Tomasz Kawka
7.3. Rozpad Czechosłowacji
7.3.1. Powstanie Czechosłowacji
Ziemie czeskie i słowackie znajdowały się w składzie Cesarstwa Habsburgów, które w 1867 r. przekształciło się w dualistyczną monarchię austro-węgierską. Czechy podlegały austriackiej administracji, natomiast Słowacja pod nazwą Górne Węgry znajdowała się pod panowaniem Królestwa Węgier. Przełom XIX i XX wieku upływał w tych krajach pod znakiem rodzącej się tożsamości narodowej - ludność zamieszkująca ziemie Czech i Słowacji coraz mniejsze nadzieje wiązała z rozrywanym przez mniejszości narodowe od wewnątrz cesarstwem i poszukiwała ujścia dla swoich aspiracji politycznych i społecznych.
Pierwsza taka szansa pojawiła się w okresie I wojny światowej. Latem 1915 r. utworzono Czeski Komitet Zagraniczny, który wkrótce potem przeobraził się w Czechosłowacką Radę Narodową. W skład tej organizacji weszło wielu wybitnych działaczy emigracyjnych, przede wszystkim z Czech. Było to równie pierwsze przedstawicielstwo przyszłego państwa. Ogólne ramy funkcjonowania nieistniejąca jeszcze na mapie świata Czechosłowacja uzyskała na podstawie tzw. umowy pittsburskiej, podpisanej 30 maja 1918 r., która ostatecznie postanawiała o utworzeniu przez Czechów i Słowaków wspólnego państwa na gruzach monarchii Habsburgów.1
Realizacja tej umowy w praktyce nastąpiła natomiast w październiku 1918 r. 28 października proklamowano niepodległość Republiki Czechosłowackiej, a w dwa dni później w Pradze władzę przejął Komitet Narodowy. Jego władza sięgała jednak tylko stolicy i przyległych miejscowości. Z tego też powodu zdecydowano się na tymczasowe utrzymanie austriackich struktur władzy.
Równocześnie podjęto jednak działania mające na celu powołanie własnych, niezależnych organów władzy. 13 listopada Komitet Narodowy uchwalił tymczasową konstytucję. Zgodnie z jej postanowieniami, najważniejszym organem władzy było Zgromadzenie Narodowe, posiadające niemal nieograniczone kompetencje. W parlamencie większość stanowili posłowie z Czech i Moraw, Słowacy stanowili tylko 1/6 ogólnej ich liczby. Aby uniknąć irredenty ze strony mniejszości narodowych, w składzie parlamentu nie uwzględniono ich wcale. Znacznie słabsza była pozycja rządu i prezydenta. W dniu 14 listopada Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta Tomaša G. Masaryka, najwybitniejszego czeskiego działacza emigracyjnego.2
Do umocnienia pozycji międzynarodowej nowo powstałego państwa przyczynił się w dużym stopniu napływ czechosłowackich formacji zbrojnych z zagranicy, głównie z Francji i Włoch, co nastąpiło w grudniu 1918 r.. Kwestia ta nabierała szczególnego znaczenia, gdy weźmiemy pod uwagę, że Republika Czechosłowacka od samego początku znajdowała się w permanentnym konflikcie z Niemcami, Austrią i Węgrami. Problematyczne było tutaj przede wszystkim ustalenie przebiegu granic, o czym postanowił traktat wersalski. Nowo sformowana armia Czechosłowacji była podstawowym elementem prowadzonej przez państwo polityki faits accomplis - do 20 stycznia 1919 r. udało się opanować prawie całą Słowację, znajdującą się dotychczas w rękach Węgier. Zajęto też zamieszkaną głównie przez ludność ukraińską i łemkowską Ruś Zakarpacką, którą następnie włączono w skład Czechosłowacji. Czechom i Słowakom zagwarantowano te zdobycze terytorialne m. in. z powodu udziału armii czechosłowackiej w międzynarodowej interwencji przeciwko Węgierskiej Republice Rad. W zasadzie przychylono się do prawie wszystkich żądań terytorialnych, z wyjątkiem Śląska Cieszyńskiego, Spiszu i Orawy, gdzie miały odbyć się plebiscyty. Po ich przeprowadzeniu zdecydowano, że najbardziej uprzemysłowiona część Śląska Cieszyńskiego z ogromnymi złożami węgla oraz Spisz i Orawa wejdą w skład Czechosłowacji, natomiast Polsce pozostawiono małe terytorium tzw. Zaolzia. Czesi i Słowacy nie pogodzili się z tym i w okresie gdy trwała wojna polsko-radziecka zajęli zbrojnie również Zaolzie, na co milcząco wyraziły zgodę mocarstwa zachodnie. W r. 1920 proces kształtowania się granic Czechosłowacji można już uznać za zakończony.
