SŁOWNIK NIEKTÓRYCH POJĘĆ Z ZAKRESU

BIBLIOTEKOZNAWSTWA I KOMUNIKACJI

Opracowano na podstawie artykułu w „Bibliotece w szkole” nr 3/2000

ADMINISTRATOR BAZY DANYCH, database administrator, DBA, Inform. osoba

zajmująca się utrzymaniem i ochroną bazy danych, kontrolą przestrzegania

zasad dostępu do bazy danych przez poszczególnych jej użytkowników.

ADMINISTRATOR SIECI, inform. osoba odpowiedzialna za utrzy­manie zasobów

sieci komputerowej, nadzorująca jej sprawne działanie oraz wykorzystywanie

przez poszczególnych użytkowników zgodnie z określonymi dla danej sieci

zasadami (zakładanie i usuwanie kont, zarządzanie oprogramowaniem,

przydzielanie użytkownikom prawa dostępu do informacji i sprzętu).

ADNOTACJA: l. Zwięzła charakterystyka dokumentu dotycząca jego treści i

(lub) cech pozatreściowych (formalno-wydawniczych) specyficznych dla

danego dokumentu Stosowana np. w bibliografii odnotowanej. katalogu

obrazkowym. Rodzaje adnotacji: wyjaśniająca, zawartościowa, księgoznawcza,

zalecająca. 2. Potocznie: uwaga, dopisek. przypis, notatka - sporządzone w

postaci pisemnej.

ADRES WYDAWNICZY, zespół danych określających miejsce i datę wy­dania

wydawnictwa oraz nazwę wydawcy. W przypadku książki umieszczany jest

najczęściej na dole karty tytułowej lub na jej odwrocie. W innych

wydawnictwach (np. kaseta magnetofonowa. dysk kompaktowy] pełny adres

wydawniczy umieszczany jest zazwyczaj na oprawie, obwolucie

AKCYDENS, druk okolicznościowy, użytkowy lub informacyjny (np. ulotka.

cennik, kalendarz, instrukcja. program, formularz, bilet, karta pocztowa,

prospekt) nie będący książką ani czasopismem.

ALMANACH: 1. Rocznik zawierający kalendarium wzbogacone informacjami lub

poradami, czasem krótkimi opowiadaniami oraz materiałami o charakterze

kronikarskim. 2. Publikacja o charakterze antologii, zawierająca materiały

z jednej dziedziny sztuki lub nauki, których wspólną cechą jest czas

powstania (np. almanach literacki za rok ...)

ANALIZA DOKUMENTACYJNA, abstrakt, zwięzłe streszczenie dokumentu

pierwotnego, towarzyszące jego opisowi bibliograficznemu lub tekstowi

dokumentu .Rodzaje: omawiająca (szczegółowa), wskazująca (tematyka. główne

tezy dokumentu). Obecnie coraz częściej powstają abstrakty w języku

informatycznym tworzone za pomocą deskryptorów lub słów kluczowych, a

używane zwłaszcza w tezaurusach. Analizę dokumentacyjną stosuje się

głównie w wydawnictwach informacyjnych, które ułatwiają poznawanie

literatury z danej dziedziny.

ANTYKWARIAT: 1. Sklep z antykami, np. dziełami sztuki. 2. Księgarnia

specjalistyczna ze starymi publikacjami Pierwsze zorganizowane

antykwariaty powstały w XVIII w. w W. Brytanii i Francji.

APARAT NAUKOWY WYDAWNI­CTWA, zespól elementów wydawnictwa (publikacji

naukowej) stanowiących wskazanie zródłowych materiałów cytowanych,

omawianych bądź wykorzystanych przez autora Należą tu m i n. przypisy

bibliografia załącznikowa, indeksy, a w przypadku publikacji opracowanych

metodą hipertekstu także np. odnośniki do innych tekstów.

ARCHIWUM: 1. Instytucja powołana do gromadzenia, opracowania,

przechowywania i udostępniania dokumentów przeznaczonych do

archiwizowania. 2. Miejsce przechowywania dokumentów archiwalnych.

ARTYKUŁ, utwór naukowy, publicystyczny, literacki, będący samodzielną

piśmienniczo częścią większej całości. (np. czasopisma, wydawnictwa

zbiorowego): z reguły omawia problem, wyprowadza wnioski i uogólnienia,

zmierzając do udowodnienia postawionej tezy lub uzasadnienia postulatów.

AUDIOWIZUALNE ŚRODKI PRZEKAZU, urządzenia i metody operujące dźwiękiem lub

obrazem, wykorzystujące elementy elektroniczne do wytwarzania sygnałów

(np. mikrofony, kolumny głośnikowe, magnetofony, kamery kamwidy, radia,

telewizory, magnetowidy, komputery)

AUTOR, osoba (lub ciało zbiorowe - organizacja, instytucja, grupa osób)

będąca głównym twórcą intelektualnej czy też artystycznej zawartości

utworu, Z różnej formy autorstwa wynika indywidualna (autorstwo

indywidualne) lub zbiorowa (autorstwo korporatywne) odpowiedzialność za

treść i formę utworu, a także zakres pożytków wynikających z prawa

autorskiego.

BAZA DANYCH, database, inform. zbiór wzajemnie powiązanych danych wraz z

oprogramowaniem umożliwiającym ich definiowanie, wykorzystywanie,

modyfikowanie, przeszukiwanie z uwzględnieniem różnych kryteriów (np.

informacje o zbiorach bibliotecznych w katalogu komputerowym). Powiązanie

tematycznie dane są grupowane w jednostki zwane rekordami i zapamiętywane

w plikach.

BELETRYSTYKA, utwory literatury pięknej, głównie powieści, nowele,

zwłaszcza o charakterze lekkim,

BELETRYSTYKA INTERAKTYWNA, elektroniczny gatunek fikcji literackiej

(beletrystyki), umożliwiający czytelnikowi (użytkownikowi?) samodzielne

dokonywanie wyboru wątków i elementów fabuły, a tym samym tworzenie

własnych, niepowtarzalnych wersji zdarzeń.

BESTSELLER, (ang. best najlepszy, sell sprzedawać) do niedawna książka,

dziś także kaseta magnetofonowa, płyta kompaktowa, gra komputerowa

ciesząca się wyjątkowym popytem na rynku. Pierwszą listę bestsellerów

książkowych opublikował (1895) amerykański magazyn „The Book-man".

BIBLIOFILSTWO, zamiłowanie do zbierania książek, kolekcjonowa­nia rzadkich

i cennych druków.

BIBLIOGRAFIA (gr. biblion książka, grapho - piszę) uporządkowany (np.

alfabetycznie, chronologicznie) spis dokumentów dobranych według

określonych kryteriów (zakres bibliografii, zasięg bibliografii), którego

celem jest pełnienie funkcji informacyjnych (wydawnictwo informacji

bezpośredniej), Podstawowe rodzaje: bibliografia adnotowana, bibliografia

bieżąca, bibliografia narodowa, bibliografia osobowa, bibliografia

retrospektywna, bibliografia selekcyjna, bibliografia specjalna,

bibliografia załącznikowa.

BIBLIOGRAFIA ADNOTOWANA, bibliografia, w której opisy bibliograficzne

uzupełnione są adnotacjami,

BIBLIOGRAFIA BIEŻĄCA, bibliografia publikowana jako wydawnictwo ciągłe

rejestrujące materiały (wydawnictwa) ukazujące się w określonych bieżących

odcinkach czasu.

BIBLIOGRAFIA NARODOWA, bibliografia (lub zespół spisów bibliograficznych)

rejestrująca materiały opublikowane na terenie danego państwa.

Bibliografia narodowa bieżąca rejestruje materiały na podstawie autopsji

egzemplarza obowiązkowego, a opracowuje ją narodowa centrala

bibliograficzna (w Polsce Biblioteka Narodowa) w postaci pełnych

autorytatywnych opisów. Podstawowym wydawnictwem polskiej bibliografii

narodowej bieżącej jest „Przewodnik Bibliograficzny - Urzędowy wykaz

druków wydanych w Rzeczypospolitej Polskiej" (publikowany także w postaci

zapisu na CD-ROM).

BIBLIOGRAFIA OSOBOWA, bibliografia rejestrująca: a) utwory jednego autora

lub zespołu osób (podmiotowa); b) utwory na temat jakiejś osoby lub

zespołu osób (przedmiotowa).

BIBLIOGRAFIA RETROSPEKTYWNA, bibliografia rejestrująca materiały

opublikowane w oznaczonym zamkniętym okresie.

BIBLIOGRAFIA SELEKCYJNA, bibliografia rejestrująca materiały, w których

doborze zastosowano z góry założoną selekcję w ramach przyjętego zakresu

bibliografii i zasięgu bibliografii.

BIBLIOGRAFIA SPECJALNA, bibliografia o ograniczonym zakresie lub zasięgu

autorskim bądź wydawniczo-formalnym (bibliografie dziedzin wiedzy, osobowe

oraz bibliografie materiałów o określonej formie wydawniczej lub

piśmienniczej).

BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKOWA, bibliografia będąca spisem źródeł, które autor

wykorzystał przy pisaniu (opracowywaniu) utworu lub które poleca

czytelnikowi jako związane z tematem pracy. Zwykle zamiesz­czana jest na

końcu książki lub artykułu. Potocznie określana jako literatura przedmiotu

lub krócej - literatura.

BIBLIOGRAFICZNE ZESTAWIENIE TEMATYCZNE -zob. ZESTAWIENIE TEMATYCZNE.

BIBLIOLOGIA, księgoznawstwo, nauka o książce, dyscyplina wie­dzy zajmująca

się książką od czasów najdawniejszych, problemami jej two­rzenia, obiegiem

i odbiorem.

BIBLIOTEKA: 1. Instytucja powołana do gromadzenia (np. przez kup-no, dary,

depozyty, wymianę, egzemplarz obowiązkowy), opracowania (inwentaryzowanie,

katalogowanie, klasyfikowanie, przysposobienie), przechowywania i

udostępniania materiałów bibliotecznych. Ponadto współczesne biblioteki

prowadzą - w zależności od potrzeb działalność informacyjną, prace

dydaktyczne i wychowawcze, kulturalno-oświatowe, naukowo-badawcze.

Rodzaje: biblioteki ogólne (zajmują się gromadzeniem dokumentów ze

wszystkich dziedzin), biblioteki specjalne (zakres zainte­resowań

ograniczony do jednej lub kilku dziedzin), biblioteki publiczne,

biblioteki nauko w e (zajmują się materiałami o charakterze naukowym,

prowadzą własne prace naukowo-badawcze i naukowo-usługowe); biblioteki

szkolne, biblioteki pedagogiczne (biblioteki specjalne gromadzące głównie

materiały z dziedziny pedagogiki, psychologii i innych nauk związanych z

dydaktyką i wychowaniem). Pierwsze biblioteki powstawały od III w. p.n.e.

w Egipcie, Chinach, Asyrii, Babilonii. Pierwsze biblioteki o charakterze

publicznym powstały w Grecji i Rzymie (np. Biblioteka Aleksandryjska - III

w.). Od IV w. zakładano w Europie małe biblioteki klasztorne, a od XI w.

biblioteki uniwersyteckie (pierwsze w Bolonii, Paryżu, Oksfordzie), Po

upowszechnieniu się druku funkcje bibliotek i zasięg ich oddziaływania

poszerzyły się. Od XVII w. niektóre biblioteki uniwersyteckie i dworskie

przekształcano w biblioteki publiczne. W XVIII w. zaczęły powstawać

pierwsze biblioteki narodowe. W Polsce pierwsze biblioteki katedralne

powstały w XI w., a pierwszą bibliotekę uniwersytecką (Biblioteka

Jagiellońska) założono w XIV w. 2. pot. miejsce przeznaczone do

przechowywania książek (budynek, pomieszczenie, mebel), a także zbiór

książek (księgozbiór). 3. inform. zbiór podzespołów progra­mowych

(procedur, funkcji, struktur da­nych) służący osobom programującym do

budowania nowych programów i systemów.

BIBLIOTEKA NARODOWA, biblioteka odpowiedzialna za gromadzenie, opracowanie

i trwałe przecho­wanie pełnej produkcji wydawniczej danego państwa (kraju)

oraz wydaw­nictw zagranicznych dotyczących tego państwa (kraju). BN w

Polsce została powołana do życia w r. 1928.

BIBLIOTEKA PUBLICZNA, biblioteka ogólnodostępna; posiada zbiory o

charakterze uniwersalnym.

BIBLIOTEKA SZKOLNA, biblioteka będąca częścią szkoły; służy przez swoje

zbiory i prowadzoną działalność informacyjną i pedagogiczną re­alizacji

szkolnego programu nauczania i wychowania. Nowoczesna biblioteka szkolna

(zwana mediateką lub medioteką) jest wyposażoną w sprzęt multimedialny

pracownią dydaktyczną, która udostępnia zbiory własne, umożliwia dostęp do

innych źródeł informacji (np. za pośrednictwem Internetu), organizuje lub

współorganizuje zajęcia programowe z różnych przedmiotów, a także pracę

samodzielną uczniów i nauczycieli.

BIULETYN: 1. Wydawnictwo (publikacja) o określonej lub nieokreślonej

częstotliwości ukazywania się, służące do użytku wewnętrznego instytucji

lub" organizacji, często wydane techniką tzw. „małej poligrafii" w postaci

broszury. Historycznie termin stosowany w znaczeniu czasopismo, używany

także współcześnie w tytułach czasopism lokalnych, środowiskowych lub o

charakterze naukowym. 2. Nazwa serwisów prasowych publikowanych (jako druk

lub w postaci cyfrowego pliku) na użytek redakcji prasowych.

BROSZURA, wydawnictwo zwarte o objętości do 48 stron; szyte przez grzbiet

lub z boku, oprawione w miękką kartonową okładkę lub papier; ma zwykle

jedną kartę tytułową, a tytuł jest często umieszczany na okładce.

Pierwszymi broszurami były druki polemiczne w czasach reformacji.

Potocznie broszurą nazywa się każdą cieńszą książkę oprawioną w papierową

lub niezbyt sztywną kartonową okładkę.

BUDOWA WYDAWNICTW, forma i elementy składowe wydawnictw decydujące o ich

wyglądzie zewnętrznym i zawartości treściowej. Podstawowymi elementami

budowy fizycznej każdego wydawnictwa są; główny nośnik treści (np. papier

tworzący blok książki, kaseta magnetofonowa, płyta kompaktowa, dyskietka

komputerowa) oraz oprawa (mająca czasem postać koperty, pudełka itp.).

Większość gazet i niektóre czasopisma pozbawione są oprawy. Światowa

standaryzacja cyfrowych i magnetycznych nośników informacji sprawia, że w

zasadzie tylko wydawcy publikacji drukowanych (w postaci książek, gazet i

czaso­pism) maja sporą dowolność fizycz­nego kształtowania głównych

nośników treści swoich produktów - ich wielkości (format książki) i budowy

(np. kodeks, skoroszyt, teka, harmonijka, zwój). Producenci innych

wydawnictw zdani są na obowiązujące znormalizowane kształty i rozmiary

wykorzystywanych nośników treści. Zawartość treściową książki i czasopisma

stanowią: tekst główny, materiały uzupełniające, tytulatura, materiały

wprowadzające oraz materiały pomocniczo-informacyjne. Podobne elementy w

mniejszym lub większym stopniu występują w przypadku innych wydawnictw, z

tym że odpowiednikami tekstu głównego jest przekaz główny wydawnictwa -w

postaci np. filmu, programu komputerowego, zestawu utworów muzycznych.

