Autor:

WSIE w Szczecinie

Temat:

Współpraca regionalna i transgraniczna w procesie integracji europejskiej.

Wykładowca prowadzący :

dr Piotr Wahl

SPIS TREŚCI

WSTĘP

1 EUROREGION JAKO NAJWYŻSZA FORMA ORGANIZACYJNA WSPÓŁPRACY TRANSGRANICZNEJ

1. MODELOWE UJĘCIE EUROREGIONU

2. PODSTAWY FUNKCJONOWANIA EUROREGIONU

3. HISTORIA POWSTAWANIA EUROREGIONÓW W EUROPIE

4. STRUKTURY INSTYTUCJONALNE I FUNKCJE EUROREGIONÓW

2. ZASADY POLITYKI REGIONALNEJ UE

3. SAMORZAD TERYTORIALNY W POLITYCE REGIONALNEJ

4. INSTYTUCJE REPREZENTUJĄCE INTERESY REGIONÓW W RADZIE EUROPY I W UNII EUROPEJSKIEJ

1. KONGRES WŁADZ LOKALNYCH I REGIONALNYCH

2. KOMITET ZARZĄDZAJĄCY WŁADZ LOKALNYCH I REGIONALNYCH

3. KONFERENCJA MINISTRÓW EUROPEJSKICH ODPOWIEDZIALNYCH ZA SAMORZĄDY LOKALNE

4. ZGROMADZENIE REGIONÓW EUROPY (ARE)

5. STOWARZYSZENIE EUROPEJSKICH REGIONÓW GRANICZNYCH

6. KOMITET REGIONÓW UE

7. KONWENCJE O ROZWOJU REGIONALNYM I LOKALNYM

1. EUROPEJSKA KARTA SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO (LOKALNEGO)

2. EUROPEJSKA KARTA SAMORZĄDNOŚCI REGIONALNEJ

3. EUROPEJSKA KARTA REGIONALIZACJI

4. EUROPEJSKA KARTA REGIONÓW GRANICZNYCH I TRANSGRANICZNYCH

5. INICJATYWY WSPÓLNOTOWE

6. ART. 10 - tzw. ARTYKUŁ 10 REGULAMINU EFRR

7. POWSTANIE I FUNKCJONOWANIE EUROREGIONÓW W POLSCE

ZAKOŃCZENIE

BIBLIOGRAFIA

WSTĘP


Jednym z najbardziej charakterystycznych zjawisk w życiu społecznym i gospodarczym współczesnej Europy są procesy integracji oraz współpracy międzyregionalnej i transgranicznej. Współpraca ta stanowi istotną część składową procesu europejskiej integracji politycznej.
W Polsce na początku lat dziewięćdziesiątych procesy integracyjne toczyły się z różną intensywnością. W początkowej fazie notowano największe ożywienie kontaktów zagranicznych na granicy zachodniej, obecnie ożywienie to rozciągnęło się na pozostałe obszary. Kontakty, ze sporadycznych, przekształciły się w regularne. Na obszarach przygranicznych zaczęły powstawać stałe struktury, które zagwarantowały regularność współpracy, w nadziei ożywienia społecznego i gospodarczego regionu. Taką strukturą, która najpełniej i najszerzej wyzwoliła inicjatywy regionalne z partnerami zagranicznymi, okazał się euroregion.
Euroregiony to najbardziej zinstytucjonalizowana forma współpracy transgranicznej, będąca wynikiem porozumienia przygranicznych jednostek samorządu terytorialnego - lokalnych i regionalnych. Są one jednocześnie, jak wskazuje kilkudziesięcioletnia praktyka ich funkcjonowania w Europie Zachodniej, najbardziej autentyczną i efektywną formą przełamywania barier społecznych i gospodarczych. Euroregiony odegrały w UE bardzo dużą rolę w zacieśnianiu kontaktów pomiędzy krajami członkowskimi UE oraz w integracji z przyszłymi członkami Unii. Współdziałanie regionów przygranicznych wynika z potrzeby łagodzenia niekorzystnych skutków istnienia granic i chęci przeciwdziałania marginalizacji obszarów oddalonych od stolic państw. Powstawanie w powojennej Europie struktur współpracy transgranicznej, jakimi są euroregiony, wyniknęło z naturalnego dążenia społeczności lokalnych do nawiązywania kontaktów, wymiany dorobku kulturalnego między sąsiadami, do niwelowania różnic gospodarczych i przełamywania wzajemnych uprzedzeń.

