Powered by Kacyk

All rights reserved®

Zgodne z wymogami sesji zimowej 2007

Prawo to sztuka stosowania tego, co dobre i słuszne - ius est ars boni et aequi
nikt nie może przenieść na innego więcej praw niż ma sam - nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse haberet

Zasada terytorialności prawa - prawo obowiązuje osoby znajdujące się na obszarze suwerenności danego państwa
zasada personalności prawa - obywatel danego państwa, niezależnie od tego gdzie się znajdował, musiał posługiwać się prawem swojej civitas.

Prawo publiczne - odnosi się do ustroju państwa rzymskiego
prawo prywatne- dotyczy interesu poszczególnych jednostek.

Okresy prawa:

Okres prawa archaicznego - założenie Rzymu (753pne) - 1 wojna punicka (264pne)

Okres prawa przedklasycznego - do końca republiki (27pne)

Okres klasyczny - pryncypał do Dioklecjana (284ne)

Okres poklasyczny - do śmierci Justyniana I (w tym prawo justyniańskie 527-565 ne)

Ustawą jest to, co lud nakazuje i postanawia - lex est quod populus iubet atque constituit

Części ustawy: praescriptio - zawierał dane dotyczące jej uchwalenia; rogatio - właściwa treść ustawy; sanctio - postanowienie na wypadek naruszenia jej przepisów.
Lex perfecta - nieważność czynów dokonanych wbrew przepisom
lex minus quam perfecta - nie unieważniała, ale ustanawiała kary

Lex imperfecta - nie przewidywała ani nieważności, ani kary

Ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą - lex posterior derogat priori
prawa nie działa wstecz - lex retro non agit

Twarde prawo, ale prawo - dura lex sed lex

Ius civile / Quiritum - (obywateli) prawo dotyczy wyłącznie obywateli rzymskich
ius gentium - (narodów) zastosowanie wobec wszystkich ludzi, naturalne
pater familias - naczelnik domu/ głowa rodziny (tylko obywatel męski) dysponujący patria potestas na dziećmi (zrodzone z iustum matrimonium i przysposobione - adoptio lub adrogatio i legitymowane - dziecko z konkubinatu), manus nad żoną i dominica potestas nad niewolnikami
sui iuris - osoba niepodlegająca niczyjej władzy w rodzinie
alieni iuris -osoba podlegająca władzy zwierzchnika familii
personae in mancipio - osoby wolne sprzedane naczelnikowi rodziny przez innego pater familias

Pokrewieństwo agnacyjne - pokrewieństwo wynika z podległości wobec władzy wspólnego przodka, dzieci kontynuowały tylko rodzinę ojca

Pokrewieństwo kognacyjne - pokrewieństwo z powiązania więzami krwi, krewnymi względem siebie pozostają osoby, w których płynie krew wspólnych przodków
krewni wstępni (ascendentni) - rodzice > dziadki > pra krewni zstępni (descendentni) - dzieci > wnuki >pra
stryj (brat ojca), stryjenka/stryjna (siostrę ojca) rodzeństwo matki to zawsze wuj lub ciocia; Dzieci brata to bratanek i bratanica, a dzieci siostry to siostrzeniec i siostrzenica; Rodzice żony to teściowie (teść, teściowa), a rodzice męża to świekra i świekr (świekier). zięć (mąż córki) lub synowa (żona syna). Jeżeli współmałżonek probanta ma dzieci z poprzednich związków, to dla probanta są to pasierb (syn) lub pasierbica (córka) Szwagier to brat małżonka albo mąż siostry. Szwagierka to siostra współmałżonka albo żona brata (w tym drugim także jako szwagrowa lub bratowa).

Oblicza sie je według liczby urodzeń (ile urodzeń, tyle stopni - quot generationes, tot gradus)

Małżeństwo - iustum matrimonium, dzieci z niego zrodzone wchodziły pod patria potestas. M. była to czynność prywatna nieformalna, potrzebne do niej: conubium (możność zawarcia: obywatele i przywilej ius conubi), odpowiedni wiek (k. 12, m.14) i affectio maritalis (wola pozostania w związku).
Rozwiązanie małżeństwa - divortium (zgodne porozumienie współmałżonków) lub repudium (1 zrywa), śmierć oraz capitis deminutio maxima (utrata wolności) i capitis deminutio media (- obywatelstwo)
emancipatio - wyzwolenie spod władzy ojca ( przez potrójną sprzedaż fiducjarną i potem manumissio)
Tutela - opiece podlegali niedojrzali sui iuris i czasem kobiety, tutor to najczęściej krewnym agnacyjny

Kuratela - dbanie o majątek, a nie o osobą dla chorych umysłowo i marnotrawnych
Niewolnik - podlegał władzy właściciela, można było nim zostać przez: urodzenie (później favor libertatis, wystarczy chwile być wolnym aby urodzić wolnego) lub popadnięcie i sprzedaż za długi poza granice. Servus stanowił przedmiot prawa, posiadała peculium (pieniądze dane prze właściciela, do odebrania zawsze). Właściciel nie odpowiadał za długi kontraktowe niewolnika.

Obywatelstwo rzymskie otrzymywano przez urodzenie z iustum matrimonium, jeśli matka miała, wyzwolony niewolnik, wyzwoleniec nieformalny - dopiero po spełnieniu warunku, latyni poprzez osiedlenie.

Powinowactwo- stosunek krewnych 1 małżonka do 2 małżonka - nie obliczano stopni

Zdolność prawna - możność bycia podmiotem praw i obowiązków.
Zdolnosć prawna majątkowa= libertatis + civitas + familiae (wolny obywatel rzymski sui iuris), nie zależna od wieku i płci!

Nasciturus - płód o ile sie urodzi żywy czerpie korzyści majątkowe
capitis deminutio maxima - utrata wolności i obywatelstwa: ius postlimini - jak wraca to odzyskuje, fictio legis - jakbyco to umarł tuz przed pojmaniem
capitis deminutio media - utrata obywatelstwa, bez utraty wolności

capitis deminutio minima - zmiana pozycji w rodzinie (także in plus)

osoba prawna - podmiotowość prawna posiada grupa osób (korporacja, stowarzyszenie) lub masa majątkowa (fundacja)

Zdolność do czynności prawnych - zdolność do samodzielnego składania i przyjmowania oświadczeń woli wywołujących skutki prawne. Ograniczenia: wiek, stan umysłowy (w przebłyskach odzyskiwał), płeć i marnotrawstwo (prodigus). Grupy wiekowe: infantes (<7) pozbawione, działał za nie tutor; impuberes (k.12, m.14) niedojrzałe, ograniczona: mogły tyko przysparzać (czynność kulejąca), reszta tutor; m>14 puberes, pełna zdolność, jeśli niedoświadczeni to kurator pomagał.

Infamia - utrata czci obywatelskiej (nie mógł uczestniczyć w uroczystościach i występować w imieniu innych)

Zdarzenia prawne - wywierają skutki prawne > działania - zależne od woli > czynności prawne- zgodne z obowiązującym prawem

Podział czynności:
1 formalne (stypulacja) i nieformalne (najem). W f. uchybienie w formule powodowało nieważność.
2 Jednostronne i dwustronne. W j. wystarczy oświadczenie woli tylko 1 ze stron (testament). D. wymagało oświadczeniu obu stron (umowy: jednostronnie zobowiązujące: pożyczka i dwustronnie zobowiązujące: kupno-sprzedaż).

3 Inter vivos i mortis causa. Miedzy żyjącymi wywołują skutki za życia (pożyczka), a na wypadek śmierci po śmierci osoby dokonującej czynności (testament).

4 Rozporządzające i zobowiązujące. R. wywołują natychmiastową i bezpośrednią zmianę majątku osoby dokonującej czynności (ustanowienie służebności). Z. rodzą jedynie do dokonania w przyszłości czynności rozporządzającej (kupno-sprzedaż).

5 Odpłatne i nieodpłatne. W o. 2 obie strony uzyskują wzajemne korzyści majątkowe (k-s). w n. tylko jedna ze stron odnosi korzyści majątkowe (darowizna, mutuum).

6 Przyczynowe/kauzalne i abstrakcyjne/oderwane. p/k. (traditio) ich ważność jest uzależniona od istnienia przyczyny ich dokonania (cel gospodarczy, chroniony przez prawo, odzwierciedlający istotę gospodarczą danej czynności).A/o ważne niezależnie od causa, wszystkie formalne- stypulacja (bo liczy się formuła, a nie przyczyna).

Czynności fiducjarne (powiernicze) - oparte na zaufaniu, przenosząc na kogoś własność dodawało się zastrzeżenia ze wykona on określona czynność.

Elementy czynności prawnej: 1. esentialia negotii - istotne elementy treści, określające czynność i powodującej jej przynależność do danego typu. 2. naturalia negotii - inne wyodrębnione postanowienia, czasem domyślne, rozszerzane lub zawieszane. 3. accidentalia negotii - nietypowe, dodatkowe postanowienia: warunek, termin i polecenie.

Warunek (condicio) - zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego zależy skuteczność czynności prawnej. Zawieszające (skutki powstają dopiero po ziszczeniu się go - otrzymasz x, jak zaliczysz sesje) i rozwiązujące (od razu skuteczna, ale ustaje po spełnieniu się go - będziesz dostawał x, dopóki nie dostaniesz 1) - nie można dodać do spadku, stosowano umowę, ze jak się to stanie to odda się tą rzecz. Potestatywne (spełnienie zależy od woli uprawnionego- dostaniesz x, jak pojedziesz do y), kauzalne (przypadkowe, spełnienie nie zależy od woli - dostaniesz x, jak spadnie deszcz), mieszane (częściowo zależna od woli uprawnionego, a częściowo nie - dostaniesz x, jak się pogodzisz z A). Dodatnie (zmiana dotychczasowego stanu rzeczy - dostaniesz x, jak się ożenisz) i ujemne (utrzymane obecnego stanu rzeczy (dostaniesz x, jak się nie ożenisz)

Termin (dies) - zdarzenie przyszłe pewne, od którego zależy skuteczność czynności prawnej. Zawieszający/początkowy i rozwiązujący/końcowy. Określony datą lub wydarzeniem pewnym (nadejście lata), były to też wydarzanie które zazwyczaj są o ile się nie zmieni naturalny przebieg rzeczy.

Polecenie (modus) - nakładał obowiązek określonego zachowania sie (ogól sie, wyzwól go), dodawany często do nieodpłatnych. Nie powodował ograniczenia skuteczności !

Oświadczenie woli: formalnie wyrażona (verba) i domniemana intencja (voluntas). Niezgodność woli z oświadczeniem może być celowa i świadoma: oświadczenie nie na serio (dowcip, występ na scenie), symulacja i reservatio mentalis lub nieświadoma: błąd i dolus.

Symulacja - pozorowana, wtedy, gdy strony umawiają sie, ze dokonana czynność nie będzie dla nich wywoływać skutków lub wywoła inne.

Reservatio mentalis - jednostronnie zamierzona, nieujawniona na zewnątrz niezgodność woli z oświadczeniem polegająca na złożeniu oświadczeniu bez chęci wywołania skutków.

Błąd (error) - mylne wyobrażenie o rzeczywistości co do prawa (error iuris) lub nieznajomości prawa (ignorantia iuris), nie można sie było od skutków uchylić. Error facti, gdy błąd dotyczył okoliczności faktycznych, rozwiązywano kazuistycznie.

