Uniwersalne i specjalne metody porozumiewania się osób głuchoniewidomych

Głuchoślepota to odrębny rodzaj niesprawności, który wcale nie jest prostą sumą głuchoty i ślepoty. Definicja przyjęta przez Towarzystwo Głuchoniewidomych (zawarta w jego Statucie) określa, że: „głuchoniewidomą jest osoba, która na skutek równoczesnego poważnego uszkodzenia słuchu i wzroku napotyka bardzo duże trudności, odmienne od spowodowanych samą tylko głuchotą lub ślepotą, szczególnie w poruszaniu się i wymianie informacji, zwłaszcza w komunikowaniu się. Człowiek taki ze względu na swoje trudności potrzebuje specjalistycznej pomocy w czynnościach życia codziennego, kontaktach międzyludzkich, w kształceniu się i zatrudnieniu”.

W Polsce jest zarejestrowanych 1685 osób głuchoniewidomych, biorąc jednak pod uwagę dane szacunkowe z innych państw przyjmuje się, że może ich być około 7 tysięcy. Głuchoniewidomi to bardzo zróżnicowana grupa pod względem zarówno potrzeb jak i problemów, a zależne jest to od:

1. stopnia uszkodzenia zmysłów słuchu i wzroku

2. okresu życia, w którym głuchoślepota wystąpiła.

Przyjmując pierwsze kryterium wyróżnia się osoby:

• głuchoniewidome z równoczesną, całkowitą głuchotą i ślepotą,

• głuchoniewidome z całkowitą głuchotą i słabowzrocznością,

• głuchoniewidome z niedosłuchem i całkowitą ślepotą,

• głuchoniewidome z niedosłuchem i słabowzrocznością.

Przyjmując drugie kryterium wyróżnia się osoby:

• głuchoniewidome od urodzenia, czyli z głuchoślepotą wrodzoną,

• głuchoniewidome, z wrodzonym uszkodzeniem słuchu i nabytym w późniejszym okresie życia uszkodzeniem wzroku,

• głuchoniewidome, z wrodzonym uszkodzeniem wzroku i nabytym uszkodzeniem słuchu,

• głuchoniewidome, z nabytym w późniejszym okresie życia uszkodzeniem słuchu i nabytym uszkodzeniem wzroku.

Na dalsze zróżnicowanie tej grupy ludzi mogą także wpływać dodatkowe, współistniejące niepełnosprawności, jak np. upośledzenie umysłowe, niepełnosprawność motoryczna, oraz autyzm. Spośród wielu problemów związanych z równoczesnym uszkodzeniem wzroku i słuchu za najpoważniejsze uznać można trudności w poruszaniu się oraz trudności w porozumiewaniu się z innymi osobami.

Istnieje wiele metod i sposobów umożliwiających osobom głuchoniewidomym porozumiewanie się z innymi ludźmi. Ich stosowanie uwarunkowane jest stopniem oraz momentem uszkodzenia wzroku i słuchu, uzależnione od potrzeb, możliwości, zdolności i nawyków tych osób, ale także od środowiska, w którym funkcjonuje taka osoba. Inaczej porozumiewają się osoby niewidome od urodzenia, które później utraciły słuch (które posługiwały się językiem literackim), inaczej głuche od urodzenia ociemniałe (których naturalnym sposobem komunikowania się jest język migowy), jeszcze inaczej te, które ogłuchły i ociemniały gdy były dorosłe.

Słuchowy odbiór mowy jest niedostępny dla wielu osób głuchoniewidomych, podobnie jak dla osób niesłyszących. Istnieją jednak także inne sposoby odbioru mowy dźwiękowej, a mianowicie: wzrokowy i dotykowy. Wzrokowy sposób odbioru mowy polega na odczytywaniu mowy z ust. Zjawisko to ma miejsce u osób głuchych, posiadających pełnosprawny wzrok. Może ono mieć także zastosowanie dla osób głuchoniewidomych słabowidzących, które zachowały dość znaczną zdolność widzenia. Odczytywanie mowy z ust możliwe jest dlatego, że wiele dźwięków mowy ma swój charakterystyczny obraz wzrokowy, który można odróżnić podczas obserwacji twarzy osoby mówiącej. Opanowanie tej umiejętności nie jest łatwe i wymaga dobrej spostrzegawczości i długiego okresu ćwiczeń. Dla wielu głuchoniewidomych posiadających nawet znaczne resztki wzrokowe i ta forma odbioru mowy dźwiękowej jest niemożliwa. Dla tych osób głuchoniewidomych, które pozbawione są możliwości słuchowego lub wzrokowego odbioru mowy, pozostaje jej odbiór za pomocą zmysłu dotyku.