BURZA MÓZGÓW, metoda zespołowego twórczego myślenia polegająca na

zgłaszaniu przez uczestników jak największej liczby propozycji rozwiązania

określonego problemu, przy wstępnym założeniu, że każdy pomysł jest dobry,

a żadnych pomysłów, choćby pozornie wydawały się absurdalne, nie wolno

oceniać przed wyczerpaniem inwencji uczestników.

CENZURA: 1. Oficjalna, urzędo­wa kontrola widowisk, publikacji i

przekazywanych publicznie informa­cji polegająca na ich weryfikacji

dokonywanej przez organy państwowe lub kościelne z punktu widzenia

zgodności z obowiązującym prawem, interesami i polityką władz państwowych,

zasadami wiary. Rodzaje cenzury: prewencyjna (przed upowszechnieniem

wypowiedzi),represyjna (kontrola publikacji będących w obiegu pod kątem

ich zgodności z przepisami prawa, interesami państwa i obywateli,

wszczynana na wniosek zainteresowanych osób lub instytucji). W Polsce

cenzura prewencyjna w 1. 1946-1990. Poza cenzurą po polsku nadawało tylko

kilka zagranicznych rozgłośni radiowych (BBC, Głos Ameryki, Radio Wolna

Europa), ukazywały się nielegalne publikacje - początkowo nieliczne o

ograniczonym zasięgu, od połowy 1. 70. z większym nasileniem (drugi obieg

wydawniczy). 2. W języku potocznym wszelkie prze­jawy wpływania z zewnątrz

na dzia­łalność twórczą. Cenzura wewnętrzna twórcy określana bywa jako

autocenzura.

COPYRIGHT (by...), (prawa autorskie zastrzeżone przez...), formuła

umieszczana wraz z nazwą właściciela "prawa autorskiego (nie zawsze jest

nim "autor) i wskazaniem roku pierwszego wydania na karcie tytułowej lub

na odwrocie karty tytułowej.

CURRICULUM VITAE, C. V., (lac. bieg życia), życiorys osoby starającej się

o pracę. Rozróżnia się c.v. chronologiczne (lista wykonywanych prac w

odwróconym porządku) i funkcjonalne (osobiste doświadczenia, umiejętności,

osiągnięcia w pracy).

CYMELIA (gr. keimelion 'klejnot'), grupa zbiorów bibliotecznych

szczególnie cennych, udostępniana często tylko w postaci fotokopii,

mikrokopii lub zapisów techniką cyfrowa. Należą tu rękopisy, inkunabuły,

pierwsze edycje dzieł klasyków, wyroby sławnych oficyn drukarskich,

zabytki sztuki introligatorskiej itp.

CZASOPISMO, pismo, wydawnictwo periodyczne ukazujące się (drukiem lub w

innej postaci) nie częściej niż dwa razy w tygodniu. Podział ze względu na

częstotliwość ukazywania się: tygodniki, dwutygodniki, miesięczniki,

kwartalniki, półroczniki, roczniki. Podział ze względu na treść:

popularnonaukowe, naukowe, społeczno-polityczne, społeczno-kulturalne,

literackie, techniczne, turystyczne, satyryczne itp. Podział ze względu na

adresatów: dla dorosłych, dziecięce, młodzieżowe, kobiece, fachowe itp. W

czasopiśmie istotną rolę odgrywają: ukształtowanie redakcyjne (tytulatura,

teksty, działy, stopka redakcyjna), rodzaj i układ elementów

typograficznych i graficznych (krój pisma, liczba łamów na kolumnie,

ilustracje, tabe­le, tytuły). Kształtują one układ graficzny czasopisma

(dynamicznym, statycznym, mieszanym) odróżniają dany tytuł od innych

czasopism.

CZYTANIE, proces psychofizyczny polegający na przyswajaniu treści

wyrażonych za pomocą umownych znaków graficznych. Rodzaje: integralne

(całościowe) - poznawanie pełnego tekstu; selektywne (wybiórcze) -

wyszukiwanie w tekście fragmentów lub słów związanych z określonym

tematem; pobieżne (przegląd) - ogólne zapoznanie się z tekstem.

CZYTELNICTWO: 1. Czytanie "książek i "czasopism jako zjawisko społeczne.

2. Proces społecznej komu­nikacji, polegający na przyswajaniu sobie przez

czytelników piśmienniczego dorobku kulturalnego. 3. Uwarunkowane

czynnikami społecznymi i psychofizycznymi zjawiska i procesy związane ze

stosunkiem czytelników do książek i prasy, korzystaniem z nich i

oddziaływaniem lektury na odbiorców.

DOKUMENT PIERWOTNY, dokument w postaci nadanej lub przewidzianej przez

autora (np. książka, mapa, film, program komputerowy). Stanowi podstawą do

sporządzenia dokumentu pochodnego lub dokumentu wtórnego.

DOKUMENT POCHODNY, dokument opracowany na podstawie dokumentu pierwotnego,

zawierający jego charakterystykę formalną i (lub) treściową (np. opis

bibliograficzny, karta dokumentacyjna).

DOKUMENT WTÓRNY, dokument sporządzony na podstawie dokumentu pierwotnego

lub dokumentu pochodnego, identyczny z nim pod względem zawartości, ale

różniący się postacią zewnętrzną (np. kopia wykonana techniką kserografii,

mikrokopia).

DOMENA INTERNETOWA, nazwa internetowa komputera występującego w sieci

Internet, część adresu skrzynki pocztowej. Domeny internetowe są

podzielone pod względem instytucjonalnym i geograficznym (m.in. com -

organizacje handlowe, edu - edukacja, gov - organy rządowe, mil -

organizacje militarne, int - organizacje międzynarodowe, us - Stany

Zjednoczone, de - Niemcy, pl - Polska).

DYSKOGRAFIA, piśmiennictwo z zakresu muzyki mechanicznej - encyklopedie,

czasopisma, antologie płytowe.

DZIAŁ CZASOPISMA, stała część czasopisma wyodrębniona ze względu na

tematykę, źródło informacji, gatunek dziennikarski, funkcją, adresata; z

reguły wyróżniony odrębnym elementem graficznym, często także tytułem.

DZIAŁALNOŚĆ INFORMACYJNA BIBLIOTEKI, rodzaj usług bibliotecznych, mających

głównie formę informacji: 1) bibliograficznej (zawiera dane

bibliograficzne dokumentu/ów); 2) bibliotecznej (o zasadach korzystania z

biblioteki i rozmieszczeniu zbiorów); 3) rzeczowej (objaśnianie lub

podawanie faktów, np. dat nazwisk, terminów); 4) katalogowej (o sposobie

korzystania z katalogów bibliotecznych).

E-BOOK, książka elektroniczna, cyfrowa wersja książki rozpowszechniana

gównie przez "Internet. Niektórzy miłośnicy cyberprzestrzeni

przepowiadają, że w niedalekiej przyszłości książka tradycyjna w zasadzie

zniknie, a do poduszki czy do podróży pociągiem będzie się zabierało

specjalny czytnik (urządzenie elektroniczne z małym ekranem) e-booków.

Wydaje się to mało prawdopodobne, choćby ze względu na większą szkodliwość

takiej formy oddaw­nia się lekturze od czytania tradycyj­nej „książki

papierowej".

EDYTOR: 1. inform. program użytkowy służący do redagowania danych: tekstów

(edytor, tekstów), rysunków (edytor graficzny) itp. 2. zob. "WYDAWCA.

EDYTORSTWO, zespół czynności związanych z wydaniem tekstu (prace

organizacyjne, redakcyjne, adiustacja, opracowanie graficzne, współpraca z

"autorem itp.). W szerszym znaczeniu - kształtowanie poziomu

merytorycznego i artystycznego książek.

EGZEMPLARZ OBOWIĄZKOWY, dokument biblioteczny (np. czasopismo, nagranie na

kasecie magnetofonowej) przekazywany nieodpłatnie na podstawie

odpowiednich przepisów prawnych przez "wydawcę wskazanym "bibliotekom lub

innym instytucjom (np. filmoteka); służy archiwizacji krajowej produkcji

wydawniczej. W Polsce od 1780; obecnie do otrzymywania egzemplarza

obowiązkowego druków uprawnionych jest kilkanaście bibliotek (m.in.

"Biblioteka Narodowa, Biblioteka Jagiellońska, niektóre biblioteki

uniwersyteckie i publiczne).

EKSLIBRIS (lać. ex libris 'z książek'), artystycznie skomponowany znak

własnościowy książki z nazwiskiem i symbolicznym znakiem właściciela lub

nazwą instytucji, odbity na kartce przyklejanej na wewnętrzną stronę

okład­ki; historycznie pełnił funkcje użytkowe, obecnie jest formą grafiki

artystycznej.

ENCYKLOPEDIA, "wydawnictwo informacji bezpośredniej zawierające zbiór

wiadomości ze wszystkich dziedzin wiedzy (encyklopedia ogól­na) lub jednej

dziedziny, epoki, terytorium (encyklopedie specjalne), opracowane w

postaci artykułów (zawierających ogólne informacje na dany temat, czasem

też fotografie, mapy, wykresy itp.) uporządkowanych najczę­ściej

alfabetycznie według "haseł. Korzystanie z encyklopedii ułatwia żywa

pagina, wstęp, odsyłacze, wykaz skrótów, spis tablic, indeksy, a w

encyklopediach o układzie rzeczowym także spis treści. W II połowie 1. 90.

nastąpił szybki rozwój encyklopedii multimedialnych, utrwalonych i

upowszechnianych na dyskach optycznych, niekiedy dostępnych w Internecie,

dających użytkownikowi wszystkie narzędzia multimediów (prezentacje

wizualne, dźwiękowe, hipertekst, hipermedia, duże możliwości

wyszukiwawcze, łatwość przemieszczania się pomiędzy informacjami itp.).

ERRATA, wykaz błędów i pomyłek dostrzeżonych w trakcie drukowania (lub

bezpośrednio po jego zakończeniu) wydawnictwa, opublikowany (wraz ze

sprostowaniem) na końcowych stronach lub w postaci osobnej kartki.

FANZIN, (ang. skrót od fan magazine magazyn dla fanów), czasopismo

amatorskie wydawane (często w prymitywny sposób) przez (najczęściej

młodocianych) np. kolekcjonerów komiksów, kinomanów, fankluby gwiazd

muzycznych, entuzjastów jakiegoś hobby, dyscypliny sportowej itp. W latach

siedemdziesiątych, głównie w USA i Wlk. Brytanii. Fanziny były

rozprowadzane podczas imprez muzycznych, giełd, przez niezależne sklepy

płytowe i księgarnie; były środkiem przekazywania informacji, polemik,

opinii. Prymitywny styl graficzny (zaczerpnięty z graffiti) i radykalny,

bezpośredni styl wypowiedzi fanzinów przenikały do prasy muzycznej i

sportowej, reklamy, mody. W Wielkiej Brytanii fanziny były szkołą dla

całej generacji dziennikarzy piszących o muzyce i modzie.

FELIETON, gatunek dziennikarski, krótki utwór (artykuł) publicystyczny na

tematy społeczne, polityczne, obyczajowe lub kulturalne, napisany w sposób

lekki, utrzymany w osobistym tonie; zwykle umieszczany na stałej kolumnie,

opatrzony stałym tytułem.

FILM: 1. Wyrażająca określone treści seria następujących po sobie obrazów

(z dźwiękiem lub bez), utrwalonych na nośniku umożliwiającym wielokrotne

odtwarzanie i wywołującym wrażenie ruchu. Pierwszy pokaz filmowy

zorganizowali bracia Lumiere w Paryżu 22 III 1895. Do pół. 1. 20.

produkowano filmy nieme, emisji czasem towarzyszyła muzyka (na żywo lub

mechaniczna). Początkowo filmy wyświetlane były wyłącznie na pokazach

publicznych (w kinie), od 1. 40. również w domu (dzięki telewizji), na

kasecie wideo, ostatnio także DVD. 2. Dziedzina twórczości artystycznej,

rodzaj widowiska masowego.

FILMOTEKA: 1. Zbiór filmów oraz innych dokumentów i materiałów dotyczących

sztuki filmowej (np. plakaty, projekty dekoracji, recenzje, książki),

gromadzony w archiwach lub wytwórniach filmowych. 2. Miejsce

przechowywania materiałów filmowych. 3. Potoczna nazwa archiwum filmowego.

FISZKA, kartka do sporządzania notatek.

FORMA MATERIALNA KSIĄŻ­KI, postać książki zależna od użytego do jej

produkcji materiału oraz sposobu zapisu jej treści (np. tabliczka

gliniana, zwój papirusowy, kodeks, ostatnio także dyskietka).

FORMAT KSIĄŻKI, obecnie wysokość grzbietu książki w cm.

FORMATOWANIE: 1. Przygotowanie czystego nośnika danych (zwłaszcza dysku)

do pracy. 2. Redagowanie przez program komputerowy informacji przed ich

wyświetleniem na ekranie, wydrukowaniem lub przetworzeniem.

FOTOSKŁAD, poligr. skład wykonany na materiale światłoczułym w celu

uzyskania form drukowych dla rozmaitych systemów drukowania; wyeliminował

konieczność odlewania czcionek w metalu i matrycowania.

GAZETA, dziennik, wydawnictwo periodyczne ukazujące się co najmniej dwa

razy w tygodniu, zawierające informacje o wydarzeniach aktualnych,

interesujących szerokie kręgi czytelników. Rodzaje gazet: ze względu na

czas emisji: poranne i popołudniowe; ze względu na zasięg: międzynarodowe,

ogólnokrajowe, regionalne i lokalne; ze względów prawno-ekonomicznych -

organy (partii, organizacji, instytucji rządowych), związane z koncernami

prasowymi, niezależne. Współczesne gazety ogólnokrajowe mają z reguły

mutacje lub dodatki regionalne, a w wydaniach weekendowych bezpłatne

magazyny. Podobnie jak w czaso­piśmie także w gazecie istotną rolę

odgrywają: rodzaj i układ elementów typograficznych i graficznych (krój

pisma, liczba łamów na kolumnie, ilustracje, tabele, tytuły). Elementy te

kształtują układ graficzny gazety, wyróżniają dany tytuł.

GRZBIET KSIĄŻKI, wypukła część oprawy książki.

HAKER, hacker, inform. użytkownik komputera (najczęściej młodociany)

zajmujący się łamaniem zabezpieczeń komputerowych i przekraczaniem

własnych uprawnień w sieci. Działa z chęci zdobycia i udostępnie­nia innym

kosztownego oprogramowania, „dla sportu", z chęci sprawdzenia swoich

umiejętności. Z grona hakerów często wywodzą się zdolni programiści,

specjaliści od bezpieczeństwa komputerowego. Hakerzy łączą się w

nieformalne kluby, których celem jest wymiana informacji, podejmowanie

wspólnych działań. Niektóre kluby hakerów komercjalizują się, czerpią

dochody z wywiadu gospodarczego.

