Autor: Anna Jaszczur, 45935

6. Zmiany w krajach Europy Środkowej i Wschodniej

Transformacja systemowa w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, która rozpoczęła się na przełomie lat 80/90. XX wieku była wydarzeniem bezprecedensowym zarówno w historii Europy, jak i całego świata. Istotą dokonanych przeobrażeń było naruszenie paradygmatu systemu socjalistycznego funkcjonującego w tych krajach od zakończenia II wojny światowej tak, by możliwa była realizacja nowych, odmiennych celów. Pojęcie transformacji systemowej obejmuje zarówno zmiany w systemie politycznym związane z przejściem do ustroju demokratycznego (transformacja ustrojowa), jak również zmiany systemu gospodarczego (transformacja gospodarcza). W tym rozdziale autorka skupi się w szczególności na gospodarczym aspekcie transformacji, a więc na procesie tworzenia wolnorynkowych warunków funkcjonowania gospodarki.

6.1. Przyczyny transformacji systemowej w Europie Środkowej i Wschodniej

Wyjściowy system gospodarczy, z którego przeobrażeniem miały się zmagać rządy transformujących się państw opierał się na następujących założeniach:

• dominacja własności państwowej

• nadrzędność interesu ogólnospołecznego nad interesami indywidualnych podmiotów gospodarczych

• rozwój gospodarczy w oparciu o realizację planów wyznaczanych centralnie

• centralne zarządzanie gospodarką (system nakazowo-rozdzielczy)

• brak konkurencji

• państwowa alokacja zasobów i środków

System polityczny charakteryzowały natomiast następujące cechy:

• monopol partii komunistycznej

• utrzymanie i umocnienie ideologii komunistycznej jako podstawowy cel systemu

• centralizm polityczny z przewodnią rolą partii

• przymus bezpośredni i pośredni jako środek realizacji celów

Mając na uwadze powyższe cechy systemu socjalistycznego, możemy dokonać analizy czynników, które doprowadziły do rozpoczęcia procesu transformacyjnego w Europie Środkowej i Wschodniej. Generalnie dzielą się one na czynniki wewnętrzne i zewnętrzne. W każdej z tych grup wyróżnić możemy z kolei czynniki o charakterze ekonomicznym oraz politycznym.

6.1.1. Przyczyny wewnętrzne

Przyczyny wewnętrzne to te, generowane na poziomie krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Kluczową rolę katalizatora zmian w tej grupie odegrały czynniki ekonomiczne, które sprowadzały się do nieefektywności i braku możliwości rozwojowych gospodarki socjalizmu. Składały się na to: niska efektywność wykorzystania czynników produkcji, niedobory na rynku i chroniczna nadwyżka popytu oraz w niektórych krajach, m.in. w Polsce, wysokie zadłużenie zewnętrzne.

Nie bez znaczenia były także wewnętrzne przyczyny o charakterze politycznym. Należy tu wyróżnić niezadowolenie społeczne i związany z nim zanik poparcia dla socjalizmu, co przejawiało się w umacniającej się opozycji politycznej (w Polsce pod przewodnictwem NSZZ Solidarność). Kolejną i jednocześnie jedną z najważniejszych przyczyn transformacji, było dojście do władzy w ZSRR nurtu reformatorskiego wraz z objęciem przez Gorbaczowa stanowiska sekretarza generalnego KPZR w 1985r. Przeprowadzane przez niego reformy (tzw. pieriestrojka), choć nie miały tego na celu, w rzeczywistości przyspieszyły rozpad ZSRR i proces likwidacji systemu socjalistycznego w krajach od ZSRR zależnych.

6.1.2. Przyczyny zewnętrzne

Czynniki zewnętrzne to innymi słowy uwarunkowania wynikające z otoczenia międzynarodowego. Pod względem politycznym były to działania państw zachodnich, a także autorytetów moralnych takich jak papież Jan Paweł II, skierowane na zmianę systemu w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Charakter ekonomiczny miały natomiast inicjatywy państw kapitalistycznych takie jak utworzenie COCOM - Komitetu Koordynacyjnego ds. Wielostronnej Kontroli Eksportu, który miał odizolować kraje socjalistyczne od nowoczesnych technologii i wykluczyć je z wyścigu zbrojeń. Środkiem realizacji tego celu były ograniczenia w eksporcie do krajów Europy Środkowej i Wschodniej.

6.2. Zmiany w Polsce

6.2.1. Początek transformacji

Za początek transformacji w Polsce uznawany jest rok 1988, kiedy to rząd Mieczysława Rakowskiego przedstawił Plan konsolidacji gospodarki narodowej. W ramach planu osiągnięte miały być następujące cele: usuwanie ograniczeń i promowanie aktywności gospodarczej, efektywne wykorzystanie zasobów, umocnienie pieniądza i równoważenie gospodarki oraz otwarcie gospodarki i przezwyciężenie barier zadłużenia. Do faktycznych osiągnięć rządów Rakowskiego, które wpisywały się w realizację Planu konsolidacji zaliczyć należy dwie ustawy: ustawa o działalności gospodarczej oraz ustawa o działalności gospodarczej z udziałem podmiotów zagranicznych, które weszły w życie 1 stycznia 1989r.

Ustawa o działalności gospodarczej:

• zniosła koncesje na prowadzenie działalności gospodarczej wprowadzając tym samym zasadę wolności gospodarczej

• uznała za równe wszystkie podmioty gospodarcze, likwidując dyktat przedsiębiorstw państwowych

• wprowadziła zasadę legalizmu - wszelka działalność gospodarcza musi się opierać na powszechnie obowiązujących przepisach aktów ustawowych

Natomiast ustawa o działalności gospodarczej z udziałem podmiotów zagranicznych:

• zniosła zasadę ograniczającą wysokość udziału kapitału zagranicznego w polskich spółkach do 50%

• wprowadziła trzyletnie zwolnienia z podatku dochodowego dla inwestorów zagranicznych

• zniosła obowiązek powierzania polskiemu obywatelowi stanowiska dyrektora

Do innych ważnych działań podjętych w tamtym okresie z inicjatywy rządu Rakowskiego należało uchwalenie nowego prawa dewizowego umożliwiającego posiadanie dewiz i dysponowanie nimi przez osoby prywatne i prawne oraz likwidacja Komisji Planowania przy Radzie Ministrów - głównej instytucji gospodarki nakazowo-rozdzielczej. Kolejne wydarzenia roku 1989 zwiastujące zmiany systemowe w Polsce to zakończenie reglamentacji sprzedaży cukru i mięsa oraz nowe zasady paszportowe, umożliwiające obywatelom przechowywanie paszportów we własnych domach.

