludziom zagrożeń, związanych z występowaniem różnych czynników ryzyka (np. palenia tytoniu, spożywania nadmiaru tłuszczów zwierzęcych), jest także nadal jeszcze często wykorzystywane w praktyce edukacji zdrowotnej.

Przeciwwagą dla czynników ryzyka są czynniki chroniące lub ochronne, określane jako „właściwości jednostek lub środowiska społecznego, których występowanie wzmacnia ogólny potencjał zdrowotny człowieka i zwiększa jego odporność na działanie czynników ryzyka” (Ostaszewski, 2004, s. 91). Czynniki chroniące modyfikują działanie czynników ryzyka w pozytywnym kierunku. Przyjmuje się dwa hipotetyczne modele wpływu czynników chroniących:

• równoważenie ryzyka - czynniki chroniące wpływają bezpośrednio na zachowania człowieka,

• redukcja ryzyka - czynniki chroniące wchodzą w interakcję z czynnikami ryzyka i zmniejszają (redukują) ich wpływ na zachowanie tworząc rodzaj buforu lub tarczy ochronnej.

Wyodrębnienie czynników chroniących jest związane z pozytywnym podejściem do zdrowia i jego uwarunkowań. Jest zbieżne z koncepcją salutogenezy, w której odpowiednikami czynników chroniących są zasoby odpornościowe i silne poczucie koherencji.

Styl życia i zachowania zdrowotne.

Pojęcie „styl życia” funkcjonuje w socjologii, medycynie, psychologii, zdrowiu publicznym, promocji zdrowia. Istnieje zgodność co do tego, że styl życia jest wytworem kultury i ma wyraźny komponent społeczny (związek z przynależnością społeczną). Nie ma natomiast zgodności co do definicji i koncepcji tego pojęcia. Na przykład styl życia jest definiowany jako:

• zespół codziennych zachowań, swoistych dla danej zbiorowości lub jednostki, charakterystyczny „sposób bycia” odróżniający daną zbiorowość lub jednostkę od innych, lub inaczej, bardziej lub mniej świadomie przyjmowana strategia życiowa (Siciński, 1988)

• wzór zachowań, który jest trwały i jest ukształtowany przez dziedzictwo kulturowe, relacje społeczne, czynniki geograficzne i społeczno-ekonomiczne oraz cechy osobowości człowieka .

• ogólny sposób życia - „produkt” warunków życia i indywidualnych wzorów zachowań, zdeterminowanych przez czynniki społeczno-kulturowe i cechy indywidualne (WHO, 1993)

• zespół jawnych, manifestowanych zachowań, typowych reakcji i pewnych elementów osobowości (Wrześniewski, 1993).

Styl życia jest złożonym konstruktem, który odnosi się do grupy społecznej i jednostki. Styl życia grupy społecznej obejmuje wiele zdeterminowanych społecznie wzorów zachowań i interpretacji sytuacji społecznych, jakie dana grupa wspólnie wypracowała i wykorzystuje, aby radzić sobie w życiu. Może ulegać on zmianom pod wpływem różnych czynników i zmian społecznych w rozmaitych punktach czasu i przestrzeni. Styl życia jednostki stanowi ramy dla różnych rodzajów zachowań. Wybór określonego wzoru zależy od cech poznawczych i emocjonalnych jednostki oraz czynników w otaczającym środowisku społecznym .

Odrębnym pojęciem jest tryb życia (lub reżim życia). Odnosi się ono do organizacji codziennego życia np.: rytm pracy i wypoczynku, czuwanie i sen. Tryb życia związany jest w znacznym stopniu z czynnościami fizjologicznymi organizmu, w tym zwłaszcza rytmami biologicznymi (szczególnie okołodobowymi), warunkującymi aktywność życiową człowieka. Tryb życia człowieka zmienia się z wiekiem (zmiany biologiczne, pełnienie różnych ról społecznych), podlega wpływom różnych czynników zewnętrznych i jest także zależny od stylu życia.

Prozdrowotny styl życia.

Rozpatrując związki między stylem życia a zdrowiem używa się różnych terminów: „zdrowy (lub niezdrowy) styl życia”, „styl życia sprzyjający (lub zagrażający) zdrowiu”, „prozdrowotny styl życia”. Zdefiniowanie „prozdrowotnego stylu życia” oraz określenie jakie komponenty (wzory zachowań) składają się na to pojęcie jest trudne. A. Ostrowska przytacza dwie jego definicje:

• wzory świadomych zachowań związanych ze zdrowiem, będących efektem wyborów dokonywanych przez ludzi na podstawie dostępnych, determinowanych ich sytuacją życiową alternatyw ;

• nie tylko wzory zachowań związanych ze zdrowiem, ale także wartości i postawy reprezentowane przez ludzi w odpowiedzi na warunki ich społecznego, kulturowego i ekonomicznego środowiska.

Prozdrowotny styl życia oznacza zatem, że ludzie podejmują świadomie działania ukierunkowane na zwiększenie potencjału swego zdrowia (przedrostek „pro-„ odnosi się do wzorów zachowań i działań ludzi korzystnych dla zdrowia, ku zdrowiu, do zdrowia, określanych jako prozdrowotne) oraz eliminują zachowania zagrażające zdrowiu. Lista tych działań i zachowań jest bardzo zróżnicowana i zależy od tego czy konstruują ją profesjonaliści, czy „laicy”, (tzw. zwykli ludzie). Nie ma także jasności, jakie i ile zachowań należy wziąć pod uwagę, jaka jest hierarchia ich ważności. Stąd używa się terminu w liczbie mnogiej - „prozdrowotne style życia”, uwzględniające różne konstelacje działań i zachowań sprzyjających zdrowiu. Zdaniem A. Ostrowskiej , w badaniach nad prozdrowotnymi stylami życia upraszcza się rozumienie pojęcia „styl życia” rozpatrując tylko różne zachowania związane ze zdrowiem. Wśród zachowań tych można wyróżnić cztery grupy, choć podział ten ma charakter umowny, porządkujący i nie wyczerpuje wszystkich możliwości:

• Zachowania związane głównie ze zdrowiem fizycznym:

• dbałość o ciało i najbliższe otoczenie,

• aktywność fizyczna,

• racjonalne żywienie,

• hartowanie się

• sen - odpowiedni jego czas trwania i jakość.