Problem rozwoju umiejętności porozumiewania się z otoczeniem szczególnie ostro występuje u dzieci głuchoniewidomych od urodzenia lub wczesnego dzieciństwa. Często dzieci te, obok uszkodzenia słuchu i wzroku, mają ograniczone zdolności uczenia się, wynikające z upośledzenia umysłowego. Dzieci takie trzeba uczyć porozumiewania się od podstaw, a więc uczyć przede wszystkim języka (systemu symboli), sposobów odbierania i przekazywania informacji itp.

W zupełnie innej sytuacji znajdują się osoby, które stały się głuchoniewidome w późniejszym okresie życia. Zwykle nauczyły się one porozumiewania się z otoczeniem, czy to w formie mowy dźwiękowej, czy form porozumiewania się stosowanych przez osoby głuche, np. przy pomocy języka migowego, lub przez osoby niewidome, np. pisma wypukłego (brajla). Wiedzą więc one, co to znaczy przekazywanie i przyjmowanie informacji od otoczenia, posiadają odpowiedni zasób informacji (treści), które mogą przekazywać innym osobom, znają język używany przez swoje otoczenie. Na skutek utraty słuchu i wzroku lub dodatkowo jednego z nich, tracą one możliwość przyjmowania i przekazywania informacji w dotychczasowej formie. Dla tych osób istotnym problemem jest opanowanie nowej formy dla pełnienia roli odbiorcy i nadawcy informacji, z uwzględnieniem potrzeb i posiadanych przez nie możliwości oraz przy wykorzystaniu dotychczasowego ich doświadczenia.

Mnogość metod porozumiewania się wynika stąd, że wśród osób głuchoniewidomych istnieje duża różnorodność w zakresie stopnia niepełnosprawności, a zatem potrzeb i możliwości opanowania określonego sposobu porozumiewania się.

Metody uniwersalne

Metody uniwersalne to takie, za pomocą których prawie każdy znający pismo od razu, bez specjalnego przygotowania, może porozumieć się z osobą głuchoniewidomą pod warunkiem, że zna ona daną metodę. Z uwagi na to, że mogą one być stosowane przez szeroki krąg osób, zostały nazwane metodami uniwersalnymi. W Polsce, spośród metod uniwersalnych stosowane są trzy, dostosowane do języka polskiego, a mianowicie: kreślenie na dłoni liter drukowanych, alfabet punktowy do dłoni i posługiwanie się tabliczką brajlowsko-czarnodrukową.

Kreślenie na dłoni liter drukowanych

Jest to adaptacja do języka polskiego międzynarodowego standardowego doręcznego alfabetu dla osób głuchoniewidomych, uznanego za najlepszą metodę i zalecanego do międzynarodowego stosowania. Jak sama nazwa wskazuje, metoda ta polega na kreśleniu palcem dużych liter drukowanych na dłoni osoby głuchoniewidomej celem przekazania jej określonej informacji. Na rysunku: sposób kreślenia liter:

Oto zestaw wielkich liter (litery drukowane) z podaną liczbą kresek (od 1 do 4), z których należy utworzyć literę (kreślić na dłoni) wraz z dokładnym określeniem kierunku tworzenia liter, uwzględniającego punkty wyjściowe i końcowe (przerywane linie i strzałki).