Dolus (podstęp) / Metus (groźba) - była ważna, jednak podległą ochronie pretorskiej przed złymi skutkami.

ignorantia iuris nocet - nieznajomość prawa szkodzi
ignorantia facti non nocet - nieznajomość faktów nie szkodzi
Modyfikacje nieważnej czynności:
konwersja - wstawienie zamiast nieważnej, czynność ważną, nieważny legat wciąż jest w mocy (traktowanie testamentu jako kodycylu)

konwalidacja (konwalescencja) - coś sie staje ważne po jakimś wydarzeniu (np. darowizna miedzy małżonkami po śmierci 1 z nich)

ratihabitio - stawała sie skuteczna po zatwierdzeniu przez samego działającego lub inną osobę (potwierdzenie przez pupil, który doszedł do dojrzałości).

Nabycie praw:
pierwotne - nie wywodzi sie ich z praw poprzednika (zasiedzenie)
pochodne (alienacja)- wywodzi sie prawa nabyte z praw poprzednika (traditio) ↓
sukcesja syngularna - przez jakaś czynność nabywa sie jedno wyodrębnione uprawnienie.

Sukcesja uniwersalna - nabywa sie ogól praw i obowiązków (spadek)
charakter translatywny - przejście prawa z A na B w całości bez zmian

Charakter konstytutywny - nabywca zyskuje nowe, do tej pory nieistniejące prawo (służebność)

Zastępstwo: bezpośrednie (czynności prawne przysparzające dokonane przez (niewolnika, alieni iuris) wywołują skutki bezpośrednio dla zwierzchnika (pater familias); pośrednie (osoba nabywa coś w swoim imieniu i na zasadzie nowej czynności przenosi skutki działań na nową osobę, np. mandatariusz.

Res mancipi- rzeczy nabywane w drodze mancypacji/ in iure cessio tylko dla obywateli rzymskich. Były to rzeczy szczególnie wartościowe. np. woły, niewolnicy, grunty.
res nec mancipi- wszystkie inne rzeczy, np. pieniądze, sprzęty domowe, słonie, wielbłądy.

Własność kwirytarna - przysługiwała tylko obywatelom rzymskim, na res (i nec) mancipi, przysługiwała skarga rei vindicatio i actio negatoria

Własność bonitarna/pretorska- powstała podczas nieformalnego wydania rzeczy res mancipi, w świetle prawa cywilnego właścicielem był nadal zbywca, a nabywca maił tylko rzecz w majątku i mógł ją zasiedzieć.

Uprawnienia właściciela: posiadanie, używanie, pobieranie pożytków, rozporządzanie rzeczą, skarga in rem z ochrony pretoryjnej.

Ograniczenia prawa własności: sfera obyczajowa; prawo sąsiedzkie, prawo publiczne (sanitarne, budowlany, komunikacyjny, administracyjny - w tym wywłaszczenie), ciężary publiczne, na skutek zawarcia czynności prawnych (najem…). Własność była prawem bezwzględnym i elastycznym (wracała to stanu sprzed jakiegoś wydarzenia, np. najmu).

Współwłasność tylko w częściach idealnych

Własność = władztwo prawne Posiadanie = władztwo faktyczne

Elementy posiadania: trzymanie rzeczy w rękach (corpus) i wolę zatrzymania dla siebie (animus)
posiadanie naturalne - corpus bez animus (detencja, usus, zastawnik itp.)

Posiadacz mógł zasiedzieć i miał ochronę interdyktalną, a detentor nie (zazwyczaj)
posiadacz wadliwy - posiadanie nabyte od przeciwnika (osoba, wobec której stosowano interdykt) siłą, potajemnie lub prekaryjnie.

Posiadacz w dobrej wierze - posiadacz przekonany o słuszności władztwa.

Mancipatio- przeniesienie własności res mancipi przez uroczysty akt kupna dla obywateli. Z czasem w akt abstrakcyjny, do przenoszenia władztwa nad rzeczami i praw nad osobami.

In iure cessio - przeniesienie własności res (i nec) (mancipi lub rzeczy niematerialnej(spadek) przez uznanie przez pozwanego roszczeń w trakcie postępowania (tzw. pozorny proces windykacyjny), akt abstrakcyjny, stosowana przy adoptio i emancipatio.

Traditio - kiedyś przenoszenie własności res nec mancipi i materialnych polegająca na nieformalnym wręczeniu z ręki do ręki. Aby zaszła zbywca musiał być właścicielem + zgodna wola + słuszny tytuł. Typowa czynność kauzalna. Traditio brevi manu - osoba nabywająca była posiadaczem naturalnym. Constitutum possesorium - zbywca przenosi własność, ale bez wydania (i Np. staje sie usus). W prawie justyniańskim zastąpiła mancipatio i in iure cessio.

Przenoszenie praw własności była wyłącznie czynnościami rozporządzającymi.

Zasiedzenie- nabycie praw własności, jeśli ktoś miał posiadanie przez rok (ruchomość), 2 lata (nieruchomość). Nie można zasiedzieć rzeczy kradzionych, nabytych przemocą, wyjętych z obiegu, zbiegłych niewolników i rzeczy należących do skarbu państwa. Trzeba było działać w dobrej wierze (przekonanie o nabywaniu od właściciela) i wręczenie w słusznym tytule.

Wg. Justyniana zasiedzenie po 3 latach (ruchomość) i 10 lub 20 (nieruchomość, zależy czy strony mieszkały w tej samej prowincji) nieprzerwanego posiadania.
Przesłanki potrzebne do zasiedzenia: res habilis - rzecz nadawała się do zasiedzenia; titulus - posiadanie oparte na słusznym i prawdziwym tytule; fides - przekonanie, że wydający jest właścicielem; possesio - władanie z wolą zatrzymania w sposób nieprzerwany (można było dać w dzierżawę); tempus - określony czas, spadkobierca mógł kontynuować zasiedzenie podobnie jak kupujący od nabywcy.
Zawłaszczenie (occuaptio) - nabycie rzeczy niczyjej (np. upolowanie zwierzaka)

Połączenie (accessio) - rzecz o mniejszej wartości połączona z rzeczą o większej wartości stawała sie własnością właściciela rzeczy głównej (accessio cedit principali). Nieruchomość z nieruchomością - przejście własności dopiero w momencie stałego przymocowania (przymulisko). Ruchomość z nieruchomością - właścicielem zawsze właściciel gruntu.

Superficies solo cedit -To co jest na powierzchni przypada gruntowi

Zachodziło poprzez wzniesienie budynku, zasadzenie i zasianie, nabycie własności - nie możliwość rozdzielenia. Ruchomość z ruchomością - rozstrzygane kazuistycznie, jak na stałe to właściciel główny, jak sie dało oddzielić - to własność zawieszona, aż do odłączenia, przy płynach proporcjonalnie do wkładu, przy pieniądzach - ich posiadacz. W przypadku połączenia w złej wierze actio furti, a w dobrej obowiązek odszkodowania lub condictio.

Przetworzenie (specificatio) - jeśli dało się przywrócić do stanu poprzedniego to właściciel materiału, jak nie to przetwórca + roszczenia odszkodowawcze.

Znalezienie skarbu (theasaurus)- wg. Justyniana jak na cudzym gruncie to 50/50, jak na swoim to całość dla znalazcy

Pożytki (fructus)- stawały się odrębnymi rzeczami w momencie oddzielenia, najczęściej właściciela rzeczy. Właściciel, posiadacz w dobrej wierze i emfituenta właścicielem w momencie odłączenia, natomiast usufruktuariusz i dzierżawca w momencie objęcia.

Nikt nie może sam zmieniać podstawy posiadania - neminem sibi ipsum causam possessionis mutare posse.

Ochrona własności (pretoryjna)
własność była chroniona actiones in rem, skarg skutecznych erga omnes, czyli wobec każdego, kto naruszał prawa. Powództwa pretoryjne: rei vindicatio (pozbawiony rzeczy) i actio negatoria (ktoś narusza uprawnienia, twierdząc, że ma do tego prawo) i actio Publicana dla właścicieli bonitarnych. Właściciel + posiadacz miał jeszcze interdykty posesoryjne.

Rei vindicatio- można było też przeciw fikcyjnym posiadaczom, dodatkowo wytaczano powództwo in personam o ukazanie rzeczy, jeśli pozwany sie nie bronił to tracił rzecz. Dowód spoczywał na tym, kto twierdzi. Wygrywający powód, mógł zadać zwrotu (wartości) pożytków, wygrany powód musiał zwrócić nakłady lub zezwolić na ich zabranie.

Nakłady: konieczne (niezbędne, by nie pogorszyć rzeczy) i użyteczne (podnosiły wartość rzeczy) - do momentu ich zwrotu rzecz u pozwanego (w złej wierze odzyskiwał tylko konieczne); zbytkowe (zdobiące rzecz) - mogły zostać zabrane przez pozwanego, ale bez uszkodzenia rzeczy.
Actio negatoria- wytaczał właściciel kwirytarny, któremu naruszany naruszał (i twierdził, ze ma do tego prawo) własność, zapomocą tego aktu zaprzeczał istnieniu takiego prawa, ponadto mógł żądać odszkodowania i zabezpieczenia, że sie to nie powtórzy.

Actio publicana - ochrona własności bonitarnej (dla będących w drodze do zasiedzenia), było to jedynie ochrona względna (skuteczna wobec gorzej uprawnionych)
Środki ochrony stosunków sąsiedzkich: actio aquae pluviae arecdae - przeciw właścicielowi, co zmienił naturalny odpływ wody deszczowej ze szkodą dla sąsiada); actio finium regundorum (o wytyczenie zatartych granic); cautio damni infecti (zabezpieczenie przed szkodą zagrażającą z sąsiedniego gruntu); operis novi nuntiatio (zakaz wznoszenie nowej budowli)

Ochrona posiadania (posesoryjna - interdyktami): interdicta retinendae possessionis; interdicta recuperandae possessionis i interdicta adipiscendae possessionis.
Obrona konieczna, niezależna od interdyktów: siłę wolno odeprzeć siłą - vim vi repellere licet.

interdicta retinendae possessionis (położenie obu stron równe, prohibicyjne) - służyły do utrzymania naruszonego posiadania: uti possidetis (dotyczy nieruchomości, posiadacz to ten, który w momencie wydania był posiadaczem niewadliwym-nie przemoc, potajemnie, prekaryjnie) i utrubi (do ruchomości- głownie niewolnik, przy posiadaniu ten, kto większą cześć roku miał rzecz niewadliwie- można doliczyć czas poprzednika (o ile nabyto zgodnie z prawem) i czas detentora)

interdicta recuperandae possessionis (restytutoryjne- nakazujące zwrot) - w przypadku utraty posiadania nieruchomości- do odzyskania posiadania: interdykt unde vi (niewadliwy posiadacz nieruchomości wyzuty przemocą, złożenie w ciągu roku); interdykt de vi (jeśli wadliwemu odebrano siła zbrojną to odzyskiwał posiadanie, można złożyć też po upływie roku); interdykt de precario (przeciw prekarzyscie, który nie zwracał oddanej mu rzeczy w prekarium).
Za Justyniana, unde vi i de vi armata połączono, wyzuty mógł dochodzić zwrotu w rok, nie można temu było przeciwstawić zarzutu posiadania wadliwego. Utrubi zrównany z uti possidentis, przy posiadaniu ten który był niewadliwy w momencie wydania interdyktu.

interdicta adipiscendae possessionis - do uzyskania posiadania, nie miały charakteru ochrony posesoryjnej: interdykt salwiański (wejście w posiadanie zastawionego przy umowie o dzierżawę inwentarza); interdykt quorum bonorum (umożliwiał dziedzicom prawa pretorskiego wejście w posiadanie rzeczy spadkowych).