• Zachowania związane głównie ze zdrowiem psychospołecznym:

• korzystanie i dawanie wsparcia społecznego,

• unikanie nadmiaru stresów i radzenie sobie z problemami i stresem;

• Zachowania prewencyjne:

• samokontrola zdrowia i samobadanie,

• poddawanie się badaniom profilaktycznym,

• bezpieczne zachowania w życiu codziennym (zwłaszcza w ruchu drogowym, pracy),

• bezpieczne zachowania w życiu seksualnym.

• Nie podejmowanie zachowań ryzykownych:

• nie palenie tytoniu,

• ograniczone używanie alkoholu,

• nie nadużywanie leków nie zaleconych przez lekarza,

• nie używanie innych substancji psychoaktywnych.

Zachowania zdrowotne.

Zachowania zdrowotne dotyczą różnych zachowań związanych ze sferą zdrowia, czyli zachowań, które „w świetle współczesnej wiedzy medycznej zwykle wywołują określone (pozytywne lub negatywne) skutki zdrowotne” . Określa się je różnymi terminami: „zachowania związane ze zdrowiem”, „zachowania w zdrowiu” (w odróżnieniu od zachowania w chorobie), „zachowania medyczne”. Istnieje wiele definicji odnoszących się do ww. terminów oraz różne podziały zachowań zdrowotnych. Dla celów praktycznych najbardziej przydatne wydają się dwa kryteria podziału:

1. Stan świadomości jednostki i celowość jej działania - wyróżnia się dwie grupy zachowań:

• zachowania zdrowotne, czyli działania intencjonalne (celowe), świadomie podjęte przez człowieka w celu umocnienia lub zwiększenia potencjału swojego zdrowia, niezależnie od ich skuteczności;

• zachowania związane ze zdrowiem, którym nie towarzyszy uświadomiony cel, czyli działania (czynności), które ludzie podejmują w swym codziennym życiu, a ich skutki mogą być pozytywne lub negatywne dla zdrowia; tę grupę zachowań określa się też jako nawyki lub reakcje na daną sytuację.

2. Skutki zachowań dla zdrowia człowieka - wyróżnia się też dwie grupy zachowań o przeciwnych znakach:

• zachowania pozytywne (prozdrowotne) - sprzyjające zdrowiu, zwiększające jego potencjał, chroniące przed zagrożeniami lub służące przywróceniu zdrowia; należą do nich m.in.: racjonalne żywienie, odpowiednia aktywność fizyczna, radzenie sobie ze stresem; niedostatki tych zachowań mogą mieć negatywny wpływ na zdrowie,

• zachowania negatywne (antyzdrowotne) - stwarzają ryzyko dla zdrowia, powodują bezpośrednie lub odległe szkody zdrowotne; należą do nich m.in. używanie substancji psychoaktywnych, zachowania agresywne; określa się je jako zachowania ryzykowne lub problemowe.

Wymienione wyżej grupy zachowań dotyczą ludzi zdrowych i chorych. W odniesieniu do ludzi chorych wyróżnia się ponadto specyficzne grupy zachowań (także różnie definiowane), w tym:

• zachowania w chorobie - sposób, w jaki chory reaguje na zaobserwowane u siebie zmiany w stanie zdrowia, szuka pomocy, podejmuje lub nie podejmuje decyzji o zgłoszeniu się do lekarza lub wybiera inne formy zaradcze; zachowanie to zależy m. in. od percepcji objawów, oceny zagrożeń, wiedzy na temat choroby, więzi społecznych, wieku i płci, gotowości do szukania pomocy;

• samoopieka - aktywność własna osoby uważającej siebie za chorą, w celu poprawy swego zdrowia, często z ograniczeniem udziału terapeuty i pomocy ze strony otoczenia.

Czynniki wpływające na kształtowanie zachowań zdrowotnych.

Styl życia człowieka, w tym jego zachowania zdrowotne, zmieniają się w okresie całego życia. Zmiany te są zależne od wielu różnorodnych czynników, w tym: właściwości jednostki (wiek, płeć, cechy osobowości, stan zdrowia, pełnione role społeczne) oraz różnorodnych czynników środowiskowych. Można przyjąć, że wszystkie czynniki, które uznaje się za determinanty zdrowia mają także pośredni lub bezpośredni wpływ na zachowania zdrowotne i styl życia ludzi. L.W. Green i M.W. Kreuter wyróżnili trzy główne grupy czynników wpływających na kształtowanie zachowań zdrowotnych:

• czynniki predysponujące - wiedza, przekonania, wartości, postawy,

• czynniki umożliwiające - umiejętności ważne dla zdrowia, przepisy prawne, priorytety i polityka zdrowotna na poziomie lokalnym/krajowym, dostępność i jakość opieki zdrowotnej,

• czynniki wzmacniające - normy obyczajowe - społeczna akceptacja lub jej brak w stosunku do danego zachowania w rodzinie, w grupie rówieśniczej, w szkole/miejscu pracy, ze strony pracowników służby zdrowia itd.; ta grupa czynników powiązana jest z warunkami, w jakich żyje jednostka.