O ile Czesi ze względu na swoją przewagę ludnościową i ekonomiczną mieli zapewnioną dominującą pozycję w nowym państwie, o tyle Słowacy znajdowali się w trudniejszej sytuacji. Mimo to opowiedzieli się za utworzeniem wspólnego państwa, czemu dali wyraz w tzw. deklaracji martińskiej, która powoływała jednocześnie do życia Słowacką Radę Narodową.3 Oficjalnie propagowano koncepcję czechoslowakizmu, która miała stopić Czechów i Słowaków w jeden naród. W rzeczywistości posłużyła ona jednak do negowania istnienia odrębnego narodu słowackiego, czego głównymi rzecznikami byli prezydent Masaryk i Edvard Beneš, notabene Czesi. 4
Państwo czechosłowackie zamieszkiwały liczne mniejszości narodowe, przede wszystkim niemiecka i węgierska, które niejednokrotnie szukały wsparcia dla swoich postulatów w państwach ościennych. Najbardziej jaskrawym przykładem na to może być działalność założonej na początku lat 30. Partii Niemców Sudeckich. Partia ta o charakterze stricte faszystowskim reprezentowała interesy trzech i pół miliona zamieszkujących tzw. Kraj Sudecki Niemców i dążyła otwarcie do połączenia z Trzecią Rzeszą. W r. 1937 zaczęło dochodzić do starć z policją i wojskiem i konflikt zaczął przybierać na sile, podsycany zresztą przez Niemcy. Dokonany przez Niemcy w marcu 1938 r. Anschluss Austrii uświadomił mocarstwom zachodnim, że Trzecia Rzesza rozpoczęła politykę rewizji postanowień traktatu wersalskiego. Aby zapobiec wybuchowi nowego konfliktu zwołano konferencję monachijską, w której wzięli udział Adolf Hitler, premier Wielkiej Brytanii Neville Chamberlain, premier Francji Edouard Daladier i przywódca Włoch Benito Mussolini. Na posiedzeniu w dniach 29 i 30 września 1938 r. postanowili oni, niejako za plecami władz czechosłowackich, o przekazaniu Kraju Sudeckiego Niemcom. Trudną sytuację Czechosłowacji wykorzystali Węgrzy, którzy pod koniec 1938 r. wkroczyli na południową Słowację i Ruś Zakarpacką. Podobnie postąpiła Polska zajmując Zaolzie, co ściągnęło na nią odium kolaboracji z Hitlerem.
Był to jednakowoż tylko początek rozpadu Czechosłowacji. W marcu 1939 r. Hitler wezwał czechosłowackiego prezydenta dr Emila Háchę i szefa MSZ Edvarda Beneša na rozmowy do Berlina. Tam postawił im ultimatum - jeśli nie zgodzą się na podporządkowanie Czechosłowacji Niemcom, armia niemiecka wkroczy do tego kraju zbrojnie. Hácha, zaszantażowany, podpisał ten protokół w nocy z 14 na 15 marca (zaraz potem doznał notabene ataku serca). Następnego dnia armia niemiecka przekroczyła granice Czechosłowacji. 16 marca na zamku na Hradczanach ogłoszono powstanie Protektoratu Czech i Moraw, na którego czele stanął Constantin von Neurath. Słowacja natomiast proklamowała niepodległość, na którą działacze narodowi wyczekiwali od lat 20. Niepodległość ta była oczywiście iluzoryczna - kraj był całkowicie podporządkowany Niemcom. Na czele Państwa Słowackiego stanął ks. Józef Tiso, które wkrótce potem złośliwie nazwano „republiką proboszczów”. 5
Niemcy wprawdzie zarządzali Protektoratem żelazną ręką, nierzadko wykorzystując armię i gestapo, tym niemniej nie zanotowano znacznego spadku poziomu życia, jak to było w przypadku Polski. Również położenie ludności było bez porównania lepsze niż w Generalnym Gubernatorstwie - nie przeprowadzano m. in. masowych egzekucji i wywózek do pracy w Niemczech. Tworzono natomiast liczne getta. Represje spadły na Czechy dopiero po udanym zamachu na protektora Czech i Moraw Reinharda Heydricha w czerwcu 1942 r.. Ruch oporu miał na ziemiach czeskich niewielkie znaczenie.
