NASIENNICTWO

KWIAT - to organ roślin nasiennych, w którym wykształcają się wyspecjalizowane elementy służące do rozmnażania.

Dokładnie mówiąc, jest to skrócony pęd lub odcinek pędu przekształcony w organ, którego poszczególne części służą, bezpośrednio lub pośrednio, do rozmnażania płciowego (generatywnego), ma on ograniczony wzrost i liście przekształcone w elementy kwiatu.

Kwiat jest charakterystyczny dla roślin nasiennych (czyli kwiatowych), obejmujących rośliny nagonasienne i rośliny okrytonasienne. Rozwija się z merystemu wierzchołkowego, w którym nastąpiło przekształcenie wegetatywnego wierzchołka wzrostu w wierzchołek generatywny.

BUDOWA KWIATU:

Pojedynczy kwiat zbudowany jest z:

1 - Części płonnych - nie związanych bezpośrednio z rozmnażaniem. Części płodne to pręciki z woreczkami pyłkowymi, są to organy męskie oraz owocolistki z zalążkami - organy żeńskie.

2 - Części płodnych - Z części płonnych (sterylnych) kwiatu zbudowana jest okrywa kwiatowa, która u roślin nagonasiennych jest bardzo niepozorna a niejednokrotnie nie występuje wcale, u roślin okrytozalążkowych zaś jest różnorodna i czasami bardzo okazała.

W przypadku roślin nagonasiennych nieosłonięte zalążki leżą na pojedynczych owocolistkach. Zaś u roślin okrytonasiennych jeden lub kilka zrośniętych owocolistków tworzy słupek, w jego dolnej częsci tworzącej zalążnię, zamknięte są zalążki.

Budowa morfologiczna kwiatu:

Kwiat rozwija się z pączków kwiatowych, jako pęd boczny w pachwinie przysadki (liścia przykwiatkowego, wspierającego). Umieszczony jest na szypułce lub jest siedzący.

Części składowe kwiatu:

* Słupkowie - składa się z jednego lub kilku słupków (przekształconych liści - owocolistków.

* Pręcikowie - składa się z wielu pręcików, produkujących pyłek.

* Okwiat - który może być pojedynczy lub złożony i wtedy w jego skład wchodzi korona (corolla) oraz kielich (kalyx), u niektórych roślin pod kielichem występuje kieliszek (epikalyx).

* Dno kwiatowe - wszystkie elementy kwiatu są na nim osadzone.

* Miodniki - gruczoły występujące w kwiatach owadopylnych.

RODZAJE KWIATÓW:

Kwiaty dzielą się na:

* Obupłciowe (hermafrodytyczne) - w których występują jednocześnie pręciki i owocolistki * Jednopłciowe (rozdzielnopłciowe) - w których wykształciły sie tylko pręciki lub tylko owocolistki. Kwiaty jednopłciowe są zatem kwiatami męskimi lub żeńskimi.

Dla roślin nagonasiennych charakterystyczne są kwiaty jednopłciowe, zaś u okrytonasiennych najczęściej spotykany typem kwiatów są kwiaty obupłciowe. W przypadku roślin o kwiatach jednopłciowych na jednej roślinie mogą wykształcić się kwiaty wyłącznie jednego typu żeńskie lub męskie, są to rośliny dwupienne (np. cis, wierzba) lub też kwiaty obu płci, rośliny jednopienne (np. sosna, leszczyna, kukurydza). Dosyć często spotyka się formy mieszane. Występują także formy nijakie (bez pręcików i słupków), które służą za powabnie (kwiaty brzeżne u chabra bławatka.

Wzory kwiatowe:

Budowę morfologiczną kwiatu możemy przedstawić wykonując narys, czyli rysunek schematyczny, na którym zaznaczona jest zalążnia i okółki kwiatu na przekroju poprzecznym. Stosuje się także wzory kwiatów, czyli zapisuje budowę kwiatu za pomoca umownych liter i cyfr. Są to następujące symbole:

P - okwiat pojedynczy (perigonium)

E - kieliszek (epikalyx)

K - kielich (kalyx)

C - korona (corolla)

A - pręcikowie (androeceum)

G - słupkowie (gynaeceum)

(liczby przy powyższych literach oznaczają ilość członów w okółku)

Słupek i pręciki tulipana+ - łączy ze sobą okółki, które składają się z tych samych elementów

() - zrośnięte działki, płatki lub słupki

[] - przyrastanie nitek pręcików do korony

- - kreska nad liczbą słupków oznacza, że słupek jest dolny, pod tą liczbą - oznacza że jest górny

* - symetria promienista kwiatu

↓ - symetria grzbiecista

Wzory kwiatowe dotyczą raczej całej rodziny, niż konkretnego gatunku - przykładem może być wzór kwiatu dla rodziny liliowatych, do której należy tulipan: *P3+3A3+3G(3), co oznacza, że jest to kwiat promienisty, z kwiatem pojedynczym składającym się z dwóch 3-członowych okółków, z dwoma 3-członowymi okółkami pręcików i 3-krotnym słupkiem (zrośniętym z 3 owocolistków).

KWIATOSTAN - skupienie rozgałęzień pędów, które nie rozwijają się wegetatywnie, a są zakończone kwiatami. W obrębie kwiatostanu zwykle występują liście przykwiatowe - podsadki o uproszczonej budowie, które podpierają kwiatostan. Kwiatostany mogą być ulistnione jeśli występują liście asymilacyjne. Kwiatostany bezlistne (nagie) występują rzadko.