Idea tworzenia euroregionów powstała w Europie Zachodniej po drugiej wojnie światowej jako sposób budowania nowego porządku gospodarczego i społecznego w Europie, a także jako metoda społeczno-gospodarczego ożywienia transgranicznego rozwoju obszarów. W Europie istnieje ponad 20 regionów transgranicznych. Wchodzą one w skład utworzonego w 1983 r. Zrzeszenia Regionów Europy. Euroregiony powołano, by polepszały koordynację współpracy transgranicznej krajów członkowskich, co powinno przyśpieszyć regionalny rozwój społeczno-gospodarczy, przyciągnąć inwestycje zagraniczne, wzmocnić specjalizację gospodarczą, rozszerzyć udział w międzynarodowym podziale i integracji pracy, poprawić obsługę tranzytową przewozów eksportowo-importowych. One współuczestniczą w wysiłkach Rady Europy i UE na rzecz rozwoju współpracy regionalnej i ogólnoeuropejskiej na zasadach pokojowych i dobrosąsiedzkich .

U podstaw organizowania euroregionów legły zasady obopólnej korzyści, równouprawnienia realizowane poprzez parytet, rotację i konsensus. Te zasady są fundamentem dla funkcjonowania euroregionów.

Euroregion stanowi regionalny międzypaństwowy twór działający na podstawach prawnych, w ramach którego odbywa się współpraca transgraniczna na poziomie jednostek administracyjno-terytorialnych położonych po obu stronach granic państwowych. Celem tworzenia regionu jest pobudzenie rozwoju społeczno - gospodarczego na terytoriach wchodzących w jego skład. Ważne znaczenie przy tworzeniu euroregionów ma ich sytuacja geopolityczna.

1 . Euroregion jako najwyższa forma organizacyjna WSPÓŁPRACY transgranicznej

Pojęcie Euroregionu wiązać należy ze zjawiskiem nawiązywania przez terytorialne korporacje samorządowe lub władze lokalne różnego rodzaju umów i porozumień odnoszących się do współpracy pomiędzy nimi o zasięgu przekraczającym granice jednego państwa (współpraca transgraniczna). Termin euroregion nie ma jednak charakteru oficjalnego w tym sensie, a więc nie występuje (w przeciwieństwie do pojęcia współpraca transgraniczna) w oficjalnych dokumentach Unii Europejskiej czy też w umowach międzypaństwowych odnoszących się do współpracy regionów przygranicznych. Jest to zatem określenie potoczne, aczkolwiek ugruntowane w literaturze przedmiotu. W trzydziestu pięciu funkcjonujących w Europie regionach transgranicznych tylko w pięciu przypadkach termin euroregion jest elementem oficjalnej ich nazwy)

Euroregion (pozostano przy tym terminie) nie stanowi jednej, transgranicznej administracyjnej całości. Nie powstają w jego ramach wspólne organy władzy czy administracji publicznej. Nie następuje cesja kompetencji jednostek samorządu czy władz lokalnych na rzecz wspólnych, euroregionalnych struktur czy organów. Z punktu widzenia prawa wewnętrznego zarówno pozycja jednostek lokalnych uczestniczących w tej czy innej formie współpracy przygranicznej, zakres ich kompetencji i autonomii wobec władz państwowych są takie same jak tych, które we współpracy tego typu udziału nie biorą. Nie ma mowy o wyłączeniu lub ograniczeniu suwerenności państwa wobec tej części jego terytorium, która weszła w skład euroregionu, ani też naruszeniu jego terytorialnej integralności. Współpracujące regiony nie przestają podlegać właściwemu dla nich prawu krajowemu. Odnosząca się do współpracy przygranicznej Europejska Konwencja Ramowa o Współpracy Transgranicznej między wspólnotami i władzami terytorialnymi z 21 maja 1980 r. (zwana dalej konwencją madrycką - podstawowy akt prawny w omawianym zakresie) jednoznacznie stanowi, że współpraca transgraniczna ograniczona jest ramami właściwości wspólnot i władz terytorialnych w sposób określony przez prawo wewnętrzne (art. 2). Dalej, w art. 3 postanawia się ponadto, że porozumienia i uzgodnienia (w tej mierze) zostaną zawarte z poszanowaniem przewidzianych przez prawo wewnętrzne właściwości każdej ze stron kontraktu w kwestii stosunków międzynarodowych i ogólnej polityki, jak również z poszanowaniem przepisów dotyczących kontroli i nadzoru, którym podlegają wspólnoty i władze terytorialne.