Inaczej wyglądała pod tym względem sytuacja na Słowacji, gdzie od końca 1943 r. trwały przygotowania do powstania przeciwko Niemcom i słowackim kolaborantom. Decyzję o wystąpieniu podjęto 12 sierpnia 1944 r., gdy linia frontu przybliżyła się na tyle, że można było liczyć na pomoc wojsk radzieckich. Powstanie wybuchło 29 sierpnia i mimo początkowych sukcesów nie udało się opanować większej części kraju. Pewnej pomocy udzielili radzieccy partyzanci, którzy w dużej liczbie operowali we wschodniej Słowacji. Niemcy posiadali w tym starciu znaczącą przewagę technologiczną i ostatecznie utopili powstanie we krwi.6 Walki na Słowacji toczyły sie prawie do końca wojny, nie doszło jednak do przełomu, nawet gdy do sił Armii Czerwonej dołączyła sojusznicza armia rumuńska.
Czechy natomiast zostały wyzwolone przez wojska państw zachodnich. 8 maja w Pradze doszło do powstania, które miało nikłe szanse powodzenia ze względu na silny garnizon niemiecki stacjonujący w mieście. Ostatecznie wojskom amerykańskim i brytyjskim udało się zmusić Niemców do kapitulacji.
Gdy stało się oczywiste, że przegrana państw Osi jest nieunikniona, władze czechosłowackie przebywające dotąd na emigracji zdecydowały o przywróceniu krajowi niezależnego bytu państwowego w porozumieniu z państwami alianckimi. W marcu 1945 r. doszło do rozmów w Moskwie, w których uczestniczyli zarówno przedstawiciele rządu emigracyjnego, jak i politycy związani ideowo z komunistami. Owocem tego spotkania było ustalenie, że w skład przyszłego rządu wejdą działacze obu środowisk. 7
Pierwszy powojenny rząd pod nazwą Frontu Narodowego utworzono 3 kwietnia 1945 r. w Koszycach. Na jego czele stanął socjaldemokrata Zdenek Fierlinger. Istotną rolę odgrywał w nim przedstawiciel komunistów Klement Gottwald. Do rządu Fierlingera weszli oprócz nich narodowi socjaliści8, katoliccy ludowcy i słowaccy demokraci. W dwa dni później ogłoszono tzw. program koszycki, który zakładał m. in. przystąpienie Czechosłowacji do wojny z Niemcami. Czechosłowacja miała być parlamentarną republiką demokratyczną i wyrazem politycznych aspiracji dwóch równoprawnych narodów (co oznaczało uznanie odrębnego narodu słowackiego). Zapowiedziano też szerokie reformy socjalne, podział wielkiej własności ziemskiej i nacjonalizację części przemysłu.9 Wkrótce do kraju powrócił prezydent Beneš i przystąpiono do realizacji tego programu. Przede wszystkim surowo ukarano kolaborantów, znacjonalizowano banki, zakłady ubezpieczeniowe oraz przedsiębiorstwa przemysłu ciężkiego zatrudniające powyżej 500 osób. Bez odszkodowania wywłaszczono majątki należące do kolaborantów, ludności niemieckiej i węgierskiej. Zmuszono również do opuszczenia kraju Niemców sudeckich.10
Pierwsze po wojnie wybory odbyły się 26 maja 1946 r. i ich zwycięzcami okazali się komuniści, którzy zdobyli 38,1 % głosów. 11 Prezydent powierzył misję stworzenia nowego rządu Gottwaldowi, jako reprezentantowi najsilniejszej partii. Komuniści objęli również resorty siłowe. Rok 1947 upływał pod znakiem nasilających się represji Komunistycznej Partii Czechosłowacji wobec opozycji, do czego wykorzystano też wojsko, służby specjalne i policję. Do przesilenia doszło w lutym 1948, gdy niekomunistyczni ministrowie podali się masowo do dymisji, licząc na wywołanie kryzysu gabinetowego. 12 Kalkulacje te zawiodły i komuniści objęli pełnię władzy. Tym samym Czechosłowacja stała się ostatnim państwem komunistycznym w bloku wschodnim.