6.2.2. Program liberalizacyjno-stabilizacyjny i jego konsekwencje

Pierwsze miesiące funkcjonowania rządu T. Mazowieckiego jesienią 1989 r. zbiegły się w czasie z wyjątkowo niekorzystną sytuacją gospodarczą. Potrzebne było podjęcie szybkich działań, polegających na zdławieniu inflacji oraz przywróceniu równowagi gospodarki. Wśród ekspertów w kraju rozgorzała burzliwa dyskusja nad modelem wprowadzania w życie tych niezbędnych zmian. Ostatecznie rząd T. Mazowieckiego zdecydował się na terapię szokową, której przygotowanie zlecił L. Balcerowiczowi.

Program transformacyjny zwany także Planem Balcerowicza zakładał dwa etapy.
Etap pierwszy stanowił program liberalizacyjny i stabilizacyjny, który miał być zrealizowany w krótkim okresie. Etap drugi miał objąć zmiany systemowe czyli restrukturyzację, w tym budowę instytucji rynkowych oraz zmianę struktury własnościowej gospodarki. Zmiany w ramach tego etapu miały być wprowadzane w perspektywie długookresowej.

Na program liberalizacyjny i stabilizacyjny składały się działania rządu w czterech obszarach:

1. liberalizacja polityki cenowej i handlu zagranicznego

2. ścisła kontrola kształtowania się dochodów (głównie wynagrodzeń ludności)

3. utrzymywanie stabilnego kursu walutowego w połączeniu z liberalizacją obrotów z zagranicą

4. restrykcyjna polityka pieniężna i zrównoważenie budżetu państwa

Ponieważ głównym celem programu liberalizacyjnego i stabilizacyjnego było obniżenie tempa inflacji, zastosowano trzy kotwice antyinflacyjne:

1. Restrykcyjna polityka dochodowa państwa. Polityka ta oznaczała zamrożenie płac, płace były indeksowane wskaźnikiem inflacji. Od ponadnormatywnych wypłat wynagrodzeń wprowadzono podatek, zwany popiwkiem. Podatek taki był nakładany na przedsiębiorstwa, które podwyższały pracownikom płace ponad dozwolony poziom.

2. Restrykcyjna polityka pieniężna NBP. Podwyższono stopy procentowe do 60%, a nawet 70%, by przyciągnąć gotówkę na rachunki bankowe i ograniczyć transakcje gotówkowe. Przeprowadzono dewaluację złotego i wprowadzono stały kurs, by ograniczyć działalność czarnego rynku. Wprowadzono także ustawowy zakaz zaciągania przez państwo w banku kredytu nieoprocentowanego na pokrycie deficytu budżetowego.

3. Twarda polityka finansowa państwa. W jej ramach zmniejszono udział dotacji w finansach publicznych, podwyższono stopę podatku dochodowego od przedsiębiorstw i osób fizycznych, a także wprowadzono składkę na Fundusz Pracy.

Program stabilizacyjny i liberalizacyjny L. Balcerowicza był wielokrotnie krytykowany, przede wszystkim za pominięcie w nim czynnika ludzkiego. Bilans zysków i strat, jakie przyniósł dla polskiej gospodarki przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Ocena programu liberalizacyjnego i stabilizacyjnego L. Balcerowicza.

Skutki pozytywne	Skutki negatywne
Zwiększenie zakresu wolnych cen i racjonalizacja decyzji mikroekonomicznych	Spadek produkcji i PKB - recesja
Zaspokojenie niedoborów rynkowych i szybkie zrównoważenie rynków (zwłaszcza dóbr konsumpcyjnych)	Upadek części przedsiębiorstw wskutek braku popytu oraz otwarcia gospodarki i pojawienia się konkurencji
Szybkie zdławienie hiperinflacji	Pojawienie się problemu bezrobocia, nieznanego od czasów przedwojennych
Wymienialny wewnętrznie złoty	Spadek realnych płac i poziomu konsumpcji

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: M. Bałtowski, M. Miszewski, Transformacja gospodarcza w Polsce, Warszawa 2007, s. 192-198.

6.2.3. Najważniejsze zmiany systemu gospodarczego

6.2.3.1. Rozwój nowego sektora prywatnego

Rozwój nowego sektora prywatnego był podstawowym i niezwykle istotnym elementem zmiany struktury własności gospodarki w okresie transformacji. Warunki prawne i instytucjonalne do powstawania nowych, prywatnych przedsiębiorstw, czyli do tzw. prywatyzacji oddolnej stworzyła wspomniana już ustawa o działalności gospodarczej z 1989r. Dynamiczny rozwój prywatnej przedsiębiorczości dokonywał się przede wszystkim w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw. Dzięki temu możliwa była poprawa struktury podmiotowej przedsiębiorstw. Zdecydowana dominacja przedsiębiorstw dużych będąca spuścizną gospodarki socjalizmu w połączeniu z ich planowaną prywatyzacją stwarzałaby zagrożenie utrwalenia się tej zdegenerowanej struktury. Jednak masowe powstawanie prywatnych firm pozwoliło temu zapobiec.

W latach 1990-1991 falowo powstawały prywatne przedsiębiorstwa handlu detalicznego. Zjawisko to nazwano małą prywatyzacją. Jej istota polegała na szybkich zmianach własnościowych dokonywanych poprzez przejmowanie państwowego lub spółdzielczego przedsiębiorstwa przez jego pracowników. Mała prywatyzacja oprócz przedsiębiorstw handlu detalicznego objęła także drobne zakłady wytwórcze i usługowe.

6.2.3.2. Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych

Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych od samego początku stanowiła problematyczny element polskiej transformacji i wywoływała liczne spory polityczne dotyczące przyjętych metod i ścieżek prywatyzacji. Jednak jej ogólna ocena pozostaje pozytywna. Specyfiką polskiego modelu prywatyzacji było przede wszystkim indywidualne podejście do każdego prywatyzowanego przedsiębiorstwa. Ramy prawne do jego realizacji stworzyło kilka aktów prawnych, w tym: ustawa o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych z 1990 r., ustawa o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji z 1993 r., ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych z 1996 r., a także ustawa o przedsiębiorstwach państwowych z 1981 r., która umożliwiała likwidację nierentownych przedsiębiorstw.