Najważniejszym okresem dla kształtowania zachowań zdrowotnych jest dzieciństwo i młodość. Kształtują się one to w procesie socjalizacji, pod wpływem różnorodnych czynników i wzorców osobowych w domu, przedszkolu, szkole, grupie rówieśniczej, społeczności lokalnej, mediach, reklamach itd.. Szczególne znaczenie ma tu modelowanie zachowań przez osoby znaczące dla dziecka i młodego człowieka. Okresem „krytycznym” dla kształtowania zachowań zdrowotnych jest okres dorastania, w którym utrwalają się nabyte wcześnie zachowania prozdrowotne, a równocześnie pojawia się wiele zachowań ryzykownych, często kumulujących się. Niektóre z nich po fazie eksperymentowania zanikają, ale u części młodych ludzi utrwalają się. Zmiany, jakie dokonują się w okresie dojrzewania decydują o tym czy młodzi ludzie wnoszą w swe dorosłe życie zasoby czy czynniki ryzyka dla zdrowia własnego i innych ludzi.

Charakterystyka zachowań zdrowotnych dorosłych Polaków

Znajomość aktualnej sytuacji w zakresie zachowań zdrowotnych różnych grup populacji jest przydatna dla programowania działań w zakresie promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej. Wyniki najnowszych badań przeprowadzonych w Polsce, w reprezentatywnych grupach osób dorosłych przedstawia tabela 1 i 2. Dane te wskazują na wiele nieprawidłowości.

Tabela 1. Zachowania zdrowotne dorosłych Polaków (w wieku 15 lat i więcej) w 2012 r. według płci (% badanych)

Rodzaj zachowań	Ogółem	Mężczyźni	Kobiety
Aktywność fizyczna w czasie wolnym Mała intensywność wysiłku (spacery, gimnastyka, jazda na rowerze i inny niezbyt intensywny ruch) uprawia (%) średnia liczba godzin w tygodniu Umiarkowana intensywność wysiłku (bieganie, pływanie, ćwiczenia aerobiku lub inny sport rekreacyjny, w sezonie praca na działce lub ogrodzie) uprawia (%) średnia liczba godzin w tygodniu Duża intensywność wysiłku (uprawianie intensywnego treningu np. siłownia, sportu wyczynowego) uprawia (%) średnia liczba godzin w tygodniu	71,4 8,4 33,4 8,3 5,6 5,0	70,5 8,7 35,7 8,7 9,3 5,3	72,2 8,2 31,3 7,8 2,2 4,1
Bierny sposób spędzania czasu wolnego (czytanie, oglądanie TV, słuchanie radia lub inne czynności nie wymagające ruchu i wysiłku fizycznego) średnia liczba godzin w tygodniu spędzają w ten sposób 15 godz. i więcej w tyg. (%)	18,0 52,6	18,4 54,6	17,6 50,5
Sen Śpią krócej niż 7 godz. na dobę (%) Jakość snu (%) bardzo dobra zła lub bardzo zła	19,4 22,4 8,9	18,9 26,4 6,3	20,0 18,8 11,2
Zmienili sposób żywienia w ostatnich 3 latach (%) Z powodu (% osób, które dokonały zmiany): nadwagi chęci utrzymania masy ciała zmiany stylu życia na zdrowszy	14,9 17,7 9,8 19,7	11,3 16,7 6,0 20,5	18,1 18,4 11,9 19,3
Działania prewencyjne kiedykolwiek w życiu (%) Badanie ciśnienia tętniczego krwi Badanie stężenia cholesterolu we krwi	90,6 49,0	88,5 48,3	92,5 53,7
Palenie tytoniu (%) Nigdy nie paliły Paliły w przeszłości Palą obecnie w tym codziennie	51,0 18,1 30,3 26,3	39,1 22,3 38,0 33,9	61,9 14,2 23,1 19,3
Pili alkohol w ostatnich 12 miesiącach (%) Codziennie (% pijących) 1-6 razy w tygodniu	74,9 1,8 20,5	83,3 2,7 28,7	67,2 0,7 11,4

Tabela 2. Wykonywanie badań profilaktycznych przez kobiety w wieku 30 lat i więcej w Polsce w 2012 r. (% badanych)

Rodzaj badania	Wiek w latach
		30-39	40-49	50-59	60-69	70 i więcej
Badanie mammograficzne kiedykolwiek w życiu przyczyna wykonania* dbałość o własne zdrowie ogólnodostępny program badań	10,4 14,9 29,9	39,7 22,1 30,5	60,0 21.8 39,5	43,4 19,1 36,4	23,1 17,8 21,5
Badanie USG piersi kiedykolwiek w życiu przyczyna wykonania* dbałość o własne zdrowie ogólnodostępny program badań	24,5 23,1 12,4	33,2 22,9 14,8	38,1 21,0 20,1	25,3 17,9 17,2	15,0 18,0 12,9
Badanie cytologiczne kiedykolwiek w życiu przyczyna wykonania* dbałość o własne zdrowie ogólnodostępny program badań	87,3 32,1 5,5	85,3 31,5 8,8	82,4 28,7 11,3	69,9 21,9 9,2	50,8 11,7 6,7

*odsetek kobiet, które wykonały badanie

Źródło: GUS (2006)

Wsparcie społeczne.