Kwiatostany groniaste

Mają wyraźną oś główną i rozgałęziają się jednoosiowo (monopodialnie). Są to kwiatostany otwarte - nie ma u nich kwiatów szczytowych. W tym typie pojedyncze kwiaty rozwijają się od nasady w kierunku wierzchołka lub też od zewnątrznych części ku środkowi. Zatem najstarsze kwiaty znajdują się u podstawy albo w zewnętrznych częściach kwiatostanu zaś najmłodsze na szczycie lub w środku rozgałęzień. We wszystkich kwiatostanach groniastych oś główna przewyższa osie boczne.W kwiatostanach groniastych wyróżnia się:

Proste (osie I rzędu nie rozgałęziają się):

- Grono - na osi głównej zakończonej kwiatem osadzone są kwiaty szypułkowe, które stanowią osie I rzędu. Przykładem grona jest kwiatostan konwalii lub rzepaku.

- Baldachogrono - szypułki kwiatowe o niejednakowej długości wyrastają z osi głównej na różnych wysokościach i dorastają do jednego poziomu (grusza, jarzębina).

- Kłos - w przeciwieństwie do grona, pojedyncze kwiaty są bezszypułkowe, osadzone siedząco bezpśrednio na osi (babka, rdest).

- Kotka - (bazia) o zwisającej, wiotkiej osi (wierzba, leszczyna).

- Kolba - o silnie zgrubiałej osi (kwiat żeński kukurydzy).

Grono Baldachogrono Kłos Kolba

Złożone - (mają one rozgałęzienia dalszych rzędów):

- Kłos złożony - z osi głównej wyrastają kłosy proste - kłoski (pszenica, żyto).

- Wiecha - oś główna wykształca odgałęzienia dalszych rzędów zakończone pojedyńczymi kwiatami (bez lilak, wiele gatunków traw).

- Wiecha złożona - rozgałęzienia zakończone są nie pojedyńczymi kwiatami a kłoskami (owies, kwiaty męskie kukurydzy).

Kłos złożony Wiecha

O silnie skróconej osi głównej:

- Baldach - osie boczne I rzędu wyrastają z osi głównej na tej samej wysokości dorastając na prawie taką samą długość. Każda z nich zakończona jest pojedyńczym kwiatem (czosnek, bluszcz).

- Baldach złożony - osie boczne zakończone są małymi baldachami tzw. baldaszkami (koper).

Baldach Baldach złożony

O skróconej, rozszerzonej i często spłaszczonej osi głównej (często tworzącej osadnik - dno kwiatostanowe):

- Główka - posiada oś silnie zgrubiałą, często wypukłą. Kwiaty na niej osadzone są siedzące lub też krótkoszypułkowe (koniczyna).

- Koszyczek - oś jest rozszerzona i spłaszczona. Na niej znajdują się gęsto rozłożone kwiaty bezszypułkowe. U niektórych gatunków wszystkie kwiaty koszyczka są jednakowe ale u wielu pojawia się zróżnicowanie na kwiaty języczkowate występujące na brzegu oraz kwiaty rurkowate umieszczone wewnątrz (stokrotka, słonecznik).

Główka Koszyczek

Kwiatostany wierzchotkowe:

Mają kwiat na szczycie osi kończący jej wzrost na długość (zamknięte), rozgałęziają się sympodialnie. Gdy oś główna zakończy wzrost, zaczynają sie rozwijać osie boczne, każda z kwiatem szczytowym. Kwiaty kwitną od środka, na szczycie osi głównej, do obwodu na osiach bocznych. Kwiatostany te dzielimy na:

Wierzchotka jednoramienna(monochasium):

- Sierpik - pojedyncze odgałęzienia boczne z kwiatem, który zwrócony jest w jedną stronę (niezapominajka, żywokost).

- Skrętek - podobnie jak u sierpika.

- Dwurzędka - pojedyncze kwiaty wyrastają naprzemiennie po obydwu stronach (niektóre gatunki kosaćca).

Sierpik Wachlarzyk Wierzchotka dwuramienna

- Wierzchotka dwuramienna (dichasium) - pod każdym kwiatem szczytowym znajdują się rozgałęzienia po dwa naprzeciwległe kwiaty boczne (rogownica).

- Wierzchotka wieloramienna, wielopromienista (pleiochasium) - wytwarza w podobny sposób jak wierzchotka dwuramienna nie dwa, lecz kilka kwiatów (wilczomlecz).

uproszczona forma - wykształcony na szczycie łodygi jeden kwiat (tulipan).

wiecha z wykształconym kwiatem szczytowym, który kończy wzrost (np. winorośl, lilak):

- Podbaldach - gałązki kwiatostanu dorastaja do jednego poziomu (wygląda jak baldach) (bez czarny, kalina).

ROZMNAŻANIE PŁCIOWE, GENERATYWNE - rozmnażanie za pomocą haploidalnych komórek rozrodczych (gamet) - męskiej i żeńskiej, powstających zazwyczaj w wyspecjalizowanych narządach płciowych (u zwierząt) lub narządach generatywnych (u roślin). Po połączeniu się dwóch komórek rozrodczych powstaje diploidalana zygota, z której rozwija się diploidalny zarodek, a następnie nowy organizm.