Mając na uwadze przepisy tych ustaw, w przyjętym modelu wyróżnić można dwa podstawowe rodzaje przekształceń własnościowych:

• Prywatyzacja kapitałowa (pośrednia), którą objęto największe i najlepiej prosperujące przedsiębiorstwa państwowe;

• Prywatyzacja likwidacyjna (bezpośrednia), którą zastosowano w odniesieniu do przedsiębiorstw małych i średnich oraz znajdujących się na granicy bankructwa.

Prywatyzację kapitałową rozpoczyna przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa w procesie komercjalizacji. Następnie akcje takiej jednoosobowej spółki są zbywane osobom trzecim, głównie inwestorom strategicznym. Prywatyzacja kapitałowa objęła przede wszystkim przedsiębiorstwa przemysłowe i budowlane.

Prywatyzacja bezpośrednia odbywać się może poprzez jedną z trzech ścieżek: sprzedaż przedsiębiorstwa, wniesienie do spółki oraz oddanie do odpłatnego korzystania. Spośród nich najbardziej powszechna jest ścieżka trzecia, określana często leasingiem pracowniczym. Polega on na objęciu akcji prywatyzowanego przedsiębiorstwa przez tzw. insiderów, którzy należności za wykupienie przedsiębiorstwa spłacają z bieżących przychodów z własnej działalności. Spośród wszystkich przedsiębiorstw sprywatyzowanych w sposób bezpośredni w latach 1990-2000, 66,4% stanowiły przedsiębiorstwa objęte leasingiem.

Inną formą prywatyzacji był program powszechnej prywatyzacji, który poprzedziło utworzenie piętnastu narodowych funduszy inwestycyjnych. Funduszom tym została przekazana większość akcji 512 jednoosobowych spółek Skarbu Państwa, co stworzyło holdingi finansowe. Do 2004 r. prawie połowa tych spółek została sprywatyzowana. 60% ich akcji znalazło się w rękach zwykłych obywateli, którzy zgodnie z przysługującym im prawem zakupili świadectwa udziałowe w ramach programu powszechnej prywatyzacji. Świadectwa były od samego początku przedmiotem obrotu na rynku wtórnym, potem pojawiły się na nowopowstałej Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych.

Na podstawie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych likwidowane są przedsiębiorstwa znajdujące się od lat w trudnej sytuacji finansowej. Do końca roku 2009 likwidację rozpoczęto w 1923 takich przedsiębiorstwach. Zakończyć udało się ją jednak tylko w 58,5% spośród nich.

W latach 1990-2009 przekształceniami własnościowymi objęto 5960 przedsiębiorstw państwowych. Odsetek zatrudnienia w sektorze prywatnym, w stosunku do ogólnego zatrudnienia zwiększył się z 46% w 1989 r. do 61% w 2009 r. Proces prywatyzacji jest cały czas kontynuowany, w samym 2009 r. przychody uzyskane z prywatyzacji wyniosły 6,97 mld zł brutto.

6.2.3.3. Polityka podatkowa

Dużym osiągnięciem okresu transformacji była reforma systemu podatkowego, przeprowadzona w oparciu o doświadczenia państw zachodnich. W gospodarce socjalizmu znaczenie podatków było marginalne. Wraz z przekształcaniem całego systemu gospodarczego, należało jednak przeprowadzić zmiany także w systemie podatkowym. W latach 1992-1993 stworzono politykę podatkową opartą na czterech podatkach: podatku dochodowym od osób fizycznych (PIT), podatku dochodowym od osób prawnych (CIT), podatku od towarów i usług (VAT) oraz podatku akcyzowym. W związku z aspiracjami do członkostwa Polski w Unii Europejskiej, aż do 2004 r. pracowano także nad zbliżeniem systemu podatkowego do standardów unijnych. Dotyczyło to przede wszystkim dostosowania podatków bezpośrednich, czyli podatku VAT i akcyzy.

Ogólnie rzecz ujmując zmiany systemu podatkowego w Polsce zgodne były z trendem światowym polegającym na zastępowaniu podatków bezpośrednich podatkami pośrednimi.

6.2.3.4. Polityka pieniężna

Zasadnicze zmiany, jakie zaszły w polityce pieniężnej w okresie transformacji sprowadzają się do wprowadzenia nowych narzędzi oddziaływania państwa na gospodarkę oraz rozbudowy infrastruktury instytucjonalnej. Pierwszym nowatorskim dla polskiej gospodarki instrumentem polityki pieniężnej były wprowadzone w 1990 r. stopy procentowe. Wcześniej stanowiły one jedynie narzędzie prowizoryczne. Kolejną nowością było wprowadzenie operacji otwartego rynku, co związane było z wyemitowaniem po raz pierwszy bonów pieniężnych NBP. Ważną decyzją było także przeprowadzenie denominacji złotego w 1991 r., przyjmując relację wymienną 10 000:1. Najistotniejszą zmianą sfery instytucjonalnej było natomiast ustanowienie Rady Polityki Pieniężnej jako głównego organu decydującego o polityce pieniężnej banku centralnego, przy założeniu jego całkowitej niezależności od władzy wykonawczej.

6.2.3.5. Zmiany w sektorze bankowym

W styczniu 1989 r. Sejm uchwalił dwie ustawy: ustawę Prawo bankowe oraz ustawę o Narodowym Banku Polskim. Wprowadziły one przełomowe rozwiązania do Polskiego systemu bankowego przybliżając go do systemów funkcjonujących w krajach wysoko rozwiniętych. Rozwiązania te dotyczyły po pierwsze liberalizacji zasad tworzenia i funkcjonowania nowych banków, po drugie zmian instytucjonalnych w sektorze bankowym.

W ramach liberalizacji wprowadzono stosunkowo niski próg kapitału własnego (początkowo wynosił on 4 mld „starych” złotych). Podział podmiotów gospodarczych na uspołecznione i nieuspołecznione zastąpiono pojęciem osoby prawnej. Co więcej, banki zyskały dużą samodzielność w ustalaniu wysokości prowizji i oprocentowania kredytów oraz depozytów.