Wyniki wielu badań przeprowadzonych na świecie w ostatnich latach wskazują, że we wszystkich kulturach wsparcie społeczne sprzyja lepszemu funkcjonowaniu jednostek, rodzin, grup sąsiedzkich, w pracy oraz wpływa korzystnie na zdrowie fizyczne i psychiczne. Wsparcie społeczne działa jak „bufor” wobec negatywnych skutków stresu, wpływa korzystnie na przebieg leczenia, rehabilitacji oraz rekonwalescencji po przebytych chorobach. Korzystanie ze wsparcia społecznego jest jedną ze strategii radzenia sobie ze stresem i trudnościami. Uważa się także, że wsparcie społeczne oddziałuje korzystnie na psychikę człowieka zawsze, a nie tylko w warunkach stresu. Wsparcie społeczne - „branie” od innych i „dawanie” innym - jest ważnym elementem prozdrowotnego stylu życia

Definicje i rodzaje wsparcia społecznego.

Pojęcie „wsparcie społeczne” jest różnie definiowane. Według S. Kawuli (2004) jest to przede wszystkim pomoc dostępna dla jednostki lub grupy w sytuacjach trudnych, stresowych lub przełomowych, których bez wsparcia innych nie można przezwyciężyć. H. Sęk i R. Cieślak (2004) wyróżniają dwa rodzaje wsparcia:

1. Wsparcie społeczne strukturalne - obiektywnie istniejące i dostępne sieci społeczne (zwane także systemami oparcia), które dzięki istnieniu więzi, kontaktów społecznych, przynależności, pełnią funkcję pomocną wobec osób znajdujących się w trudnej sytuacji;

2. Wsparcie społeczne funkcjonalne - rodzaj interakcji społecznej, która może zachodzić między „dawcą-biorca” ( między jednostką a grupą lub między grupami) w sytuacji problemowej, trudnej, stresowej lub krytycznej. Wyróżnia się pięć sposobów tego wsparcia:

• wsparcie emocjonalne - przekazywanie emocji podtrzymujących, uspokajających, odzwierciedlających troskę, pozytywny stosunek i empatię w stosunku do osoby wspieranej,

• wsparcie informacyjne (poznawcze) - przekazywanie lub wymiana informacji sprzyjających lepszemu zrozumieniu sytuacji lub problemu, dzielenie się własnym doświadczeniem (np. grupach samopomocy),

• wsparcie instrumentalne (instruktaż) - przekazywanie informacji o konkretnych sposobach postępowania lub forma modelowania skutecznych zachowań zaradczych,

• wsparcie rzeczowe (materialne) - pomoc materialna, rzeczowa lub finansowa, a także przekazywanie potrzebującym środków do życia, dożywianie, udostępnianie schronienia itd.,

• wsparcie duchowe - w niektórych sytuacjach krytycznych, bez wyjścia np. w cierpieniu, związanym z sensem życia i śmierci

W Polsce ogromna większość ludzi dorosłych spostrzega wokół siebie osoby lub instytucje, do których może zwrócić się o pomoc w różnych trudnych sytuacjach (tab. 3). Równocześnie jednak wielu ludzi nie korzysta ze wsparcia. Na przykład, w 2005 r., w trudnych sytuacjach: poszukiwało pomocy innych - 23% badanych, szło do kościoła - 11%, przezwyciężało samodzielnie - 44%, fatalistycznie akceptowało - 19% .

Tabela 3. Osoby w wieku 15 lat i więcej w Polsce oceniające możliwości zwrócenia się o pomoc do różnych osób i instytucji w przypadku różnych problemów (% badanych)

Mogą zwrócić się o pomoc w przypadku:	Mogą zwrócić się o pomoc do:
		domow- ników	rodziny	przyjaciół, sąsiadów, znajomych	kościoła, związku wyznaniowego	innych instytucji i organizacji	nikogo
Problemów ze zdrowiem	81,9	40,3	13,8	0,6	2,7	1,9
Problemów finansowych	55,9	47,1	17,6	0,2	3,3	9,3
Potrzeby porady lub wsparcia duchowego	66,9	36,7	28,1	7,8	0,8	6,1

Wyniki badań wskazują, że ludzie różnią się pod względem potrzeby wsparcia społecznego i różnice te mogą zależeć od wielu czynników (np.: wieku, płci, położenia społeczne). Gdy człowiek ma dobrze rozwinięte potrzeby wsparcia i możliwości ich ujawniania poszukuje wsparcia i umie z niego korzystać. Przy niskich potrzebach wsparcia lub trudnościach w ich ujawnianiu ludzie unikają poszukiwania wsparcia społecznego. Wsparcie społeczne jest więc zjawiskiem bardzo skomplikowanym, a dążenie ludzi do jego poszukiwania i korzystania jest właściwością bardzo indywidualną).

Kapitał społeczny.

Zainteresowanie wsparciem społecznym, jako ważnym czynnikiem warunkującym zdrowie, wiąże się z rozwojem zdrowia publicznego i promocji zdrowia. Obecnie pojęcie to ujmuje się w szerszym kontekście jako kapitał społeczny . Terminu tego użył po raz pierwszy P. Bordieau (1980), a następnie J.S. Coleman (1988), który wykazał, że korzystne relacje w rodzinie i społeczności mają pozytywny wpływ na rozwój i samopoczucie dzieci oraz ich osiągnięcia szkolne.

Kapitał społeczny jest pojęciem wielowymiarowym odnoszącym się do jednostek, społeczności i społeczeństwa. Najczęściej przytacza się definicję R.D. Putnama (1993): „Kapitał społeczny to cechy organizacji społeczności takie jak związki (sieci), normy, zaufanie społeczne, które sprzyjają koordynacji działań i współpracy dla wspólnego dobra”.