U roślin wystepują trzy sposoby rozmnażania płciowego: izogamia, anizogamia, oogamia, przy czym u roślin wyższych występuje tylko oogamia. Nietypowym sposobem rozmnażania jest tzw. koniugacja, która u roślin polega na kopulowaniu dwóch komórek stykajacyh się ze sobą a pochodzących od dwóch organizmów poprzez przepłynięcie protoplastu męskiego do żeńskiego i zlanie się w zygotę

PODWÓJNE ZAPŁODNIENIE:

U okrytozalążkowych obie gamety męskie biorą udział w zapłodnieniu. Jedna łączy się s komórką jajową w wyniku której powstaje diploidalna zygota z której następnie rozwija się zarodek. Druga komórka plemnikowa wnika do komórki centralnej, a jej haploidalne jądro zlewa się z diploidalnym jądrem wtórnym. Rezultatem tego jest powstanie 3 -ploidalnego jądra o liczbie chromosomów 3n. Nosi ono nazwę jądra bielmowego. Z zapłodnionej komórki centralnej rozwija się tkanka odżywcza dla zarodka, czyli bielmo które jest triploidalne.

W skróci ten proces można przedstawić następująco:

I. Komórka plemnikowa (n) + komórka jajowa (n) → zygota

II. Komórka plemnikowa (n) + komórka centralna (2n) → komórka macierzysta bielma (3n)

OWOC:

OWOC (ang. fruit) - organ powstający z zalążni i zawierający w swym wnętrzu nasiona. Owoce mięsiste roznoszone są przez zwierzęta, dla których stanowią pokarm), owoce suche rozprzestrzeniane są przez wiatr lub zwierzęta.

Podstawowe części owocu:

* Egzokarp (ang. egzocarp) warstwa zewnętrzna, tzw. skórka)

* Mezokarp (ang. mesocarp) środkowe warstwy tkanek owocni (mięsiste lub suche)

* Endokarp (ang. endocarp) wewnętrzna warstwa owocni (np. twarda okrywa pestki)

* Nasienie (ang. seed) twór powstały w wyniku rozwoju zapłodnionego zalążka.

Podział owoców:

OWOCE

Pojedyncze Złożone Owocostany

(z 1 zalążni) - wielopestkowiec - jagodowy

- wieloorzeszek - pestkowcowy

- wielomieszek - orzeszkowy

- wieloniełupka

Mięsiste Suche

- jagoda

- pestkowiec

Pękające Niepękające

- mieszek - orzech

- strąk - ziarniak

- torebka - niełupka

-łuszczyna - rozłupnia

Owoce pojedyncze suche:

Powstają z jednej zalążni.

Pękające:

Mieszek - powstaje z 1 owocolistka, pęka wzdłuż szwu <kaczeniec, jaskrowate, ostróżka>

Strąk - powstaje z 1 owocolistka, otwiera się wzdłuż szwu brzusznego oraz wzdłuż żyłki środkowej czyli szwu grzbietowego <akacja, groch, fasola>

Torebka - Powstaje z co najmniej 2 owocolistków, może pękać wzdłuż, okrężnie lub otworkami <mak, len, lulek czarny, wesołek, irys>

Łuszczyna - Powstaje z 2 owocolistków, pęka 2 klapami pomiędzy którymi znajduje się tzw. fałszywa przegroda <tobołki polne>

Niepękające:

Orzech - o owocni zdrewniałej, zawiera jedno nasienie nie zrośnięte z owocnią <leszczyna, lipa>

Ziarniak - o owocni skórzastej zrastającej się z łupiną nasienia pojedynczego <kukurydza, pszenica>

Niełupka - o owocni skórzastej, nie zrastającej się z pojedynczym nasieniem (blisko jednak przylega) <słonecznik, oset, mniszek>

Rozłupnia - wielonasienny owoc rozpadający się na suche niepękające owocki - rozłupki <marchew, kminek>

Owoce pojedyncze mięsiste:

Jagoda - o całej owocni soczystej <porzeczka, pomidor, ogórek, dynia>

Pestkowiec - zewnętrzna część owocni jest mięsista, natomiast wewnętrzna - endokarp - jest twardy, silnie zdrewniały <śliwa, wiśnia, brzoskwinia>

Nibyjagoda - w powstaniu bierze udział dno kwiatowe <ogórek, dynia, kabaczek>

Owoce złożone (zbiorowe):

Powstają z wielu zalążni jednego wielosłupkowego kwiatu.

Wielopestkowiec - <malina>

Wieloorzeszek - <truskawka>

Wielomieszek - <piwonia, orlik>

Wieloniełupka

Owocostany:

Powstają z przekształcenia całych kwiatostanów:

Jgodowy - <ananas>

Pestkowcowy - <figa>

Orzeszkowy - <morwa>

RODZINA: ASTROWATE (ASTERACEAE)

Kwiatostan - koszyczek

Owoc - niełupka

Materiał siewny - niełupka

Sałata siewna (Lactuca sativa L.) - o zabarwieniu ciemnym

Sałata siewna (Lactuca sativa L.) - o zabarwieniu jasnym

Skorzonera (Scorzonera hispanica L.)

Karczoch zwyczajny (Cynara scolimus L.)