Prawa na rzeczy cudzej: służebności (gruntowe i osobiste), zastaw, emfiteuza i superficies.

Służebności gruntowe - obciążenie jednego gruntu na rzecz drugiego: gruntów wiejskich (do polepszania uprawy: iter - przechodzenie, actus - przepędzanie, via = iter + actus, aquae ductus- doprowadzanie wody przez cudzy grunt, aquae haustus - czerpanie wody, pecoris ad aquam adpulsus - dopuszczanie bydła do wody, ius pascendi - wypasu, calcis coquendae - wypalania wapna, harenae fodiendae - kopania piasku) i gruntów miejskich (związane z zabudową i we wsi i w mieście: servitus oneris ferendi- oparcia budynku, s.tigni immittendi - wpuszczenia belki w ścianę, s.stillicidii- okapu wody na grunt sąsiada, s.altius non tolledi- ograniczenia wysokości domu, by nie zasłaniał światła). Były związane z gruntem.

Służebności osobiste - ograniczone prawa na rzeczy cudzej, przysługiwały jednak indywidualnie wyznaczonej osobie przez czas określony, niezależnie od właściciela rzeczy służebnej: ususfructus - prawo używania i pobierania pożytków, bez niszczenia substancji, wykonywanie można było przenieść, gwarancja zwrotu za rzecz zużytą takiej samej; usus- korzystanie i pobieranie pożytków tylko na swoje potrzeby, nie mógł odstąpić wykonywania; habitatio - mieszkanie w cudzym budynku; oporae servorum et animalium - prawo korzystania z pracy cudzego niewolnika lub zwierzęcia.

Ustanowienie służebności było konstytutywnym przeniesieniem prawa, można nabyć jako legat, in iure cessio, stypulacji i zasiedzenie. Gasła przez zniszczenie rzeczy obciążonej, zbieg z własnością, zrzeczenie sie, niewykonywanie przez długi czas, śmierci uprawnionego.
Ochrona ze skargi in rem skutecznej erga omnes: vindicatio servitutis (przeciw właścicielowi uniemożliwiającemu wykonywanie) lub actio confessoria (każda osoba kwestionująca prawa lub przeszkadzająca).
Zasady minimalizujące ograniczenia właściciela: służebność nie może polegać na działaniu, nie może istnieć służebność na służebności, służebność wykonywać oględnie (nie uciążliwie), nie można mieć służebność na własnej rzeczy, służebności gruntowe na gruntach sąsiednich, powinny przynosić władnącemu trwałe korzyści.

Zastaw: realne (rzeczowe) zabezpieczenie wierzytelności, na rzeczach materialnych, a przy hipotece generalnej podzastawy na niematerialnych (prawach do czegoś). Powstawał w ramach nieformalnej czynności lub na podstawie zwyczaju lub przepisu prawa, i w celach egzekucyjnych (przez sędziego), gasł po spłacie długu lub gdy wierzyciel zrealizował prawo zastawu (sprzedał, zrzekł się sie, nabył, zniszczył)

Fiducia: dłużnik przez fiducje przenosił na wierzyciele własność, potem dodano pactum fiduciae, na mocy, którego zastawnik jest zobowiązany oddać rzecz po spłaceniu długu.

Pignus - zastaw ręczny: kontrakt realny, gdy dłużnik przenosi na wierzyciela detencję.

Hipoteka (zastaw umowny)- umowa dla ustanowienia zastawu na rzeczach (bez ich wydawania).

Oba (p i h) były prawami wierzyciela na rzeczy cudzej w celu zrealizowania wierzytelności w przypadku nie spłaty, były prawem akcesoryjnym (dodatkowym, nie istniały bez długu)
Zastawnik nie mógł używać rzeczy, mógł jedynie zaspokoić swą wierzytelność, jeśli nie było spłaty: klauzula przepadku (jak nie spłacisz to tracisz), sprzedaż rzeczy (wierz sprzedaje i oddaje ci nadwyżkę). Actio Serviana - żądanie wydania rzeczy z zastawionego inwentarza.

Przy wielości zastawów (głownie hipoteki) który wierzyciel 1 ten się zaspokaja, a reszta dostaje według kolejności nadwyżkę.

Emfiteuza - wieczysta dzierżawa (dziedziczna i zbywalna od Vw ne), trzeba poinformować właściciela o sprzedaży (ma pierwokup lub 2% ceny), można dowolnie używać, byle nie pogorszyć stanu, uzyskiwał prawo owoców z chwila oddzielenia, miał środki ochrony takie jak właściciel, zobowiązany do płacenie czynszu i uprawiania gruntu. Gasła przez niepłacenie czynszu, nie uprawianie, wykup przez właściciela.

Superficies- dziedziczne i zbywalne prawo odpłatnego korzystania z budynku wzniesionego na cudzym gruncie. Mógł: dowolnie korzystać, wynajmować, przekazywać swe uprawnienia, korzystał z interdyktu de super-ficiebus, skutecznego erga omnes, nie musiał informować o sprzedaży i właściciel nie miał pierwokupu.

Spadkobranie to wejście w ogół praw, które posiadał zmarły. Po śmierci trup tracił prawa rodzinne, ale majątkowe, uprawnienia i obowiązki przechodziły na spadkobierców (nie przechodziły wierzytelności z deliktów, służebności osobiste oraz kary prywatne)= sukcesja uniwersalna. Majątek dziedzica zlewał sie z dziedziczonym ze wszystkimi konsekwencjami. Powołanie do spadku na mocy testamentu lub mocy prawa, trzeba było też spadek przyjąć, czyli wyrazić wolę. Dziedziczenie testamentowe przed beztestamentowym. Nie można było dysponować częścią majątku tylko całością!

dziedziczenie testamentowe.

Testament (mógł zrobić tylko sui iuris)to jednostronne rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci, zawierające ustanowienie dziedzica (do całości spadku).

Rodzaje testamentu: archaiczne ustne formy, na forum 2 razy do roku w okresie pokoju z akceptacja zgromadzenia lub w razie wojny wobec najbliżej stających w szyku; testament mancypacyjny- sprzedaż pozorna majątku zaufanej osobie i polecenie wydania do dziedzicowi (potem już tylko samo polecenie - nuncupatio); testament pretorski- pretor udzieli bonorum possesio każdemu, kto przedłoży spisany dokument z pieczęciami 7 świadków; testament holograficzny - własnoręcznie sporządzony i podpisany przez testatora, bez potrzeby udziału świadków; testament żołnierski- dowolny, ale jednoznaczny sposób, też na konkretne rzeczy i do tego z warunkami rozwiązującymi, tracił ważność po zwolnieniu ze służby.

Treść testamentu:
określenie dziedzica na początku w specjalnych imperatywnych słowach (dziedzicem moim niech będzie Tytus), do całości spadku lub ułamkowej części. Do spadku można było powołać nasciturusa. Wyznaczenie osoby z imienia była konieczne. Nie można było dodać warunku i/lub terminu rozwiązującego, można było dać warunek zawieszający (np.subsytucja)
semel heres semper heres - kto raz zostaje dziedzicem pozostaje nim na zawsze
Substytucja- podstawienie, ustanowienie stopni spadkobierców, gdyby odmówili lub nie mogli otrzymać (pospolita) (jeśli Tytus nie przyjmie spadku, wówczas spadkobiercą niech będzie M), jeśli niewolnik dziedzicem to otrzymywał wolność i obowiązek spłaty długów. Substytucja pupilarna - substytut dla niedojrzałego dziedzica.

Causa Curiana - liczy się wola testatora, a nie literalny zapis. (po sprawie z nieistniejącym nasciturusem)

Causa muciana - stypulacja zabezpieczająca przed złamanie warunku zawieszającego potestatywnego ujemnego.

W testamencie mogły ponad to być: wyzwolenie niewolnika, cząstkowe rozporządzenia, powołanie opiekunów, darowizny i polecenia.

Wydziedziczenie - sui heredes musieli być albo powołani albo wydziedziczeni w ściśle określonej formie po imieniu (tytus, syn mój, niech będzie wydziedziczony), córki i innych krewnych ogólnie (wszyscy pozostali krewni niech będą wydziedziczeni). Trzeba było też wydziedziczyć zstępnych pogrobowych (ktokolwiek urodzi mi się synem...)

Dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne- gdy trup pominął zstępnych, syna nominatim (to dochodziło dziedziczenie beztestamentowe)lub innych zstępnych (to dziedziczyli oni kosztem tych z testamentu, jak sui herede to swoja część, jak spoza rodziny to ½))lub dokonał niepoprawnie wydziedziczenia.

Pretorskie dziedziczenie przeciwtestamentowe- (od justyniana)zarówno synowie i córki i wnuki (tylko dzieci syna) nie zostaną wydziedziczone imiennie to testament nieważny i beztestamentowo.

Zachowek - minimalny udział w spadku ¼ tego, co ta osoba otrzymała beztestamentowo- musiał zostać wśród sui heredes.

Możliwość obalenia testamentu przez querela inofficiosi testamenti z powodu nie otrzymania zachowku to dziedziczenie przeciwstestamentowe materialne.

Dziedzicznie beztestamentowe:
wg .XII tablic: dziedziczyli tylko krewni agnacyjni. Jak wolnourodzony to: 1 klasa- osoby pod władzą i które stawały sie sui iuris, czyli tzw. sui heredes (dzieci i żona, jak pod manus), dziedziczenie wg. głów i szczepów; 2 klasa- najbliżsi krewni agnacyjni, czyli ci którzy poprzednio byli pod władza wspólnego przodka (o ile ten by żył): rodzeństwo, matka (jeżeli była pod manus męża), dziedziczyli wg. głów i odsuwali krewnych dalszego stopnia; 3 klasa - gentyle (członkowie rodu), zanikło pod koniec republiki. Po wyzwoleńcu: dzieci jako sui heredes, jak ich brak to patron lub jego potomstwo. Sui herede stawali sie dziedzicami automatycznie, 2 klasa musiała przyjąć, jak nie przyjął to każdy mógł zasiedzieć, później do skarbu państwa.
wg. edyktu pretorskiego: obok agnacji też kognacja, jak zmarły to wolnourodzony: 1 klasa- wszystkie dzieci (o ile nie weszły do innej familii) oraz zstępni w linii męskiej, wg. głów i szczepów (wyjątek emancypowany syn 50/50 jego dzieci pod patria trupa); 2 klasa krewni agnacyjni; 3 klasa wszyscy krewni kognacyjni do 6 stopnie pokrewieństwa (oraz w 7 prawnukowie rodzeństwa), bliżsi wykluczali dalszych, dzielono wg. głów; 4 klasa- małżonkowie. Dochodziło do skutku z mocy prawa, ale powołany musiał sie zgłosić i prosić o bonorium possesio.