Kapitał społeczny określa się też jako zasoby (dla jednostki i społeczności), w tym przede wszystkim zasoby ludzkie i wsparcie społeczne. Tworzony jest on na poziomie zbiorowym i obejmuje następujące elementy:

• Zasoby społeczne - nieformalne, wzajemne i altruistyczne wsparcie ze strony sąsiadów, kolegów, sieci przyjaciół lub specyficznych społeczności. Społeczność oznacza grupę ludzi, których łączy zbiorowe poczucie tożsamości i celu, uwarunkowane podobnymi cechami osobistymi, przekonaniami i interesami, takimi jak np. miejsce zamieszkania, styl życia, religia, wiek, grupa etniczna, klasa społeczna;

• Zbiorowe zasoby sąsiedztwa lub społeczności - np. aktywność ludzi, tworzenie stowarzyszeń mieszkańców, grupy wolontariuszy, dyżury sąsiadów w ochronie mienia, poziom zaufania i komunikowania się sąsiadów i społeczności lokalnej, zaufanie do policji i władz, poczucie lęku przed przestępcami, poczucie przynależności i spójności społecznej, dostępność dóbr;

• Zasoby ekonomiczne - np. poziom bezrobocia w danej społeczności, standard warunków życia, w tym mieszkań;

• Zasoby kulturowe - np. poziom lokalnych szkół, bibliotek, miejsc spotkań.

Istnienie kapitału społecznego przeciwdziała izolacji jednostek lub grup, która ma niekorzystny wpływ na zdrowie psychiczne i społeczne. Wyniki badań wskazują też, że niektóre komponenty kapitału społecznego (zaangażowanie społeczne, przynależność do grupy, poziom wzajemnego zaufania) wpływają na wyższą samoocenę zdrowia i mniejszą umieralność. W badaniach długofalowych wykazano istnienie związku między kapitałem społecznym, a rozwojem dzieci w wieku 2-5 lat . Uważa się, że budowanie kapitału społecznego jednostek i społeczności powinno być ważnym elementem programów promocji zdrowia. W budowaniu lub umacnianiu tego kapitału upatruje się szansy na zmniejszenie nierówności społeczno-ekonomicznych, które uniemożliwiają poprawę zdrowia ludzi i są przyczyną niepowodzeń we wdrażaniu programów na rzecz zdrowia w społecznościach lokalnych.

Czynniki społeczno-ekonomiczne.

Istnieje powszechna zgodność, poparta wynikami licznych badań, co do tego, że głównymi determinantami zdrowia są czynniki społeczno-ekonomiczne. Dotyczy to wszystkich krajów i kultur. Do czynników ekonomicznych należą: dochody, poziom wykształcenia, zawód i pozycja zawodowa, posiadanie pracy. Czynniki społeczne to wsparcie społeczne i wymienione wyżej elementy kapitału społecznego. Powiązane są z nimi czynniki środowiskowe, w tym warunki środowiska naturalnego, życia, nauki i pracy (ryc.2).

Zróżnicowanie społeczeństwa pod względem statusu (położenia) społeczno-ekonomicznego jest cechą uniwersalną - istnieje we wszystkich krajach. W Polsce zróżnicowanie to ujawniło w latach 90. w okresie transformacji ustrojowej (Jarosz, 2000) i utrzymuje się nadal. Istnienie tego zróżnicowania określane jest terminem nierówności społecznych - czyli „stanu, w którym jednostka z racji swojej pozycji społecznej korzysta w większym stopniu niż inni z przywilejów, a także dóbr będących przedmiotem powszechnych aspiracji, takich jak: dochód, przedmioty materialne, mieszkanie, oświata, kultura, wypoczynek, czas wolny, a także działalność społeczna, praca i zdrowie” . Przyczyną nierówności społecznych we współczesnym świecie są także czynniki demograficzne takie jak wiek, płeć, a także przynależność do grupy mniejszościowej. Wszystkie grupy czynników są ze sobą ściśle powiązane i często wspólną cechą jest ubóstwo i izolacja społeczna.

Nierówności społeczne są główną przyczyną nierówności w zdrowiu, czyli zróżnicowania różnych wskaźników zdrowia w grupach o różnym statusie społeczno-ekonomicznym. W XX wieku przeprowadzono w wielu krajach ogromną liczbę badań, w których wykazano, że grupy o wyższym statusie społecznym mają lepsze zdrowie niż grupy o niskim statusie. W tych ostatnich grupach znacznie większe jest nasilenie negatywnych zjawisk zdrowotnych: większa umieralność i zachorowalność na różne choroby, krótsze trwanie życia, mniejsza urodzeniowa masa ciała, większa umieralność niemowląt; większa częstość: wad wrodzonych, niepełnosprawności, zaburzeń rozwoju fizycznego i psychospołecznego dzieci, problemów zdrowia psychicznego itd. Grupy te charakteryzuje także większa częstość zachowań ryzykownych dla zdrowia (zwłaszcza nadużywanie alkoholu i palenie tytoniu) oraz niedostatki zachowań prozdrowotnych. Mechanizm zależności między statusem społeczno-ekonomicznym a zdrowiem jest skomplikowany, poszczególne elementy tego statusu w różnych sytuacjach mają odmienny wpływ. Nierówności w zdrowiu dotyczą całego okresu życia człowieka, ale narastają z wiekiem i są szczególnie widoczne u ludzi dorosłych.