HASŁO: 1. bibliogr. wyraz lub wyrazy wysunięte na czoło pozycji i

decydujące o jej zaszeregowaniu w "katalogu bibliotecznym, "bibliografii,

słowniku, encyklopedii. Hasłem może być nazwa autora indywidualnego (hasło

autorskie), autora zbiorowego (hasło korporatywne) lub wyraz (wyrazy) z

tytułu dokumentu (hasło tytułowe, stosowane w przypadku prac anonimowych i

"prac zbiorowych). 2. password, inform. tajny napis używany do sprawdzenia

tożsamości lub umożliwiający wykonywanie w systemie działań

przysługujących danemu użytkownikowi; chroni zasoby sieci komputerowych

przed osobami nieupoważnionymi.

iBOOK, wprowadzony na rynek w 1999 laptop firmy Apple, umożliwiający

połączenie z siecią Internet za pośrednictwem bezprzewodowego telefonu

(tzw. Air Port).

ILUMINACJA (lać. iluminatio rozświetlenie, zdobienie), malarskie zdobienie

rękopisów. Najstarsze iluminacje zdobią egipskie zwoje papirusowe.

Największy rozkwit przeżyła iluminacja na kartach kodeksów pergaminowych

(IV-V w. n.e.).

ILUSTRACJA, reprodukcja rysunku, wykresu, mapy, fotografii, dzieła

malarskiego itp. stanowiąca objaśnienie, uzupełnienie lub dekorację

tekstu.

INDEKS, skorowidz, alfabetyczny (najczęściej), czasem chronologiczny lub

krzyżowy spis nazwisk (indeks osobowy), nazw miejscowych (indeks

geograficzny), terminów (indeks rzeczowy) dołączony do wydawnictwa (zwykle

na końcu), opatrzony wskaźnikiem miejsca (zwykle numer strony), w którym

dane hasło indeksowe się znajduje. Indeks ułatwia szybkie dotarcie do

poszukiwanych informacji.

INFORMACJA: 1. Każda wiadomość będąca odbiciem rzeczywistości lub ją

zastępująca. 2. Powiadamianie społeczeństwa lub określonych grup za pomocą

środków masowego przekazu o bieżących lub prognozowanych wydarzeniach,

mających istotne znaczenie lub wzbudzających szczególne zainteresowanie

odbiorców. 3. Dziedzina nauki, której przedmiotem badania są procesy

informacyjne. 4. Zorganizowana działalność (np. biblioteki), której

zadaniem jest gromadzenie, opracowanie i udostępnianie informacji o

osiągnięciach nauki, techniki i innych dziedzin życia społecznego. 5.

inform. Obiekt abstrakcyjny, który może być w postaci zakodowanej

zapisywany (na nośnikach informacji), przesyłany, przetwarzany za pomocą

progra­mów komputerowych i używany do sterowania urządzeniami.

INFORMACJA DZIENNIKARSKA, jeden z podstawowych gatunków dziennikarskich,

reprezentowanych w prasie. Współczesna informacja jest rozpowszechniana za

pomocą wszystkich dostępnych środków (językowe, językowo-obrazowe,

dźwiękowe, wizualne). Podział ze względu na technikę przekazu: informacja

prasowa (w tym fotoinformacja), radiowa i telewizyjna; ze względu na

charakter źródeł: informacja własna (pochodząca od stałych

współpracowników danej redakcji bądź przekazana jej na prawach

wyłączności), informacja agencyjna (otrzymana z agencji prasowej w formie

biuletynów, serwisu zdjęciowego lub filmowego), informacja oficjalna

(urzędowe komunikaty władz, instytucji, organizacji itp.); podział ze

względu na zakres tematyki: lokalna, krajowa, zagraniczna.

INFOSTRADA, autostrada telekomunikacyjna, autostrada informatyczna,

określenia stosowane do idei politycznych i gospodarczych, których

ostatecznym celem jest zapewnienie powszechnej dostępności światowych

sieci komputerowych. Służyć ma temu m.in. idea ogromnej sieci

światłowodowej oplatającej cały glob, umożliwiającej szybki przepływ

wszelkich informacji przetworzonych na zapis cyfrowy.

INICJAŁ: 1. Początkowe litery imienia i (lub) nazwiska. 2. Pierwsza litera

utworu (lub jego części) wyróżniająca się wielkością lub zdobieniem.

INKUNABUŁ, każdy druk wydany przed r. 1501.

INSKRYPCJA, stary napis (np. hieroglif) wyryty w trwałym materiale (np. w

kamieniu lub metalu).

JEDNOSTKA BIBLIOTECZNA, odrębny obiekt biblioteczny będący podstawą

obliczeń statystycznych, np. wolumen, płyta kompaktowa, teka rycin, zwój

map.

KAPITALIKI, druk. wielkie litery pisma drukarskiego mające wysokość oczka

małych liter tego pisma (np.: to są kapitaliki).

KARTA KATALOGOWA, znor­malizowana karta służąca do opisu katalogowego

dokumentu. Karty katalogowe uporządkowane według przyjętych zasad stanowią

katalog biblioteczny.

KARTA TYTUŁOWA, karta zawierająca podstawowe informacje o wydawnictwie,

umieszczona zwykle na jego początku. W przypadku wydawnictw na kasetach

magnetofonowych, CD-ROM, dyskietkach karta tytułowa ma najczęściej postać

odrębnego druku (obwoluty) włożonego do oprawy wydawnictwa lub jest

częścią samej oprawy.

KARTOTEKI BIBLIOGRA­FICZNE, rodzaj kartotek bibliotecznych; rejestrują

opisy bibliograficzne wydawnictw na określony temat, bez względu na

miejsce przechowywania rejestrowanych wydawnictw. W kartotekach

bibliograficznych zbiera się informacje dotyczące określonych zagadnień

(kartoteka zagadnieniowa), materiałów na uroczystości szkolne (kartoteka

repertuarowa), osób (kartoteka osobowa). Mogą być prowadzone w postaci

tradycyjnej lub jako element komputerowego systemu bibliotecznego.

KARTOTEKI BIBLIOTECZNE, zbiory kart zawierających określone informacje,

ułożonych według ustalonego systemu w skrzynkach, teczkach, kopertach,

segregatorach itp., gromadzonych i udostępnianych w bibliotece. W

skomputeryzowanych bibliotekach kartoteki biblioteczne (z wyjątkiem

kartotek tekstowych) są elementem komputerowej bazy danych.

KARTOTEKI TEKSTOWE, rodzaj kartotek bibliotecznych; gromadzą teksty

artykułów z czasopism, teksty recenzji, ilustracje, teksty cytatów na

określony temat - w postaci wycinków lub odbitek. Teczki (koperty)

zaopatrzone są w hasła i ułożone w okre­ślonym porządku.

INTERNET, globalna sieć komputerowa; łączy komputery na wszystkich

kontynentach; umożliwia dostęp do światowego zasobu informacji oraz coraz

większej liczby usług. Użytkownikiem Internetu może być każdy po­siadacz

komputera z odpowiednim oprogramowaniem i modemem. Internet powstał w

ramach amerykańskich obronnych planów awaryjnego systemu łączności.

Pierwsze na świecie wirtualne połączenie dwóch komputerów miało miejsce w

r. 1969 na Uniwersytecie Standforda. Po przesłaniu dwóch liter połączenie

zostało zerwane. Idea Internetu jako sieci łączącej różne sieci

komputerowe pojawiła się w r. 1973. Pierwszy polski komputer pojawił się w

Internecie w r. 1990. Internet w r. 1990 liczył 100 tyś. komputerów, w

1993 - l milion, w 1997 - 40 milionów, a później liczby te zaczęły się

podwajać co kwartał. Internet stworzył zupełnie nową sytuację w globalnym

systemie komunikacji. Najważniejsze cechy Internetu: 1) zniesienie

podziału na nadawców i odbiorców w procesie komunikowania (każdy

użytkownik może być jednocześnie i nadawcą, i odbiorcą, każdy może mieć

swoją stronę WWW, która jest przez wyszukiwarki traktowana na równi z

innymi stronami); 2) zmaksymalizowanie szybkości przekazywania informacji;

3) ułatwienie bezpośredniego i natychmiastowego kontaktu oraz wymiany

myśli, informacji między grupami osób o podobnych zainteresowaniach lub

zamiłowaniach bez względu na miejsce ich zamieszkania. 4) Nieograniczony

dostęp do ogromnych zasobów informacji -bez ruszania się z domu.

Zagrożenia: l) niebezpieczeństwo nieograniczonego dostępu do treści

szkodliwych (np. pornografia, rasizm, terroryzm); 2) brak selekcji w

odbiorze informacji; 3) potęgowanie „szumu informacyjne­go", bardzo duża

ilość informacyjnych „śmieci", które utrudniają lub uniemożliwiają

wyselekcjonowanie informacji ważnych i potrzebnych; 4) wprowadzanie nowych

podziałów społecznych na osoby mające i nie mające dostępu do Internetu.

INTERNETOWE USŁUGI, Internet services, główne usługi to poczta

elektroniczna wraz z protokołem przesyłania plików oraz możli­wość

zakładania i „odwiedzania" stron WWW. Pozostałe usługi w gruncie rzeczy

wykorzystują i rozwijają te podstawowe możliwości. Upowszechnienie poczty

elektronicznej spopularyzowało listy dyskusyjne oraz usługi interakcyjne w

postaci IRC, ICQ. Za pośrednictwem Internetu można uzyskać dostęp

(bezpłatny) do systemów informacyjnych wie­lu instytucji publicznych (np.

bibliotek, archiwów, parlamentów, urzędów państwowych), na coraz większą

skalę rozpowszechnia się wykorzystywanie sieci do załatwiania spraw w

różnego rodzaju urzędach i instytucjach. W r. 2000 uruchomiono serwery,

które „wypożyczają" internautom wirtualne twarde dyski do przechowywania

plików (dostęp do nich jest bardzo wygodny, bo możliwy - po podaniu hasła

- z dowolnego komputera znajdującego się w sieci). Komercyjne

wykorzystanie stron WWW (e-commerce, e-biznes) bije wciąż wszelkie rekordy

i trudno znaleźć produkt, którego za pośrednictwem Internetu nie można by

było zamówić (pierwszy internetowy sklep zaczął działać w r. 1994). Coraz

większe nakłady przeznaczane są na reklamę w Internecie (prowadzona

głównie za pośrednictwem bannerów). Przewodnikami w internetowym gąszczu

są wyszukiwarki i portale. Wielu prognostyków twierdzi, że w najbliższych

latach internatowe sklepy zdominują rynek we wszystkich krajach

wysokorozwiniętych. Dalszy rozwój gospodarczego wykorzystywania Internetu

w dużym stopniu zależy od m.in. znalezienia bezpiecznego sposobu

dokonywania płatności w sieci, zabezpieczenia sieci przed atakami

sieciowych terrorystów, wypracowania skutecznych metod rozpoznawania i

odsiewania informacyjnych śmieci.

INTRANET, inform. wewnętrzna sieć komputerowa (np. w przedsiębiorstwie).

INTROLIGATORNIA, samodzielny zakład lub wydział drukarni zajmujący się

głównie oprawianiem książek i broszur.

ISBN (International Standard Book Number, Międzynarodowy Znormalizowany

Numer Książki), dziesięciocyfrowy symbol nadawany od r. 1971 (w Polsce

1974) wszystkim książkom ukazującym się na świecie; składa się z czterech

części: 1) grupa narodowa, językowa lub geograficzna (np. 83 - Polska), 2)

wydawca, 3) konkretna książka, 4) numer kontrolny.

ISSN (International Standard Serial Number, Międzynarodowy Znormalizowany

Numer Wydawnictwa Cią­głego), symbol nadawany każdemu wydawnictwu

ciągłemu, złożony z dwu 4-cyfrowych części połączonych łącznikiem;

obowiązuje od 1975 (norma ISO), w Polsce od 1977.

KATALOG BIBLIOTECZNY, zbiór uporządkowanych według okre­ślonych zasad

opisów katalogowych dokumentów znajdujących się w da­nej bibliotece.

Podstawowe rodzaje katalogów: alfabetyczny -zawiera opisy katalogowe

dokumentów w po­rządku alfabetycznym haseł, którymi są nazwy osobowe

(nazwiska auto-rów), nazwy ciał zbiorowych oraz ty­tuły (w przypadku dzieł

o nieoznaczo­nym autorstwie) rzeczowy- zawie­ra opisy katalogowe

uszeregowane w układzie zgodnym z przyjętą klasyfikacją treściową

dokumentów. Katalogi bi­blioteczne mogą być sporządzony w formie kart

katalogowych umieszczo­nych w skrzynkach katalogowych (ka­talog

tradycyjny) lub w postaci kata-logu komputerowego.

KATALOG DZIAŁOWY, rodzaj katalogu bibliotecznego rzeczowego; szereguje

opisy katalogowe według klasyfikacji pierwszego rzędu na działy

podstawowe, uwzględniającej ich logiczną kolejność i współrzędność, bez

stosowania dalszych podziałów. Liczba działów zależy od charakteru

biblioteki, wielkości i rodzajów jej zbiorów.

KATALOG KOMPUTEROWY, katalog biblioteczny prowadzony w komputerowym

systemie bibliotecz­nym jako baza danych. W porówna­niu z katalogiem

tradycyjnym daje znacznie większe możliwości wyszuki­wawcze (np. według

fragmentu tytułu lub nazwy autora, słowa kluczowego, przyjętej

klasyfikacji), przyśpiesza procesy wyszukiwawcze.

KATALOG OBRAZKOWY, ro­dzaj katalogu bibliotecznego dla naj­młodszych

czytelników. Stanowi zbiór kart (z wybranego działu zbiorów

bi­bliotecznych), które zawierają opis bibliograficzny pierwszego stopnia

szczegółowości, ilustrację dotycząca treści książki (wykonaną najczęściej

przez czytelnika), czasem adnotację oraz sygnaturę. Katalog obrazkowy

wykonany jest na większych kartach (najczęściej format A4 lub A5)

prze­wiązanych, a ostatnio coraz częściej umieszczonych w przezroczystych

„koszulkach" i wpiętych do segrega­tora. Praca nad tworzeniem katalogu

obrazkowego może być jedną z form zajęć bibliotecznych z najmłodszymi

czytelnikami.

KATALOG PRZEDMIOTO­WY, rodzaj katalogu bibliotecznego; szereguje opisy

katalogowe według treści dzieła w porządku alfabetycz­nym haseł, którymi

są tematy wraz z określnikami. Katalog przedmiotowy nie wiąże dziedzin

wiedzy (nie two­rzy logicznie stopniowanej całości), lecz je rozdziela w

szereg pojedyn­czych, samodzielnych tematów.

KATALOG SYSTEMATYCZ­NY, rodzaj katalogu bibliotecznego; szereguje opisy

katalogowe według ustalonego schematu w wielostopnio­wym układzie

logicznym działów oraz poddziałów o coraz węższym za­kresie treściowym.

Poddziały są współrzędne wobec siebie, a podrzęd­ne wobec działów

głównych. Najstar­szy rodzaj katalogu rzeczowego, bardzo rozpowszechniony,

zwłaszcza jego odmiana oparta na Uniwersal­nej Klasyfikacji Dziesiętnej.