Do najważniejszych zmian instytucjonalnych należało utworzenie dwuszczeblowego systemu bankowego, w ramach którego NBP stał się bankiem centralnym sprawującym kontrolę nad innymi bankami. Oprócz funkcji związanych z nowo uzyskanym mianem banku banków, NBP zachował swoje wyłączne funkcje banku państwa i banku emisyjnego, a więc m.in. prawo do emisji pieniądza i prowadzenia polityki pieniężnej. Z dotychczasowych oddziałów NBP wyodrębniono natomiast dziewięć nowych banków, które stały się samodzielnymi jednostkami gospodarczymi. Banki te przejęły zasadniczą część działalności depozytowo-kredytowej NBP. Zezwolono także na powstawanie banków publicznych z kapitałem częściowo lub całkowicie prywatnym, w tym z kapitałem zagranicznym.

6.3. Zmiany w pozostałych państwach Europy Środkowej i Wschodniej

Ze względu na zróżnicowaną sytuację gospodarczą w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, w każdym z tych państw procesy transformacyjne musiały przebiegać nieco inaczej. Różnice w funkcjonowaniu gospodarek sprowadzały się do poziomu funkcjonowania mechanizmów i instytucji rynkowych ugruntowanych jeszcze przed II wojną światową oraz przede wszystkim do poziomu inflacji w przededniu rozpoczęcia transformacji.

Państwem o najlepiej wykształconym mechanizmie rynkowym były Czechy. Funkcjonowanie czeskiej gospodarki przed wojną w dużym stopniu przypominało funkcjonowanie gospodarek państw kapitalistycznych. W kraju tym istniały typowe instytucje rynkowe takie jak giełdy i banki. Dla Czechów transformacja nie oznaczała tworzenia instytucji od zera, lecz ich odbudowę i dostosowanie do nowych realiów. Trudniejsze zadanie miały Węgry i Słowacja, gdzie mechanizmy rynkowe, podobnie jak w Polsce, w niewielkim stopniu przypominały te, obecne w krajach wysoko uprzemysłowionych. Najbardziej niedojrzałe mechanizmy rynkowe funkcjonujące tylko w niektórych sektorach charakterystyczne były dla Rumunii, Bułgarii, Albanii i Rosji. Stąd też stworzenie niezbędnej infrastruktury systemowej najtrudniejsze było właśnie w tej ostatniej grupie krajów.

Pod względem inflacji w najkorzystniejszym położeniu znajdowała się Czechosłowacja, gdzie inflacja była jednocyfrowa - pełzająca. W byłych republikach ZSRR występowała hiperinflacja. Rekordowy poziom inflacji sięgającej ponad 15000% zanotowała Gruzja w 1994 r. Na Ukrainie najwyższy poziom inflacji wyniósł 4700% w 1993r., a w Rosji nieco ponad 1500% w 1992 r.

Wszystkie te czynniki spowodowały, że kraje Europy Środkowej i Wschodniej przyjęły dwa różne modele transformacji gospodarczej: model transformacji szokowej i model transformacji gradualnej. Ich elementem wspólnym było to, że oba warianty były opracowywane i realizowane przy znacznej pomocy MFW i Banku Światowego. Warto podkreślić, że organizacje ta odegrały istotną rolę w procesie transformacji w Europie udzielając transformującym się krajom pomocy eksperckiej i finansowej.

6.3.1. Transformacja szokowa

Pojęciem transformacja szokowa określa się zmiany systemowe przeprowadzane w bardzo krótkim okresie czasu. Początkowym etapem transformacji jest stabilizacja. W modelu transformacji szokowej mamy zatem do czynienia ze stabilizacją radykalną. Jej celem jest jak najszybsze usunięcie nadmiernej przewagi popytu nad podażą (na rynku towarów, usług i czynników produkcji) i tym samym obniżenie inflacji. Poza Polską programy radykalnej stabilizacji gospodarki zostały przeprowadzone w b. NRD, Chorwacji, Estonii, Łotwie, Litwie, a od połowy lat 90. także w Rosji, na Ukrainie i w pozostałych państwach b. republik ZSRR. W większości tych państw ze względu na ogromną presję społeczną i polityczną nie udało się w pełnym wymiarze przeprowadzić stabilizacji radykalnej. Nie wszystkie ceny towarów zostały zliberalizowane, nadal subwencjonowano produkcję części towarów. W efekcie nie zlikwidowano całkowicie tendencji inflacyjnych.

Wyjątkowo radykalny program stabilizacji zastosowano w b. NRD, gdzie w ramach zjednoczenia z RFN wprowadzono analogiczne do części zachodniej jednolite ceny, stopę procentową, stopę podatkową, kurs walutowy oraz uzależniono zarobki od wydajności pracy. Posunięcie to doprowadziło do szeregu negatywnych zjawisk w b. NRD. Niedostosowana do warunków wolnorynkowych gospodarka zareagowała drastycznym spadkiem produkcji, wzrostem bezrobociem, bankructwem wielu przedsiębiorstw i znacznym spadkiem stopy życiowej.

Bułgaria realizowała program radykalnej stabilizacji stosunkowo mało konsekwentnie różnicując poziom radykalizmu ze względu na poszczególne segmenty gospodarki. W niektórych z nich zmiany w ogóle nie były widoczne. Radykalizm stabilizacji nasilał się wraz z pogarszaniem się sytuacji gospodarczej, a osłabiał się wraz z jej poprawą.

Podobne podejście reprezentowała Rumunia, która dopiero w 1997 r. zdecydowała się na silniejszą radykalizację swojego programu stabilizacyjnego.

Rosja na początkowym etapie transformacji przyjęła model transformacji szokowej, który zakładał m.in. wewnętrzną wymienialność rubla i jego jednolity kurs wobec walut zagranicznych oraz zmniejszenie subwencji do produkcji i zamrożenie płac. Zmiany rozpoczęto od liberalizacji cen, jednak nie uwolniono cen żywności i alkoholu. Pod kontrolą państwa pozostawały też wszystkie ceny taryfowe (komunikacja, łączność, energia). Ostatecznie względy społeczne i polityczne zdecydowały o bardzo szybkim odstąpieniu od terapii szokowej na rzecz terapii gradualnej.