Euroregiony są w swej istocie strefami wielostronnej współpracy międzynarodowej obejmującej warunki handlu przygranicznego. W nich, na ogół, obowiązują krajowe regulacje dotyczące procesu tworzenia i funkcjonowania stref wolnego handlu.

We współczesnych warunkach euroregiony można podzielić na trzy kategorie. To te, które:

1. obejmują tereny przygraniczne krajów UE i posiadają wspólne problemy gospodarcze i administracyjne. Na przykład, sąsiadujące tereny Irlandii i Irlandii Północnej, Hiszpanii i Portugalii. Cechą charakterystyczną tych obszarów jest niski poziom PKB na jednego mieszkańca w porównaniu z innymi regionami UE, wysoki poziom bezrobocia;

2. łączą obszary państw UE, w których dominuje produkcja rolnicza. Klasycznym przykładem tej kategorii jest pogranicze francusko - hiszpańskie;

3. zostały utworzone na obszarze krajów nie wchodzących w skład UE.

1.1 Modelowe ujęcie euroregionu

W modelowym ujęciu euroregion realizuje swoje funkcje w sposób następujący. Dwa związki publicznoprawne (stowarzyszenia) posiadające odrębną, ocenianą z punktu widzenia odrębnych systemów prawnych osobowość prawną, powołują na mocy zawartej między sobą umowy wspólne organy stanowiące. W tejże umowie zobowiązują się do wzajemnego współdziałania w określonych sprawach. Organy stanowiące podejmują decyzje mające na celu realizację wynikających stąd wspólnych zadań. Decyzje te są wiążące dla podmiotów wchodzących w skład euroregionu w tym sensie, że niezastosowanie się do nich byłoby złamaniem wiążącej umowy. Decyzje te (np.: uchwały Rady Euroregionu) nie są wiążące dla mieszkańców obszarów tworzących euroregion. Realizacja decyzji natomiast następuje w wyniku podjęcia przez podmioty wchodzące w skład euroregionu działań w różnych formach, właściwych dla danych jednostek - w tym także przez stanowienie prawa miejscowego - zmierzających do osiągnięcia wyznaczonych przez nią celów. Zawsze jednak będą to działania mieszczące się w ramach ich kompetencji i właściwości wyznaczonych przez prawo krajowe. Wydaje się zatem, iż efektywna i odpowiednio zorganizowana współpraca transgraniczna możliwa będzie przede wszystkim tam, gdzie zakres samorządności jednostek terytorialnych jest w miarę zbliżony.

1.2 Podstawy funkcjonowania euroregionu

W celu zidentyfikowania istoty euroregionu, w szczególności w jego instytucjonalno-prawnym wymiarze, celowe będzie przybliżenie w pierwszej kolejności pojęcia współpracy transgranicznej, jako tego, które ma swoje normatywne umocowanie. Przywoływana już wyżej konwencja madrycka definiuje ją jako: (...) każde wspólnie podjęte działanie mające na celu unormowanie i dalszy rozwój sąsiedzkich kontaktów pomiędzy wspólnotami i władzami terytorialnymi dwóch lub większej liczby państw, jak również zawarcie porozumień i przyjęcie uzgodnień koniecznych do realizacji takich zamierzeń.

Definicja ta ujmuje zagadnienie bardzo szeroko, zaliczając do podmiotów współpracy zarówno "związki" samorządowe, jak i lokalne władze i organy administracji państwowej. Transgraniczne relacje między nimi mogą mieć z kolei bardzo różny charakter i stopień formalizacji: od nieformalnych, spontanicznych po zorganizowany. Te pierwsze określa się czasem jako pierwotne (primary), zorganizowane natomiast jako wtórne (secondary).