KIESZONKOWA KSIĄŻKA, kieszeniowiec, poketbooks, tania, wy­dana na

gazetowym papierze i w maso­wym nakładzie książka niewielkiego formatu

przeznaczona właściwie do jednorazowego użytku (np. czytanie w podróży).

KLASYFIKACJA BIBLIO­TECZNA, klasyfikacja służąca do systematyzacji opisów

dokumentów w bi­bliotecznych katalogach, kartote­kach, bibliografiach;

może być wyko­rzystywana do ustalenia sposobu roz­mieszczenia zbiorów na

półkach.

KLUB KSIĄŻKI, sposób sprze­daży książek (i innych wydawnictw) w formie

abonamentu wysyłkowego. Pierwsze kluby książki powstały w 1. 30. XX w.

KODEKS (lać. codex pień drze­wa, kloc), forma materialna książki powstała

u schyłku czasów antycznych na miejsce zwoju, stosowana jest do dnia

dzisiejszego. Najwcześniejszymi postaciami kodeksu były związane ze sobą

tabliczki woskowe, potem podob­nie składane karty z papirusu i per­gaminu.

Tworzone składki o różnej liczbie kart przytwierdzano do drewnia­nych

okładek. Kodeks upowszechnił się w IV i V w. wraz ze wzrostem

zastoso­wania pergaminu jako materiału pisar­skiego.

KOLPORTAŻ, rozprowadzanie (sprzedawanie) wydawnictw wśród odbiorców

(prenumeratorów).

KOLUMNA poligr. odpowiednio uformowany (przełamany) skład tek­stu i

ilustracji, odpowiadający jednej stronicy książki, czasopisma lub gazety.

Kolumna składa się z jednego lub kilku łamów.

KOMIKS, historyjka bez tekstu lub z krótkim tekstem (ograniczonym do

krótkich wypowiedzi bohaterów), zwykle o charakterze sensacyjnym lub

humorystycznym, wydawana w formie broszury, książki obrazkowej lub

za­mieszczana w czasopismach; gatunek współczesnej kultury masowej

(repre­zentujący nurt kultury obrazkowej). Pierwsze komiksy pojawiły się w

pra­sie amerykańskiej końca XIX w.; naj­bardziej znani bohaterowie

komiksów: Superman, Batman, Asterix.

KOMPUTER, urządzenie do elektronicznego przetwarzania infor­macji i

wykonywania obliczeń. Pierw­szy elektroniczny komputer zademon­strowano w

r. 1946 na Uniwersytecie w Pensylwanii (zawierał ok. 18 tyś. lamp

elektronowych). Od 1. 50. ma miejsce ciągły rozwój techniki kompu­terowej.

Znacznie przybrał on na sile w drugiej połowie lat siedemdziesią­tych,

wraz z wyprodukowaniem mikro­procesora, a następnie skonstruowa­niem

komputera osobistego (personal computer). Postęp w rozwoju kompu­terów

(jego skala i prędkość) nie ma równego sobie w technice. Nową jakość w

wykorzystaniu komputera osobiste­go przyniosła sieć Internet. Kompu­ter

zmienił i wciąż zmienia wszystkie dziedziny życia.

KOMPUTEROWE SYSTEMY BIBLIOTECZNE, specjalistyczne programy (zestawy

programów) infor­matyczne automatyzujące procesy bi­blioteczne. W polskich

bibliotekach szkolnych najpopularniejszy jest sys­tem Biblioteka Szkolna -

MOL (pro­ducent: firma MOL-Systemy Informa­tyczne), w mniejszym stopniu

stosowa­ny jest też program: MAK (producent: Biblioteka Narodowa) oraz

pojedyncze egzemplarze innych programów.

KOMPUTERYZACJA BI­BLIOTEK, działania polegające na za­stosowaniu w

bibliotekach różnorod­nych technik komputerowych, które w bibliotekach

szkolnych mogą służyć m.in.: automatyzacji procesów biblio­tecznych (np.

gromadzenie, opracowa­nie i udostępnianie zbiorów, tworzenie katalogów i

kartotek, ewidencja zbio­rów, opracowanie statystyki, drukowa­nie kart

katalogowych, wyszukiwanie informacji), tworzeniu własnych baz danych,

wykorzystywaniu multimedialnych procesów edukacyjnych, łączno­ści z

Internetem, wspieraniu pracy sa­mokształceniowej uczniów i nauczycie­li,

realizacji uczniowskich projektów własnych, podejmowaniu własnych

przedsięwzięć wydawniczych. Korzy­stanie przez uczniów ze

skomputeryzo­wanej biblioteki jest samo w sobie waż­nym elementem edukacji

informatycz­nej. Komputeryzacja biblioteki szkol­nej może przyczynić się

do zwiększe­nia atrakcyjności biblioteki w oczach uczniów.

KOMUNIKACJA INTERPER­SONALNA, proces, dzięki któremu jednostka w

bezpośrednim kontakcie z inną osobą przekazuje i otrzymuje informacje.

Etapy procesu komunika­cji: 1) inicjatywa nadawcy, by prze­kazać określone

treści, 2) kodowanie (przełożenie treści na określone za­chowania - np.

język, gesty), 3) nada­wanie (przekazanie wiadomości za pośrednictwem

określonych zacho­wań), 4) odbiór (percepcja zachowań nadawcy przez

narządy zmysłów od­biorcy), 5) odkodowywanie (przeło­żenie odebranych

sygnałów na wia­domość), 6) interpretacja wiadomości (przypisanie przez

odbiorcę znaczenia odebranej wiadomości - w kontek­ście jego ogólnej

wiedzy o świecie). Przekazami (komunikatami) w komu­nikacji

interpersonalnej są zachowania werbalne (wypowiedzi) i niewerbalne (np.

mimika twarzy, postawa, ruchy ciała, odległość między komunikują­cymi się

osobami, wysokość i natęże­nie głosu, tempo mówienia, śmiech itp.).

Komunikacja interpersonalna wymaga wspólnego dla nadawcy i od­biorcy kodu

określającego relacje mię­dzy zachowaniami a treściami, jakie mają one

oznaczać. W komunikacji in­terpersonalnej każdy komunikat jest zarazem

bodźcem-przekazem nadaw­cy dla odbiorcy i reakcją nadawcy na wcześniejszy

przekaz odbiorcy. Czło­wiek w procesie komunikowania in­terpersonalnego

pełni jednocześnie funkcję nadawcy przekazującego wia­domość i odbiorcy -

obserwuje, jakie wrażenie na rozmówcy wywołuje przekazywana wiadomość.

Także od­biorca przyjmujący wiadomość prze­kazuje jednocześnie nadawcy

swój stosunek do odbieranych treści; dzia­ła tu więc pętla sprzężenia

zwrotnego. Funkcje komunikacji interpersonalnej: reprezentatywna,

ekspresywna (zachowania nadawcy reprezentują, wyrażają pewne jego stany,

odczucia, przekonania);komunikacyjna (ko­munikaty służą wymianie

informacji między nadawcą i odbiorcą, uzyska­niu porozumienia między

nimi); pragmatyczna (komunikat jest sto­sowany przez nadawcę w celu

wywo­łania określonych zmian u odbiorcy); definiowania relacji

(komunika­ty bezpośrednio lub pośrednio określa­ją wzajemne stosunki

uczestników procesu). Zakłócenia w komunikowa­niu interpersonalnym

powstają, gdy: intencje nadawcy nie są jednoznaczne w pełni świadome;

zachowania nadaw­cy niosą niejednoznaczne, niespójne treści; nadawca i

odbiorca posługują się odrębnymi kodami; następuje se­lekcja i

zniekształcenia w odbiorze sy­gnałów; odkodowanie wiadomości jest

nietrafne lub interpretacja wiadomo­ści przez odbiorcę niezgodna z

inten­cjami nadawcy. Otwarta i jawna ko­munikacja interpersonalna sprzyja

nie tylko dobremu porozumieniu się, lecz także satysfakcji z kontaktów;

osiąga­niu tych celów sprzyja również empa­tia emocjonalna (wczuwanie się

w od­czucia rozmówcy) i poznawcza (zdolność do przyjmowania jego sposobu

myślenia). Doskonalenie umiejętności komunikowania się ma szczególne

znaczenie w przypadku osób wykonu­jących zawody wymagające skutecz­nego

porozumiewania się (psycholo­gowie, nauczyciele, menedżerowie, duchowni,

pracownicy służb socjal­nych i in.).

KOMUNIKOWANIE MASO­WE, jedna z form komunikowania; przekazywanie za

pośrednictwem urządzeń technicznych określonych treści, skierowanych

jednocześnie do liczebnie wielkich, zróżnicowanych społecznie i

anonimowych grup od­biorców. Głównym składnikiem ko­munikowania masowego

są środki masowego przekazu.

KONFERENCJA PRASOWA, spotkanie przedstawicieli (często rzecznika

prasowego) instytucji lub organizacji, ewentualnie osobiście osoby

publicznej (np. polityka) z prasą w celu przekazania informacji, opinii,

udzielenia odpowiedzi na py­tania.

KONTO UŻYTKOWNIKA, user account, inform, wpis w syste­mowym wykazie

użytkowników, uprawniający odnotowaną w nim oso­bę do pracy w sieci

komputerowej. (administrator sieci)

KONWERSJA, inform. zmiana formatu danych na inny; konieczna np. przy

przechodzeniu do innego systemu oprogramowania.

KOREKTA: 1. Czytanie prób­nych odbitek ze składu i nanoszenie po­prawek

(przy użyciu znormalizowa­nych znaków korektorskich); rodzaje: autorska

(wykonywana przez autora), wydawnicza (wykonywana przez pracownika

wydawnictwa -korektora). 2. Czynność wprowadze­nia do składu poprawek

wynikających ze zrobienia korekty. 3. Potoczna nazwa odbitek korektowych z

naniesio­nymi poprawkami.

KRÓJ PISMA, charakterystyczny rysunek pisma drukarskiego (również czcionek

w komputerowym edytorze tekstów) o jednolitych cechach graficz­nych

(stylu, proporcji, układzie i kszta­łcie szeryfów itp.) w komplecie liter,

cyfr i znaków.

KRYPTOGRAM: 1. Rodzaj pseudonimu oznaczonego znakami nieliterowymi (np.

figury geometrycz­ne). 2. Tekst napisany znakami umow­nymi, zrozumiałymi

tylko dla wtajem­niczonych.

KRYPTONIM: 1. Rodzaj pseudonimu składającego się inicjałów lub kombinacji

liter. 2. Litera lub wyraz ukrywające właściwą nazwę.

KSEROKOPIA, kopia wykonana techniką kserografii.

KSIĄŻKA: 1. Dokument gra­ficzny (znaki pisma oraz inne sym­bole, obrazy)

najczęściej w postaci kodeksu, o określonej liczbie stron, zawierający

utrwaloną myśl ludzką. 2. Wydawnictwo zwarte zawierają­ce tekst utrwalony

graficznie. 3. Po­łączone jednobocznie arkusze papie­ru przeznaczone do

zapisywania (np. książka hotelowa). 4. Potocznie syno­nim utworu

piśmienniczego (np. li­terackiego).(autor; bibliofilstwo; biblio-logia;

biblioteka; budowa wydaw­nictw; czytelnictwo; e-book; ekslibris; forma

materialna książki; '"ry­nek mediów; środki masowego prze­kazu; targi

książki)

KSIĘGARSTWO: 1. Dział han­dlu zajmujący się hurtową i detalicz­ną

sprzedażą początkowo tylko książek, obecnie wszystkich wydawnictw, a

często także artykułów po­krewnych (np. reprodukcji dzieł sztu­ki,

galanterii papierniczej). Sprzedaż detaliczna prowadzona jest w

księgar­niach stałych, wysyłkowych, rucho­mych, ostatnio także w

księgarniach internetowych (największa na świecie księgarnia internetowa:

www.ama-zon.com). 2. Zespół umiejętności związanych z wykonywaniem zawo­du

księgarza.

KSIĘGOZBIÓR PODRĘCZNY BIBLIOTEKI, celowo dobrana i wy­dzielona (w czytelni

lub pracowni) część zbiorów bibliotecznych składa­jąca się głównie z

wydawnictw infor­macyjnych, udostępniana na miejscu.

KULTURA MASOWA, ogół jednolitych form masowego uczestnic­twa w kulturze,

jednolitych wytworów kultury, użytkowanych współcześnie przez wielkie,

zróżnicowane masy od­biorców. W węższym znaczeniu okre­ślenie form i

treści przekazywanych i odbieranych przez środki masowego przekazu.

Charakterystyczne cechy: poziom artystyczny dostosowany do tzw.

przeciętnych gustów; mieszanie poziomów i gatunków artystycznych;

preferowanie rozrywki kosztem bar­dziej wartościowych treści ideowych i

oświatowych; wykorzystywanie no­wych osiągnięć technicznych; prefero­wanie

celów komercyjnych. Przez wie­lu krytykowana. Nieliczni obrońcy kultury

masowej podkreślają, że do­ciera ona do środowisk, których uczestnictwo w

tzw. kulturze wyższej jest nieosiągalne. Kultura masowa czerpie wpływy

przede wszystkim z USA (tzw. amerykanizacja kultury ma­sowej). Zjawisko

to, zapoczątkowane w latach 30. XX w., widoczne jest w wielu dziedzinach,

np. w filmie (świa­towa dominacja super-produkcji hol­lywoodzkiej), muzyce

rozrywkowej (w latach 30. jazz, później rock i pop), literaturze

popularnej (np. czarny kry­minał, komiks), produkcji telewizyjnej (serial

telewizyjny, teleturniej, talk-show), modzie, reklamie, języ­ku potocznym,

stylu życia i obycza­jach, sporcie (np. „globalizacja" gwiazd NBA). Takie

„symbole Ame­ryki" jak: bary McDonald's, Coca-Cola czy dżinsy weszły na

trwałe do krajobrazu miast na wszystkich szero­kościach geograficznych.

(kultura obrazkowa)

KULTURA OBRAZKOWA, kultura wizualna, często stosowane określenie dla

tendencji we współcze­snej kulturze masowej, w której do­minują formy

wizualne, głównie film, telewizja, plakat, literatura w postaci komiksu.

KWERENDA, zapotrzebowanie użytkownika na informację indywi­dualną,

skierowane do biblioteki. Wymaga poszukiwań w katalogach i kartotekach

bibliotecznych, '"biblio­grafiach i innych "źródłach informa­cji. Może

dotyczyć informacji biblio­graficznych (wówczas odpowiada się na nią

zestawieniem tematycznym), bądź mieć charakter rzeczowy.

LAROUSSE, Librairie Larousse, najstarsze francuskie wydawnictwo

encyklopedyczno-słownikowe, zało­żone w r. 1852 w Paryżu przez P.A.

Larousse'a i A. Boyera.

LITERATURA: 1. Piśmiennic­two, ogół utrwalonych na piśmie wy­powiedzi

(całokształt twórczości pi­śmienniczej narodu, kraju, regionu, epoki); ze

względu na przyjęty zakres znaczeniowy, pełnione funkcje spo­łeczne (np.

poznawcze, estetyczne, in­formacyjne) wyróżnia się m.in. lite-raturę

piękną, literaturę popularno­naukową, literaturę praktyczno-użytkową (np.

poradniki, informatory). 2. W rozumieniu potocznym określenie często

używane w znaczeniu litera-tury pięknej. 3. Publikowane dzieła z zakresu

danej nauki, specjalności, te­matu. 4. Bibliografia dzieł na pewien temat.