Bez wątpienia kraje, które zdecydowały się na model transformacji szokowej musiały liczyć się z bardzo wysokim początkowym kosztem społecznym i ekonomicznym. Do korzyści wynikających z takiego wyboru zaliczyć natomiast możemy: możliwość skrócenia do minimum okresu przejściowego (o ile radykalny program realizowany jest konsekwentnie), wysoki kredyt zaufania społecznego na początku zmian i możliwość uruchomienia znacznej pomocy finansowej z zewnątrz.

6.3.2. Transformacja gradualna

Pojęciem transformacja gradualna określa się zmiany systemowe przeprowadzane stopniowo w dłuższym okresie czasu. Program stabilizacyjny zastosowany w ramach terapii gradualnej przyjmuję wersję łagodną. Opiera się on na stopniowym równoważeniu rynku, które następuje poprzez rozszerzanie zakresu liberalizacji cen, stopniową likwidacją państwowych subwencji produkcji i konsumpcji oraz urealnianie stopy procentowej i kursu walutowego. Do krajów realizujących łagodny program stabilizacyjny należały: Węgry, Czechy, Słowacja, Słowenia, Albania.

Największy sukces program łagodnej stabilizacji odniósł na Węgrzech. Zmiany systemowe w tym kraju oceniane są zdecydowanie najlepiej (w porównaniu z innymi krajami Europy Środkowej i Wschodniej). Przyczyn tego należy upatrywać w stosunkowo dobrze funkcjonującej gospodarce, zrównoważonym rynku i szybko rozwijającym się handlu zagranicznym. Taki stan rzeczy właściwie zawęził transformację do sfery ustrojowej, ponieważ gospodarka nie wymagała radykalnych reform. Niektórych problemów jednak nie udało się uniknąć. Zrezygnowano z drastycznej redukcji subwencji, w związku z czym świadczenia socjalne znacznie obciążały budżet państwa.

Kolejnym przykładem kraju o łagodnym programie stabilizacyjnym były Czechy. W tym przypadku widoczny jest dualizm podejścia do reform: radykalizm na poziomie deklaracji, a gradualizm w praktyce. Zastosowanie terapii łagodnej było uzasadnione utrzymującą się od wielu lat niską inflacją oraz zrównoważonym bilansem handlowym. Dzięki łagodnej liberalizacji cen, rząd czeski zapobiegł drastycznym spadkom poziomu życia ludności. Państwo zagwarantowało też świadczenia socjalne i wzrost płac proporcjonalny do inflacji. Wraz z zahamowaniem rozwoju i wzrostem inflacji w 1997 r. zdecydowano się na radykalizację programu stabilizacyjnego. Było to równoznaczne z obniżeniem tempa wzrostu płac i wzrostem cen wskutek ich szerszej liberalizacji. Towarzyszące temu niezadowolenie społeczne doprowadziło do upadku rządu premiera Klausa.

Słowacja, w przeciwieństwie do Czech, otwarcie opowiadała się za terapią łagodną, jednak wraz z nowym rządem w 1998 r. zdecydowano się na zaostrzenie reform.

Na łagodną wersję stabilizacji zdecydowała się też Słowenia. Złożyło się na to kilka czynników, a mianowicie: brak angażowania się w wojnę bałkańską, co uchroniło gospodarkę od zniszczeń; najwyższy poziom rozwoju spośród krajów b. Jugosławii; znaczny udział eksportu do krajów UE w ogólnej wartości eksportu. Swoje reformy w dużej części Słowenia wzorowała na doświadczeniach Węgier.

Dzięki zastosowaniu modelu transformacji gradualnej w wyżej wymienionych krajach możliwe było uniknięcie wysokich początkowych kosztów społecznych i ekonomicznych. Z drugiej jednak strony wydłużało to okres przejściowy jednocześnie zmniejszając szanse na powodzenie transformacji. Dodatkowo zwiększało się ryzyko, że przy władzy utrzymają się stare grupy lobbingu systemowego.

Poza powyższą klasyfikacją znajduje się Białoruś, która zastosowała mieszany model transformacji stosując metody wykraczające poza zakres pakietu MFW. Działania w ramach stabilizowania gospodarki były zróżnicowane pod względem radykalizmu i czasu trwania w odniesieniu do poszczególnych gałęzi gospodarki.

6.3.3. Efekty końcowe transformacji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej

6.3.3.1. Instauracja vs. restauracja

Efekty końcowe przeobrażeń w Europie Środkowej i Wschodniej nie są jednolite. Należy podkreślić, że proces transformacji wciąż trwa, a poszczególne kraje znajdują się na rożnych jego etapach. Wśród państw transformujących się wyróżnić możemy trzy grupy:

1. Liderzy transformacji - są to kraje środkowoeuropejskie (Polska, Węgry, Czechy, Słowacja, Słowenia) oraz państwa bałtyckie (Litwa, Łotwa, Estonia)

2. Grupa goniących - obejmuje państwa z południowej części regionu (Albania, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Czarnogóra, Macedonia, Rumunia i Serbia)

3. Grupa opóźniona w procesie transformacji - zaliczamy do niej państwa Wspólnoty Niepodległych Państw - byłe republiki radzieckie (Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina i Uzbekistan)

Państwa z grupy liderów rozpoczęły transformację najwcześniej (jako pierwsza Polska, gdzie realizację programu stabilizacyjnego rozpoczęto w styczniu 1990r.). W większości przypadków sprawdziła się zasada, że im wcześniej państwo przystępowało do głębokich zmian gospodarczych, tym lepsze osiągało wyniki. W odniesieniu do tych krajów możemy mówić o instauracji, a więc o powodzeniu transformacji. Termin instauracja oznacza, że udało się osiągnąć masę krytyczną i wprowadzić nowy system, którego elementy są stabilne i zdecydowanie przeważają nad elementami systemu starego. Już na początku przemian państwa te obrały kierunek zachodnioeuropejski przyjmując za cel członkostwo w Unii Europejskiej, co osiągnęły stosunkowo szybko (w 2004r.)

Bułgaria i Rumunia zwlekały z rozpoczęciem terapii szokowej aż do 1997 r., co pozostawiło je w tyle za państwami grupy pierwszej. W tym przypadku transformacja, choć opóźniona, także osiągnęła masę krytyczną. Państwa te przystąpiły do UE w 2007 r.