Wyrównywanie nierówności w zdrowiu przez eliminowanie lub zmniejszanie nierówności społecznych jest głównym celem współczesnych strategii działań na rzecz zdrowia. Znalazło to wyraz w strategii „Zdrowie dla wszystkich”, zapoczątkowanej przez Biuro Europejskie WHO w 1985 r. i w najnowszej jej modyfikacji „Zdrowie dla wszystkich w XXI wieku”. W celu drugim - „Równość w zdrowiu” zapisano: „Do 2020 roku powinny być zredukowane różnice zdrowotne pomiędzy grupami społeczno-ekonomicznymi wewnątrz krajów przynajmniej o jedną czwartą we wszystkich Krajach Członkowskich, dzięki istotnej poprawie stanu zdrowia grup znajdujących się w niekorzystnym położeniu” .

Opieka zdrowotna.

Wśród czynników warunkujących zdrowie, we wszystkich prezentowanych wyżej ich modelach, znajduje się również opieka zdrowotna (medyczna), choć jej „udział” oceniany jest obecnie jako znacznie mniejszy, w stosunku do pozostałych grup czynników. Szczególne znaczenie ma:

• Dostępność do opieki zdrowotnej, w tym zwłaszcza podstawowej opieki zdrowotnej, (której zadaniem jest m.in. „udzielanie indywidualnych świadczeń profilaktycznych, diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych”) oraz do programów profilaktycznych;

• Odpowiednia jakość świadczeń zdrowotnych. Do cech jakości tych świadczeń zalicza się:

• niezawodność i odpowiedzialność - pracownicy medyczni wykonują swe zadania zgodnie ze standardami, etyką, rzetelnie, przestrzegają terminów, prawidłowo prowadzą dokumentację,

• wrażliwość - pacjenci chcieliby, aby pracownicy medyczni byli uprzejmi, gotowi i chętni do pomocy,

• wygląd - odpowiednie ubrania, identyfikatory, wygląd wzbudzający zaufanie,

• dostępność pacjenci oczekują, że usługi i personel medyczny będą dostępne w takim miejscu i czasie, w którym ich potrzebują,

• kompetencje - personel medyczny musi posiadać fachową wiedzę, doświadczenie itp.,

• komunikatywność i przejrzystość - komunikowanie się personelu medycznego z pacjentem i między sobą w jego obecności powinno być jasne i zrozumiałe dla pacjenta, aby niezrozumiały dla niego język medyczny nie wzbudzał w nim lęku; personel powinien posiadać umiejętność nawiązania rozmowy i aktywnego słuchania pacjenta,

• bezpieczeństwo - pacjenci oczekują, że pobyt w zakładzie opieki zdrowotnej będzie bezpieczny pod względem fizycznym i psychicznym (bez pomyłek, niepotrzebnego stresu).

Zapewnienie takiej opieki sprzyja satysfakcji pacjentów ze świadczeń zdrowotnych, większej gotowości do korzystania z nich, przestrzegania zaleceń i przyjmowania aktywnej postawy wobec własnego zdrowia lub choroby. Pracownicy medyczni i paramedyczni odgrywają też ważną rolę w edukacji zdrowotnej pacjentów.

Programy profilaktyczne

W ostatnich latach wdrażane są w Polsce, w różnych grupach ludności, programy profilaktyki wielu chorób. Niektóre z nich są obowiązkowe (np. szczepienia ochronne u dzieci i młodzieży, badania profilaktyczne niektórych grup zawodowych), inne dobrowolne. Programy profilaktyczne realizowane są głównie z funduszy Narodowego Funduszu Zdrowia (NFZ), a ich rodzaj zależy od decyzji poszczególnych jego oddziałów (informacje o nich znajdują się na stronach internetowych tych oddziałów). Programy takie wdrażają także: ministerstwo zdrowia, instytuty naukowe, towarzystwa naukowe, organizacje pozarządowe samorządy, firmy farmaceutyczne. Dotyczą one głównie profilaktyki: chorób zakaźnych, raka szyjki macicy, raka piersi, chorób układu krążenia, przewlekłej choroby płuc, osteoporozy. Realizacja ich jednak napotyka na wiele trudności ze strony realizatorów i pacjentów i wciąż nie są wykorzystywane przeznaczane na nie środki .

Uczestnictwo w tych programach zależy od wiedzy, świadomości i postaw ludzi wobec swego zdrowia. Warunkiem zwiększenia świadomości ludzi i motywacji do udziału w programach profilaktycznych jest edukacja zdrowotna różnych grup społeczeństwa, w tym zwłaszcza prowadzenie przygotowanych kampanii społecznych, z wykorzystaniem różnych kanałów (pracownicy ochrony zdrowia, media, środki komunikacji publicznej, urzędy, poczty, parafie itd.).

Dbałość ludzi o własne zdrowie.

W całym okresie życia przemieszczamy się „zdrowie - choroba”. Niezależnie od różnych stresorów i czynników zewnętrznych, to w jakim kierunku przemieszcza się człowiek, zależy również od niego samego - jego wyborów i decyzji oraz od tego czy i jak dba o swoje zdrowie. Istotą promocji zdrowia jest zachęcanie ludzi aby sami czuwali (kontrolowali, panowali) nad swoim zdrowiem i dążyli do jego poprawy (umocnienia, doskonalenia). Wymaga to kształtowania u ludzi postawy autokreacyjnej wobec zdrowia. Związana jest ona z przekonaniem, że każdy człowiek jest odpowiedzialny za swój los, pomyślność i zdrowie oraz że - swoim działaniem może zdrowie kreować. Zdrowie „powinno być obiektem troski, by jak najdłużej było w dobrym stanie, gwarantującym sprawne społeczne funkcjonowanie i zaspokojenie życiowych aspiracji” .

Sposoby dbania o zdrowie w społeczeństwie polskim.