Zazwyczaj w literaturze przedmiotu pod pojęciem euroregionu rozumie się sformalizowaną strukturę współpracy pomiędzy regionalnymi lub lokalnymi podmiotami władzy, ewentualnie z udziałem partnerów gospodarczych i socjalnych. Typowy schemat organizacyjny przewiduje istnienie: zgromadzenia o charakterze quasi-parlamentarnym pochodzącego z wyboru, jako organu najwyższego (stanowiącego), zarządu, różnorodnych stałych tematycznych grup roboczych oraz sekretariatu transgranicznego. Pojęcie euroregionu, odwołując się do różnych form współpracy transgranicznej mającej na celu rozwiązywanie problemów pogranicza (jak turystyka, planowanie przestrzenne, ochrona środowiska itp.), nie jest z nią zatem tożsame. Współpraca transgraniczna nabiera cech euroregionu (bez względu na nazwę) z chwilą wprowadzenia stałych, instytucjonalnych form współpracy, które umożliwiają szeroki i prawnie uregulowany udział stron poprzez tworzone wspólnie organy i instytucje. Współpraca transgraniczna jest zatem pojęciem szerszym. Dla jej prowadzenia nie są konieczne wspólne struktury po obu stronach granicy. Pojęcie współpracy transgranicznej inkorporuje w sobie przede wszystkim element funkcjonalny; akcentuje się jej przedmiot i cele. Pojęcie euroregionu wprowadza natomiast dodatkowo element strukturalny, kierując uwagę na problem jej ram instytucjonalno-prawnych.

Udział w euroregionach stwarza warunki do spełnienia takich zadań, jak:

- przyspieszenie społeczno-gospodarczego rozwoju regionów na bazie regionalnej współpracy transgranicznej;

- przygotowanie kadr i infrastruktury w regionach i całym kraju do pogłębionej współpracy z UE, do przyspieszenia procesów integracji;

- realizacja potencjalnej specjalizacji eksportowej regionów;

- poprawienie zasad przepływu kapitału w regionach transgranicznych;

- rozwój infrastruktury transportowej i komunikacyjnej;

- opracowanie ogólnej strategii rozwoju regionalnego;

- współpraca w dziedzinie turystyki, rekreacji, ochrony środowiska.

Działalność euroregionów rozpatruje się jako jeden z elementów ogólnoeuropejskiego systemu priorytetów. Odpowiada ona zasadom współpracy, integracji państw poprzez integrację regionów. Dlatego Rada Europy uchwaliła dokumenty ważne dla szerokiej i kompleksowej współpracy regionalno - przygranicznej.

1. 3 HISTORIA POWSTAWANIA EUROREGIONÓW W EUROPIE:


Współpraca transgraniczna w Europie rozwija się od początku lat 50. Największe doświadczenie mają regiony położone wzdłuż granic Republiki Federalnej Niemiec i państw skandynawskich.

Pionierski charakter miały utworzone na początku lat 50. związki regionów granicznych, przede wszystkim z pogranicza norwesko-szwedzko-fińskiego, holendersko-niemieckiego oraz niemiecko-francuskiego. Doprowadziły one w 1958 r. do utworzenia pierwszej w Europie w pełni sformalizowanej struktury euroregionalnej: "Euroregio", na granicy niemiecko-holenderskiej.

Lata 70. i 80., to okres sprzyjający tworzeniu się Europie Zachodniej nowych form i porozumień transgranicznych. W niektórych krajach Europy Południowej i Południowo-Zachodniej (Grecja, Hiszpania i Portugalia), współpraca transgraniczna rozpoczęła się dopiero w latach 80., dzięki zmianom politycznym i członkostwu we Wspólnotach Europejskich.

W końcu lat 80. - w wyniku transformacji systemu politycznego i gospodarczego w krajach Europy środkowej i Wschodniej, zapoczątkowane przemianami ustrojowymi 1989 r. w Polsce - nastąpiło kolejne ożywienie współpracy ponad granicami.

Odzyskanie suwerenności politycznej, odrodzenie wolnego rynku, demokratyzacja państwa i budowa społeczeństwa obywatelskiego połączona z rozwojem samorządności lokalnej i rozwojem świadomości regionalnej w tych państwach, są głównymi czynnikami rozwoju współpracy w ramach euroregionów.

Euroregiony to pomost w procesie integracji europejskiej. Taką rolę odgrywały w Europie Zachodniej, Północnej i Południowej na przełomie lat 60. i 70. i tak jest od początku lat 90. wzdłuż granic krajów Europy Środkowej i Wschodniej, zwłaszcza na granicach między państwami członkowskimi UE i kandydującymi do Unii.