Najbardziej negatywnie ocenić należy transformację w państwach grupy trzeciej, gdzie z punktu widzenia efektu końcowego mamy do czynienia z restauracją, co oznacza, że po zatoczeniu koła procesy transformacyjne doprowadziły do utrwalenia się zmodyfikowanej wersji starego systemu. Wersja twarda restauracji, tzn. taka, gdzie modyfikacje są niewielkie wystąpiła na Białorusi, gdzie przy władzy pozostają stare ekipy polityczne, a kluczowe elementy starego systemu są niezmienione. Restauracja miękka oznacza znacznie dalej idącą modyfikację systemu, jednak przed osiągnięciem masy krytycznej. Zakres zastosowań rynkowych jest tu także szerszy. Ten rodzaj restauracji dotyczy większości pozostałych krajów grupy trzeciej.

6.3.3.2. Wskaźniki makroekonomiczne

Szerszy obraz zmian, jakie zaszły w krajach Europy Środkowej i Wschodniej na przestrzeni ostatnich 20 lat umożliwi analiza danych makroekonomicznych takich jak zmiany PKB i napływ zagranicznych inwestycji zagranicznych.

Wykres 1. Zmiany wielkości PKB w państwach transformujących się w latach 1989-

2000 (1989=100)

Źródło: Transition report 1997, European Bank for Reconstruction and Development, London 1997; Transition

report 2000, European Bank for Reconstruction and Development, London 2000; Transition report 2007, European Bank for Reconstruction and Development, London 2007.

Pierwsze lata transformacji wywołały drastyczny spadek PKB i recesję gospodarczą we wszystkich transformujących się krajach, co było związane z mniej lub bardziej radykalnymi działaniami, podejmowanymi w ramach programów stabilizacyjnych. Najwcześniej, bo już w 1993 r., na ścieżkę wzrostu wkroczyły kraje Europy Środkowej i Wschodniej oraz kraje bałtyckie (czyli wspomniana już grupa pierwsza). Również zanotowany w tym przypadku spadek PKB nie był tak silny jak w przypadku pozostałych krajów. Największe spadki produkcji w stosunku do roku 1989 zanotowała m.in. Gruzja i Armenia (spadek o 74,6% i o 69%). Najłagodniejszych spadków produkcji doświadczyły natomiast Czechy (15,4%), Polska (17,8%), Słowenia (18%) oraz Węgry (18,1%).

Podczas gdy przeciętna długość utrzymywania się kryzysu w Europie Środkowo-Wschodniej i krajach bałtyckich wynosiła 4 lata, kraje WNP zmagały się z nim przeciętnie 7 lat, rekordowe 10 lat kryzys utrzymywał się na Ukrainie i w Mołdawii. Recesja w tych dwóch krajach dobiegła końca dopiero w 1999 r. Podstawową przyczyną regresu gospodarczego państw WNP było niedopasowanie struktury gospodarczej do wymogów wolnego rynku wprowadzonego tam w wyniku transformacji. Szczególnie w Rosji gospodarka rynkowa napotkała na przeszkodę w postaci kolosalnych zakładów przemysłowych, którym zabrakło elastyczności by zmienić strukturę produkcji. Kolejną przeszkodą był całkowity brak drobnego przemysłu, który mógłby współpracować z wielkimi przedsiębiorstwami.

Tabela2. Długość i głębokość recesji transformacyjnej w krajach transformujących się

Źródło: Opr. na podstawie danych Banku Światowego i Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju.

Wykres 2. Zmiany wielkości PKB w państwach transformujących się w latach 2000-

2008 (2000=100)

Źródło: Transition report 1997, op.cit.; Transition report 2000, op.cit.; Transition report 2007, op.cit.

Od 2000 r. we wszystkich transformujących się państwach wartość PKB stale wzrasta. Najbardziej dynamicznie rośnie PKB państw WNP. Oznacza to, że ich koniunktura gospodarcza poprawia się, mimo, że w niektórych sferach gospodarki wciąż widoczne są oznaki kryzysu.

Wykres 3. Europa Środkowa i Wschodnia: Napływ BIZ (w mld USD) i ich udział w inwestycjach krajowych (tworzeniu kapitału trwałego brutto), 1990-2003

Źródło: UNCTAD, Światowy Raport Inwestycyjny 2004.

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne są jednym z mierników międzynarodowej konkurencyjności gospodarki. Zainteresowanie przedsiębiorców zagranicznych danym krajem, przejawiające się rosnącą wartością napływających inwestycji, pośrednio pozwala ocenić kondycję gospodarki tego kraju oraz stopień jej otwartości na obcy kapitał.

W roku 1990 we wszystkich krajach Europy Środkowej i Wschodniej znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych było marginesowe. Ich wartość w przeliczeniu na 1 mieszkańca wynosiła, przykładowo, w Polsce - ¼ USD, w Słowenii - 9 USD, nieco więcej zaś na Węgrzech - 56 USD. W latach 1990-1995 łączna wartość inwestycji kapitałowych napływających do państw Europy Środkowej i Wschodniej zwiększyła się 15-krotnie, osiągając 15 mld USD. Na podwojenie tej wartości potrzebny już był okres 7 lat, po którym w 2002 r., wartość BIZ przekroczyła 30 mld USD.

Udział bezpośrednich inwestycji zagranicznych w tworzeniu kapitału krajowego brutto (w inwestycjach krajowych) wykazywał tendencje rosnącą do roku 1999, kiedy to osiągnął najwyższy dotychczasowy poziom równy niemalże 20%.

Tylko na podstawie analizy zmian wartości PKB i BIZ można zauważyć, że od momentu rozpoczęcia transformacji dawne państwa socjalistyczne zbliżają systematycznie swoje gospodarki do gospodarek wolnorynkowych. Mimo początkowych negatywnych efektów przeobrażeń objawiających się m.in. drastycznym spadkiem PKB, w ostatecznym rozrachunku kondycja wszystkich gospodarek państw transformujących się uległa poprawie.

6.4. CEFTA

6.4.1. Geneza

Dnia 21 grudnia 1992 r. w Krakowie przedstawiciele państw: Polski, Czech, Słowacji i Węgier podpisali Środkowoeuropejską Umowę o Wolnym Handlu (CEFTA). Mimo, że umowa została zawarta jeszcze przed formalnym rozpadem Czechosłowacji (1 stycznia 1993 r.) jej sygnatariuszami były cztery, nie trzy państwa wyszehradzkie. Swoje funkcjonowanie CEFTA rozpoczęła 1 marca 1993 r., choć formalnie umowa ta weszła w życie 1 lipca 1994 r. , po jej ratyfikacji w każdym z krajów członkowskich.