LITERATURA PRZEDMIOTU, zob. BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKOWA

LITERATURA PIĘKNA, część piśmiennictwa, w której (w przeciwień­stwie do

tekstów o charakterze prak-tyczno-informacyjnym, naukowym itp.) dominuje

funkcja estetyczna (ję­zyk wzbogacony środkami artystyczny­mi, fikcja

literacka).

LITERATURA POPULARNO­NAUKOWA, jeden z rodzajów pi­śmiennictwa;

upowszechnia (populary­zuje) zagadnienia naukowe w formie przystępnej dla

szerszego kręgu odbior­ców; dostarcza wiedzy, kształtuje po­gląd na świat,

wychowuje, pomaga roz­wiązywać problemy praktyczne.

MAGAZYN, czasopismo (naj­częściej tygodnik lub miesięcznik), nie­kiedy

cotygodniowy dodatek do gazety, w którym istotnym elementem jest warstwa

ilustracyjna (przede wszyst­kim fotografie). Artykuły w magazynie są z

reguły (nie zawsze) krótkie i łatwe w odbiorze.

MANUSKRYPT, zob. RĘKOPIS

MATERIAŁY BIBLIOTECZ­NE, w terminologii bibliotekoznawczej - materialnie

utrwalony wyraz myśli ludzkiej przeznaczony do roz­powszechniania,

niezależnie od nośni­ka fizycznego i sposobu zapisu treści, a zwłaszcza

dokumenty: graficzne (piśmiennicze, kartograficzne, ikono­graficzne i

muzyczne), dźwiękowe, wizualne, audiowizualne, elek­troniczne. Podział ze

względu na po­chodzenie i sposób sporządzenia: dokumenty pierwotne,

dokumenty pochodne, dokumenty wtórne. Materiały będące przedmiotem

groma­dzenia w bibliotekach określane są jako dokumenty biblioteczne (w

od­różnieniu od materiałów będących przedmiotem zainteresowania np.

archiwów lub muzeów). W dziennikar­stwie, prawdotyczącej mediów odpowiedni­kami stosowanego w bibliotekoznaw­stwie i

bibliotekarstwie określenia: do­kumenty są określenia publikacje,

wydawnictwa.

MATERIAŁY POMOCNICZO-INFORMACYJNE, części składowe wydawnictw, zwłaszcza

książki, czasopisma, tekstów zapisanych na nośnikach elektronicznych,

ułatwiają­ce korzystanie z zawartości treściowej wydawnictw (np. słownik

użytych ter­minów, wykaz skrótów, spis treści, streszczenie, paginacja,

żywa pagina, indeksy).

MATERIAŁY UZUPEŁNIAJĄ­CE TEKST (PRZEKAZ) GŁÓWNY WYDAWNICTWA, części

składowe wydawnictw - ich treść ułatwia zro­zumienie bądź jest niezbędna

do zro­zumienia lub właściwego wykorzysta­nia całego tekstu głównego

^prze­kazu głównego) wydawnictwa albo jego fragmentów. Materiały

uzupe­łniające zawieraj ą dodatkowe informa­cje w postaci np.: przypisów,

aneksów, bibliografii załącznikowej, pozatekstowych źródeł informacji

(jak: mapy, wykresy, ilustracje, schematy), instrukcje obsługi. Materiały

uzupełniające mogą, ale nie muszą być zapi­sane na takim samym nośniku jak

tekst (przekaz) główny (np. płyta kompak­towa z modelami samochodów jako

uzupełnienie książkowej pracy na temat motoryzacji; drukowany opis zasad

in­stalacji programu dołączony do gry komputerowej; opis wymogów

sprzę­towych umożliwiających korzystanie z encyklopedii multimedialnej).

MATERIAŁY WPROWADZA­JĄCE, części składowe wydawnictwa zawierające

informacje o publiko­wanym utworze lub jego twórcy, np.: wstęp lub

przedmowa, posłowie, życiorys autora, nota wydawnicza, podziękowania

autora, dedykacja, motto).

(budowa wydawnictwa)

MEDIA, środki przekazu, okre­ślenie systemów i narzędzi przekazy­wania

informacji oraz treści rozryw­kowych w postaci zapisów teksto­wych,

wizualnych i audialnych (np. gazety, czasopisma, książki, radio,

"telewizja, sprzęt wideo, bilboardy, filmy, płyty). Media o naj­większym

zasięgu zwane są środka-mi masowego przekazu (mass media­mi).

MEDIALNOŚĆ, potocznie dobre prezentowanie się w mediach, spra­wianie

dobrego wrażenia, wywoływa­nie sympatii odbiorców.

METRYKA WYDAWCY, zbiór danych dotyczących produkcji wy­dawnictwa (np.

miejsce, rok i kolejność wydania, data podpisania do druku, daty

rozpoczęcia i zakończenia nagra­nia, miejsce druku, miejsce nagrania,

wysokość nakładu, cena, nr ISBN itp.) umieszczonych w przypadku książki na

odwrocie karty tytułowej lub na ostatniej stronie, a w przypadku

wy­dawnictw na nośnikach magnetycznych lub optycznych - najczęściej na

oprawie (pudełku) lub obwolucie. Metry­ką wydawcy w czasopiśmie i w

gazecie jest stopka redakcyjna.

(adres wydawniczy)

MIĘDZYNARODOWY ZNOR­MALIZOWANY NUMER WY­DAWNICTWA CIĄGŁEGO, zob. ISSN

MIKROKOPIA, kopia dokumentu zawierająca jego mikroobraz oraz opis

bibliograficzny; rodzaj doku­mentu wtórnego; możliwa do odczyta­nia przy

użyciu czytnika.. Umożliwia prowadzenie badań naukowych cen­nych i

rzadkich dokumentów. W za­leżności od użytego materiału fotogra­ficznego

rozróżnia się różne postacie mikrokopii: mikrofilmy, mikrofisze,

mikrokarty.

MINIATURA, ręcznie malowana ilustracja barwna w starym tekście

rę­kopiśmiennym.

MOTTO, cytat umieszczony przed częścią główną utworu, związa­ny z jego

treścią lub ideą przewodnią.

(materiały wprowadzające)

MULTIMEDIA, zintegrowane media interaktywne; programy i sprzęt

umożliwiające przetwarzanie, prezento­wanie, przekazywanie i

archiwizowanie informacji w postaci tekstów, obrazów, dźwięku, animacji,

sekwencji wideofonicznych symulacji komputerowych; służą rozrywce (np.

gry komputerowe) lub edukacji (np. encyklopedia multimedialna), oddziałuj

ą na wszystkie zmysły, wymagają ze strony użytkownika interakcji. Obecnie

pojęcie multimediów odnosi się przede wszystkim do techni­ki komputerowej,

bo tylko ona na razie daje możliwość dostępu do Internetu, odczytywania

CD-ROM i DVD. W niedalekiej przyszłości multimedia będą zapewne dostępne

za pośrednictwem ogólnoświatowej infostrady, która po­łączy telewizję

interaktywną i Inter­net.

NADAWCA, osoba lub instytucja biorąca udział w procesie komunikacji przez

wysyłanie komunikatu.

(komunikacja interpersonalna)

NADAWCA RADIOWY LUB TELEWIZYJNY, osoba (prawna lub fizyczna), która tworzy

lub zestawia programy radiowe lub telewizyjne, rozpowszechnia je lub

przekazuje in­nym do rozpowszechnienia.

NAKŁAD, liczba egzemplarzy jednego wydania opublikowanego utworu (np.

książki czasopisma, zestawu piosenek na kasecie magne­tofonowej); jest

jednym z głównych wyznaczników ceny, honorariów au­torskich, sukcesu

komercyjnego itp. Do niedawna głównie od wielkości nakładu wydawnictwa

zależał zasięg jego oddziaływania. W dobie coraz większej potęgi Internetu

nakład przestaje mieć znaczenie. W zasadzie utwór (np. fraszka) w ogóle

nie musi być zmaterializowany (wydrukowa­ny), by przeczytały go miliony

osób. Wystarczy, że zostanie opublikowa­ny na stronie głównej portalu

inter-netowego.

NETYKIETA, internetowy ko­deks dobrych obyczajów, zbiór reguł zachowań,

sposobów komunikowania się i postępowania w określonych sy­tuacjach

obowiązujący internautów, zwłaszcza uczestników internetowych dyskusji

członków grup zainteresowań i zwolenników IRC. Internauci wy­pracowali

swoisty język min (emotikon, mordka) mających odzwiercie­dlać ich stan

ducha lub wygląd osoby posługującej się pocztą elektronicz­ną. Do

najpopularniejszych min nale­żą: :-) („uśmiecham się"), :) („to był

żart"), :-( lub :( (Jest mi smut­no", „to przykre"), (-: (użytkownik

leworęczny), ;-) (perskie oko), :-I (mina obojętna), :-> (uwaga

uszczy­pliwa), >;-> (uwaga niecenzuralna). (lamer)

NORMA, dokument techniczno-prawny; urzędowy lub zwyczajowy przepis

ustalający obowiązkowe wła­ściwości wyrobów, sposób wykonania określonych

czynności.

NOŚNIK DANYCH, inform. ośrodek przechowujący lub przezna­czony do

przechowywania w nim da­nych (ciągów symboli). Zapisanie ja­kiegoś symbolu

na nośniku danych po­lega na wywołaniu w nim określonej, lokalnej zmiany

jego właściwości (np. w przypadku materiału magnetyczne­go zmianie ulega

namagnesowanie jego fragmentu). Nośnikami danych dla komputera są m.in.:

tranzystorowa pa­mięć operacyjna, dyski magnetyczne i CD-ROM.

NOTA WYDAWNICZA, infor­macja o okolicznościach wydania utwo­ru.

NOTATKA, krótki tekst, uwaga, spostrzeżenie zapisane (np. na fiszce) w

celu zapamiętania (odtworzenia po pewnym czasie), skondensowania treści,

podtrzymania uwagi podczas czytania lub słuchania (np. wykładu). Może mieć

formę cytatu, planu, stresz­czenia, konspektu, wyciągu, uwagi na

marginesie tekstu, zapisu graficznego itp.

OBWOLUTA, dodatkowa "okład­ka na "wydawnictwo; wykonana z pa­pieru,

kartonu lub tworzywa, zazwy­czaj barwnie ilustrowana. Służy do celów

reklamowych, informacyjnych i ochronnych. Niekiedy (np. w przy­padku

niektórych wydawnictw fono­graficznych) jest formą karty tytułowej.

ODBIORCA, osoba lub instytu­cja biorąca udział w procesie komunikacji

poprzez odbieranie komunika­tu.

ODSYŁACZ, zapis pomocniczy stosowany w bibliografiach, indek­sach,

encyklopediach, słownikach, prowadzący do określonego terminu.

Zaopatrzony jest w zwrot "zob." (od­syłacz ogólny i całkowity), "zob. też"

(odsyłacz uzupełniający) lub znak gra­ficzny (gwiazdka, litera liczba,

strza­łka itp.).

OKŁADKA, okładzina, zasadni­cza część oprawy wydawnictwa. Za­bezpiecza

przed zniszczeniem, pełni tez funkcje informacyjne, reklamowe, ozdobne.

OPINIA PUBLICZNA, public relations, ogół opinii i poglądów człon­ków

społeczeństwa lub jego części do­tyczących działania firmy, organizacji,

instytucji lub dotyczących określonych zagadnień (np. społecznych,

politycz­nych, obyczajowych), które w danym momencie stanowią przedmiot

ogólne­go zainteresowania. Opinię publiczną kształtują m.in. specjaliści,

którzy opra­cowują i realizują akcje promocyjne, re­klamowe i propagandowe

(wykorzystu­jąc m.in. środki masowego przekazu). Badaniem opinii

publicznej zajmują się wyspecjalizowane ośrodki badania opi­nii

publicznej, które wykorzystują róż­norodne metody (badanie opinii

pu­blicznej).

OPIS BIBLIOGRAFICZNY, uporządkowany według określonych zasad zespół danych

o dokumencie słu­żących do jego identyfikacji, z reguły przejmowanych z

opisywanego doku­mentu w nie zmienionej postaci, oraz informacji

uzupełniających i interpre­tujących te dane.

OPIS KATALOGOWY, opis eg­zemplarza dokumentu znajdującego się w bibliotece

sporządzony (na karcie katalogowej lub w postaci wpisu do komputerowej

bazy danych) według określonych zasad. Zawiera przede wszystkim opis

bibliograficzny, hasło, sygnaturę książki, ewentualnie także inne

informacje, jak elementy charakterystyki treściowej dokumentu (znak

klasyfikacji, hasło przedmioto­we, adnotację), numery ewidencji

in­wentarzowej, określenie miejsca doku­mentu w bibliotece.

OPIS PATENTOWY, sporzą­dzony według ustalonych zasad opis wynalazku

chronionego patentem wydanym przez kompetentny organ państwowy; zawiera

m.in.: informa­cje o wynalazku, opis dotychczaso­wego stanu techniki w

danym zakre­sie, szczegółowe przedstawienie isto­ty wynalazku, rysunki,

zastrzeżenia patentowe, bibliografię przedmioto­wą.

OPRAWA WYDAWNICTWA, zewnętrzna osłona wydawnictwa. W przypadku książki

składa się z grzbietu i okładzin (okładek). W przypadku wydawnictw na

nośnikach optycznych i magnetycznych ma naj­częściej postać pudełka

(plastikowe­go lub kartonowego), czasem tekturo­wej lub foliowej koperty,

etui itp. Oprawa służy także ozdobie, jest no­śnikiem informacji o

wydawnictwie.

PAGINACJA (łac. pagina stroni­ca), numeracja stronic wydawnictwa lub

rękopisu.

PATENT, przyznane autorowi lub właścicielowi wynalazku, potwierdzo­ne

aktem właściwego organu (opis pa­tentowy), prawo do wyłącznego

korzy­stania z wynalazku przez określony czas w sposób zarobkowy lub

zawodo­wy, na obszarze danego państwa (kil­ku państw).

PERIOD ,zob. WYDAWNICTWO PERIODYCZNE

PERYFERYJNE URZĄDZE­NIE, inform. w komputerze urządze­nie zewnętrzne, nie

wchodzące w skład jednostki centralnej, ale przez nią sterowane. Do

urządzeń peryfe­ryjnych należą np. urządzenia wej­ściowe (m.in.

klawiatura, skaner), urządzenia wyjściowe (np. monitor ekranowy,

drukarka), pamięci ze­wnętrzne (dyski magnetyczne).

PIKTOGRAM, znak pisma ob­razkowego (piktograficznego), przed­stawiający

rzeczy, zdarzenia bez powią­zania z wyrazami i dźwiękami konkret­nego

języka.

PISMO: 1. Usystematyzowany zbiór znaków symbolicznych, obrazko­wych,

wyrazowych, sylabowych lub al­fabetycznych, który pozwala na widzial­ne

przedstawienie mowy pewnej grupy ludzi posługujących się konkretnym

ję­zykiem. 2. Potocznie - czasopismo.