Podczas pisania liter ręka osoby głuchoniewidomej jest bierna i wysunięta do przodu, zaś osoba przekazującą informację pisze na niej litery jedną po drugiej tworząc wyrazy i zdania. Po każdej literze, wyrazie lub zdaniu następuje mała przerwa, oznaczająca ich koniec. Nie jest to najszybsza metoda porozumiewania się z osobami głuchoniewidomymi, ale za to jest bardzo skuteczna i powoduje stosunkowo mało omyłek i błędów. Bardzo łatwo posługują się tą metodą osoby, które w późniejszym okresie życia stały się głuchoniewidome, które znają alfabet języka polskiego. Z reguły zachowały one także zdolność mówienia, stąd stosują tę metodę jednostronnie. Oznacza to, że odbierają informacje przy pomocy tej metody, natomiast odpowiadają przy pomocy mowy dźwiękowej. Jedynym warunkiem korzystania z metody jest znajomość pisma drukowanego (wielkich liter alfabetu polskiego) przez obu partnerów. W zasadzie wszyscy głuchoniewidomi powinni znać tę metodę lub opanować umiejętność posługiwania się nią, gdyż ma ona tę zaletę, że osoby pełnosprawne, a także wiele osób niewidomych i głuchych, wśród których osoby głuchoniewidome przebywają, znają alfabet i mogą się nim posługiwać.

Alfabet łaciński

Metoda polega na kreśleniu drukowanych liter alfabetu łacińskiego na dłoni (lub np. przedramieniu) osoby głuchoniewidomej. Zalecane jest robienie tego w taki sposób, jak pokazuje diagram (choć nie konieczne).

Alfabet punktowy do dłoni

Metoda polega na dotykaniu poszczególnych części dłoni, głównie paliczków palców, które odpowiadają poszczególnym literom, cyfrom i innym znakom graficznym.

Alfabet przeznaczony jest głównie dla ludzi, którzy przed utratą słuchu zdążyli opanować język naturalny, tj. mowę dźwiękową, sztukę pisania i czytania oraz liczenia. A zatem znają litery i cyfry, słowa, zdania, znaki interpunkcyjne, potrafią posługiwać się podstawowymi działaniami matematycznymi. Alfabet punktowy do dłoni ma swoje zalety i wady. Jest wolniejszy od języka miganego, ale za to znacznie prostszy, co sprawia, że łatwiej się go nauczyć. Z drugiej zaś strony alfabet jest szybszą techniką od innych metod porozumiewania się, takich jak np. kreślenie liter drukowanych na dłoni. Jeśli zaś chodzi o szybkość przekazywania informacji alfabet punktowy porównywalny jest z alfabetem palcowym głuchych, a po osiągnięciu biegłości w posługiwaniu się nim może być od niego szybszy.

Dzięki możliwości zastosowania specjalnej rękawiczki wydaje się alfabetem bardziej uniwersalnym i szczególnie przydatnym w przypadku kontaktu osoby głuchoniewidomej z kimś, kto nie zna żadnego sposobu porozumiewania się z takimi ludźmi. Dla ułatwienia porozumiewania się z osobami widzącymi, które nie znają układu znaków graficznych na dłoni, osoba głuchoniewidoma zakłada specjalną rękawiczkę z naniesionymi na nią w odpowiednich miejscach literami, cyframi i znakami interpunkcyjnymi. Metodę tę opisałam dokładniej w osobnym artykule pt. „Alfabet punktowy do dłoni głuchoniewidomych”.

Posługiwanie się brajlowsko-czarnodrukową tabliczką

Metoda, która może być stosowana tylko przez osoby głuchoniewidome znające pismo wypukłe dla niewidomych, tzw. sześciopunkt brajlowski (brajl). Do porozumiewania się z osobami widzącymi stosują one specjalną tabliczkę z wytłoczonymi znakami brajlowskimi, nad którymi wydrukowane są odpowiadające im czarnodrukowe znaki graficzne - litery, cyfry i inne znaki.

Układ znaków graficznych na brajlowsko-czarnodrukowej tabliczce

Przekazując informację osobie głuchoniewidomej dotyka się końcem jej palca wskazującego prawej ręki kolejnych liter brajlowskich na tabliczce, składających się na poszczególne wyrazy. Jeśli osoba głuchoniewidoma nie potrafi mówić, wówczas w ten sam sposób może przekazywać informacje swojemu widzącemu lub niewidomemu rozmówcy.

Metody uniwersalne mają tę wadę, że są stosunkowo powolne i rozmowa przy ich pomocy zajmuje zwykle dużo czasu. Stąd powstały metody specjalne, które są nieco szybsze.