Droga do stworzenia strefy wolnego handlu w krajach Grupy Wyszehradzkiej nie należała do najłatwiejszych. O ile stosunek Polski do zacieśniania współpracy gospodarczej w regionie był zdecydowanie pozytywny, o tyle Czechosłowacja i Węgry niechętnie odnosiły się do pomysłu utworzenia strefy wolnego handlu w ramach Trójkąta Wyszehradzkiego. Po wydarzeniach przełomu lat 80. i 90, zwanych „jesienią ludów” Czesi swoje pierwsze kroki kierowali w stronę Niemiec, Węgrzy natomiast liczyli na ściślejsze związanie się z Austrią. Poszukiwanie nowych partnerów w Europie Zachodniej było spowodowane chęcią jak najszybszej integracji ze Wspólnotami Europejskimi, w których kraje Europy Środkowej widziały szansę na dźwignięcie swoich gospodarek po latach systemu centralnie planowanego. Obawiano się, że CEFTA postrzegana będzie jako organizacja ograniczająca lub opóźniająca integrację z Unią Europejską.

Ze strony Polski negocjacje były dodatkowo opóźniane przez niestabilną sytuację polityczną, zmiany rządów, a co za tym idzie zmiany w resortach gospodarczych. Kolejne utrudnienie stanowiły nieporozumienia czechosłowacko-węgierskie m.in. o mniejszość węgierską na Słowacji oraz rozpad Czechosłowacji i różnice poglądów dwóch nowopowstałych państw na budowę strefy wolnego handlu.

Mimo powyższych trudności Środkowoeuropejska Umowa o Wolnym Handlu została ostatecznie zawarta. W obliczu załamania się po okresie transformacji i rozwiązaniu RWPG wzajemnej wymiany handlowej między krajami Europy Środkowej, konieczne było podjęcie środków zapobiegających dalszemu spadkowi udziału handlu wzajemnego w ich handlu globalnym. Dodatkowo silnym impulsem, który skłonił do podpisania umowy przez aspirujące do członkowstwa w Unii Polskę, Czechosłowację i Węgry, była presja ze strony Unii Europejskiej. CEFTA była bowiem postrzegana przez Unię jako dobre przygotowanie do późniejszego funkcjonowania tych krajów w bardziej skomplikowanej formie integracji regionalnej, jaką jest Unii Europejska.

6.4.2. Zakres funkcjonowania

Pierwowzorem dla CEFTA były części handlowe umów stowarzyszeniowych ze Wspólnotami Europejskimi, wynegocjowane wcześniej przez jej sygnatariuszy. Jednak w odróżnieniu od tych umów zwanych także Układami europejskimi, w porozumieniu CEFTA przyjęto zasadę symetrii i ekwiwalentności. Oznaczało to, że każda ze stron korzysta ze zliberalizowanych warunków wymiany w równym stopniu.

Wynikiem podpisania umowy było zobowiązanie się krajów członkowskich do utworzenia strefy wolnego handlu najpóźniej do 1 stycznia 2001 r. Stopniowa liberalizacja miała odbywać się poprzez znoszenie ceł i barier pozataryfowych we wzajemnym handlu.

Początkowo liberalizacja dotyczyła jedynie wyrobów przemysłowych. Porozumienie w tej sprawie osiągnięto negocjując na zasadzie bilateralnej, dlatego też redukcja stawek celnych na te towary nie miała charakteru jednolitego. Towary podzielono na trzy grupy przyjmując za kryterium „wrażliwość” na potencjalną konkurencję ze strony towarów importowanych. Na liście A znalazły się towary o niskim stopniu przetworzenia, głównie surowce i półprodukty. Cła na nie zostały zniesione z pierwszym dniem funkcjonowania CEFTA. Lista B objęła towary przetworzone o średniej wrażliwości na konkurencję i była zdecydowanie najobszerniejsza. Redukcja stawek celnych miała odbyć się w trzech etapach: 1 stycznia 1995 r. miała nastąpić redukcja o 33,3%, 1 stycznia 1996 r. o kolejne 33,3% a 1 stycznia 1997 cła miały zostać zniesione całkowicie. Na listę C wpisano towary uznane za najbardziej wrażliwe. Były to: tekstylia, wyroby hutnicze, motoryzacyjne, artykuły elektroniczne. Pierwsza redukcja stawki celnej miała wynieść 10% w roku 1995, następnie stawka ta miała być co roku zmniejszana o 15%.

W przypadku artykułów rolno-spożywczych liberalizacja była znikoma. Kraje zachowały możliwość prowadzenia w pełni autonomicznej polityki rolnej, włącznie ze swobodę wprowadzania nowych środków ochronnych.

Deklaracja krakowska z 21 grudnia 1992 roku przewidziała możliwość przyspieszenia liberalizacji handlu. W myśl tego zapisu członkowie CEFTA kilkukrotnie podejmowali modyfikacje i rozszerzenia umowy zasadniczej. Pierwszy raz w kwietniu 1994 r., gdy podpisano Protokół Dodatkowy skracający czas tworzenia strefy wolnego handlu o 3 lata. Następnie w roku 1995 tzw. Deklaracja Poznańska przesądziła o kolejnym przyspieszeniu, tym razem o rok t.j do końca 1997 r., znoszenia ograniczeń we wzajemnym handlu artykułami przemysłowymi. Wreszcie w styczniu 1995 r. ministrowie rolnictwa krajów CEFTA zaproponowali obniżenie ceł o 50% we wzajemnym handlu artykułami rolno-spożywczymi. Postulat ten okazał się jednak trudny do wprowadzenia. Sukcesem zakończyło się natomiast wprowadzone w roku 1996 rozszerzone i pogłębione koncesje rolne, dzięki którym poziom protekcji artykułów rolno-spożywczych zmniejszył się o ponad połowę.