PIŚMIENNICTWO zob. LITE­RATURA

PLAGIAT, przywłaszczenie (w całości lub w części) cudzego utworu, pracy

naukowej, dzieła artystycznego itp.; opublikowanie cudzego utworu pod

własnym nazwiskiem.

PORTAL (łac. porta 'brama', 'drzwi'), inform. witryna internetowa, rodzaj

wirtualnej bramy, przez którą wchodzi się do Internetu, a która za­wiera

rozbudowane i aktualizowane serwisy tematyczne, katalogi stron

in-ternetowych, wyszukiwarki zasobów, serwisy informacyjne. Przewiduje

się, że portale będą w najbliższym czasie rozbudowywać swoje strefy handlu

elektronicznego. Polskie portale: www.onet.pl. www.wp.pl. www.inte-ria.pl.

POSŁOWIE, tekst na końcu "wydawnictwa poruszający lub wy­jaśniający

zagadnienia związane z jego treścią, okolicznościami powsta­nia itp.

POSTSCRIPTUM (skrót P.S.), dopisek do listu, artykułu itp.

POZYCJA BIBLIOGRAFICZNA, podstawowa jednostka bibliografii, obejmująca z

reguły opis bibliograficzny jednego doku­mentu, uzupełniony często

dodatko­wymi elementami (np. symbol kla­syfikacji, numer kolejny w spisie,

adnotacja).

PRACA ZBIOROWA, dzieło zbiorowe, bibliogr. "wydawnictwo zwarte napisane

przez więcej niż trzech "autorów, objęte wspólnym ty­tułem.

PRASA, wszelkie publikacje pe­riodyczne ukazujące się nie rzadziej niż raz

do roku, a w szczególności gazety i "czasopisma, "serwisy agencyj­ne,

biuletyny, audycje radiowe i te­lewizyjne oraz kroniki filmowe. W węższym

znaczeniu (także potocz­nym) tylko wydawnictwa periodycz­ne w postaci

druków, wydawane i roz­powszechniane pod stałymi tytułami, opatrzone

numerem bieżącym i datą, zajmujące się aktualnymi wydarzenia­mi i

problemami z różnych dziedzin. Do prasy zalicza się też czasopiśmiennictwo

naukowe i fachowe. Prasa jest jednym z najważniejszych środków komunikacji

masowej (środki maso­wego przekazu). Wyodrębnia się po­szczególne rodzaje

prasy na podstawie różnych kryteriów: częstotliwości uka­zywania się

(dzienniki, tygodniki itd.), zasięgu (prasa międzynarodowa,

ogól­nokrajowa, regionalna, lokalna, zakła­dowa), wy dawcy-dysponenta

(rządo­wa, partyjna, niezależna itp.), ideolo­gii (konserwatywna,

liberalna, katolic­ka itp.), tematyki (np. ekonomiczna., sportowa.,

filmowa), adresata (np. ko­bieca, młodzieżowa), poziomu (elitar­na,

popularna, bulwarowa itp.), funk­cji społecznej (informacyjna,

publicy­styczna, rozrywkowa, ogłoszeniowa itp.). Pierwsze druki

periodyczne po­wstały na początku XVII w. (w Polsce „Merkuriusz Polski" -

zał. 1661). Burzliwy rozwój prasy nastąpił w XIX w., czemu sprzyjało

kształtowanie się demokracji parlamentarnej, ruchów narodowych,

rozszerzanie praw wy­borczych, upowszechnianie oświaty, a także znaczny

postęp w drukarstwie (np. rotacyjna maszyna drukarska). Koniec XX wieku to

początek burzli­wego rozwoju różnego rodzaju czaso­pism elektronicznych,

rozpowszech­nianych przez Internet.

PRASOWE PRAWO, przepisy regulujące funkcjonowanie środków masowego

przekazu, zwłaszcza gazet, czasopism, radia i telewizji. Obej­muje m.in.

przepisy rejestrowania or­ganów prasowych, prawa i obowiązki dziennikarzy,

sprawy przekazywania informacji przez organy władzy, kry­tyki prasowej,

praw do sprostowania, zasad postępowania w sprawach praso­wych itp.

PRAWO AUTORSKIE, przepi­sy prawne wydane z myślą o ochro­nie interesów

twórców (autorów), dotyczące stosunków prawnych zwią­zanych z tworzeniem

utworów, ko­rzystaniem z nich i ich ochroną. W po­szczególnych krajach

obowiązują różne rozwiązania szczegółowe. Cen­tralnym pojęciem prawa

autorskiego jest „utwór", który stanowi przedmiot ochrony i oznacza

uzewnętrznione (ustalone) dobro niematerialne, będą­ce wynikiem twórczej

pracy intelek­tualnej (naukowej lub artystycznej) człowieka, różne od

przedmiotu, na którym zostało utrwalone. Aby wy­twór intelektu miał

statusu utworu, musi spełniać przesłankę „działalno­ści twórczej o

indywidualnym charak­terze", określaną niekiedy jako „pięt­no osobiste",

„oryginalność". Gene­ralnie twórca każdego dzieła ma pra­wo dysponować

swoim utworem (au­torskie prawa osobiste) oraz czerpać korzyści z

upowszechniania (wyko­nania, użytku) utworu (autorskie pra­wa majątkowe).

Autorskie prawa ma­jątkowe wygasają z reguły po 50-75 latach od śmierci

twórcy. W rozumie­niu przepisów prawa autorskiego utworem jest nie tylko

film, obraz, rzeźba, powieść, artykuł prasowy czy piosenka, ale też np.

program kom­puterowy.

PRAWO DO INFORMACJI, jedno z podstawowych praw obywa­telskich,

zagwarantowane dokumentami międzynarodowymi oraz przepi­sami prawnymi

poszczególnych państw demokratycznych. Oznacza, że każdy człowiek ma prawo

otrzy­mywać i przekazywać informacje i idee bez ingerencji władz

publicz­nych. Ma też prawo do dostępu do informacji o działalności organów

pu­blicznych. Prawo do informacji może być ograniczone tylko ze względu na

ochronę praw i wolności innych lu­dzi oraz ochronę porządku publiczne­go,

bezpieczeństwa lub ważnego in­teresu państwa.

PRAWO PRASOWE, zob. PRASOWE PRAWO

PRENUMERATA, zamówienie i zapłacenie z góry (za określony okres) za

czasopisma, gazety i inne wydawnictwa ciągłe, odkładane w określonych

miejscach, dostarczane do odbiorcy, przysyłane pocztą trady­cyjną lub (w

przypadku czasopism elektronicznych) pocztą elektronicz­ną.

PRĘDKOŚĆ CZYTANIA, po­miar sprawności cichego czytania; wyrażana w liczbie

słów przeczytanych w ciągu minuty (stosuje się teksty pu­blicystyczne lub

popularnonaukowe o średnim poziomie trudności). Klasyfi­kacja: 170-200 -

bardzo wolno, 230-250 - przeciętnie, 300-350 - średnio szybko,

450-550-bardzo szybko, 550-650 - wybitnie. Przeciętna prędkość czytania -

230-250.

PROPAGANDA, celowe oddzia­ływanie przez środki masowego prze­kazu na

zbiorowość i jednostki zmie­rzające do pozyskania zwolenników i

sojuszników, zaszczepienia pożąda­nych przekonań, wywołania określo­nych

dążeń i zachowań, zwłaszcza w sferze poglądów społecznych, religij­nych i

politycznych. W języku potocz­nym utrwalone znaczenie pejoratyw­ne „prania

mózgów", głoszenia nie­prawdy.

PRZEDMOWA, zob. WSTĘP I PRZEDMOWA

PRZEKAZ GŁÓWNY WYDAWNICTWA, treść podstawowa, dla której wydawnictwo

zostało wy­dane (np. program komputerowy na CD-ROM, nagranie muzyczne na

kasecie magnetofonowej, film fa­bularny na kasecie magnetowido­wej).

Główny przekaz książki okre­ślany jest tradycyjnie jako tekst główny.

Przekaz główny wydawnictwa może dzielić się - w zależności od rodzaju

wydawnictwa - na elementy (np. piosenki, etapy gier komputerowych, sceny i

ujęcia filmowe, hasła tekstowe, zdjęcia, symulacje, ilustracje, animacje.

PRZESTĘPSTWA KOMPUTEROWE, computer crime, działa­nia wymierzone w systemy

kompute­rowe i przechowywane w nich zasoby informacji. -Najczęściej

spotykane: włamania do systemu, działania za po­mocą bocznych drzwi, łamanie praw autorskich przez robienie i rozprowa­dzanie pirackich kopii,

kradzież po­ufnych danych, zakładanie podsłu­chów, rozpowszechnianie

wirusów. Dużym zainteresowaniem przestęp­ców cieszy się Internet, w którym

powszechnie dokonuje się kradzieży „elektronicznych pieniędzy" z kart

kredytowych, przeprowadza włamania do internetowych sklepów lub zakła­da

fikcyjne sklepy dla wyłudzania pie­niędzy. W Internecie upowszechniane są

nielegalne treści (np. pornografia dziecięca). Internet stał się też

obiek­tem ataków terrorystycznych polega­jących na dezorganizowaniu

działania wyszukiwarek lub portali, zmienia­niu stron WWW, wpuszczaniu do

sie­ci niebezpiecznych wirusów, ukrytym przełączaniu użytkowników do

dro­gich operatorów telekomunikacyj­nych. Przestępstwa komputerowe

do­konywane są z różnych pobudek (chęć zysku, nieuczciwa konkurencja,

szpie­gostwo, chuligaństwo, złośliwość). Przestępstwem jest również

działal­ność hakerów, choćby była prowa­dzona tylko „dla zabawy".

Zapobiega­nie i ściganie przestępstw komputero­wych jest bardzo trudne,

wymaga wy­specjalizowanych służb i rozwiniętej współpracy międzynarodowej

(prze­stępcy mogą działać z dowolnego miejsca na świecie).

PRZEWODNIK BIBLIOGRAFICZNY, zob. BIBLIOGRAFIA NARODOWA

PRZYPISY, komentarze, obja­śnienia, uwagi dodatkowe autora lub wydawcy

umieszczone w wydawnic­twach piśmienniczych zwykle u dołu strony, na końcu

rozdziału, końcu do­kumentu, lub w postaci hipertekstowego odnośnika

skojarzonego np. z treścią objaśnienia. Przypisy do nagrań muzycznych na

CD-ROM i kasetach magnetofonowych zamieszczane są często na obwolucie.

PRZYSPOSOBIENIE BIBLIOTECZNE, zajęcia prowadzone w bibliotece, których

celem jest przygotowanie grupy potencjalnych użytkow­ników biblioteki do

samodzielnego ko­rzystania ze zbiorów bibliotecznych, właściwego

posługiwania się warsztatem informacyjnym biblioteki.

PSEUDONIM, zmyślone imię i nazwisko (bądź tylko imię albo nazwi­sko),

przybierane np. przez pisarzy, dziennikarzy, artystów.

PUBLICYSTYKA, publiczna wypowiedź na aktualne tematy społeczne,

kulturalne, polityczne, naukowe; omawia, interpretuje i war­tościuje fakty

z przyjętego punktu widzenia, proponuje rozwiązania, próbuje przekonać do

nich czytelni­ka (słuchacza). Współcześnie publi­cystyka uprawiana jest

przede wszyst­kim w prasie (w postaci artykułów), radiu, telewizji

(komentarze, dyskusje gadających głów, wywiady, talk-show, reportaż

radiowy lub telewiz­yjny). Elementy publicystyczne po­jawiają się w

literaturze pięknej, film­ie, teatrze. W szerszym znaczeniu pub­licystyka

utożsamiana jest często z ogółem publikacji prasowych.

PUBLIKACJA, zob. WYDAW­NICTWO

REDAKCJA: 1. Instytucja (lub jej część) zajmująca się przygotowy­waniem do

wydania (emisji) książek, czasopism, audycji radiowych lub telewizyjnych.

Także lokal tej in­stytucji. 2. Zespół osób należący do kierownictwa

redakcji prasowej lub wydawniczej (kolegium redakcyjne); rzadziej

stosowane w szerokim zna­czeniu - jako zespół pracowników merytorycznych

(łącznie ze wspó­łpracującymi np. korespondentami) redakcji. 3.

Zredagowany utwór; wer­sja, wariant tekstu.

REGULAMIN BIBLIOTEKI, zbiór wewnętrznych przepisów regu­lujących sprawy

organizacji i funkcjo­nowania biblioteki, w szczególności jej usług.

REKORD, inform. zbiór danych tworzący pewną logiczną całość, stano­wiący

jednostkę zgromadzonych infor­macji. Jeden rekord stanowią np. dane na

temat jednego dokumentu wpisane do bazy danych komputerowego ka­talogu w

bibliotece.

REMAKE, nowa wersja filmu nakręconego wcześniej..

REPORTAŻ, gatunek twórczości dziennikarskiej, zapis faktów znanych

autorowi z obserwacji, przekazów, do­kumentów źródłowych; łączy

informa­cję z próbą interpretacji zjawisk, ewen­tualnie z ich oceną,

niekiedy stawia uogólnienia. Ukształtowany w prasie w drugiej połowie XIX

w. Niekiedy zbliża się do form narracji powieścio­wej lub nowelistycznej.

Obecnie tak­że reportaż radiowy (dźwiękowy), te­lewizyjny (filmowy),

fotoreportaż.

RĘKOPIS, manuskrypt, tekst na­pisany ręcznie. W bibliotekarstwie rów­nież

maszynopis nie powielony (nie ko­piowany).

RYNEK MEDIÓW, ogół trans­akcji kupna i sprzedaży produktów medialnych

zawieranych między pro­ducentami (dostarczycielami mediów) a odbiorcami

mediów. Podział: rynek usług telewizyjnych i radiowych, ry­nek prasy i

wydawnictw, rynek mu­zyczny (fonografia), rynek filmu, ry­nek mediów

komputerowych (Internet, multimedia) - przy czym po­szczególne segmenty

rynku mediów przenikają się. Główną wartością na rynku mediów nie są

składniki mate­rialne wykorzystane do wytworzenia mediów (np. papier,

taśma filmowa) lecz stopień zaspokojenia potrzeb od­biorców przez

zawartość mediów (dźwięk, obraz, treść). Rynek mediów jest ściśle związany

z rynkiem reklamy. W ostatnich latach przybiera na sile zjawisko

kumulowania wszystkich segmentów rynku mediów, łączenia się wielkich

koncernów medialnych zaspokajających wszystkie potrzeby odbiorców na

informację, rozrywkę, wymianę myśli, dostarczających swoje produkty

bezpośrednio do domów se­tek milionów osób. Obserwatorzy zwracają uwagę,

że tak wielki zasięg oddziaływania pojedynczych koncer­nów, monopolizacja

mediów niesie wiele zagrożeń związanych z możli­wościami manipulacji

informacją, wpływania na społeczną świadomość i inne zabiegi socjotechniki

prowa­dzone w interesie wąskiej grupy wła­ścicieli mediów. (Time Warner)

SAMOKSZTAŁCENIE, samo­dzielne zdobywanie wiadomości, umiejętności lub

sprawności praktycz­nej z określonej dziedziny (dziedzin), prowadzone

świadomie (z ewentual­nym wykorzystaniem różnych form pomocy osób i

instytucji) w celu np. wzbogacenia osobowości, doskonale­nia pracy

zawodowej, twórczego uczestniczenia w kulturze, rozwiązy­wania problemów

osobistych.