Za pryncypatu- pretorskie + matka 3 dzieci mogła po nich dziedziczyć (po krewnych agnacyjnych - dzieci, ojciec, bracia), potem już każda matka. później każde dziecko po zmarłej matce przed wszystkimi

Wg. nowel justyniańskich - zniesienie agnacyjnego na rzecz kognacyjnego: 1 klasa- dzieci (zamiast nieżyjących wnuki, wszystkie równe), gdy brak to dzieci z konkubinatu dostawały 1/6; 2 klasa- wstępni zmarłego i jego rodzeństwo( i dzieci po zmarłych), żyjący rodzice wykluczali dziadków, jak nie żyli to dziadkowie in lineas (pół na linie matki i pół ojca), jak byli i wstępni i rodzeństwo to po głowie; 3 klasa- rodzeństwo rodzone i przyrodnie, rodzone wyklucza, przyrodnie wg. głów i szczepów; 4 klasa- inni krewni kognacyjni bez ograniczeń, ale bliżsi wykluczają dalszych. Kwarta ubogiej wdowy- ¼ spadku, jak była uboga, chyba ze 3 lub więcej dzieci to matka z nimi po głowie. Później zakaz wydziedziczania bez pozostawienia zachowku (14 wymienionych wyjątków niewdzięczności, dzieci nie mogły rodziców (oprócz 8 przypadków)

Dziedzice konieczni: sui heredes (ci co stawali sie sui iuris) i wyzwolony niewolnik dziedzic nie mogli odmówić przyjęcia spadku.

Dziedzice postronni, aby nabyć spadek musieli wyrazić swą wolę: formalnie oświadczenie/ działanie za spadkodawcę(występowanie w roli dziedzica)/ jakiekolwiek nieformalne oświadczenie. Inaczej pretor oddawał spadek wierzycielom.

Transmisja - przejęcie spadku nie przez powołanego, ale jego spadkobierców (jeśli zmarł przed objęciem, a oni sie w rok zgłoszą).

Można było sprzedać lub odstąpić powołanie do spadku lub sam spadek. Można było odebrać osobie niegodnej, a przejmował go fiskus.

Beneficium abstinendi - dobrodziejstwo powstrzymania sie od nabycia spadku dla sui heredes (nie dla niewolnika!)

Separatio bonorum - dla niewolnika oddzielnie spadku od majątku i spłata długów tylko do wysokości aktywów ze spadku

Beneficiu separationis bonorum - dla wierzycieli (rozdzielenie spadku, jeśli dziedzic miał dużo długów i już wszczęto postępowanie)

Dobrodziejstwo inwentarza- po sporządzeniu inwentarza dziedzic odpowiadał za długi tylko do wysokości majątku spadku (od czasów justyniana)

Współdziedzice- ze względu na dziedziczenie w częściach, jeśli po śmierci 1 (gdy nie było substytucji i transmisji) to reszcie przyrastała jego cześć- prawo przyrostu (nie można go odrzucić)

Hereditas petitio- skarga in rem erga omnes o wydanie całości spadku

Legaty- dziedzic musiał przyjąć spadek, aby były ważne!
Legat windykacyjny (per vindicationem) w słowach (spadkobiercą niech będzie X. tytusowi daje domek na prerii), legatariusz stawał sie właścicielem kwirytarnym tej rzeczy w momencie przyjęcia przez dziedzica spadku, mógł się domagać jej wydania poprzez rei vindicatio. Przedmiotem mogły być tylko rzeczy będące własnością trupa

Legat damnacyjny (per damnationem) w słowach (spadkobiercą niech będzie X. Mój spadkobierca niech będzie zobowiązany dać T niewolnika S.), nie rodził skutków rzeczowych, rodził jedynie wierzytelność legatariusza (miał skargę jakby z kontraktu)wobec dziedzica, można była zapisać też rzecz cudzą lub mającą kiedyś powstać.

Legat sinendi modo (spadkobiercą niech będzie X, niech będzie zobowiązany do zezwolenia T na zabranie niewolnika U), można było zapisać tylko rzecz trupa lub dziedzica

Legat per praeceptionem- tylko na 1 z współdziedziców, który zabierał przed dokonaniem podziału spadku jakaś rzecz (spadkobiercami niech będą X i Y, niech Y uprzednio weźmie Z). z czasem upodobniony do windykacyjnego.

Trup może rozdysponować max ¾, a ¼ powinna przypaść spadkobiercy - tzw. kwarta falcydyjska.

Fideikomis- nieformalna prośba do dziedzica o wydanie jakiejś części przysposobionego majątku.

Zobowiązanie-(obligatio) stosunek prawny, w którym jedna osoba jest wobec drugiej zobowiązana do świadczenia

Elementy:
1. względny charakter stosunku zobowiązaniowego, łączył ze sobą tylko ściśle określone osoby: wierzyciela i dłużnika
2.Świadczenie- obowiązek dłużnika do spełnienia określonego świadczenia na rzecz wierzyciela, stanowił istotę obligatio. Mogło polegać na zapewnieniu wierzycielowi wyłączność władania rzeczą (dare), podejmowaniu działania (facere) lub zapłaceniu odszkodowania (praestare)

3. zaskarżalność - ochrona za pomocą aktu in personam na podstawie ius honorarium.

Podział zobowiązań:

1.Ze względu na charakter: jednostronne (tylko 1 strona stosunku jest wierzycielem z actio in personam, a druga jest wyłącznie dłużnikiem- wynikały z kontraktów werbalnych, literalnych oraz pożyczki, ponadto z deliktów); dwustronne (obydwie strony mogą być i wierzycielem i dłużnikiem: równoczesne/wzajemne-polegały na powstaniu przez fakt zawarcia zobowiązania, obowiązku spełnienia wzajemnych świadczeń: kupno-sprzedaż, najem, spółka i nierównoczesne- jedna ze stron była tylko uprawniona, a druga tylko zobowiązana, wierzyciel miał actio directa, a dłużnik actio contraria, powstawały przez nieodpłatne świadczenia usług, dłużnik mógł ponosić szkody i domagać sie zwrotu od wierzyciela: mandat, realne (bez pożyczki), tutela.

2.ze względu na zakres swobody sędziego podczas orzekania wyroku: ścisłego prawa (stricte iuris)- sędzia musiał sie trzymać ściśle zasady z formułki: z deliktów, werbalne, literalne i pożyczka; dobrej wiary (bonae fidei)- ze względu na to w formułce sędzia uwzględniał wszelkie okoliczności mogące mieć wpływ na wykonanie zobowiązania: konsensualne i większość realnych.

3. w zależności czy były to zobowiązania cywilne i można było ich dochodzić na drodze procesowej czy nie: naturalne - wynikały z ograniczonej zdolności lub praw moralnych, były niezaskarżalne, jednak rodziły pewne skutki: jak dłużnik zwrócił nie mógł zadać zwrotu, można było umocnić przez poręczenie lub zastaw, ulegały potrąceniu, można było je odnowić; zobowiązania cywilne- zaskarżalne przez actio in personam.

Świadczenia- podstawowy element każdego obligatio: dare- obowiązek dłużnika wydania wierzycielowi rzeczy w celu przeniesienia własności: zwrot otrzymanej pożyczki, wydanie zakupionej rzeczy + zapłata; facere- obowiązek dłużnika do wykonania czegoś lub zaniechania działania, także przeniesienie posiadania: obowiązek mandatariusza, obowiązek wynajmującego do wydania rzeczy najemcy; praestare- zobowiązania do zapłaty odszkodowania (za niewykonanie, zepsucie, z tytułu gwarancji), odpowiedzialność poręczycieli za cudzy dług, (czasem tożsame za dare i facere)

Wymagania dotyczące świadczenia:
1. musiało być prawnie i faktyczne możliwe do wykonania

2. musiało mieć wartość majątkową, dającą sie wyrazić pieniędzmi

3. musiało być wyraźnie określone lub nadające sie do określenia w przyszłości

4. nie mogło być sprzeczne z dobrymi obyczajami lub oparte na niegodziwej przyczynie.

Świadczenie rzeczy określonej do gatunku zobowiązuje do wydania takiej samej co do ilości rzeczy tego samego gatunku i nie gaśnie np. w przypadku kradzieży.
nie wydaje się, żeby gatunek mógł zginąć- genus perire non censetur

Świadczenie rzeczy określonej indywidualnej zobowiązuje do oddania konkretnie tej rzeczy, gaśnie w przypadku zniszczenia, chyba ze świadomie to wtedy odszkodowanie.

Rzecz indywidualnie oznaczona ginie na szkoda właściciela- species pertit cui debetur

Wielość świadczeń:
zobowiązane przemienne- jeśli w treści zobowiązania jest możliwość spełnienia więcej niż jednego świadczenia, wykonanie jednego z nich zwalnia z długu

Upoważnienie przemienne - w treści występuje tylko jedno świadczenie, ale dłużnik może sie z niego zwolnić wykonując cos innego, np. zapłacić karę, zamiast wydać niewolnika-przestępcę, niemożność spełnienia świadczenia podstawowego zwalnia dłużnika.

Podzielność świadczenia- jeśli przedmiot świadczenia był podzielny to zobowiązanie mogło być wykonane w częściach przez poszczególnych dłużników/ na rzecz poszczególnych wierzycieli, przykład to świadczenie pieniędzy lub rzeczy określonej gatunkowo, przy świadczeniu podzielnym każdy upominał sie tylko o swoja część. Niepodzielne musi być wykonane w całości!

Solidarność- powstawała np. przez stypulacje lub spółkę: czynna (kilku wierzycieli, każdy z wierzycieli mól zadać spełnienia całego świadczenia podzielnego od dłużnika, spełnienie świadczenie podzielnego wobec wierzyciela zwalniało dłużnika ze zobowiązania), bierna (kilku dłużników, wierzyciel mógł żądać spełnienia od 1 lub kilku dłużników, spełnienie przez 1 zwalniało pozostałych)

Źródła zobowiązań:

Wg. Gaiusa: dwójpodział: kontrakty i delikty

w res cottidanae: delikt, kontrakt i różne inne przyczyny powstania zobowiązań

Wg. Justyniana: czwórpodział: kontraktów, quasi-kontraktów, deliktów i quasi-deliktów

System kontraktowy: rozpoczęło się od archaicznej formalnej sponsio z mocą chronienia actio in personam (przodek kontraktów werbalnych), w czasach klasycznych nominalizm kontraktowy, tylko pewne ściśle określone rodzaje działań powodują zobowiązania.

Klasyfikacja kontraktów: kontrakty nazwane:
1. wydanie rzeczy(re)- kontrakty realne, do których zawarcia wymagano wydania rzeczy lub przeniesieniu własności lub detencji na kontrahenta: pożyczka (mutuum), przechowanie (depositum), zastaw ręczny (pignus), użyczenie (commodatum)

2. wypowiedzenie określonych słów(verba)- kontrakty słowne, których skuteczność zależała od wypowiedzenia określonych formuł: sponsio, stypulacja, cautio, fideiussio, fiedipromissio. Miały duże znaczenie i służyły do różnych celów
3. zawarcie kontraktu w formie pisemnej(litterae)- kontrakty literalne, skuteczność na podstawie pisemnej formy skryptów: chorographa, syngtraphe i wpis do księgi rachunkowej, miały ograniczone zastosowanie i niemal nieużywane
4. nieformalne wyrażenie woli(consensus)- kontrakty konsensualne, uznanie za rodzące skutek prawny nieformalnych porozumień o treści określonej przez prawo: kupno-sprzedaż (emptio venditio), najem (locatio conductio), spółkę (societas), zlecenie (mandatum)

konsensualne i realne (oprócz pożyczki) tworzyły zobowiązania oparte na wierze i były chronione przez actio bonae fidei, dlatego ze pochodziły z prawa pretorskiego), pozostałe chronione przez actiones stricti iuris. Werbalne i literalne: zobowiązania jednostronne, kontrakty realna: jednostronne lub dwustronne nierównoczesne, kontrakty konsensualne: dwustronne równoczesne lub nie.