Słonecznik (Helianthus annus L.)

Cykoria sałatowa (Cychorium tintybus L. var. foliosum)

Rumianek pospolity (Matricaria chamomilla L.)

Ostropest plamisty (Sylibum marionum L. Gaertn.)

Drapacz lekarski (Cnicus benedictus L.)

Oman wielki (Inula elenium L)

Nagietek lekarski (Calendula officinalis L.)

RODZINA: SELEROWATE (APIACEAE)

Kwiatostan - baldach złożony

Owoc - rozłupnia

Materiał siewny - rozłupka

Marchew zwyczajna (Daucus carota L.)

Pietruszka zwyczajna (Petroselinum hortense)

Pasterniak (Pastinaca sativa L.)

Seler (Apium graveolens L.)

Koper ogrodowy (Anethum graveolens L.)

Koper włoski (Foeniculum capillaceum Gilib)

RODZINA: PSIANKOWATE (SOLANACEAE)

Kwiatostan - grono lub pojedynczy kwiat w kątach liście

Owoc - jagoda właściwa

Materiał siewny - nasiona

Papryka (Capsicum annum L.)

Pomidor (Lycopersicum esculentum Mill)

Oberżyna (Solanum melongenata L.)

RODZINA: KAPUSTOWATE (BRASSICACEAE)

Kwiatostan - grono

Owoc - łuszczyna lub łuszczynka

Materiał siewny - nasiona

Rzepa (Brassica rapa L. rapiera Metzger)

Kapusta głowiasta (Brassica deracea L. var. capitatal)

Rzodkiewka (Raphanus sativus L. var. sativus)

Rzeżucha ogrodowa (Lepidium sativum L.)

RODZINA: BOBOWATE (FABACEAE)

Kwiatostan - grono

Owoc - strąk

Materiał siewny - nasiona

Groch siewny (Pisum sativum L.)

Fasola zwykła (Phaseolus vulgaris L.)

Bób (Vicia faba L. var. major Harz)

Kozierodka pospolita (Trigonella foenum graceum)

RODZINA: LILIOWATE (LILIACEAE)

Kwiatostan - baldach główkokształtny

Owoc - torebka

Materiał siewny - nasiona

Cebula zwyczajna (Allium cepa L.)

Por (Allium porum L.)

RODZINA: DYNIOWATE (CUCURBITACEAE)

Kwiatostan - kwiaty pojedyncze w pęczkach w kątach liści

Owoc - jagoda rzekoma

Materiał siewny - nasiona

Ogórek (Cucumis sativus L.)

Dynia zwyczajna (Cucurbita pepa L.)

RODZINA: KOMOSOWATE (CHENOPODIACEAE)

Kwiatostan - wiecha złożona

Owoc - torebka

Materiał siewny - kłębek

Burak ćwikłowy (Beta vulgaris L.)

Kwiatostan - kłos

Owoc - orzeszek

Materiał siewny - orzeszek

Szpinak zwyczajny (Spinacia oleracea L.)

RODZINA: RDESTOWATE (POLYGONACEAE)

Kwiatostan - wiecha

Owoc - orzeszek

Materiał siewny - orzeszek

Szczaw zwyczajny (Rumex acetosa L.)

Rabarbar (Rhuem rhabarbarum L.)

Gryka (Fogapyrum esculentum Mench.)

RODZINA: TRAWY (GRAMINEAE)

Kwiatostan męski - wiecha złożona, żeński - kolba

Owoc - ziarniak

Materiał siewny - ziarniak

Kukurydza cukrowa (Zea mays var. saccharata Koern.)

Kukurydza pękająca (Zea mays var. microsperma Koern.)

RODZINA: JASNOTOWATE (LAMIACEAE)

Owoc - rozłupnia

Materiał siewny - rozłupka

Bazylia pospolita (Ocinum basilicum L.)

Cząber ogrodowy (Satureja hortensis L.)

Majeranek ogrodowy (Origanum majorana L.)

Melisa lekarska (Melissa officinalis L.)

Szałwia lekarska (Salvia officinalis L.)

Tymianek właściwy (Thymus vulgaris L.)

Hyzop lekarski (Hyssopus officinalis L.)

Lawenda wąskolistna (Lavendula vera Dc.)

Serdecznik pospolity (Leonurus cardiaca L.)

RODZINA: SELEROWATE (APIACEAE)

Kwiatostan - baldach złożony

Owoc - rozłupnia

Materiał siewny - rozłupka

Arcydzięgiel lekarski (Archangelica officinalis Hoffm.)

Kolendra siewna (Coliandrum sativum L.)

Lubczyk ogrodowy (Levisticum officinale Koch.)

Kminek zwyczajny (Carum carvi L.)

RODZINA: ŚLAZOWATE (MALVACEAE)

Owoc - rozłupnia

Materiał siewny - rozłupka

Malwa czarna (Althea rosea Car. var. nigra)

Prawoślaz lekarski (Althea officinalis L.)

RODZINA: RUTOWATE (RUTACEAE)

Owoc - torebka

Materiał siewny - nasiona

Ruta zwyczajna (Ruta graveolens L.)

RODZINA: SZORSTKOLOSTNE (BORAGINACEAE)

Owoc - torebka

Materiał siewny - nasiona

Ogórecznik lekarski (Borago officinalis L.)