(warsztat samodzielnej pracy ucznia)

SCENARIUSZ, zapis słowny bę­dący podstawą do realizacji filmu,

przedstawienia teatralnego lub estrado­wego, programu telewizyjnego lub

ra­diowego. Obejmuje dialogi i opis istot­nych wydarzeń. Opatrzony uwagami

reżysera, operatora i scenografa two­rzy scenopis, będący technicznym

pla­nem realizacji przedsięwzięcia.

SERIA WYDAWNICZA, zob. WYDAWNICTWO SERYJNE

SERWIS PRASOWY, wydawa­ne w postaci biuletynów materiały in­formacyjne

dostarczane przez agencje prasowe redakcjom i innym zain­teresowanym

odbiorcom (np. polity­kom). Serwis może być tematyczny (np. tylko

informacje gospodarcze, kulturalne) lub ogólny.

SIEĆ BIBLIOTECZNA, zespół bibliotek zwykle jednego typu po­łączonych stałą

więzią według różno­rodnych kryteriów (funkcji, dziedzi­ny,

podporządkowania administracyj­nego) - np. biblioteki pedagogiczne,

biblioteki publiczne, biblioteki szkolne.

SIEĆ KOMPUTEROWA, ze­spół komputerów i urządzeń peryfe­ryjnych połączonych

liniami transmi­sji (przewodowej lub bezprzewodo­wej) danych

umożliwiających wspó­łpracę (np. wykorzystywanie tych sa­mych zasobów

informacji i urządzeń peryferyjnych przez wielu użytkow­ników, szybkie

przesyłanie danych). Rodzaje: lokalne (ograniczone do jed­nego lub kilku

budynków), rozległe (np. Internet).

SIEĆ TELEKOMUNIKACYJ­NA, zespół funkcjonalnie powiąza­nych urządzeń

telekomunikacyjnych znajdujących się na określonym obszarze i

przeznaczonych do świad­czenia usług telekomunikacyjnych. Rodzajem sieci

telekomunikacyj­nych były więc stanowiska murzyń­skich tam-tamów, łańcuchy

indiań­skich ognisk przekazujących znaki dymne. Współczesne sieci

telekomu­nikacyjne to np. sieci telefonii ko­mórkowej.

SIECIOCHOLIZM, objawy uzależnienia od Internetu. Objawy: nieuzasadnione

nadużywanie Interne-tu, zły nastrój w okresach „absencji", niechęć do

bezpośrednich kontaktów interpersonalnych. W USA powstały pierwsze kliniki

odwykowe dla sieciocholików.

SITODRUK, jedna z metod dru­kowania (wywodząca się z dawnego

dalekowschodniego sposobu ozdabia­nia tkanin). Stosuje się w niej formę

drukową najczęściej w postaci prosto­kątnej ramy z napiętą na niej siatką,

w której wytworzono elementy dru­kujące (nie zakryte oczka siatki

prze­puszczające farbę) i nie drukujące (oczka siatki zakryte szablonem,

utwardzoną warstwą światłoczułą itp., nie przepuszczające farby).

Wy­korzystywany do drukowania jedno-i wielobarwnego na papierze,

tektu­rze, folii metalowej lub z tworzywa sztucznego (np. plakatów, map,

kal­komanii, opakowań) oraz na przed­miotach uformowanych (tzw.

kszta­łtkach) z różnych materiałów (np. bu­telki, pojemniki, podkoszulki,

czap­ki).

SKANER, cyfrowe urządzenie optyczne przeznaczone do przekazy­wania do

pamięci komputera wszelkie­go rodzaju dokumentów (fotografie, rysunki,

teksty).

SKRZYDEŁKO OBWOLUTY, zagięta część obwoluty, na której za­mieszcza się

często informacje o autorze lub treści wydawnictwa - w celu zachęcenia do

zakupu. (budowa wydawnictwa)

SKŁAD, poligr. powstały w wy­niku składania zestaw czcionek (lub wierszy),

linii i justunku lub obraz znaków pisma utrwalony na materiale

światłoczułym w postaci szpalt, kolumn lub tabel. Obecnie wykonywany w

zasadzie wyłącznie techniką foto­składu.

SŁOWNIK, zbiór wyrazów lub pojęć danego języka uszeregowanych najczęściej

alfabetycznie, z wyjaśnie­niem znaczeń w tym samym lub innym języku. W

większych słownikach po­dawane bywają także inne informacje, np. wymowa,

etymologia, cytaty ilu­strujące użycie, synonimy. Rodzaje słowników:

rzeczowe- poświęcone określonym dziedzinom wiedzy (np. medyczny, muzyczny,

techniczny) oraz językowe: ogólne (np. Słownik języ­ka polskiego),

specjalne (np. Słownik wyrazów obcych) i przekładowe (np. słownik

polsko-niemiecki).

SŁOWO KLUCZOWE, słowo (lub wyrażenie) wybrane jako podsta­wa

przeszukiwania lub indeksowania bazy danych (np. bibliotecznych katalogów

komputerowych). SPIS BIBLIOGRAFICZNY, zob. BIBLIOGRAFIA

SPIS TEMATYCZNY, zob. ZE­STAWIENIE TEMATYCZNE (BI­BLIOGRAFICZNE)

SPIS TREŚCI, wykaz części składowych ^wydawnictwa. W zależ­ności od

rodzaju wydawnictwa może obejmować takie elementy jak np. wstęp,

rozdziały, podrozdziały, tytuły nagranych utworów muzycznych, ty­tuły

nagranych filmów, nazwy progra­mów komputerowych - w kolejności ich

występowania —, z podaniem nu­merów stronic, na których się zaczy­nają,

lub innych informacji umożliwia­jących ich zlokalizowanie (np. numer

kolejny i czas trwania nagrania mu­zycznego).

SPOŁECZEŃSTWO INFOR­MACYJNE, pojęcie stosowane od lat 70. dla określania

nowego typu spo­łeczeństwa kształtującego się w kra­jach

postindustrialnych, w których większość dochodu narodowego za­częła

powstawać w szeroko rozumia­nym sektorze informacyjnym, a za­rządzanie

informacją, jej jakość i szybkość przepływu stały się czynni­kiem

konkurencyjności. Wyznaczni­ki społeczeństwa informacyjnego to m.in.:

powszechny dostęp do podsta­wowego zakresu techniki komunika­cyjnej i

informacyjnej, otwarty i rów­ny dla wszystkich dostęp do sieci

komputerowych, funkcjonowanie struktur technicznych (np. lokalne

infostrady światłowodowe) umożliwia­jących funkcjonowanie i konkurowa­nie

podmiotu na rynku bez względu na miejsce pobytu. Powstanie społe­czeństw

informacyjnych i towarzy­szący temu przyspieszony rozwój technologiczny

pogłębia podziały cywilizacyjne i gospodarcze we wspó­łczesnym świecie.

Polska końca XX w. wykazuje cechy społeczeństwa przedinformacyjnego, a

warunkami przejścia do następnej fazy są: inwe­stycje w oświatę (głównie w

celu lep­szego wyposażenia szkół i wyrówna­nia poziomu kształcenia między

du­żymi miastami a mniejszymi ośrod­kami i wsią) oraz w infrastrukturę

(rozbudowa nowoczesnej sieci tele­komunikacyjnej), co generowałoby szersze

wykorzystywanie masowej komunikacji i informacji.

SPROSTOWANIE, wyjaśnienie, formalna replika na wypowiedzi dzien­nikarskie

zawierające błędy lub pomy­łki rzeczowe (np. faktograficzne).

Spro­stowanie może odnosić się do każdej wypowiedzi dziennikarskiej.

Zasady zamieszczania sprostowań reguluje prawo prasowe. W Polsce redakcja

po­winna zamieścić sprostowanie: w dzienniku - do 7 dni, w czasopiśmie -w

jednym z trzech kolejnych numerów, radiu i telewizji - do 14 dni.

STARE DRUKI, wydawnictwa opublikowane do końca XVIII w., obejmuj ą również

inkunabuły.

STOPKA REDAKCYJNA, in­formacja o składzie, organizacji i adre­sie

redakcji, wydawcy, warunkach prenumeraty czasopisma lub gazety.

Wyodrębniona graficznie, umieszcza­na zwykle w stałym miejscu.

SUBSKRYPCJA, zobowiązanie się do kupienia publikacji (najczę­ściej

kosztownego wydawnictwa wielotomowego). Wiąże się niekie­dy z

koniecznością wpłacenia zalicz­ki. Subskrypcja pozwala wydawnic­twu na

szacunkowe ustalenie wiel­kości nakładu kosztownego zazwy­czaj dzieła oraz

na pozyskanie czę­ści pieniędzy na jego wydanie. Po­tocznie niekiedy w

znaczeniu prenumerata.

SYGNATURA BIBLIOTECZ­NA, umowne oznaczenie określające miejsce

przechowywania dokumentu w bibliotece. W bibliotekach szkol­nych może mieć

symbol literowy: B, Bw, Prz, Ob, F, H, W (literatura pięk­na w szkołach

podstawowych) lub cy­frowy według Uniwersalnej Klasy­fikacji Dziesiętnej,

bądź też inne oznaczenie umowne.

SZPALTA, skład tekstu (wraz z grafiką) o określonej szerokości i dowolnej

długości, przeznaczony naj­częściej do korekty. W wyniku ła­mania szpalt

powstają łamy ksią-żek, czasopism, gazet.

ŚRODKI MASOWEGO PRZE­KAZU, mass media, środki komunikowania masowego,

środki maso­wej informacji i propagandy, urzą­dzenia i instytucje służące

do przeka­zywania treści adresowanych do licz­nych grup odbiorców. Cechy

charak­terystyczne: zasięg co najmniej po­nadregionalny (lepiej

ogólnokrajowy lub zmierzający do globalnego) moż­liwy do osiągnięcia

dzięki zastosowa­niu zaawansowanych technologii; pu­bliczny, dostosowany

do masowego odbiorcy charakter przekazywanych

treści. Pierwsze środki masowego przekazu zaczęły towarzyszyć czło­wiekowi

w XIX w. (kiedy to w najwy­żej rozwiniętych krajach upowszech­niły się

wysokonakładowe gazety), a wielki ich rozwój nastąpił w w. XX wraz z

zastosowaniem nowych wyna­lazków: filmu (lata 20.), radia (lata 30.), a

przede wszystkim telewizji (lata 50). Do środków masowego przekazu zalicza

się także współczesną fonogra­fię (płyty, kasety) oraz wydawane w wielkich

nakładach książki. Środki masowego przekazu tworzą podstawę systemu

komunikowania w kulturze masowej i w wysokim stopniu okre­ślają jej

charakter. Ich funkcjonowa­nie nierozerwalnie związane jest z re­klamą (a

szerzej - kreowaniem popy­tu na dobra konsumpcyjne w ogóle) oraz

socjotechnicznym oddziaływa­niem na poglądy (np. polityczne, spo­łeczne),

na gusty, modę. Szeroki za­sięg oddziaływania wymusza na środ­kach

masowego przekazu stosowanie schematyczności i uproszczeń, co ma ułatwić

odbiór przekazywanych treści, przyciągać uwagę możliwie jak

naj­liczniejszych grup odbiorców (a w konsekwencji przynieść jak

najwięk­sze wpływy z reklam). Cechami cha­rakterystycznymi świata

współcze­snych środków masowego przekazu są także: ogromna konkurencyjność

mię­dzy mediami tego samego typu (np. między kilkoma stacjami radiowymi)

oraz między różnymi rodzajami me­diów (np. radio-telewizja,

gazeta-książka); monopolizacja świata me­diów (skupianie pod jednym

zarzą­dem) różnych rodzajów mediów.

TARGI KSIĄŻKI, MIĘDZY­NARODOWE, okresowe, zwykle do­roczne imprezy

handlowo-ekspozycyjne dla wydawców, księgarzy, druka­rzy z różnych krajów,

dostępne też dla szerszej publiczności. Celem przedsię­wzięcia jest

głównie sprzedaż-kupno praw autorskich, usług poligraficz­nych., niekiedy

też całych nakładów, a także omówienie innych form wspó­łpracy.

TEKST GŁÓWNY, tekst pod­stawowy opublikowanego utworu; może być podzielony

na działy, roz­działy, paragrafy, artykuły.

TEKST UZUPEŁANIAJĄCY,

TELEGAZETA, gazeta telewi­zyjna, popularna forma teletekstu; zawiera

różnego rodzaju informacje, do których każdy użytkownik odbiorni­ka

telewizyjnego (z możliwością odbio­ru teletekstu) ma bezpłatny dostęp. W

Polsce od 1989 telegazeta w wersji kra­jowej i zagranicznej, zawiera m.in.

in­formacje społeczno-polityczne, gospo­darcze, kulturalne, ogłoszenia

handlo­we i usługowe.

TELEWIZJA INTERAKTYW­NA, telewizja multimedialna. wyższy poziom telewizji,

daje możli­wość kształtowania indywidualnej oferty programowej, przy

wykorzy­staniu np. banku filmów, programów satyrycznych,

popularnonaukowych, własnego wyboru kamer podczas transmisji sportowej,

wysyłania sy­gnałów zwrotnych, wysyłania poczty elektronicznej, łączenia

się z Internetem itp. Pierwsze satelitarne ka­nały telewizji interaktywnej

pojawi­ły się w l 999 r. w W. Brytanii. Z pew­nością telewizja

interaktywna będzie wyznaczała jeden z ważniejszych kie­runków rozwoju

telewizji w najbliż­szych latach.

TEZAURUS, pierwotnie: zbiór, skarbnica określonego języka, słow­nik (np.

Thesaurus linguae latinae R. Estienne'a, 1531). Obecnie w infor­macji

naukowej określenie: zbioru uporządkowanych (alfabetycznie,

hierarchicznie, kategoriami) termi­nów z określonej dziedziny wiedzy,

służącego do przekładu wyrazów z jednego lub wielu języków natural­nych na

język informacyjny. Tezau­rusy mogą tworzyć system (komplet­ny zbiór

terminów z obszernej dzie­dziny wiedzy) złożony zwykle z: te­zaurusa

centralnego (kompletne słow­nictwo) lub tezaurusa podstawowego (główne

terminy) i spójnych z nimi tezaurusów cząstkowych lub tezauru­sów

specjalistycznych (branżowych, dziedzinowych); pierwszym tezauru­sem był

W. K. Paulusa Descriptor dictionary... (1959).

TRZON KSIĄŻKI, zob. BLOK KSIĄŻKI

TYTULATURA ogół danych służących do identyfikacji wydaw­nictwa,

umieszczonych: w przypad­ku czasopisma i gazety - na pierw­szej stronie

(zawartość: tytuł, pod­tytuł, określenie częstotliwości uka­zywania się,

numer bieżący w danym roku, ewentualnie numer kolejny od powołania

czasopisma, cenę, numer ISSN, ewentualnie inne informacje); w przypadku

książki - przede wszystkim na karcie tytułowej i w metryce (zawartość:

nazwa auto­ra lub autorów, nazwy współtwór­ców książki, tytuł, podtytuł,

numer i tytuł indywidualny tomu, adres wydawniczy, oznaczenie kolejności

wy­dania, nazwa serii i numer w obrę­bie serii). W przypadku wydawnictw na

kasecie magnetofonowej; pły­cie kompaktowej, CD-ROM, kase­cie

magnetowidowej, dyskietce -tytulatura znajduje się z reguły na ob­wolucie

lub bezpośrednio na oprawie (mającej postać pudełka, koper­ty lub etui) i

zawiera m.in.: tytuł i ewentualnie podtytuł, nazwę wyko­nawcy lub

wykonawców (w przypad­ku nagrań muzycznych), nazwisko re­żysera,

ewentualnie scenarzysty, pro­ducenta (w przypadku nagrań filmo­wych),

ewentualnie nazwę serii i nu­mer w obrębie serii, instytucje spraw­cze,

numer fabryczny, hologram z nu­merem.