Pożyczka (mutuum)- udzielający pożyczki przenosił poprzez traditio na własność biorącego pewną ilość np. pieniędzy, dłużnik zobowiązany był do zwrotu takiej samej ilości z tego samego gatunku, powodowała zobowiązania jednostronne stricti iuris. Zakaz udzielania pożyczek ludziom pod patria potestas. Jako pożyczka przyjacielska nie miała odsetek, potrzebna była do tego oddzielna stypulacja (za Justyniana do 6% rocznie, bogaci 4, a kupcy 8). Pożyczka morska- gdy ktoś zaciągał kredyt na zakup towarów transportowanych morzem, wierzyciel mógł domagać się zwrotu tylko wtedy, gdy statek dopłynął szczęśliwie do portu, ze względu na ryzyko bardzo wysokie odsetki.

Użyczenie (commodatum)- wywodziło się z aktu powierniczych, oddania przez komodanta rzeczy oznaczonej indywidualnie, niezużywalnej komodatriuszowi w nieodpłatne władanie faktyczne (posiadania naturalne) na określony czas. Mógł on używać zgodnie z przeznaczeniem lub umowa, nie miał prawa do pożytków, musiał oddać w stanie nie pogorszonym (zwrot uszkodzonej jako brak zwrotu), zobowiązany do szczególnego strzeżenia (omnis culpa) i odpowiadał za przypadkową utratę. Komodatariusz źle używając popełniał kradzież używania, a komodant zabierając przed czasem furtum rei suae. Zobowiązanie było dwustronne nierównoczesne, oparte na dobrej wierze.

Przechowanie (depositum)- oddanie rzeczy ruchomej, oznaczonej indywidualnie przez deponenta w faktyczne władztwo depozytariuszowi w celu nieodpłatnego jej przechowania. Depozytariusz nie mógł używać i musiał oddać na każde żądanie, było dwustronne nierównoczesne oparte na dobrej woli. Inne formy: nieprawidłowy - przeniesienie własności rzeczy ozn gatunkowo; konieczny - przyjmowany w sytuacji przymusowej (pożar), chroniony podwójną wartością; sekwestrowy- rzecz przejmuje osoba 3 na czas trwania sporu, ma interdykty.

Zastaw ręczny (pignus)- przeniesienie posiadania naturalnego rzeczy przez zastawce na zastawnika w celu zabezpieczenia wierzytelności. Zastawnik miał zwrócić po spłaceniu długu i nie pogarszać, szczególne strzeżenie rzeczy (odp za przypadek), miał interdykt; zobowiązanie dwustronne nierównoczesne oparte na dobrej wierze. Zastaw antychretyczny- zastawnik mógł pobierać pożytki.

Kupno-sprzedaż (emptio venditio)- rodziła wyłącznie zobowiązanie (nie przenosiła własności rzeczy), była dwustronnie równoczesna opartym na dobrej wierze. kupujący musiał zapłacić cenę i miał actio empti, a sprzedający wydać rzecz i zapewnić spokojne posiadanie i miał actio venditi. Jeśli res mancipi to po wydaniu potrzebne jeszcze zasiedzenie. Cena powinna być ustalona w ściśle oznaczonej kwocie pieniędzy, towarem mogła być każda rzecz znajdująca sie w obrocie istniejąca lub mająca powstać. Jeśli rzecz indywidualna uległa zniszczeniu przed wydaniem nie z winy sprzedawcy to kupujący ponosił niekorzystne konsekwencje. Odpowiedzialność sprzedawcy: za wady prawne: gdy nie był właścicielem rzeczy i rzecz została kupującemu odebrana lub sprzedał rzecz obciążoną zastawem lub służebnością, przy mancypacyjnej przy przegranym procesie kupujący domagał się podwójnej ceny, przy konsensualnej odpowiedzialność wynikała z oddzielnej stypulacji, potem stała się naturalia negotii; za wady fizyczne: (rzeczy indywidualne) sprzedawca nie był odpowiedzialny za wady jawne, za ukryte jak o nich wiedział i zataił, potem niezależnie od świadomości, jednak wada musiała być zapisana w edykcie kurulnym i kontrakt zawarty na targu, można było odstąpić od umowy lub zadać obniżenia ceny, potem rozszerzono na wszystkie towary i umowy k-s.

Najem (locatio conductio- rodziło zobowiązania dwustronne równoczesne oparte na dobrej wierze (actio locati i actio conducti). Lokator udostępniał konduktorowi swoje dobra (rzecz, pracę, materiał na wykonanie dzieła) w zamian, za co ten płacił określone wynagrodzenie. 3 rodzaje najmu: najem rzeczy (locatio conductio rei) polegał na zobowiązaniu lokatora (właściciela rzeczy lub posiadacza) do wydania jej na czasowy użytek konduktorowi, w zamian, za co ten zobowiązywał sie płacić określone wynagrodzenie w pieniądzach (merx), jedynie rzeczy nie zużywalne i oznaczone indywidualnie, lokator musiał utrzymywać rzecz w stanie nadającym się do użytku przez cały czas najmu i odpowiadał za szkody wywołaną jej wadliwością, ponosił ryzyko przypadkowej utraty. Najem dzieła (l c operis) zobowiązanie wykonania dzieła dla zamawiającego (locator) w zamian za wynagrodzenie, konduktor zwalniał sie z ze zobowiązania dopiero po wręczeniu dzieła, odpowiadała za zniszczenie przed wydaniem i niektórzy (krawiec) za utratę materiału (custodia). Najem pracy (l c operarum) zobowiązanie pracownika (l) do świadczenia pracy na rzecz pracodawcy (k) w zamiana za płacone okresowo wynagrodzenie, także gdy locator nie świadczył z przyczyn niezależnych, choć zgłaszał gotowość (nie dostarczono narzędzi). Transport morski w ramach rodyjskiego prawa zrzutu właściciele statku i uratowanego ładunku wynagradzali proporcjonalnie właściciela ładunku zrzucanego.

Spółka (societas)- wywodzi się ze wspólnoty majątkowej między współdziedzicami, na wzór tego mogły być tworzone dobrowolne wspólnoty majątkowe na podstawie zgodnej woli zainteresowanych, mogły obejmować cały majątek (s bonorum), dotyczyć tylko jednej transakcji (s. unius rei) lub określonego typu transakcji (s alicius negotionis), rodziła zobowiązanie dwustronne równoczesne, dobrej wiary, kontrakt dochodził do skutku przez nieformalne porozumienie stron, w którym wspólnicy zobowiązywali się do osiągnięcia określonych celów gospodarczych przez wniesieni wkładów rzeczowych lub pracy. Straty spowodowane przez jednego ze wspólników obciążały tylko jego część zysku, o podziale zysków decydowała umowa (jeśli nie to w równych częściach) a nie wkład. Do dochodzenia rozliczeń była actio pro socio, wyrok powodował rozwiązanie spółki i infamie zasądzonego. Spółka nie była odrębnym podmiotem prawa, tworzyła tylko skutki pomiędzy stronami, wobec osób 3 każdy oddzielnie. Potem wyodrębniono spółki mające osobowość prawną z kasą, majątkiem i zarządcą.

Zlecenie (mandatum)- zleceniobiorca (mandatarius) zobowiązywał się na prośbę zleceniodawcy (mandans) wykonać nieodpłatnie określoną czynność prawną lub faktyczną (musiała leżeć w interesie mandansa lub innych osób 3), dwustronne nierównoczesne dobrej wiary, mandatariusz mógł otrzymać po wykonaniu dobrowolnie ofiarowywane honorarium.

Kontrakty realne nienazwane- rozwinięcie kontraktów konsensualnych (przez dodanie niektórym innym umowom zaskarżalności), jednak rodziły one zobowiązanie dopiero po spełnieniu świadczenia przez jedna ze stron (jak w realnych), były przez to jednostronne. Początkowo można było tylko skarżyć o bezpodstawne wzbogacenie lub actio doli, potem powództwo o wypełnienie świadczenia wzajemnego (actio praescriptis verbis) i zasądzenia odszkodowania. Wg justyniana kontrakty te zaliczono do 4 schematów: 1. przeniesienie własności rzeczy w zamian za przeniesienie własności innej rzeczy (daje, abyś dał - do ut des); 2. przeniesienie włas rzeczy w zamian za wykonanie jakiejś czynności faktycznej (do ut facias); 3. wykonanie czynności faktycznej w zamian za przeniesienie własności (facio ut des); 4. wykonania czynności w zamian za inną czynność (facio ut facias), przykłady kontraktów nienazwanych: zamiana (permutatio)- rzecz za rzecz do ut des; kontrakt estymatoryjny (aestimatum)- oddanie rzeczy oszacowanej w celu jej sprzedaży, jak sie uda to dać określoną kwotę, a jak nie to oddać rzecz (cos jak komis); ugoda (transactio)- facio ut facias, wzajemne rezygnacja z roszczeń.

Pacta- nieformalne porozumienie, którym dano zaskarżalność. Prawo pretorskie uznało zaskarżalność (udzielając actio in factum) niektórych porozumień, wyraźnie przewidzianych w edykcie, są to pacta praetoria: umowa o wypełnienie zobowiązania już istniejącego (costitutum debiti) (np. dług), umocnienie istniejącego zobowiązania przez wprowadzenie skargi pretorskiej; receptum argentarii- oświadczenie bankiera gwarantujące pokrycie długu klienta wobec innych; recetum nautarum- oświadczenie właścicieli (statków) gwarantujące zwiększona odpowiedzialność ze rzeczy pozostawione; umowa o złożenie dobrowolnej przysięgi w postępowaniu in iure. Pacta legitima (wprowadzone przez konstytucje cesarskie): umowa o ustanowienie posagu; umowa darowizny; umowa o powierzenie prywatnemu arbitrowi sporu. Wszystkie pacta były to umowy nieformalne.

Justynian wprowadził zasadę, że porozumienie zawarte w celu stworzenia między stronami zobowiązania, tworzy takie zobowiązanie.

Pacta sunt servanda - porozumienia powinny być przestrzegane

Jakby kontrakty- nie są jednoznacznie scharakteryzowane, wg Justyniana są 4:
negotiorum gestio- prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (głównie na rzecz osoby nieobecnej lub zmarłej), powinno być w jego interesie i dla niego użyteczne, jak ktoś sie podjął to musiał dokończyć, jeśli ktoś sie zgodził na działalność gestora (jeśli ten mógł go poinformować) to nie mógł kwestionować użyteczności jego działania, dwustronne nierównoczesne, dobrej wiary, dominus negotti mógł zakwestionować działalność i nie zapłacić, zaskarżenie z actio d n diecta nie prowadziło do infamii.

Tutela- zobowiązanie powstałe z wykonywania opieki nad majątkiem pupila, dwustronne nierównoczesne, dobrej wiary.

Legatum- zobowiązanie spadkobiercy wobec legatariusza (dotyczy legatów zaskarżalnych actio in personam), jednostronne, ścisłego prawa.