Czechosłowacja stała się jednym z najbardziej jaskrawych przykładów stalinizmu. Odwilż nastąpiła dopiero w 1961 r., gdy podano do wiadomości uchwały XX Zjazdu KPZR. W tym samym okresie zrehabilitowano ofiary procesów politycznych lat 1948-1956. Swoistym signum temporis stało się odwołanie dogmatycznego komunisty, Antonina Novotnego, ze stanowiska pierwszego sekretarza partii. Władzę objęła ekipa reformatorów z Alexandrem Dubčekiem na czele. Forsowana przez niego koncepcja polityczna przybrała nazwę „socjalizmu z ludzką twarzą”.
Zezwolono też na utworzenie pierwszych organizacji obywatelskich. W czasie tej tzw. praskiej wiosny powstały m. in. Klub 231 i Klub Zaangażowanych Bezpartyjnych (KAN). Ponowną działalność podjęła Czechosłowacka Partia Socjaldemokratyczna. 13
Oczywistym jest, że tego rodzaju przemiany wzbudziły poważny niepokój w krajach bloku wschodniego. Przede wszystkim ZSRR uznał to za zagrożenie dla swoich interesów. Próby nakłonienia kierownictwa czechosłowackiego do zejścia z obranej drogi nie przyniosły rezultatu, więc państwa Układu Warszawskiego podjęły decyzję o interwencji. W nocy z 20 na 21 sierpnia 1968 r. wojska ZSRR, Bułgarii, Węgier, NRD i Polski przekroczyły granice kraju. Armia nie stawiała oporu. Część władz czechosłowackich wywieziono do Moskwy, gdzie zmuszono ich do podpisania protokołu, w którym wyrzekali się dalszej demokratyzacji. Kraj ponownie pogrążył się w stalinowskiej nocy.
Druga połowa lat 70. była okresem wzmożonej działalności opozycyjnej. Najważniejszą organizacją stała się Karta 77, powstała 1 stycznia 1977 r.. Jej zadaniem była walka o przestrzeganie praw człowieka. Wkrótce potem, wiosną 1978 r. stworzono Komitet Obrony Niesprawiedliwie Prześladowanych (VONS). 14 Ich aktywność nie przyczyniła się jednak do zmiany sytuacji w kraju. Dokonał tego w głównej mierze narastający w latach 80. kryzys ekonomiczny. Konieczne okazało się wdrożenie potrzebnych reform. Zmieniła się też sytuacja międzynarodowa - we wszystkich krajach bloku wschodniego trwały już procesy demokratyzacyjne. Już w grudniu 1987 r. Gustáva Husáka, który sprawował władzę nieprzerwanie od 1968 r., zastąpił Miloš Jakeš. 6 lipca 1989 r. zniesiono oficjalnie doktrynę Breżniewa, co oznaczało przyzwolenie ZSRR na reformy. Czechosłowacja była krajem, który najdłużej utrzymał komunistyczny system.
Do przełomu doszło dopiero w listopadzie 1989 r.. 17 listopada odbyły się masowe demonstracje na Placu Wacława, w których wzięło udział kilkaset tysięcy ludzi. W dwa dni później powstało w Pradze Forum Obywatelskie (OF), a na Słowacji ruch Społeczeństwo przeciw Przemocy (VPN). Obie te organizacje przystąpiły do formowania niezależnych instytucji władzy. 9 grudnia powstał rząd narodowy, w którym 9 tek objęli komuniści, 2 Czechosłowacka Partia Socjalistyczna i 2 Czechosłowacka Partia Ludowa. Następnego dnia premierem mianowano Mariána Čalfę i jednocześnie pozbawiono Husáka wszystkich funkcji państwowych. 29 grudnia Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta Vaclava Havla, wybitnego działacza Karty 77. 15 W ten sposób Czechosłowacja wkroczyła na drogę demokratycznych przemian.