UDOSTĘPNIANIE ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH, zaspokajanie w bibliotece

czytelniczych potrzeb i zapotrzebowania na informację -przez wypożyczanie

materiałów bi­bliotecznych (miejscowe i międzybi­blioteczne) lub

udostępnianie na miej­scu (w czytelni, pracowni), dostar­czanie kopii

dokumentów itp.

UKD, zob. UNIWERSALNA KLASYFIKACJA DZIESIĘTNA

UNIWERSALNA KLASYFI­KACJA DZIESIĘTNA, UKD, mię­dzynarodowy system

klasyfikacji rzeczowej nauk i dokumentów bi­bliotecznych, wykorzystywany w

katalogach systematycznych, zbudowany na zasadzie podziału dziesięt­nego;

dzieli całość piśmiennictwa na 10 działów głównych (symbole od O do 9),

każdy z działów zawiera 10 poddziałów itd.

USTAWA O BIBLIOTEKACH, podstawa prawna funkcjonowania bi­bliotek w Polsce,

uchwalona w 1997 r., określa typy bibliotek, sposoby ich za­kładania i

likwidowania, określa ich podstawowe zadania, powołuje Krajo­wą Radę

Biblioteczną, która jest koor­dynatorem ogólnokrajowych przedsię­wzięć

bibliotecznych.

UTWÓR, dzieło, wytwór pracy twórczej (np. naukowej, literackiej,

ar­tystycznej).

WADEMEKUM, vademecum (łac. vade mecum pójdź za mną), pod­ręczny praktyczny

poradnik.

WARSZTAT INFORMACYJ­NY BIBLIOTEKI, zbiór dokumen­tów, urządzeń, napisów

oraz system informacyjno-wyszukiwawczy biblioteki pełniący funkcję

informacyj­no-dydaktyczną. W bibliotece szkol­nej na warsztat informacyjny

składają się: księgozbiór podręczny, katalo­gi i kartoteki biblioteczne,

materiały i pomoce dydaktyczne z zakresu edu­kacji czytelniczej i

medialnej.

WARSZTAT SAMODZIELNEJ PRACY UCZNIA, miejsce pracy ucznia wraz z pomocami i

narzędziami przydatnymi w procesie samodzielnej nauki (np. notatki,

księgozbiór pod-ręczny, komputer z programami eduka­cyjnymi i

informacyjnymi). (samokształcenie)

WIDEOKONFERENCJA, sys­tem łączności telewizyjnej, realizowanej za

pośrednictwem przekazów satelitar­nych. Polega na połączeniu wzajemnym

abonentów znajdujących się w dowol­nym miejscu. Uczestnicy widzą się

na­wzajem na dużych ekranach, mogą się porozumiewać, przekazywać sobie

do­kumenty. Wideokonferencje są o orga­nizowane przez specjalistyczne

firmy dla osób prowadzących działalność na­ukową, finansową, handlową.

(telekonferencja, wideomedycyna)

WINIETA, ozdobna kompozycja graficzna, zazwyczaj niewielkich roz­miarów,

będąca ozdobą książki.

WIRTUALNA RZECZYWI­STOŚĆ, wirtualne otoczenie, sztucz­na rzeczywistość,

rodzaj symulacji komputerowej, której celem jest stwo­rzenie wrażenia

przebywania w sztucz­nie wykreowanym świecie. W syste­mach rzeczywistości

wirtualnej komu­nikacja z komputerem przyjmuje for­my wizualne (tworzenie

realistycz­nych, stereoskopowych obrazów sy­mulowanego środowiska za

pomocą grafiki komputerowej), dźwiękowe i dotykowe (użycie siły fizycznej

do po­ruszania się w symulowanym środo­wisku i sterowania nim oraz

prze­mieszczania symulowanych obiek­tów). Układy wizyjne rzeczywistości

wirtualnej to najczęściej kaski moco­wane na głowie, zaopatrzone w dwa

wyświetlacze ciekłokrystaliczne umieszczone naprzeciwko oczu w spo­sób

umożliwiający widzenie stereo­skopowe, lub ekrany projekcyjne uło­żone na

podobieństwo zamkniętego pomieszczenia. Układy śledzące roz­poznają

położenie użytkowania i wi­dziany przez niego obszar przestrzeni

wirtualnej (kaski raportujące położe­nie głowy lub kierunek patrzenia

oczu). Najczęściej stosowane urządze­nia sterujące, umożliwiające

interakcję z wirtualnym środowiskiem, to rę­kawica z czujnikami lub

wyposażony w czujniki kombinezon. Układy dźwiękowe obejmują urządzenia

za­równo do akustyki przestrzennej, jak i syntezy mowy i jej rozpoznawania

w celu wydawania poleceń komputero­wi. Zastosowania rzeczywistości

wir­tualnej obejmują m.in.: operowanie w niebezpiecznych lub niedostępnych

środowiskach, wizualizację wyników eksperymentów naukowych, wizuali­zację

konstrukcyjną i architektonicz­ną (poruszanie się po zaprojektowa­nych

budynkach, dobieranie oświetle­nia, umeblowania itp.), symulacje

tre­ningowe, np. symulatory lotu (bezpie­czeństwo i niższe koszty),

medycynę (edukacja, leczenie niektórych fobii, rehabilitacja zaburzeń

ruchu), telewi­zją, przemysł rozrywkowy i gry. Mimo stałego rozwoju

technologia rzeczywi­stości wirtualnej jest daleka od dosko­nałości.

Wymagana jest bardzo duża moc obliczeniowa, mimo to generowa­ne obrazy są

stosunkowo proste, a ruch symulowanych obiektów często niena­turalny;

sprzęt pomocniczy jest drogi i jeszcze niedostatecznie precyzyjny.

WOLNOŚĆ SŁOWA, jedno z pod­stawowych praw człowieka, dotyczy pra­wa do

swobodnego wypowiadania poglą­dów. Zagwarantowana przez dokumen­ty

międzynarodowe i przepisy prawne po­szczególnych państw demokratycznych.

Konstytucja RP uznaje, że każdemu oby­watelowi zapewnia się wolność

wyraża­nia swoich poglądów oraz zakazuje ja­kiejkolwiek cenzury środków

masowe­go przekazu. Z wolnością słowa wiąże się prawo do informacji.

Wolność słowa może być ograniczana ze względu na po­szanowanie praw innych

osób, ochronę bezpieczeństwa narodowego, ochronę zdrowia i moralności.

WOLUMEN, wolumin, pojedyn­czy oprawiony egzemplarz druku, nieza­leżnie od

tego czy zawiera jedno dzieło, jego część czy też odrębnie opublikowa­ne

wydawnictwa, mechanicznie połączo­ne wspólną oprawą (tzw. klocek).

WSTĘP LUB PRZEDMOWA, tekst umieszczony z reguły (nie zawsze) na początku

utworu; napisany przez autora, wydawcę, tłumacza lub inną osobę; zawiera

informacje dotyczące powstania utworu i problemów porusza­nych przez

autora, ewentualnie komen­tarz tłumacza itp. Wstęp jest pierwszym

rozdziałem utworu, stanowi jego inte­gralną część, zawiera najczęściej

wpro­wadzenie w jego tematykę. Oba termi­ny bywają stosowane zamiennie.

WYDAWCA: 1. Edytor, osoba bę­dąca pracownikiem oficyny wydawni­czej

(wydawnictwa). 2. Osoba odpo­wiedzialna za merytoryczne przygoto­wanie

audycji telewizyjnej lub radio­wej, nagrania muzycznego, publikacji. 3.

Potocznie synonim instytucji lub osoby, która doprowadziła do

opubli­kowania jakiejś publikacji ^wydaw­nictwa).

WYDAWNICTWO: 1. Publika­cja samoistna wydawniczo, tzn. wyda­na jako

odrębna jednostka fizyczna, lub ich zespół. 2. Instytucja organizująca

proces wydawniczy (oficyna wydawni­cza).

WYDAWNICTWO CIĄGŁE, wydawnictwo o nieprzewidzianym z góry zakończeniu,

ukazujące się w okre­ślonych lub nie określonych odstępach czasu,

częściami opatrzonymi wspól­nym tytułem i zwykle oznaczonymi nu­merycznie

lub chronologicznie (nume­ry, zeszyty, tomy, roczniki). Do wydaw­nictw

ciągłych należą: wydawnictwa periodyczne wydawnictwa seryjne i

wydawnictwa zbiorowe.

WYDAWNICTWO INFOR­MACJI BEZPOŚREDNIEJ, wydawnictwo zawierające wiadomości

z jednej lub z różnych dziedzin nauki lub życia, opracowane w układzie

umożliwiającym szybkie dotarcie do poszukiwanych informacji (np.

encyklopedie, słowniki, przewodniki, poradniki, roczniki statystyczne,

ka­lendarze, książki adresowe, spisy in­stytucji, rozkłady jazdy, tablice

chro­nologiczne i genealogiczne, herbarze, katalogi muzeów i wystaw,

podręcz­niki, opracowania z danej dziedziny wiedzy).

WYDAWNICTWO INFORMA­CJI POŚREDNIEJ, wydawnictwo kierujące do innych źródeł

informacji (np. bibliografie, przeglądy dokumen­tacyjne, drukowane

katalogi bibliotek, wykazy nabytków, katalogi księgarskie i wydawnicze).

WYDAWNICTWO PERIO­DYCZNE, periodyk, wydawnictwo ciągłe (z wyjątkiem

wydawnictwa se­ryjnego) ukazujące się w określonych odstępach czasu (np.

czasopismo, ga­zeta).

WYDAWNICTWO SERYJNE, cykl wydawniczy, seria wydawnicza, wydawnictwo ciągłe

stanowiące sze­reg odrębnych wydawnictw (najczę­ściej wydawnictw zwartych)

połączo­nych wspólnym tytułem lub znakiem serii, mających ustaloną formą

wy­dawniczą i jednolity zazwyczaj cha­rakter tematyczny.

WYDAWNICTWO ZBIORO­WE, wydawnictwo ciągłe, ukazują­ce się nieregularnie,

składające się z tomów opatrzonych tym samym tytu­łem i kolejną numeracją,

zawierające zazwyczaj kilka lub kilkanaście prac różnych autorów.

WYDAWNICTWO ZWARTE, wydawnictwo ukazujące się jako ca­łość lub wydawane

sukcesywnie w ko­lejnych woluminach, przy przewidzia­nym z góry

zakończeniu (książka, broszura).

WYKAZ ŹRÓDEŁ, zob. BI­BLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKOWA

WYKLEJKA, karta grubszego papieru (często ozdobnie zadrukowana) łącząca

okładkę z blokiem książki.

WYPOŻYCZALNIA, część bi­blioteki udostępniająca zbiory biblio­teczne przez

wypożyczanie na ze­wnątrz.

ZAINTERESOWANIA CZY­TELNICZE, skłonność do czytania określonego typu

tekstów ze względu na ich tematykę, rodzaj piśmienniczy, gatu­nek

literacki, osobę autora, epokę, ideolo­gię itp. Zainteresowania

czytelnicze mają charakter poznawczy, ulegają ewolucji w związku z

dojrzewaniem psychofizycz­nym i psychospołecznym czytelnika, jego poziomem

wykształcenia, dotychczaso­wymi lekturami.

ZAKRES BIBLIOGRAFII, jed­na z dwóch cech stanowiących o rodza­ju

bibliografii. Zakres bibliografii jest wyznaczany przez cechy treściowe

materiałów zarejestrowanych w bi­bliografii. Zakres bibliografii ogólny

(pełny) mają bibliografie rejestrujące materiały o różnej treści (np.

biblio­grafia narodowa). Zakres bibliografii ograniczony maja

bibliografie, w których materiał jest dobierany w za­leżności od

przedmiotu (tematu) biblio­grafii (np. bibliografia na temat

kom­puteryzacji bibliotek).

ZAŁĄCZNIK, zob. ANEKS

ZAMIŁOWANIE DO CZYTA­NIA, trwała skłonność do czytania po­łączona z

odczuwaniem przyjemności, której źródłem jest sama czynność czy­tania lub

realizacja określonych zain­teresowań czytelniczych. Zamiłowanie do

czytania wydaje się być coraz rzad­szą skłonnością w dobie cywilizacji

obrazkowej.

ZASIĘG BIBLIOGRAFII, jedna z dwóch cech stanowiących o rodzaju

bibliografii. Zasięg bibliografii, jest określony przez cechy

wydawniczo-formalne dokumentów zarejestrowa­nych w bibliografii: zasięg

bibliografii autorski jest wyznaczony przez autor­stwo zarejestrowanych

dokumentów (np. w bibliografii osobowej); zasięg bibliografii

chronologiczny wyznacza data wydania dokumentów (np. w bi­bliografii

bieżącej, bibliografii retro­spektywnej); inne rodzaje: zasięg

bi­bliografii językowy; piśmienniczy; te­rytorialny.

ZBIORY BIBLIOTECZNE, opracowany i uporządkowany zbiór dokumentów

stanowiących majątek biblioteki. Należą tu wydawnictwa zwarte, wydawnictwa

ciągłe oraz tzw. zbiory specjalne, do których zalicza się: dokumenty

dźwiękowe (np. kasety magnetofonowe, płyty kompaktowe z nagraniami

muzycznymi); dokumen­ty elektroniczne (np. dyskietki kom­puterowe);

dokumenty ikonograficzne; dokumenty kartograficzne; doku­menty oglądowe;

dokumenty słuchowo-oglądowe; dokumenty normaliza­cyjne; mikroformy;

rękopisy. W za­leżności od rodzaju, wielkości biblio­teki i charakteru

poszczególnych ma­teriałów zbiory przechowywane są w magazynach, w

wypożyczalni, jako księgozbiór podręczny. Biblioteka gromadzi i opracowuje

zbiory w celu ich udostępniania.

ZESTAWIENIE TEMATYCZ­NE (BIBLIOGRAFICZNE), spis te­matyczny, opracowanie

zawierające bibliografię dokumentów na określo­ny temat.

ŹRÓDŁO INFORMACJI, mate­riał, z którego czerpane są informacje

zaspokajające określone potrzeby infor­macyjne. W szerszym znaczeniu -

do­kumenty, osoby, instytucje przekazu­jące informacje.

ŻYWA PAGINA, informacja dru­kowana w dodatkowym wierszu (z re­guły u góry

strony nad tekstem) w książ­ce lub czasopiśmie; zawiera najczęściej

powtórzenie albo tytułu dokumentu, albo nazwy rozdziału, a w encyklope­dii

lub słowniku - hasła pierwszego lub ostatniego na danej kolumnie.

---