Solutio indebiti- zobowiązanie powstałe ze spełnienia nienależnego świadczenia, jeśli przyjęło sie świadomie to actio furti, a jak nieświadomie to skarga condictio indebiti, jednostronne, ścisłego prawa. Dało to wzór do innych skarg o bezpodstawne wzbogacenie np.: condictio furtiva (przeciw złodziejowi, który sie wzbogacił na sprzedaży rzeczy kradzionej).

Crimen- (zbrodnia), przestępstwo godzące w interes ogółu (ius publicum) podlegały sankcji publicznoprawnej realizowanej przez władzę państwową

Delikt (delicta)- czyn niedozwolony, przestępstwo prywatne rodzące zobowiązania zapłaty kary prywatnej na rzecz poszkodowanego lub innych osób skarżących, czasem także odszkodowania. Delictum- czyny przestępne godzące bezpośrednio w interesy osobiste i majątkowe poszczególnych osób (ius privatum), dochodzenie odpowiedzialności w gestii samych poszkodowanych. Kara prywatna (poena privata) zasadzona sprawcy przechodziła na poszkodowanego, było to więc zobowiązanie miedzy nimi, chronione actio in personam.

Stany faktyczne będące deliktami: kradzież, rabunek, zniewaga i zniszczenie/uszkodzenie cudzej rzeczy.

Furtum wg. XII tablic i przedklasyczne: są dwa rodzaje kradzieży: 1 jawna i 2 niejawna.
1. furtum manifestum- karana karą publiczną, człowiek wolny schwytany na gorąco podlegał karze chłosty, a po tym był oddawany poszkodowanemu pod władzę; niewolnika po chłoście zabijano. Jeśli na gorąco w nocy to zabić na miejscu, o ile poszkodowany podniósł krzyk, podobnie jak złodziej złapany w dzień i broniący się niebezpiecznym narzędziem. Pretorzy znieśli to na rzecz kary pieniężnej o 4krotnej wartości rzeczy.

2. furtum nec manifestum- przeciwieństwo jawnej, karana karą pieniężną na 2krotną wartość rzeczy.

Wymieniano też inne rodzaje skarg przeciw złodziejowi: actio furti concepti et oblati- wnoszona przeciw osobie przechowującej rzecz skradzioną, kara to 3krotna wartość; actio furti prohibiti- przeciw utrudniającemu poszukiwania rzeczy, na 4krotna wartość.

Furtum w klasycznym.

Kradzież- nieuczciwe dotknięcie rzeczy cudzej w celu osiągnięcia z tego korzyści, a także zabór, używanie lub posiadanie. Żeby powstała odpowiedzialność potrzebne było: zły zamiar, polegający na celowym, nieuczciwym działaniu sprawcy, mający na celu osiągnięcie zysku. Pozew mógł wnieść właściciel i inne osoby, w których interesie było utrzymanie rzecz (zastawnik, zobowiązani do custodia), kara wynosi 2krotną wartość rzecz (zwykła) lub 4 krotną (schwytany na gorącym uczynku), ponadto można było żądać odszkodowań.

W poklasycznym poważne kradzieże ścigano jako przestępstwa publiczne.

Rapina (rabunek)-kradzież przy użyciu siły, oprócz kary także infamia, skarga tylko w ciągu roku.

Damnum iniuria datum wg. XII tablic- wyrządzenie szkody w cudzym majątku, w których powstał obowiązek zapłaty kary prywatnej na rzecz poszkodowanego, istniały odpowiedzialności: actio de arboribus succissis- skarga dla właściciela nieruchomości, któremu zniszczona drzewo lub krzew, kara 25 asów; os fractum- uszkodzenie ciała cudzego niewolnika, kara 150 asów.

Lex Aquilla dokonała zasadniczej przebudowy odpowiedzialności za szkody majątkowe. Wprowadziła skargę actio damni iniuriae ex lege Aquilla, która mogła być stosowana w przypadku szkód określonych w 3 rozdziałach: 1. odpowiedzialność za skutek bezprawnego i bezpośredniego zabicia zwierza 4łapnego lub niewolnika; 2. odpowiedzialność wierzyciela dodatkowego, który nieuczciwie umorzył dług wobec wierz głównego (zanikł, bo nieużywany); 3. za bezprawne i bezpośrednie zranienie zwierza 4łapnego lub niewolnika, zabiła lub zraniła inne zwierze, uszkodziła lub zniszczyła rzecz. Rozdział 1 i 3 regulował odpowiedzialność za uszkodzenie cudzego majątku opierając sie na 6 przesłankach: 1 szkoda musiała nastąpić w skutek bezpośredniego oddziaływania sprawcy na rzecz; 2. szkoda musiała powstać w wyniku bezprawnego działania sprawcy, a nie zaniechania działania; 3. rzecz musiała być rzeczywiście zniszczona lub uszkodzona; 4. wysokość szkody ustala na podstawie wartości rynkowej, a nie sentymentalnej; 5. nie odnosiła się do odpowiedzialność za szkody majątkowe na ciele osoby wolnej; 6. do wniesienie skargi jedynie właściciel kwirytarny rzeczy. Sankcją za wyrządzenie szkody z roz 1 była zapłata kary w wysokości najwyższej wartości rzeczy w ciągu ostatniego roku, a z roz 3 z ostatnich 30 dni. Jeśli pozwany kwestionował twierdzenie powoda to kara in duplum, jak się tylko bronił to in simplum.

Rozwój odpowiedzialności w prawie pretorskim i klasycznym. Stworzona system odpowiedzialności za szkody majątkowe.
1 prawo pretorskie wprowadziło actio ex lege Aqilia utilis lub actio in factum, co umożliwiło rozciągnięcie odpowiedzialności także na sprawców działających pośrednio lub przez zaniechanie, musiał jednak istnieć związek przyczynowy (zły lek zostawiony przez położna)

2 Zasada winy- powstała na gruncie interpretacji lex Aquilia, jako przesłanka powstanie odpowiedzialności sprawcy za wyrządzona szkodę. Odpowiedzialność obiektywna, stała się odpowiedzialnością opartą na winie (a nie działaniu prawnym)- odpowiedzialność subiektywna. tzw. wina akwiliańska obejmowała wszystkie stopnie winy, polegała na niezachowaniu jakiejkolwiek staranności. (pan odpowiadał za to ze za jego wiedza niewolnik ranił lub zabił, fryzjer za golenie koło boiska)

3 actio utilis rozciągnięto też na przypadki utraty władztwa faktycznego nad rzeczą, a nie tylko jej zniszczenia (ucieczka niewolnika)

4 zamiast wartósci rynkowej rzeczy zaczęto oszacowywać rzeczywiste szkody jakie poniósł własciciel.

5 lex Aquilia rozciągnięto na szkody majątkowe spowodowane zranieniem osoby wolnej.

6 rozszerzona kręg osób mogących złożyć skargę o właściciela bonitarnego, i np. dzierżawcę i użytkownika.

Iniuria- wszystko co jest czynione niezgodnie z prawem, ogólnie nazywany bezprawiem (iniuria): zniewaga, wina, niesłuszność, niesprawiedliwość, można nią wyrządzić czynem lub słowem, zniewaga może dotyczyć ciała lub godności.

Wg. XII tablic: iniuria - naruszenie nietykalności cielesnej osób wolnych, niewolnika, ziomka pod władza, zniewaga podwładnego raziła w pana. Membrum ruptum- gdy ktoś trwale uszkodził ciało, będzie karany talionem (odwetem), chyba ze strony same ustala karę pieniężną. Os fractum- kto ręką lub kijem złamie kość wolnemu to kara 300 asów, a niewolnikowi 150. iniura- zniewaga, naruszenie nietykalności cielesnej, ale cez uszkodzenia, kara 25 asów. Mala carmina- układanie złych pieśni, w celu sprowadzenie śmierci, choroby lub obrażenia kogoś.
w prawie pretorskim i klasycznym wprowadzono skargę actio iniuriarum aestimatoria na podstawie której nie było stałych stawek, a wyrok zapadł wg. słuszności i sprawiedliwości, biorąc pod uwagę oprócz skutku też winę, jednak nie wyższa niż żądanie poszkodowanego. Oprócz tego wprowadzona 2 edykty szczegółowe: de convicio- odpowiedzialność za sprzeczne z dobrymi obyczajami obrażenie słowne; de adtemptata pudicitia- odpowiedzialność za obrazę obyczajowości przez zaczepianie, molestowanie. Actio iniuriarum mógł oprócz bezpośrednio poszkodowanego wnieść maż, pater familias; niewolnika dotyczyła w przypadku publicznego znieważenia w celu znieważenia pana. Jak się przegrało to skargę to uniewinniony mógł zadąć 1/10 proponowanej przez nas kary.
Pod koniec republiki (Sulli) wprowadzono odpowiedzialność karną za: uderzenie, wychłostanie, najście domu; zastosowanie reżimu odpowiedzialności karnej wyłączało możność skarg deliktowych- problem konkurencji skarg.

Metus- groźba, zastraszanie kogoś w celu osiągnięcia korzyści. Actio quod metus causa - skarga penalna, która mógł uzyskać poszkodowany (lub dziedzic) przeciwko sprawcy szkoda zasadzana na 4krotna wartość szkody wyrządzonej przez zastosowanie metus dla zmuszenia 2 strony do zawarcia umowy przynoszącej szkodę. Pozwany mógł wyrównać straty przed procesem (bez po4 wartości), a skargę można było składać tylko w rok, potem actio in factum tylko na wartość wzbogacenia sie pozwanego. Za Justyniana połączono z tej skardze elementy kary i odszkodowania.

Dolus- podstęp. Actio doli- skarga penalna dla poszkodowanego i dziedzica przeciw sprawcy szkody na skutek dolus, kara in simplum (pojedyncza wartość) + infamia; w ciągu roku.
Fraus creditorum- podejmowanie przez dłużnika aktów uszczuplających jego majątek w celu uniemożliwienia egzekwowania wierzytelności. Actio Pauliana, wobec osób odnoszących korzyść z nieuczciwego rozporządzenia majątkiem przez dłużnika, pozwany przy świadczeniach odpłatnych musiał być świadomy intencji pokrzywdzenia wierzyciela; przy darmowych odpowiadał tylko, gdy był w dobrej wierze.
Jakby delikty.
Effusum vel deiectum- odpowiedzialność za szkody wyrządzonej przez osobę zajmującą budynek przez wyrzucenie lub wylanie czegoś na ulicę: właściciel (lub dziedzice) zniszczonej przez wyrzucenie lub wylanie rzeczy mógł domagać sie podwójnej wartości rzeczy, nieograniczone w czasie; zabicie wolnego człowieka, kara 50.000 sestersów na rzecz 1 który wniesie skargę w ciągu roku; uszkodzenie ciała, kara wg. uznania sędziego, mógł wnieść poszkodowany. Odpowiedzialność właściciela, nawet za działania innych osób z jego pomieszczenia lub wypadek- odpowiedzialność obiektywna.
odpowiedzialność deliktowa była związana z osoba sprawcy i oparta na winie, a jakby deliktowa z osoba zajmującą pomieszczenie i niezależna od jego winy.
Positum aut suspensum- kara 10.000 sestersów za wystawienie lub wywieszenie czegoś na okapie dachu nad miejscem z przechodniami co mogło spowodować szkodę; odpowiedzialność wywieszającego (a nie właściciela) za możliwość stworzenia zagrożenia (a nie za sam fakt), skargę penalną mógł wnieść każdy obywatel (actio popularis).