Metody specjalne

Metody specjalne wymagają od użytkowników pewnego przygotowania. Dotyczy to zarówno osób widzących i słyszących, jak również samej osoby głuchoniewidomej, która musi nauczyć się takiej metody porozumiewania. Istnieje wiele metod specjalnych stosowanych przez osoby głuchoniewidome w różnych krajach. W Polsce najczęściej stosuje się następujące specjalne metody porozumiewania się osób głuchoniewidomych:

• język migowy odbierany dotykowo

• jednoręczny i dwuręczny brajl do palców

Język migowy

Posługują się nim przede wszystkim osoby niesłyszące. Jest to zestaw znaków mimicznych lub pantomimicznych określających poszczególne litery lub całe słowa, przy czym elementem charakterystycznym dla danego znaku jest zarówno układ palców obu rąk, układ samych rąk i całego ciała, jak również ruch wchodzący w skład całości znaku (Szczepankowski, 1974). Podstawę języka migowego stanowią znaki ideograficzne i znaki daktylograficzne. Znaki ideograficzne, czyli pojęciowe, określają poszczególne słowa lub zwroty. Tworzą je ruchy jednej lub obydwu rąk w odpowiednim układzie dłoni i palców oraz krzywej ruchu, mające przypisane odpowiednie znaczenie pojęciowe. Język oparty tylko na znakach ideograficznych nazywany jest językiem migowym. Nie uwzględnia on zasad gramatyki języka polskiego - składni, form deklinacyjnych i koniugacyjnych (odmiany rzeczowników, przymiotników i czasowników). Metoda jest dokładniej opisana pod tym samym tytułem: „Język migowy”.

Znaki daktylograficzne, zwane także alfabetem palcowym (daktylografia), są to znaki oznaczające poszczególne litery, liczby itp. Tworzą je odpowiednie układy palców rąk, przypominające często kształtem duże litery alfabetu łacińskiego. Połączenie znaków ideograficznych ze znakami daktylograficznymi pozwala na przekazywanie informacji zgodnie z zasadami gramatyki danego języka. Taki język nazywany jest językiem miganym (Szczepankowski, 1974).

Wiele osób głuchoniewidomych wywodzących się ze środowiska osób niesłyszących, przy zachowaniu szczątkowo funkcjonującego wzroku, może korzystać z języka migowego, odbierając znaki migowe wzrokowo. Ta forma odbioru języka migowego jest niedostępna dla osób głuchoniewidomych z całkowicie uszkodzonym narządem wzroku. Mogą one jednak odbierać go drogą dotykową.

W Stanach Zjednoczonych stosuje się tzw. jednoręczny alfabet dla głuchoniewidomych, oparty na znakach daktylograficznych języka migowego. W Wielkiej Brytanii natomiast powstał dwuręczny alfabet dla głuchoniewidomych, w którym poszczególne znaki prezentowane są przy pomocy obu rąk. W Polsce stosuje się jednoręczny alfabet palcowy, oparty na polskim języku migowym.

Technika dotykowego odbioru za pomocą jednoręcznego alfabetu palcowego polega na tym, że osoba słuchająca - głuchoniewidoma kładzie swoją rękę nad rękę osoby mówiącej i w ten sposób stara się śledzić układy i ruchy jej dłoni i palców, oznaczających poszczególne litery. Każda litera jest osobie głuchoniewidomej dokładnie eksponowana, a po każdym wyrazie następuje krótka przerwa. Metoda ta zakłada czynne manipulowania rękoma osoby głuchoniewidomej. Wymaga to od niej dobrej sprawności dotykowej i kinestetycznej, a zwłaszcza sprawności palców. Dlatego osoby w starszym wieku mogą mieć trudności w opanowaniu i sprawnym posługiwaniu się tą metodą. Ma ona szereg zalet. Przede wszystkim jest to metoda obustronna, a więc umożliwiająca przyjmowanie, a także przekazywanie informacji przez osobę głuchoniewidomą. Jest to więc metoda odpowiednia dla osób niemówiących (głuchoniemych-niewidomych). Ponadto zapewnia stosunkowo szybki przekaz informacji, pod warunkiem, że obaj rozmówcy opanowali ją w zadowalającym stopniu. W końcu jest to metoda, którą można posługiwać się będąc w różnych pozycjach, a więc w pozycji stojącej, siedzącej i leżącej. Nauczenie się dotykowego odbioru jednoręcznego alfabetu palcowego przez osoby, które nie posługiwały się nim od dzieciństwa, jest dość złożone, wymaga bowiem wielu ćwiczeń i praktyki, aby osiągnąć odpowiednią sprawność, czyli szybkość i biegłość odczytywania i przekazywania liter, wyrazów itp.