RODZINA: MAKOWATE (PAPAVERACEAE0

Mak lekarski (Papaver sominiferum)

RODZINA: KOZŁKOWATE (VALARIANACEAE)

Owoc - niełupka

Materiał siewny - niełupka

Kozłek lekarski (Valeriana officinalis L.)

RODZINA: JASKROWATE (RANUNCULACEAE)

Owoc - mieszek

Materiał siewny - nasiona

Czarnuszka siewna (Niella sativa L.)

RODZINA: CZERPAKOWATE (HYDROPHYLLACEAE)

Facelia błękitna (Phacelia tonacetifalia L.)

NASIONA - struktura służąca do rozmnażania, powstała w wyniku rozmnażania generatywnego. Zarodek otoczony bielmem i okryty łupiną nasienną.

OWOC - nasienie otoczone owocnią

OWOCNIA - powstaje z ośrodka zalążni

Organy rozmnażania wegetatywnego - rozłogi, bulwy, kłącza, cebule, sadzonki.

MATERIAŁ SIEWNY - rośliny lub ich części przeznaczone do siewu, sadzenia, szczepienia, okulizacji bądź innego sposobu rozmnażania roślin, w tym z zastosowaniem metod biologicznych (diaspory generatywne i wegetatywne)

ROLA NASION W PRZYRODZIE:

1 - Zachowanie gatunku poprzez ochronę i utrzymanie życia

2 - Udział w zwiększeniu zmienności w populacji - nasienie jest organem powstałym w wyniku rozmnażania płciowego, które pozwala na wymianę informacji genetycznej i powstanie wielu jej kombinacji poprzez wprowadzenie do zygoty 2 różnych zespołów chromosomów.

ZNACZENIE GOSPODARCZE OWOCÓW I NASION:

1 - 75% pożywienia człowieka i zwierząt gospodarczych stanowią nasiona i owoce

2 - 90% to nasiona żyta - dostarczają owoców do produkcji mąki, kaszy, alkoholu. Dominujące znaczenie w skali światowej ma ryż, pszenica, kukurydza.

3 - 25-40% rośliny motylkowate dostarczające białka, węglowodany i tłuszcze, orzech ziemny, fasola, soja, soczewica, groch, bób, bobik.

Oleiste - soja, orzech ziemny, palma kokosowa, słonecznik, rzepak, len, oliwka i inne.

4 - Nasiona i owoce jako używki - kawa, kakao, pieprz, wanilia, kminek i inne.

5 - Nasiona i owoce jako środki farmakopealne (lecznicze) - gorczyca, kminek, malina, ogórecznik i inne.

6 - Owoce wykorzystywane w przemyśle włókienniczym - bawełna (puch okrywający nasiona bawełny)

NASIENNICTWO - wiedza dotycząca nasion: morfologii, anatomii, procesów fizjologicznych i biochemicznych zachodzących w nasionach podczas rozwoju, dojrzałości, gotowości kiełkowania i starzenia się roślin.

* Produkcja nasion dobrej jakości, które gwarantują uzyskanie wysokich plonów roślin uprawnych.

* Ocena jakości nasion, kwalifikacja polowa, laboratoryjna, poprawa jakości nasion.

* Wiedza i produkcja nasion

NASIONOZNAWSTWO - nauka zajmująca się cechami anatomicznymi i morfologicznymi oraz innymi właściwościami biologicznymi nasion roślin użytkowych i dziko rosnących. W zakres nasionoznawstwa wchodzi karpologia czyli nauka o owocach, zajmująca się morfologią, anatomią i klasyfikacją owoców.

ZADANIA NASIENNICTWA:

1 - Wytworzenie wysokiej jakości materiału siewnego

2 - Inicjuje postęp - poprzez wysiew dobrych odmian, z roku na rok rosną plony warzyw, roślin rolniczych i rośnie jakość tych plonów.

3 - Zaopatrzenie gospodarstw rolnych, ogrodniczych, leśniczych w materiał siewny.

4 - Wysoka zdolność kiełkowania nasion

5 - Materiał powinien mieć wiele odmian tego samego gatunku

6 - Zaprawianie nasion, przygotowanie nasion do siewu - otoczkowanie.

PRZEMYSŁ NASIENNY - pojęcie to obejmuje przedsiębiorstwa nasienne i hodowli roślin, związki producentów materiału siewnego, oraz przedsiębiorstw hodowlanych i nasiennych, a także instytucje zajmujące się oceną i rejestracją odmian, uznawaniem nasion za materiał siewny oraz ochronę prawa do odmiany.

Firmy handlowe → Firmy nasienne → Związki producentów przedsiębiorstw hodowlano nasiennych

↓ ↓

Instytucje Instytucje zajmujące się

zajmujące się oceną uznawaniem nasion za materiał

i rejestracją odmian siewny. Główny Inspektorat

COBORU Inspekcji Ochrony Roślin

i Nasiennictwa

HODOWLA ROŚLIN - działalność zmierzająca do wytworzenia i zachowania odmian roślin uprawnych obejmująca:

1 - Hodowlę twórczą - mającą na celu tworzenie nowych odmian roślin

2 - Hodowlę zachowawczą - mającą na celu zachowanie charakterystycznych właściwości oraz wyrównania i trwałości wytworzonych odmian.