Intercessio- umocnienie zobowiązań, zabezpieczenie rzeczowe lub osobowe poprzez stworzenie dodatkowego zobowiązania, w którym osoba 3, zwana ręczycielem, zobowiązywała sie spełnić świadczenie w miejsce dłużnika.

Rzeczowe umocnienie zobowiązań: poprzez oddanie wierzycielowi rzeczy należącej do dłużnika lub innej osoby. Fiducia cum creditore contracta- przeniesienie własności przedmiotu na wierzyciela; pignus- zastaw ręczny, wydanie rzeczy bez przenoszenia własności, ograniczone prawo na rzeczy cudzej; hipoteka- zastaw umowny.

Osobowe umocnienie: za zobowiązanie dłużnika odpowiadał też poręczyciel, poręczenia dokonywano poprzez kontrakt werbalny, sponsio przyznawano tylko obywatelom, fideiussie służyła do umocnienia wszystkich zobowiązań w tym naturalnych, deliktowych i była dziedziczna. Zobowiązanie poręczyciela była akcesoryjne, jak spełnił świadczenie, mógł domagać sie od dłużnika głównego zwrotu kosztów na podstawie kontraktu zlecenia.

Niemożność wykonania zobowiązania mogło powodować wyjątkowo wygaśnięcie zobowiązania, zwolnienie odpowiedzialności z dłużnika (siła wyższa, przypadkowe zdarzenie- jeśli nie miał custodia- komodatariusz, zastawnik, krawiec).

Praestare- obowiązek pokrycia szkody którą poniósł wierzyciel za niewykonanie lub nienależyte wykonanie czynności przez dłużnika.
dłużnik odpowiadał za: dolus- zawsze, gdyż było to świadome działanie podstępem sprzeczne z dobrą wiarą i obyczajami, culpa lata- zawsze, grube niedbalstwo, niedochowanie staranności, jaka była wymaga od każdego; culpa levis in abstractco- tylko jak odnosił korzyści z kontraktu, staranność starannego ojca rodziny (zboże w wilgotnym magazynie); culpa levis in concreto- staranność, która człowiek zwykł przejawiać przy ochronie swych interesów.
w archaicznym prawie liczyły sie przesłanki obiektywne, wina nie miała znaczenia, potem nastąpiła subiektywizacja.

Warunkiem odpowiedzialności było powstanie rzeczywistej szkody majątkowej, wyrażonej w pieniądzach, wartość szkody była ustalana na podstawie zwykłej wartości rynkowej, można było doliczyć utracony zysk. Wysokość odszkodowania zależała od sędziego, chyba ze stricte iuris.

Zwłoka- mora, miała miejsce w momencie niewypełnienia zobowiązania w terminie, mogła modyfikować świadczenie.
mora debitoris- zwłoka dłużnika, powstawała gdy z zależnych i zawinionych przyczyn zwlekała z wypełnieniem zobowiązania. Zwłoka następowała automatycznie jeśli termin był określony lub jeśli nie to wtedy kiedy wierzyciel sie upomniał, przy deliktach zwłoka była od samego początku. Następowało zaostrzenie odpowiedzialności dłużnika, tez na siłę wyższą (chyba, że udowodnił ze termin nie miał znaczenia), przypadkowa utratę i był zobowiązany do odsetek, trwało nawet w przypadku nie możności oddania rzeczy indywidualnej, skutki zwłoki kończyły sie kiedy dłużnik zaoferował wierzycielowi opóźnione świadczenie, jak ten nie przyjął to sam popadł w zwłokę.
mora debitoris perpetuta obligationem- zwłoka dłużnika utrwala zobowiązanie

Zwłoka wierzyciela- mora creditores, dłużnik zaoferował wierzycielowi opóźnione świadczenie, a ten nie przyjął. Powodowało zmniejszenie odpowiedzialność dłużnika, tylko do dolus, dłużnik mógł też sprzedać przedmiot świadczenia, a pieniądze złożyć w depozyt, zwłoka gasła jak wierzyciel przyjmowała świadczenie.

Wygaśnięcie zobowiązań:
1 wykonanie świadczenia- solutio. W archaicznym przy aktach formalnych poprzez contrarius actus, czyli akt przeciwny do wiążącego: acceptilatio dla sponsio; przy kontraktu spiżu i wagi lub wyroku umarzało solutio per aes et libram, przekazanie wierzycielowi przedmiotu przez mancypację i wypowiedzeniu słów. Jeśli dłużnik wykonał zobowiązanie formalne, a nie został formalnie zwolniony to ono wciąż trwało, wtedy pretor przez exceptio doli zwalniał dłużnika, jeśli wierzyciel coś chciał od niego. Gasło też przez niemożność wykonania świadczenie z przyczyn niezależnych -chyba ze custodia, wtedy i przy culpa obowiązek zapłaty odszkodowanie (praestare).

2. zwolnienie długu - w klasyczny samo wypełnienie zwalniała, formalne akty wciąż mogły zwolnić, nawet jeśli nie wykonał (darowanie), nieformalne zwolnienie (bez wykonania świadczenia) mogło wywołać skutki prawne, zobowiązania z iniuria i furtum gasły po zawarciu pactum.

3. novatio- odnowienie, przemiana zobowiązania w nowe, służyły do tego kontrakty literalne i werbalne. Stworzenie nowego zobowiązania miedzy tymi samymi stronami- novatio inter easdem personas, ułatwiało dochodzenie zobowiązania (zobowiązanie z niezapłaconej ceny (nienadające sie do dochodzenia bo naturalne) w zobowiązania ze stypulacji); zmiana jednej ze stron stosunku zobowiązaniowego (novatio inter novas personas)- doprowadzał do niedopuszczalnego przejęcia długu lub cesji wierzytelności. Novatio tworząc nowe zobowiązania powodowało wygaśniecie praw zabezpieczających dotychczasowe zobowiązanie w postaci zastaw lub poręki.

4 zmiana podmiotów; zmiana dłużnika tylko poprzez novatio, zmiana wierzyciela mogła tez poprzez zstępstwo procesowe in rem suam. Zstepca (cognitor lub procurator), który miał nabyć wierzytelność, otrzymywał zezwolenie na jej zatrzymanie dla siebie.

5 confusio- połączenie osoby wierzyciela i dłużnika (Np. dłużnik stawał sie dziedzicem wierzyciela)

6 śmierć stron. Zobowiązania z deliktów gasły po śmierci dłużnika, a śmierć wierzyciela jedynie w przypadku iniurii. Zobowiązania kontraktowe były dziedziczone, oprócz opartych na zaufaniu osobistym (societas i mandatum) lub gdy z istoty stosunku wynikało ze może je wykonać kto inny (umowa o wykonanie portretu), śmierć gasiła też porękę ze sponsio.

7 potrącenie, compensatio- wzajemne zaliczenie długów i wierzytelności. Nie było sposobem wygaśnięcia kontraktu. Potrącenie mogło być dokonane na skutek zawarcia nowego kontraktu (novatio), przez sędziego na skutek podniesienie zarzutu przez pozwanego (pod warunkiem wymagalności obu wierzytelności i ich jednorazowość). Bankier, występując przeciw klientowi i nabywca majątku w postępowaniu egzekucyjnym musieli sami przed wniesieniem sprawy dokonać potrącenia, jeśli nie to skarga plus petito o żądanie więcej niż sie należy. Potem exceptio doli przeciw wszystkim wierzycielom, którzy przed pozwem nie dokonali potrącenia. U Justyniana potracenie zależne od identyczność podmiotów, ważności i wymagalności należności, ich jednorazowości i łatwości udowodnienia.

Jurysdykcja- obecnie oznacza kompetencje i uprawnienia właściwego organu państwa do rozstrzygania spraw cywilnych, oznacza też zakres terytorialny, osobowy i rzeczowy spraw, którego te kompetencje dotyczą. Iurisdictio w rzymskim wiązało sie z działalnością urzędników jurysdykcyjnych (pretor), nie oznaczało rozstrzygania sporów, lecz udzielenie ochrony w postaci przyznania skargi/powództwa (danie upoważnienia do rozstrzygania przez sąd). Skargi te występowały jako iudicia legitima (proces toczył sie w rzymie lub mile od niego miedzy obywatelami i sędzia był 1osobowy, musiał rozstrzygnąć w 1,5 roku) lub iudicia quae imperio continentur (zespól sędziowski, proces poza granicami miasta, 1 ze stron lub sędzia nie była obywatelem, powinien sie zakończyć w czasie kadencji urzędnika dającego skargę). W postępowaniu nieprocesowym wnioskodawca zgłaszał wniosek o wydanie decyzji odnoszącej sie do wszystkich zainteresowanych, `pretor' sam podejmował te decyzje. W okresie procesu kognicyjnego iurisdicto oznaczało to samo co obecnie.

Powództwo -obecnie wniosek zgłoszony przez powoda do sądu o przeprowadzenie procesu cywilnego przeciw wskazanej osobie, zwanej pozwanym, uzależnione od istnienia określonego roszczenia które ma być realizowane w postępowaniu.

Actio (skarga)- odpowiada powództwu, jednak nie musiało wynikać z określonego uprawnienia podmiotowego znajdującego swe podstawy w przepisach., pretor mógł też udzielić ochrony w innej sytuacji niż z ius civile. Actio występowało gdy miedzy stronami dochodziło do sporu.

Strony- powód (actor) i pozwany (reus). Powód jest strona wykazującą inicjatywę, co do rozpoczęcia procesu, pozwany, aby doszło do procesu musi odmówić wypełnienia żądania powoda. Aby być strona trzeba posiadać zdolność procesową i legitymację procesową. Zdolność procesowa (możność występowania w procesie) zależała od posiadania zdolności do czynności prawnych (ograniczona dla niedojrzałych i dojrzałych kobiet - do pryncypatu), status libertatis, civitas i familiae, początkowo (proc legisakcyjny) tylko obywatele i latynowie, peregryni od procesu formułkowego, niewolnicy nie mieli. Legitymacja procesowa (uprawnienie do występowania w charakterze strony w konkretnej sprawie), powód czynna, pozwany bierna. Zależała czy strona mogła wystąpić w takim charakterze na podstawie stosunku prawnego (rei indicatio to czynna właściciel, a bierna posiadacz obecny). Wielość podmiotów po stronie pozwanego/powoda to współuczestnictwo procesowe. Z czasem wykształcona zstępce procesowego: cognitor (ustanawiany formalnie przed sądem, skutki bezpośrednio na zainteresowanego) i procurator (nieformalnie zlecenie 1 ze stron, skutki musiały być zatwierdzone)

Kontradyktoryjność- strony same decydowały o losach postępowania procesowego i o stawianych wnioskach dowodowych, sędzia musiał działać w granicach upoważnienia danych przez strony i pretora (litis contestatio). Sędzia może orzekać jedynie co do tego, do czego został upoważniony przy nawiązaniu sporu.
ne eat iudex ultra petita partium - niech nie wychodzi sędzia ponad zadanie stron

Ciężar dowodu spoczywał na tym, kto z danego faktu wywodzi skutki prane, a nie na tym co zaprzeczał, powód powinien uzasadnić zasadność swego zadania, a pozwany jeśli wysuwał zarzut przeciw twierdzeniu powoda. Dowodem najczęściej byli świadkowie, biegłych rzeczoznawców, z dokumentu (podstawowy od poklasycznego), przysięga 1 ze stron. W procesie legisakcyjnym i formułkowym wartość materiału dowodowego była swobodnie ocenianie przez sędziego, od kognicyjnego zaczęła powstawać legalna teoria dowodów.