Doświadczenia wykazują, że większość osób głuchych, które opanowały język migowy, jako osoby widzące, po utracie wzroku nie ma większych trudności w odbiorze znaków migowych drogą dotykową. W związku z tym znaki te nie wymagają specjalnej modyfikacji lub adaptacji i mogą być nadal wykorzystywane w porozumiewaniu się przez osoby głuche, które stały się głuchoniewidome. Trudniejszym zagadnieniem jest nauczenie dzieci głuchoniewidomych języka migowego odbieranego dotykowo. Stanowi to jedno z podstawowych zadań edukacji.

Jednoręczny brajl do palców

Metodą mogą posługiwać się tylko osoby znające pismo brajlowskie (obaj rozmówcy). W metodzie tej paliczki wyprostowanych i przylegających do siebie palców wskazującego i środkowego lewej ręki, przy przykurczonych pozostałych palcach, traktuje się jako miejsca odpowiadające sześciopunktowi brajlowskiemu. Dotykając odpowiednich miejsc (paliczków) przekazuje się osobie głuchoniewidomej układy punktów, składające się na litery brajlowskie i tworzące poszczególne wyrazy i zdania. W podobny sposób osoba głuchoniewidoma niemówiąca może przekazywać określone informacje swemu rozmówcy, którym może być inna osoba głuchoniewidoma, osoba niewidoma lub osoba widząca znająca brajla.

Dwuręczny brajl do palców

Jest to także metoda porozumiewania się partnerów znających pismo brajlowskie. Palce: wskazujący, środkowy i serdeczny lewej i prawej ręki głuchoniewidomego traktowane są jak klawisze brajlowskiej maszyny do pisania. Każdy z tych palców odpowiada jednemu punktowi sześciopunktu brajlowskiego.

Osoba przekazującą informacje głuchoniewidomemu kładzie na jego palcach (w okolicy paznokci) swoje palce. Przekazując poszczególne litery naciska lekko równocześnie wszystkie te palce głuchoniewidomego (odbiorcy), które odpowiadają tym literom.

Pisanie na komputerze

Metoda polega na pisaniu tekstu na klawiaturze komputera. W przypadku komunikowania się z osobą głuchoniewidomą, która jest w stanie widzieć tekstu na ekranie wyświetlany jest on przy zastosowaniu odpowiedniej dla tej osoby kolorystyki oraz wielkości czcionki. W przypadku komunikowania się z osobą, która nie widzi tekstu na ekranie stosowany jest specjalny monitor brajlowski.

Bardzo istotną role w procesie komunikowania się osób głuchoniewidomych, pozyskiwania przez nie różnych istotnych informacji z najbliższego otoczenia, w zakresie dostępu do informacji mają różne urządzenia techniczne i pomoce rehabilitacyjne. Należą do nich: urządzenia sygnalizacyjne, aparaty słuchowe i systemy Fm, pomoce optyczne

Na zakończenie należy podkreślić, że dla każdej osoby głuchoniewidomej opanowanie metody lub nawet kilku metod porozumiewania się jest szczególnie ważne. Dlatego nauka metod porozumiewania powinna stanowić podstawowy element edukacji dzieci i rehabilitacji dorosłych osób głuchoniewidomych. Od stopnia możliwości komunikowania się z innymi ludźmi zależy bowiem możliwość rozwiązywania wielu codziennych życiowych, zawodowych i społecznych problemów, a także jakość życia człowieka dotkniętego równoczesnym uszkodzeniem słuchu i wzroku.

Opracowane na podstawie:

1. Kozłowski G.: Alfabet punktowy do dłoni, Warszawa, 1988;

2. Majewski T.: Edukacja i rehabilitacja osób głuchoniewidomych. TPG i PZN, Warszawa 1995;

3. Szczepankowski B.: Język migowy. Wprowadzenie, Zakład Wydawn. CRS, Warszawa 1974; oraz słownika języka migowego

Uniwersalne i specjalne metody porozumiewania się Marzena Mieszkowicz

osób głuchoniewidomych

---