FIRMY HODOWLANE MAJĄ NA CELU WYTWORZENIE ROŚLIN:

Polskie firmy hodowlane:

- Polon sp. z.o.o Krakowska Hodowla i Nasiennictwo Ogrodnicze

- PlantiCo HiNO Zielonki Sp. z.o.o

- PlantiCO HiNO Gołębiew Sp. z.o.o

- PlantiCo HiNO Świętosław Sp. z.o.o

Zagraniczne firmy handlowe:

- Bejo Zaden B.V

- Novartis Seeds B.V

- Royal

- Nanza Żaden

- De Ruiter Seeds

- Vikima Seed A.S

CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE PRZEMYSŁ NASIENNY:

1 - Globalizacji gospodarki - jest to złożony wielowymiarowy proces pogłębiania międzynarodowego podziału pracy, zwiększania obrotu handlu międzynarodowego, nasilania przypływów kapitałów, ludzi, technologii i towarów przenikania się kultur i narastania zależności między krajami.

Procesy globalizacyjne dały się odczuć:

- w ujednolicaniu przepisów funkcjonowania firm nasiennych

- ujednolicaniu regulacji prawnych

- rozszerzaniu praw nasionami

2 - Koncentracja kapitału - jest konsekwencją koncentracji kapitału w gospodarce światowej, łączenie się firm.

3 - Stopniowe wycofywanie się państwa z finansowego czy organizacyjnego wspierania rolnictwa w tym przede wszystkim hodowli.

4 - Wzrost znaczenia narodowych i międzynarodowych organizacji grupujących hodowców i producentów nasion.

PRAWO NASIENNE:

Ustawa

z dn. 26 czerwca 2003 r.

o ochronie prawnej odmian roślin

Reguluje:

1 - Tryb oraz sposób przyznawania i pozbawiania prawa do wyhodowanej albo odkrytej i wprowadzonej przez hodowcę odmiany a także zarobkowego korzystania z niej.

2 - Zakres ochrony tego prawa

Ustawa

z dn. 26 czerwca 2003 r.

o nasiennictwie

reguluje sprawy:

1 - Rejestracji odmian roślin uprawnych

2 - Wytwarzania, oceny oraz obrotu i kontroli materiału siewnego odmian roślin uprawnych

W myśl ustawy o nasiennictwie, aby nowa wyhodowana odmiana mogła zostać wprowadzona do obroty musi zostać zarejestrowana czyli wpisana do Rejestru Roślin Uprawnych

→ prowadzi się go dla 150 gatunków roślin dla kraju i UE, w tym:

- 82 rolniczych

- 45 warzywniczych

- 23 sadowniczych

Z wyjątkiem odmian i gatunków użytkowych w celach ozdobnych.

Warunkiem koniecznym wpisania każdej odmiany do rejestru i przyznania wyłącznego prawa jest spełnianie wymogów OWT (Odrębność, wyrównanie, trwałość).

W Polsce instytucją zajmującą się OWT jest COBORU (Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych) z główną siedzibą w Słupi Wielkiej (k. Poznania)

Czas trwania badań OWT uzależniony jest od sposobu rozmnażania odmian i od długości cyklu produkcyjnego (rośliny jednoroczne, wieloletnie). Np. odmiana jednoroczna - 2 lata, wieloletnia - 2-3 lata

ODRĘBNOŚĆ - odmianę uważa się za odrębną, jeżeli różni się istotnie od innych znanych odmian, w tym od odmian zgłaszanych lub wpisanych do rejestru.

Dwie odmiany uważa się za odrębne jeżeli różnią się jedną cechą która jest wyraźna i stała. Do oceny odrębności wykorzystuje się właściwości botaniczne: barwa, kształt liści, itp.

WYRÓWNANIE - odmiana jest wyrównana jeżeli jej rośliny są wystarczająco podobne

z charakterystycznymi dla niej właściwościami przy uwzględnieniu sposobu rozmnażania danej odmiany.

Miarą wyrównania jest ilość tak zwanych roślin nietypowych czyli różniących się co najmniej jedną cechą od roślin wyrażających genotyp właściwy dla odmiany od roślin właściwych.

TRWAŁOŚĆ ODMIANY - odmianę uważa się za trwałą jeżeli jej charakterystyczne właściwości nie zmieniają się po jej rozmnożeniu lub krzyżowaniu.

Odmianę do Rejestru Krajowego wpisuje się na okres:

25 lat - w przypadku drzew i winorośli,

20 lat - odmiany krzewów i bylin,

10 lat - odmiany pozostałych gatunków roślin.

BADANIA WGO - badania gospodarcze - badają przydatność nasion. Nasiona muszą posiadać wartość gospodarczo-zadawalającą.

ZA ODMIANĘ O ZADAWALAJĄCEJ WARTOŚĆI GOSPODARCZEJ - uważa się odmianę, która w porównaniu do odmian wpisanych do krajowego rejestru ma koniec właściwości które powodują poprawę jakości gospodarczej w uprawie.