3 rodzaje postępowania sądowego: 1 legisakcyjne, 2 formułkowe i 3 kognicyjne.

1 z okresu XII tablic, do rozstrzygania sporów miedzy obywatelami, postępowanie zwyczajne, niezmiernie formalistyczne, skuteczność działań stron zależała od wypowiadania ściśle określonych formuł, niewłaściwe wypowiedzenie formuły powodowało przegranie procesu, było niedopuszczalne pomiędzy obywatelem, a obcokrajowcem i pomiędzy 2 obcokrajowcami będącymi na terenie rzymu.

2 wykształcone z działalności pretora, który udzielał stronom formułki stanowiącej instrukcje dla sędziego. Był bardziej elastyczny i służył do sporów miedzy obywatelami poza sprawami określonymi w ius civile, lex Aebutia ustanowiła go jako postępowanie zwyczajne, stając się instytucją prawa cywilnego, co zwiększyło znacznie role pretora.
3 w 342 zniesiono oficjalne formułkowy na rzecz kognicyjnego, w którym spory rozstrzygali urzędnicy cesarscy, określane jako postępowanie nadzwyczajne.
cecha charakterystyczną w rzymie było współistnienie 2 form postępowania, legisakcyjny i formułkowy na końcu republiki i formułkowy i kognicyjny w pryncypacie.

Pozew prywatny- wezwanie pozwanego do stawienia przed urzędnikiem w określonym terminie było pozostawione powodowi i była aktem prywatnym. Pozwany był przeprowadzany przemocą fizyczna lub poprzez vindex (zabezpieczenie reczyciela) przyrzekał stawienie siew terminie. Przy formułkowym powód był zobowiązany poinformować pozwanego o zamiarze wytoczenia mu procesu, jeśli pozwany sie nie stawił powód mógł zając cały jego majątek lub uzyskać zapłacenie kary.

Litis contestatio- ugruntowanie sporu, kończyło 1 etap postępowania; dopiero jej wykonanie dawało sędziemu prywatnemu legitymacje do działania w procesie, skutkiem l.c. było zobowiązanie obu stron do poddania sie wyrokowi sędziego na którego sie zgodziły, dawało też sędziemu obowiązek sędziemu do osądzenia sprawy. Dokonanie l.c. powodował przekształcenie dotychczasowego zobowiązania. Występowanie po raz drugi z tym samym żądaniem było sprzeczne z dobrą wiarą. L.c. ustanawiała przedmiot sporu, sąd powinien wykonać wyrok według stanu chwili dokonania l.c. aby sie dokonało musiał być zgoda obu stron, odmowa przez pozwanego mogła sie wiązać z odebraniem rzeczy, gdyż sie nie bronił; stosowano actio ad exhibendum o ukazanie rzeczy sporu. Do l.c. nie dochodziło gdy pozwany uznał żądania (confessio in iure) co było traktowane jak prawomocny wyrok.

Wyrok- przebieg procesu nie był sformalizowany, sędzia jedynie musiał sie trzymać postanowień z l.c. wyrok był ostateczny i nie podlegał zaskarżeniu, wydanie wyroku stwarzało obowiązek jego wykonania (iudicatum)

Postępowanie egzekucyjne po wyroku następowała egzekucja poprzez in ius vocatio, a legisakcyjny na osobie dłużnika, a w formułkowym na jego majątku. Wszczęcie sporu o bezzasadność wyroku wiązało sie z karą in duplum.

Proces kognicyjny. Zmiana pozycji sędziego, na urzędnika reprezentującego cesarza, postępowanie nie dzieliło się na fazy i w całości przebiegało przed odpowiednim sędzia. Doręczenie pozwu było dokonywane przez stronę powodową z upoważnienia sędziego. Litis contestatio stała się jedynie momentem nawiązania sporu, po jego dodaniu nie można wytoczyć innego procesu o to samo. Sędzia nie był ograniczony treścią formułki, wyrokował na podstawie dowodów, także powołanych z urzędu, a nie tylko przedstawionych przez strony. Wyrok nie musiał opiewać na pieniądze (jak w formułkowym), mógł nakazywać wydanie rzeczy lub spełnienie świadczenia. Można było złożyć odwołanie do wyższej instancji. Postępowanie egzekucyjne następowało automatycznie, traciło charakter egzekucji prywatnej, bez nowego pozwu, pojawili sie specjalni urzędnicy, egzekucja na części majątku.

Środki ochrony pozaprocesowej:
1. interdykty- były zakazami lub nakazami pretora wydawanymi na prośbę osoby zainteresowanej. Restytutoryjne- nakazujące zwrot; prohibitoryjne- zabraniające jakiegoś działania. Duplicia- skierowane do kilku osób, simplicia- skierowane do jednej osoby. Aby interdykt był skuteczny była potrzebna obecność obu stron, niestawienie sie prowadzi do skargi egzekucyjnej. Pretor sprawdzał tylko czy stan faktyczny jest zgodny z zapowiedziami z edyktów, nie badając okoliczności faktycznych. Można było prowadzić proces ze stypulacji czy przesłanki w interdykcie są zasadne, można było też poprosić o rozstrzygnięcie arbitra.

2 stypulacje pretorskie- kontrakty werbalne zawierane przed pretorem z jego nakazu za pomocą ustalonych przez niego słów, rodziły ochronę procesową.

3 missiones to decyzje pretora wprowadzenia pewnej osoby w posiadanie konkretnej rzeczy lub całości majątku innej osoby, mogły służyć jako wstęp do egzekucji majątkowej lub zabezpieczenia przed szkodą z powodu możliwość zawalenia się budynku

4 restitutio in integrum- przywrócenie stanu poprzedniego było decyzja pretora niweczącą skutki prawne aktu prawnego lub wyroku, jeżeli ich utrzymywanie była dla kogoś krzywdzące, stosowane np. przy braku doświadczenia osoby sporządzającej akt, dokonanie go pod groźbą.

Recepcja prawa rzymskiego. W XII wieku szkoła Glosatorów wydobyła z zapomnienia prawo rzymskie i zaktualizowali opracowanie, w XIV szkoła komentatorów rozpoczęła przystosowywanie prawa rzymskiego do potrzeb współczesności i przejmowali myśl rzymska dla nowożytnych systemów prawnych. Potem prawo przeniknął do uniwersytetów, tzw. recepcja doktrynalna, co doprowadziło do recepcji sądowej m.in. w Rzeszy gdzie można było posiłkowo wg. niego orzekać, system prawny powstały na rzymie to współczesne prawo pandektowe. Wpływało też na prawo kanoniczne. W odrodzeniu powstały 2 nurty badające źródła prawa rzymskiego humanizm historyczno-filologiczny i humanizm systematyczny.

W XVII i XIX powstawały nowoczesne kodyfikacje prawa cywilnego, nastąpiła niechęć do prawa rzymskiego, jednak korzystano z jego pojęć i instytucji. Prawo pruskie przybrało ostatecznie kształt kodyfikacji pandektowych. Kodex Napoleona bazował na rzymskim, jako najdoskonalszym prawie naturalnym. Prawo austriackie było oparte na naturalnym, z elementami rzymskimi. Prawo niemieckie było wypadkową sporów pomiędzy romanistami i germanistami, ostatecznie kodex z 1896 uwzględnił dorobek rzymu, co skrytykowano za hitleryzmu jako nieniemieckie. Wiek XIX to wiek 2 recepcji, prawo rzymskie jest czynnikiem wiążącym poszczególne systemy prawne. Oficjalna recepcja nastąpiła w Niemczech.

W dawnym prawie polskim nie nastąpiła formalna recepcja, stosowano je posiłkowo w prawie miejskim i prawie Wlk Ks litewskiego. Szlachta czuła niechęć do prawa rzymskiego, jako symbolu władzy cesarza, ograniczającego ich złotą wolność.

Prawo kanoniczne

Jest przeciwieństwem prawa rzymskiego, choć zaczęło powstawać z niego i teologii około Xi wieku. Składa sie z kanonów (stąd nazwa, kanon=paragraf). Wraz z prawem wyznaniowym (pochodzące z danego państwa) tworzyło prawo kościelne. Źródła: prawo objawione w biblii (gł. Nowy testament), akta synodów i soborów (kanony), dekrety papieskie. Reformy Grzegorza VII- poprzez dekrety Gracjana uporządkowały ustawodawstwo kościelne; wprowadzało m.in. przeszkody małżeńskie jak pokrewieństwo. Dekretysta= prawnik kanoniczy, extrawagandy to luźne zbiory. Następne reformy: dekrety Grzegorza IX, klemnetia (dekrety Klemensa), 1580 corpus iuris canonicus- usystematyzowany zbiór prawa, 1917- kodex prawa kanonicznego, swoją systematykę opierał na rzymskim :prawa ogólne, osób, rzeczy, procesy, przestępstwa, kary (grzech popełnia sie świadomie i dobrowolnie, a kara od razu z momentem popełnienia czynu) 1983- nowy kodex, tzw. Jan Pawła II

Paremie:

Ius est ars boni et aequi- Prawo to sztuka stosowania tego, co dobre i słuszne

Iuris praecepta sunt: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere- Oto są nakazy (zasady) prawa: żyć uczciwie, drugiego nie krzywdzić, każdemu oddać to, co mu się należy

Scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem- Znajomość praw polega nie na pamiętaniu ich dosłownie, ale na umiejętności stosowania ich sensu (treści i mocy prawnej)

Lex posterior derogat legi prori- Ustawa późniejsza uchyla ustawę wcześniejszą

Lex retro non agit- prawo nie działa wstecz

Nuptias non concubitus, sed consensus facit- małżeństwo tworzy porozumienie a nie

faktyczne pożycie

Mater semper certa est, pater quem nuptiae demonstrat- matka zawsze jest znana, ojcem jest ten, na kogo wskazuje związek małżeński

Adoptio naturam imitatur- Adopcja (przysposobienie) naśladuje naturę

Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur- dziecko poczęte, ale jeszcze nie narodzone (nasciturus) uważa się za już narodzone, wtedy gdy chodzi o jego dobro

Nemo plus iuris in alium trasferre potest quam ipse habet- Nikt nie może przenieść na drugiego więcej prawa niż sam posiada

Superficies solo cedit- To, co jest na powierzchni (przypada właścicielowi) gruntu

Obligatio est iuris vinculum- zobowiązanie tworzy węzeł prawny

Genus perire non censetur- gatunek nie ginie

Impossibilium nulla obligatio est- nikt nie jest zobowiązany do rzeczy niemożliwych

Pacta sunt servanda- Umów należy dotrzymywać

Audiatur et altera pars- Niechaj będzie wysłuchana i druga strona

Ei incumbit probatio qui dicit, non qui negat- ciężar dowodowy spoczywa na tym, kto twierdzi, a nie na tym kto zaprzecza

Ne eat iudex ultra petita partium- - niech nie wychodzi sędzia ponad żądanie stron

In dubio pro reo- W (razie) wątpliwości należy orzekać na korzyść pozwanego

Nemo est iudex in sua causa- nikt nie może być sędzią we własnej sprawie

1

---