Pojęcie „dbanie” lub „troska” o zdrowie jest wieloznaczne i odmiennie rozumiane przez różnych ludzi. Moim zdaniem w społeczeństwie polskim nie istnieje jeden „zuniformizowany wzorzec” dbania o swoje zdrowie lecz dwa odmienne i niezależne od siebie sposoby (wzory):

• zachowania medyczne, czyli korzystanie z różnego typu usług medycznych, z koncentracją na leczeniu; sposób ten dotyczy przede wszystkim ludzi starszych i gorzej oceniających stan swego zdrowia;

• zachowania prozdrowotne - sposób ten częściej występuje u osób z młodszych grup wiekowych, z wyższym poziomem wykształcenia i statusem społeczno-zawodowym, mieszkających w mieście, dobrze oceniających swoją sytuację materialną i stan zdrowia.

Wyniki badań przeprowadzonych w 2012 r., w grupie osób w wieku 25-45 lat, zatrudnionych w różnych zakładach pracy na terenie całego kraju, wskazują, że w tej grupie dominuje ten drugi sposób dbania o zdrowie. Najwięcej osób za najlepszy sposób uznało prawidłowe odżywianie (68%), nieco mniej ćwiczenia fizyczne oraz rekreacje i wypoczynek (po 45%); 1/3 wymieniła umiejętne radzenie sobie ze stresem i wykonywanie badań stanu zdrowia, 1/5 niepalenie tytoniu, 12% umiarkowanie w piciu alkoholu. Wśród badanych 39% podejmuje zmiany w swoich zachowaniach zdrowotnych, gdy cieszą się dobrym zdrowiem i tyle samo, gdy pojawia się w nim coś niepokojącego lub jest z nim naprawdę źle; 15% nigdy nie podejmowało takich działań (Puchalski, 2004).

Istnieje zatem grupa ludzi, która nie robi nic dla zachowania zdrowia, łącznie z niekorzystaniem ze świadczeń medycznych. Nie ma danych, które wskazywałyby jak liczna jest to grupa. Szacuje się, że zaledwie kilka procent społeczeństwa prowadzi względnie trwale „zdrowe” życie tzn. z uwzględnieniem różnego typu działań prozdrowotnych . Bierna postawa dorosłych wobec własnego zdrowia, tworzenie negatywnych wzorców nie sprzyja aktywności prozdrowotnej młodego pokolenia.

Przyczyny bierności wobec zdrowia.

W społeczeństwie polskim istnieje znaczna rozbieżność między wysoką deklarowaną wartością zdrowia, a ogólnie niskim poziomem dbałości o zdrowie. Jako potencjalne przyczyny takiej sytuacji wymienia się m. in.:

• niedostatki wiedzy medycznej - istnieje jednak wiele wyników badań wskazujących na brak związku między poziomem wiedzy a zachowaniami zdrowotnymi oraz troską o własne zdrowie; często też odpowiedniej wiedzy nie towarzyszy chęć jej wykorzystania w praktyce (przykładem są lekarze i pielęgniarki palące papierosy),

• gotowość ludzi do poświęcenia zdrowia dla osiągnięcia innych celów (np. kariery zawodowej) mimo deklarowanej wysokiej jego wartości,

• podejmowanie działań na rzecz zdrowia dopiero mojego utracie,

• zewnętrzne umiejscowienie poczucia kontroli - dotyczy ludzi, którzy uważają, że wyniki ich działań nie zależą od nich, ale od czegoś wobec nich zewnętrznego i z tego powodu uważają, że ich zdrowie nie zależy od tego co same dla niego zrobią,

• niskie poczucie własnej skuteczności - dotyczy osób, które nie wierzą w skuteczność swoich działań, nie doprowadzają ich do końca, brak im silnej woli, nie dostrzegają zewnętrznych możliwości ich realizacji.

Osoby bierne wobec zdrowia nie stanowią jednorodnej grupy. Są w niej osoby: oporne (odcinające się od jakichkolwiek praktyk prozdrowotnych), wycofane (podające różne usprawiedliwienia braku własnej aktywności), tzw. zwyczajni ludzie, deklaratywnie prozdrowotni (chcieliby działać na rzecz zdrowia) i praktykujący wycinkowo. Osoby te myślą o swoim zdrowiu jako o zasobie, z którego można czerpać w sposób bezrefleksyjny (co najwyżej można je chronić rezygnując np. z palenia), brak im refleksji na temat zdrowia w większości sytuacji w codziennym życiu. Towarzyszy im brak wiary we własne możliwości wpływania na swoje zdrowie i poddanie się losowi lub ułomności swego organizmu.

Różne typy osób biernych wobec zdrowia podają różną argumentację wyjaśniającą sposób ich postępowania. Generalnie jednak dominuje następująca postawa (w różnych odmianach): „życie jest ciężkie, więc nie ma sensu z własnej woli narażać się na dodatkowy dyskomfort […], który wynikać może z konieczności podejmowania decyzji w sytuacji dużej niepewności (sprzeczne opinie ekspertów), zmagania się z niedostatkami finansów i silnej woli lub odbierania sobie liczących się przyjemności”. Postawę tę u wielu osób wzmacniają dodatkowe przekonania:

• pomniejszanie znaczenia zachowań prozdrowotnych, w tym wiara w odporność własnego organizmu, przekonanie o większym wpływie na zdrowie opieki medycznej niż własnych zachowań i o wpływie zatrutego środowiska,

• niedostateczne wsparcie w systemie społecznym - niedostatek infrastruktury dla prozdrowotnego stylu życia (np. obiektów sportowych), wsparcia ze strony osób najbliższych i dalszego otoczenia,

• traktowanie prozdrowotnego stylu życia jako czegoś, co odwraca uwagę od problemów naprawdę istotnych lub jako chwilowej mody, której nie warto ulegać.