7.3.2. Rozpad Czechosłowacji
Wydawało się wtedy, że będzie można kontynuować współpracę między narodami czeskim i słowackim w dotychczasowych ramach, tj. że rozwiązania z czasów komunistycznych sprawdzą się również w demokratycznym państwie. Okazało się, że będzie to znacznie bardziej skomplikowane. Praktycznie zaraz po sformowaniu nowego rządu wybuchł spór o nazwę państwa - naturalne było, że nie pozostawi się nazwy „Czechosłowacka Republika Socjalistyczna”. Konflikt trwał ponad rok i ostatecznie zdecydowano się na formułę „Czeska i Słowacka Republika Federacyjna” ( Słowakom zależało, aby ich nazwa również było pisane z wielkiej litery). W ten sposób zaspokojono słowackie aspiracje polityczne, wkrótce okazało się to jednak niewystarczające. 16
W dniach 8 i 9 czerwca 1990 r. odbyły się pierwsze po 1989 r. wolne wybory. W Czechach zwyciężyło OF, zdobywając ponad 50 % głosów, natomiast na Słowacji VPN z 35 % głosów. Wróżyło to dobrze krajowi, gdyż w obu częściach wygrały partie demokratyczne.17
Aby republiki składowe miały większy udział w rządzeniu krajem, 19 lipca 1990 r. przekazano część kompetencji rządu centralnego organom republik. Pojawił się natomiast projekt, by uczynić odwrotnie. Koncepcja ta ujrzała światło dzienne na spotkaniu w Trenčianských Teplicach w dniach 8 i 9 sierpnia 1990 r. i została wyrażona przez słowackiego polityka Vladimira Mečiara. Pomysł, aby to republiki przejęły wszystkie uprawnienia szczebla centralnego i potem delegowały niektóre z nich na rząd praski spotkał się z gwałtownym sprzeciwem Czechów i aprobatą Słowaków. 18
Na ówczesny rząd spadło też niezwykle trudne zadanie przekształcenia gospodarki z centralnie planowanej w rynkową. Dokonano tzw. prywatyzacji kuponowej, która polegała na tym, że każdy dorosły obywatel otrzymywał świadectwa udziałowe przedsiębiorstw państwowych i mógł je zbyć bądź zachować, licząc na wzrost kursu. Koszty społeczne przeprowadzanych reform okazały się znacznie wyższe na Słowacji niż w Czechach, gdyż czeska część republiki była znacznie lepiej rozwinięta gospodarczo i znajdowała się tam większa część krajowego przemysłu. Świadczy o tym dobrze fakt, że w początkowym okresie transformacji w gospodarce czeskiej liczba bezrobotnych zwiększyła się do 4,1 %, a na Słowacji do 11,8 % ( ze stanu pełnego zatrudnienia). Kierownictwo kraju podjęło decyzję o przeprowadzeniu transformacji szokowej, podobnej nieco do tej w Polsce. Dzięki temu proces przejścia do gospodarki rynkowej odbył się stosunkowo szybko.
Nie zaniedbano również reform politycznych. 9 stycznia 1991 r. uchwalono Kartę Podstawowych Praw i Wolności. 9 października tego samego roku parlament przyjął ustawę dekomunizacyjną, która zabraniała funkcjonariuszom poprzedniego reżimu zajmowania urzędów publicznych. W czerwcu 1991 r. udało się wymóc na Związku Radzieckim wycofanie jednostek radzieckich z terytorium Czechosłowacji. 19
Interesy ziem czeskich i słowackich zaczynały być jednak rozbieżne. Niewątpliwy wpływ na to miały rozbieżności w łonie samych partii politycznych - w kwietniu 1991 r. z VPN wyodrębnił się Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji (HZDS), którego przywódcą został Vladimir Mečiar. Partia ta otwarcie parła do uzyskania niezależności przez Słowację. Podobny proces dokonał się w Czechach - z podziału OF powstało ODS. 20 Nowo powstałe partie wystartowały w drugich już z kolei wyborach parlamentarnych w Czechosłowacji i odniosły w nich umiarkowane zwycięstwo - koalicja ODS-KDS uzyskała 16-20 % głosów w Czechach, HZDS 22-24% na Słowacji. Oznaczało to, że w obu częściach kraju wygrały siły polityczne opowiadające się raczej za rozpadem.