6.4.3. Członkostwo w CEFTA

Jak już wspomniano członkami pierwotnymi CEFTA były cztery kraje: Polska, Węgry, Czechy i Słowacja. Niedługo później do organizacji przyjęto Słowenię i Rumunię, a następnie Bułgarię. Przystąpienie tych krajów do Unii Europejskiej w 2004 r. i w 2007 r. (w przypadku Bułgarii i Rumunii) było jednoznaczne z ich wystąpieniem z CEFTA. Jednak wbrew przewidywanym scenariuszom organizacja ta nie przestała istnieć. W 2003 r. swój akces zgłosiła Chorwacja, a w kolejnych latach: Macedonia, Albania, Bośnia i Hercegowina, Mołdawia, Czarnogóra, Serbia, Kosowo. W składzie tych ośmiu krajów CEFTA funkcjonuje obecnie.

Przyjęcie do CEFTA wiąże się z koniecznością spełnienia przez kraj kandydujący trzech warunków:

1. Członkostwo w Światowej Organizacji Handlu (WTO);

2. Posiadanie porozumienia z Unią Europejską o zakresie zbliżonym do Układów Europejskich;

3. Posiadanie porozumienia dwustronnego o wolnym handlu ze wszystkimi członkami CEFTA.

Warunek pierwszy gwarantuje, że instrumenty regulacyjne stosowane przez dany kraj w handlu zagranicznym są zgodne z międzynarodowymi ustaleniami. Spełnienie warunku drugiego zbliża dany kraj pod względem stanowiska wobec UE do stanowisk państw członkowskich CEFTA. Ma to na celu zapewnienie, że nowy członek będzie popierał aspiracje pozostałych państw do członkostwa w UE, jak również sam będzie się mógł o to członkostwo starać. Warunek trzeci jest wyrazem merytorycznej akceptacji kraju kandydującego przez wszystkich członków CEFTA.

6.4.4. CEFTA a Unia Europejska

Bez wątpienia CEFTA była ważnym etapem na drodze krajów Europy Środkowej do członkostwa w UE. Mimo początkowej niechęci do integracji w regionie, deklaracja Unii o kolejności i zasadach przyjmowania poszczególnych krajów jako pełnoprawnych członków wzmogła chęć współpracy w ramach ugrupowania, co znalazło swoje odzwierciedlenie w przyspieszonej dynamice rozwoju handlu wzajemnego. Znaczącą rolę w kształtowaniu CEFTA odegrała UE, można powiedzieć, że CEFTA była w zasadzie jej inicjatywą. Celem tej inicjatywy było sprawdzenie jak państwa aspirujące do członkostwa w Unii poradzą sobie z integracją w regionie.

Przyjęcie siedmiu państw CEFTA do UE może świadczyć o tym, że współpracując w ramach ugrupowania regionalnego państwa te zdały unijny egzamin wstępny. Wśród ośmiu obecnych członków CEFTA dwa państwa: Chorwacja i Macedonia posiadają status oficjalnych kandydatów do członkostwa w UE, natomiast Czarnogóra, Albania, Serbia, Bośnia i Hercegowina oraz Kosowo uważane są za potencjalnych kandydatów. Na uwagę zasługuje stopień zaawansowania negocjacji akcesyjnych Chorwacji, która być może już wkrótce opuści CEFTA na rzecz wstąpienia w szeregi Unii Europejskiej.

BIBLIOGRAFIA

1. Bałtowski M., Miszewski M, Transformacja gospodarcza w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

2. Bałtowski M., Przekształcenia własnościowe przedsiębiorstw państwowych w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.

3. Bąk M., Europa Środkowa i Wschodnia wobec wyzwania transformacyjnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2006.

4. Bożyk P., 24 kraje Europy Środkowej i Wschodniej. Transformacja., Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2002.

5. Bożyk P., Integracja subregionalna i regionalna. CEFTA a Unia Europejska., Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1999.

6. Departament Analiz MSP, Przekształcenia własnościowe przedsiębiorstw państwowych wg. stanu na dzień 31.12.2009 r.,[online], www.msp.gov.pl, dostęp 05.12.2010.

7. Deszczyński P., Szczepaniak M., Grupa Wyszehradzka. Współpraca polityczna i gospodarcza., Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1995.

8. Olesiński Z., Proces prywatyzacji w Polsce, Książka i Wiedza, Warszawa 2000.

9. Rola CEFTA w integrującej się Europie, Red. P. Bożyk, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1999.

10. Transformacja systemowa w Polsce, Red. K. Żukrowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2010.

11. Transition Report 1997. European Bank for Reconstruction and Development, London.

12. Transition Report 2000. European Bank for Reconstruction and Development, London.

13. Transition Report 2003. European Bank for Reconstruction and Development, London.

14. Transition Report 2007. European Bank for Reconstruction and Development, London.

15. Wewiór M., Przychody z prywatyzacji. Podsumowanie przychodów w roku 2009., [online], www.msp.gov.pl, dostęp 05.12.2010.

M. Bąk, Europa Środkowa i Wschodnia wobec wyzwania transformacyjnego, Gdańsk 2006, s.108-137.

M. Bałotwski, M. Miszewski, Transformacja gospodarcza w Polsce, Warszawa 2007, s. 141-143.

Ibidem, s. 188-191.

Według danych Ministerstwa Skarbu Państwa.

M. Bałtowski, Przekształcenia własnościowe przedsiębiorstw państwowych w Polsce, s.141

Z. Olesiński, Proces prywatyzacji w Polsce, Warszawa 2000, s. 57

Świadectwa udziałowe zakupiło 25,7 mln obywateli, co stanowi 95% uprawnionych.

Przekształcenia własnościowe, www.msp.gov.pl, 28 stycznia 2010.

Ibidem.

Według danych GUS 2009.

Przychody z prywatyzacji, www.msp.gov.pl, 29 marca 2010.

P. Bożyk, 24 Kraje Europy Środkowej i Wschodniej. Transformacja. Warszawa 1999.

Transition Report 2003, http://www.ebrd.com.

P. Bożyk, 24 kraje… Op. cit., s.60

P. Deszczyński, M. Szczepaniak, Grupa Wyszehradzka. Współpraca polityczna i gospodarcza., Toruń 1995, s.65

P. Bożyk, Integracja subregionalna i regionalna. CEFTA a Unia Europejska., Warszawa 1999, s. 49

http://ec.europa.eu/enlargement/press_corner/key-documents/reports_nov_2010_en.htm, 30 listopada 2010.

---