Badania wartości gospodarczej odmiany (WGO) można podzielić na 3 kategorie:

1 - Badania hodowcy (1-2 lat badań)

2 - Badania odmian po wpisaniu do rejestru. Porejestrowe Doświadczalnictwo Odmianowe

3 - Urzędowe badanie WGO

CBOR - Centralny Ośrodek Badań Rolniczych, zajmuje się badaniami WGO

KRYTERIA ROZPATRYWANIA PRZY OCENIE WARTOŚCI GOSPODARCZEJ ODMIANY:

1 - Wielkość plonu

2 - Jakość plonu

3 - Odporność roślin na choroby i szkodniki

4 - Odporność na niesprzyjające warunki środowiska

5 - Przystosowanie odmiany do uprawy w określonych warunkach

6 - Zdolność reprodukcyjna (współczynnik rozmnażania)

WSPÓŁCZYNNIK ROZMNAŻANIA - to stosunek plonu nasion uzyskanego z jednostki powierzchni np. 1 ha do ilości nasion potrzebnej na obsianie tej jednostki. Mówi o tym jaką powierzchnię można obsiać materiałem siewnym uzyskanym z 1 ha.

POREJESTROWE DOŚWIADCZALNICTWO ODMIANOWE - prowadzi się dla roślin ważnych gospodarczo, gatunki roślin uprawnych, dla terenu działania samorządu wojewódzkiego zgodnie z metodyką opracowaną przez COBORU.

Na podstawie wyników COBORY, PDO we współpracy z samorządem wojewódzkim i izbą rolniczą ustalają listę najbardziej przydatnych i polecanych do uprawy odmian, lista odmian rekomendowanych.

GŁÓWNE KORZYŚCI WYNIKAJĄCE Z REALIZACJI PROGRAMU PDO:

1 - Ułatwienie rolnikom trafnego doboru najwartościowszych odmian do uprawy, dostosowanych do lokalnych warunków gospodarowania.

2 - Regulacja dopływu do rolnictwa odmian krajowych i zagranicznych, a po akcesji z UE głównie odmian ze wspólnych katalogów UE.

PDU finansowany jest:

- z budżetu państwa - w małej ilości

- sponsorzy

OCHRONA NOWYCH ODMIAN ROŚLIN UPRAWOWYCH:

Wyhodowanie nowych odmian trwa około 10 lat.

Konwencja o ochronie nowych odmian uprawowych, której celem jest: ochrona praw do własnej odmiany, zapewnienie osobie - która wyhodowała odmianę - prawa do czerpania korzyści z jej produkcji.

ODMIANA UPRAWNA - zbiorowość roślin w obrębie jednostki systematyki botanicznej najniższego stopnia, która:

- może być zdefiniowana za pomocą właściwości będących przejawem genotypu lub kombinacji genotypu,

- może być odróżniona od innej zbiorowości za pomocą przynajmniej 1 właściwości,

- pozostaje nie zmieniona przy zastosowaniu odpowiedniego dla niej cyklu rozmnażania.

HODOWCA - osoba (prawna lub fizyczna) która:

* wytworzyła lub odkryła i ujawniła odmianę

* jest pracodawcą lub zleciła wykonanie powyższych zadań

* następca prawny w/w osób

Hodowca może uzyskać wyłączne prawo jeśli odmiana spełnia następujące warunki:

1 - nowość

2 - odrębność, wyrównanie i trwałość

3 - posiada odpowiednią nazwę

W Polsce za ochronę wyłącznego prawa do odmiany odpowiedzialne jest także COBORU. Na mocy prawa instytucja nadaje nadawcy wyłączne prawa do odmiany.

ODMIANĘ UWAŻA SIĘ ZA NOWĄ, JEŻELI:

- W dniu złożenia wniosku o przyznanie wyłącznego prawa jej materiał siewny lub materiał ze zbioru nie był sprzedawany albo w inny sposób przekazany przez hodowcę lub za jego zgodą w celu wykorzystania odmiany.

- W kraju gdzie składany jest wniosek o ochronę wyłącznego prawa przez okres dłuższy niż 1 rok.

- W innych krajach przez okres dłuższy niż 4 lata, a w odniesieniu do odmian drzew i winorośli - 6 lat

Wyłączne prawo do odmiany ma na celu ochronę interesów hodowcy. Jest z instrumentem zapewniającym mu - z tytułu wykorzystywania odmiany - środków potrzebnych na prowadzenie działalności handlowej.

Prawo to stanowi, że tylko hodowca może produkować i dysponować materiałem siewnym odmiany chronionej w celach zarobkowych. Bez zgody hodowcy nie mogą być prowadzone następujące działania z materiałem siewnym odmiany chronionej:

- wytwarzanie i rozmnażanie

- oferowanie do sprzedaży

- sprzedaż lub inny obrót

- eksport - import

- przechowywanie dla wyżej wymienionych celów

Nie każda odmiana wpisana do rejestru posiada wyłączne prawo odmiany i nie każda odmiana objęta prawem jest wpisana do rejestru.

ZMIENNOŚĆ JAKOŚCIOWA NASION - różnorodność nasion pochodząca z jednej partii dotyczy: rozmiarów, masy, kształtu, barwy, budowy, składu chemicznego, cechy fizjologicznej (energia, zdolność kiełkowania, wigor).

RÓŻNORODNOŚĆ NASION MA PODŁOŻE;

1 - Genetyczne

2 - Środowiskowe

3 - Materialne

GENETYCZNE - sekcja roślin pod względem cech jakościowych nasion (zwiększona twardość okrywy nasiennej, zawartość białka, wielkość, odporność na choroby) uzyskujemy lepsze wschody siewek, lepsze plony.