Postanowienie o podziale podpisano w lipcu 1992 r. 17 lipca parlament słowacki stosunkiem głosów 113 do 24 zadecydował o suwerenności. 21 1 września 1992 r. Słowacja uchwaliła własną konstytucję. Czesi próbowali jeszcze ratować wspólne państwo, ale natrafiło to na opór Słowaków. W tej sytuacji 6 października 1992 r. podpisano porozumienie w Jihlavie, w którym Czesi zmusili jeszcze wahających się niektórych przedstawicieli słowackich do wyrażenia zgody na pokojowy rozpad federacji. 22
Pozostało już tylko ustalić sposób rozwiązania spornych kwestii. Jedną z najbardziej istotnych była kwestia majątkowa - postanowiono, że cała własność państwowa na terytorium Słowacji pozostanie w rękach słowackich, natomiast na terytorium Czech w rękach czeskich, tak samo postąpiono z majątkiem ruchomym istniejącym przed 28.X.1918 r.Pozostały majątek podzielono w stosunku 2:1 na korzyść Czech. Ustanowiono specjalne stosunki ekonomiczne między republikami i wprowadzono wzajemną wymienialność walut. 25 listopada 1992 r. Zgromadzenie Federalne przyjęło ustawę o likwidacji państwa czechosłowackiego. Termin podziału wyznaczono na północ 31 grudnia 1992 r. Ostatnim aktem było uchwalenie nowej konstytucji przez Republikę Czeską w dniu 16 grudnia 1992 r. 1 stycznia 1993 r. rozpad Czechosłowacji stał się faktem.
Podkreśla się, że bardzo rzadko zdarza się, aby można było tak jednoznacznie określić datę narodzenia się niezależnego bytu państwowego. Podział Czechosłowacji dokonał się w sposób pokojowy bez rozlewu krwi, co w dobie konfliktu jugosłowiańskiego nabierało szczególnego znaczenia.
Warto byłoby w tym miejscu zastanowić się nad przyczynami, jakie doprowadziły do dezintegracji tego państwa. Miały one raczej charakter ekonomiczny niż polityczny. Widoczna była na każdym etapie dziejów ogromna dysproporcja pod względem rozwoju gospodarczego na ziemiach czeskich i słowackich. Czechy były krajem przemysłowym, Słowacja zaś rolniczym. Mimo że komuniści próbowali ją zrównoważyć, lokując na Słowacji między innymi przemysł zbrojeniowy, zróżnicowanie było zbyt głębokie, a ostatecznie sektor zbrojeniowy okazał się dla Słowaków przysłowiową kulą u nogi. Ponadto Słowację cechowała niższa efektywność gospodarcza i niższy udział produkcji finalnej. Była ona też w większym stopniu uzależniona od importu i od rynków zbytu znajdujących się przede wszystkim w krajach byłego ZSRR, a wraz z jego rozpadem utracono dużą część odbiorców. Charakterystyczny był wyraźny przerost zatrudnienia i większa niechęć do podejmowania pracy. Na Słowacji wolniej rozwijał się sektor prywatny. Budżet federacji w większym stopniu obciążał słowacki deficyt budżetowy. Czesi stwierdzali, że Słowacja jest dla nich czynnikiem hamującym ich własny rozwój. Politycy słowaccy natomiast byli zdania, że władze czeskie faworyzują swoich obywateli przy alokacji środków.