Niektóre uwarunkowania dbałości o zdrowie.

Wśród wielu czynników decydujących o tym czy i jak ludzie zachowują się wobec własnego zdrowia i dbają o nie socjolodzy zwracają uwagę na:

• Poczucie odpowiedzialności za własne zdrowie, które należy rozpatrywać w szerokim kontekście czynników psychospołecznych, w tym społeczno-gospodarczych, które tworzą warunki, w jakich żyje społeczeństwo. Warunki te wpływają na „nastawienia behawioralne” ludzi, które Mirosława Marody określiła jako zgeneralizowane, najczęściej nieuświadamiane, dyspozycje (swoiste automatyzmy) do podejmowania określonych zachowań, wykształcone jako odpowiedź na powtarzające się specyficzne działania. Zdaniem A. Gniazdowskiego warunki, w jakich żyło społeczeństwo polskie w okresie powojennym kształtowały nastawienia behawioralne wyrażające się w postawie roszczeniowej. Cechowało ją nadmierne przerzucanie na państwo i jego subsystemy odpowiedzialności za zaspokojenie podstawowych potrzeb jednostek, w tym także związanych ze sferą zdrowia i zwalnianie się obywateli z odpowiedzialności i troski o własne zdrowie. Drugą formą nastawienie behawioralnego, ukształtowaną w czasach realnego socjalizmu, jest wyuczona bezradność, która „przejawia się w niechęci lub wręcz niezdolności do samodzielnego działania w sferze życia publicznego oraz w obarczaniu władz odpowiedzialnością za kształt własnego funkcjonowania w tej sferze” . To nastawienie także nie sprzyja trosce o zdrowie. Proces zmiany tych postaw i nastawień w kierunku postawy autokreacyjnej nie jest ani łatwy, ani szybki.

• Świadomość zdrowotna a dbałość o zdrowie, która według Z. Ratajczak jest złożoną strukturą poznawczą, która ukierunkowuje i organizuje zachowania zdrowotne ludzi i zależy od trzech, wzajemnie ze sobą powiązanych składników:

• struktur umożliwiających percepcję sygnałów o zagrożeniach dla zdrowia. Są osoby „czujne” - postrzegające najdrobniejsze sygnały (mające skłonność do „fałszywych alarmów”) i osoby „unikające” - skłonne do pomijania lub lekceważenia tych sygnałów,

• wiedzy o zdrowiu i chorobach czerpanej z różnych źródeł. Szczególnie cenna jest wiedza uzyskana w wyniku własnych doświadczeń dotyczących skutków własnych zachowań zdrowotnych,

• miejsca zdrowia w hierarchii wartości człowieka.

Healthism - nadmierna koncentracja na zdrowiu.

Zjawiskiem przeciwstawnym do opisanej wyżej bierności wobec zdrowia jest healthism. Termin ten nie ma odpowiednika w języku polskim i w dowolnym tłumaczeniu może oznaczać „kult zdrowia”, lub „obsesję zdrowia”. Pojęcie to wprowadził R. Crawford (1980), zakładając, że zdrowie można osiągnąć przez wysiłek i samodyscyplinę, z koncentracją na doskonaleniu i chronieniu ciała, kształtowaniu jego masy i rozmiarów. Ciało staje się „symbolem”, wskaźnikiem zdrowia. Ludzie wyznający tę ideologię uważają, że zdrowie jest bardziej znaczące niż wszystkie inne wartości i jest celem samym w sobie, a nie środkiem do osiągania innych celów i wartości. Zachowania prozdrowotne stają się cechą (symbolem) dobrego życia.

Genezę healthismu upatruje się postępujących procesach medykalizacji życia społecznego. Pojęcie medykalizacji pojawiło się w naukach społecznych w latach 70. XX wieku, w kontekście krytyki ekspansji medycyny. Jest ono definiowane jako: „proces uzależnienia się społeczeństw od medycyny”, „wchodzenia ludzi pod jurysdykcję profesji medycznych” (Domańska, 2005, s. 312). Healthism traktowany jest też jako estetyzująca ciało postać medykalizacji. Medycyna oferuje narzędzia i sposoby estetyzacji ciała, a równocześnie kształtuje potrzeby medyczne ludzi, które zaspokajane są dzięki środkom i wiedzy medycznej (Barański, 2005).

Większość autorów uważa healthism za zjawisko negatywne. Osoby, które mają niepowodzenia w osiąganiu pożądanego stylu życia lub które nie podejmują żadnych działań w tym zakresie, uważane są przez zwolenników tej koncepcji za „prawie pariasów”. Zdaniem K. Tones'a i J. Greena (2004, s. 23) ideologia healthismu jest zbliżona do podejścia zwanego „obwinianiem ofiary” (victim-blaming). Zakłada ono, że odpowiedzialność za zdrowie spoczywa przede wszystkim na człowieku i nie uwzględnia faktu, że czynniki w środowisku społecznym, fizycznym i ekonomicznym mogą uniemożliwiać mu prozdrowotny styl życia.

Odsetkowy udział poszczególnych grup czynników jest orientacyjny i w piśmiennictwie można znaleźć różne dane.

Minister of Supply and Services Canada (1994) Strategies for Population Health Investing in the Health of Canadians, Ottawa, Publications, Health Canada.

Dane pochodzą z badań ankietowych wykonanych w 2012 r. w grupie 35 248 osób z 14 564 gospodarstw domowych..

.

13

13

---