Hodowla heterozyjna - krzyżowanie form blisko spokrewnionych (osobnych), zwiększona zdolność i szybkość kiełkowania nasion, posiadają większy wigor.

- Jakość fizjologiczna łączących się gamet rodzicielskich (żywotność pyłków, zawartość w nim enzymów, witamin, regulatorów wzrostu, stopień przenikania łagiewek pyłkowych do zalążków, wybiórczość gamet męskich przez woreczki zalążkowe.

- Rodzaj zapylenia kwiatów (owady)

- Różna aktywność poszczególnych tkanek oraz ich proporcje w roślinach inne dla poszczególnych gatunków i odmian.

ŚRODOWISKOWE (SIEDLISKOWE) - związane z wpływem odczynników środowiska na jakość nasion (woda, światło, wiatr, temperatura)

Wpływ czynników na środowisko:

1 - Woda:

- nasiona dojrzewające w latach suchych i na siedliskach suchszych, charakteryzują się lepszą jakością (wyższa zdolność kiełkowania i wigor) i zawierają więcej białja.

- zbyt długi okres suszy w okresie kwitnienia i wypełniania nasion, niedobór wody w roślinie ogranicza proces fotosyntezy, co skraca fazę wypełniania nasion powodując formowanie się nasion drobnych.

- niedobór wody przed i podczas kwitnienia wpływa ujemnie na rozwój roślin i plon nasion

2 - Temperatura:

Temperatura otoczenia podczas rozwoju nasion może wpływać na ich:

- wielkość

- skład chemiczny a przez to na przydatność konsumpcyjną, zdolność kiełkowania i wigor

Niska temperatura w czasie rozwoju nasion wpływa na:

- powstawanie drobniejszych nasion np. grochu

- zmniejszenie zawartości białka i tłuszczu np. w nasionach soi.

Spadek temperatury poniżej 0⁰Cpowoduje tworzenie się kryształków lodu w przestrzeniach międzykomórkowych, co może powodować odwodnienie protoplastów i zmiany w strukturze cytomembran.

Wysoka temperatura w czasie rozwoju nasion wpływa na:

- wzrost zawartości białka w ziarnach pszenicy

- wzrost zawartości kwasu oleinowego i zmniejszenie zawartości kwasu erukowego w nasionach rzepaku

- powstanie małych nasion grochu

- zmniejszenie zdolności kiełkowania i wigoru ziarniaków kukurydzy

Zmiany wywołane bardzo wysoką temperaturą w czasie rozwoju nasion objawiają się uszkodzeniem części cytoplazmatycznych i denaturacją białek w komórce.

3 - Światło:

Zmniejszony dostęp światła w czasie formowania nasion wpływa na formowanie nasion mniej dorodnych czyli nasion o mniejszej masie. Mniejszy plon.

4 - Wiatr:

Kierunek, siła, prędkość.

Kierunek wiatru - nie powinno zakładać się plantacji nasiennych w pobliżu zbiorników (dużych) wodnych ze strony których wieje wiatr (roznoszą się choroby grzybowe).

Prędkość wiatru - nie należy zakładać plantacji nasiennej w strefie o silnym wietrze. Wiele gatunków warzyw wytwarza wysokie i ciężkie pędy nasienne. Pod wpływem silnego wiatru może dochodzić do przewracania a nawet wyłamywania nasienników.

CZYNNIKI MATERIALNE:

1 - Pokrój rośliny - tzn. sposób jej rozgałęziania i owocowania, zakwitania dowodzi, że różna lokalizacja nasion na pędzie nasiennym jest przyczyną nierównomiernego dojrzewania nasion i nierównego podziału produktów asymilacji.

Nasiona rozwijające się na pędach dalszych rzędów dojrzewają zwykle w okresie mniej korzystnych warunków atmosferycznych, tzn. późnej jesieni, przy niskiej temperaturze i wysokiej wilgotności.

Nasiona zebrane z pędów głównych charakteryzują się większą masą 1000 nasion oraz większą zdolnością kiełkowania.

TECHNOLOGIA UPRAW NASIENNYCH:

WARZYWA JEDNOROCZNE - w ciągu jednego sezonu wegetacyjnego wytwarzają organy wegetatywne, a także kwitną, owocują i wydają nasiona.

Bób, fasola zwykła, fasola wielkokwiatowa, groch siewny, kalafior, brokuł, kapusta pekińska, rzepa, rzodkiew, rzodkiewka, rzeżucha ogrodowa, koper ogrodowy, pomidor, papryka, ogórek, oberżyna, dynia zwyczajna, dynia olbrzymia, kawon, sałata siewna, szpinak zwyczajny, kukurydza cukrowa, kukurydza pękająca.

WARZYWA DWULETNIE - w pierwszym roku wytwarzają części wegetatywne i korzenie, pędy liściowe oraz organy spichrzowe. W drugim roku wegetacyjnym rośliny rozwijają się generatywnie: wykształcają owoce i nasiona. Warunkiem przejścia roślin dwuletnich z fazy wzrostu wegetatywnego do rozwoju generatywnego jest przejście tzw. jaryzacji pod wpływem niskich temperatur w okresie zimy.

Cebula zwyczajna, por, burak ćwikłowy, marchew, pietruszka, seler, pasterniak, skorzonera, cykoria sałatowa, kapusta głowiasta, kapusta włoska, kalarepa, jarmuż.

---