Błędem byłoby jednak sprowadzać przyczyny rozpadu Czechosłowacji tylko i wyłącznie do czynników ekonomicznych. Nie bez znaczenia były tu kwestie polityczne - Słowacy uważali, że mają nikły wpływ na decyzje podejmowane w Pradze. Istotnie, wśród władz federacyjnych było bardzo niewielu Słowaków, a jeśli już, to nieznani szerszym kręgom społeczeństwa. Większość organizacji opozycyjnych z czasów komunistycznych składała się w przytłaczającej części z Czechów. Władze słowackie podejrzewały Czechów o chęć marginalizacji swego narodu i nie bez przyczyny.
Czechosłowacja była w pewnym sensie eksperymentem polegającym na połączeniu dwóch narodów, które nie miały wspólnych tradycji państwowych i prawie zawsze były podporządkowane silniejszym W przypadku Słowacji nie można mówić o jakichkolwiek tradycjach państwowych, gdyż należała ona przez wiele wieków do Węgier. Jedyną koncepcją polityczną łączącą oba narody był panslawizm, wyrażający się w przekonaniu, że wszystkie narody słowiańskie winny żyć w jednym państwie. Dla Czechosłowacji okazała się ona jednak być mało użyteczna i problem Słowaków z samookreśleniem był nabrzmiały przez cały okres trwania wspólnego państwa. Próbowano wprawdzie zastąpić tę ideę przez czechoslowakizm, lecz bez większego powodzenia. W procesie integracji nie pomagała słaba edukacja słowackiej części społeczeństwa - analfabeci byli tam 5-10-krotnie liczniejsi niż w Czechach.
Wydaje się, że niemożliwe jest ograniczenie kwestii rozpadu Czechosłowacji tylko do „problemu słowackiego”, jak usiłują to uczynić niektórzy badacze. 23 Za podział państwa odpowiadają w równej mierze oba narody, które okazały się na dłuższą metę niezdolne do współistnienia w ramach jednego organizmu państwowego.
Przypisy :
1 Tomaszewski Jerzy, Czechy i Słowacja, TRIO, Warszawa 2007, s. 21
2 Balcerak Wiesław, Powstanie państw narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej, PWN, Warszawa 1974, s. 274-275
3 Tomaszewski J., op. cit., s. 24
4 Balcerak W., op. cit., s. 288
5 Tomaszewski J., op. cit., s. 118
6 Ibidem, s. 144
7 Ibidem, s. 155
8 Partia ta nie miała z nazistami nic wspólnego (przyp. aut.)
9 Bankowicz Marek, Zlikwidowane państwo, WUJ, Kraków 2003, s.
10 Patek Artur, Rydel Jan, Węc Janusz Józef (red.), Najnowsza historia świata, Wyd. Literackie, Kraków 2003, t.1 s. 71
11 Bankowicz M., op. cit., s.
12 Patek A., Rydel J., Węc J. J. (red.), op. cit., t.1 s. 73
13 Bankowicz M., op. cit., s.
14 Tomaszewski J., op. cit., s. 272
15 Ukielski Paweł, Aksamitny rozwód. Rola elit w procesie rozpadu Czechosłowacji, Instytut Jagielloński, Warszawa 2007, s. 93-94
16 Ibidem, s. 110
17 Ibidem, s. 134
18 Ibidem, s. 144-145
19 Bankowicz M., op. cit., s.
20 Tomaszewski J., op. cit., s. 296
21 Bankowicz M., op. cit., s.
22 Ukielski P., op. cit., s. 268
23 Skalnik Leff Carol, National Conflict in Czechoslovakia. The Making and Remaking of a State, Princeton University Press, 1988, s. 274
Bibliografia :
Balcerak Wiesław, Powstanie państw narodowych w Europie Srodkowo-Wschodniej, PWN, Warszawa 1974
Bankowicz Marek, Zlikwidowane państwo, Wyd. UJ, Kraków 2003
Patek Artur, Rydel Jan, Węc Janusz Józef (red.), Najnowsza historia świata, Wyd. Literackie, Kraków 2003,
Skalnik Leff Carol, National Conflict in Czechoslovakia. The Making and Remaking of a State, Princeton University Press,
Tomaszewski Jerzy, Czechy i Słowacja, TRIO, Warszawa 2006
Ukielski Paweł, Aksamitny rozwód. Rola elit w procesie rozpadu Czechosłowacji, Instytut Jagielloński, Warszawa 2007