1.4 Struktury instytucjonalne i funkcje euroregionów

Merytoryczne i organizacyjne podstawy współpracy przygranicznej zostały określone przez Radę Europy w trakcie dziewięciu konferencji na temat regionów pogranicznych w latach 1972-1995. W efekcie doprowadziły one do powstania 21 maja 1980 r. przyjętej w Madrycie europejskiej konwencji ramowej o przygranicznej współpracy między związkami i władzami terytorialnymi, czyli tzw. konwencji madryckiej. Ma ona charakter otwarty, co umożliwia przy spełnieniu określonych warunków przystąpienie do porozumienia innych państw. W dokumencie tym stwierdza się, że strony konwencji (państwa) powinny popierać podporządkowane sobie jednostki terytorialne przy rozwijaniu współpracy przygranicznej z ich odpowiednikami w państwach sąsiednich. Jednocześnie dwukrotnie (art. 2 oraz art. 3, pkt 4) podkreśla się zasadę pierwszeństwa prawa kraju w stosunku do umów zawieranych między partnerami współpracy trans­granicznej. Załącznik do konwencji zawiera zestaw wzorcowych umów, porozumień i statutów określających różne formy współpracy regionów przygranicznych.

Obok konwencji madryckiej szczególnie ważną rolę w ramach europejskich standardów prawnych, stymulujących i ułatwiających współpracę przygraniczną na szczeblu samorządów lokalnych, odgrywa europejska karta samorządu terytorialnego, przyjęta 15 października 1985 r. w Strasburgu, obowiązująca od l września 1989 r. Karta ta jest zbiorem postanowień dotyczących statusu i rozwoju samorządności lokalnej. Państwo ratyfikujące kartę powinno respektować generalne zasady demokracji lokalnej, a tym samym prawo do zrzeszania się społeczności lokalnych w międzynarodowych związkach współpracy (art. 10, pkt l i 2).

Polska, która stała się członkiem Rady Europy 26 listopada 1991 r., oba te dokumenty podpisała i ratyfikowała w roku 1993. Wpływ tych ustaleń odnajduje się we wszystkich podpisanych przez rząd polski traktatach z krajami sąsiednimi. Pierwszy, znamienny pod tym względem, był traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 r. Konsekwencją nadania wysokiej rangi współpracy transgranicznej na szczeblu między­narodowym stało się powoływanie w celach roboczych i koordynacyjnych stałych, dwustronnych komisji ds. współpracy transgranicznej na wzór pierwszej Polsko-Niemieckiej Komisji Międzynarodowej ds. Współpracy Regionalnej i Przygranicznej (powstałej w kwietniu 1991 r.). Dotychczasowe funkcjonowanie tych komisji można ocenić pozytywnie, choć dały się zauważyć słabości wynikające z braku doświadczeń strony polskiej w tym działaniu.

Podpisane przez Polskę konwencje i traktaty stworzyły ramy prawne współpracy transgranicznej na szczeblu regionalnym i lokalnym. Wiele spraw w tej dziedzinie nie ma jeszcze stosownych uregulowań prawnych. Główne podmioty współpracy transgranicznej, czyli gminy i wojewodowie, nie mają jasno określonych uprawnień w tej dziedzinie. Niezależnie od koniecznego wzmocnienia pozycji wojewody w tym zakresie, istotne znaczenie miałoby nadanie większych uprawnień istniejącym i tworzącym się związkom gmin przygranicznych. W wypracowywaniu tej koncepcji istotną rolę w Polsce może odegrać Związek Polskich Gmin Zachodnich z siedzibą w Zielonej Górze.

Uczestnictwo gminy czy regionu w porozumieniu euroregionalnym jest całkowicie dobrowolne i oparte na zasadach wynikających z zatwier­dzonego statutu. Euroregion nie ma osobowości prawnej. Jego statut ma charakter wewnętrznego uzgodnienia reguł współpracy stron porozumienia transgranicznego, opartego na zasadach konwencji madryckiej oraz europejskiej karty samorządu terytorialnego, nie koliduje więc z kompeten­cjami państwa w zakresie kontaktów międzynarodowych. Jako instrumen­tarium wewnętrzne obowiązują regulaminy poszczególnych instytucji euroregionu. W euroregionach funkcjonujących na polskim pograniczu zgodność z wymogami prawa krajowego zapewniło nadanie euroregionom postaci stowarzyszeń komunalnych, których kompetencje i funkcje w przypadku strony polskiej zostały określone w przepisach zawartych w prawie o stowarzyszeniach (Dz.U. 1989, nr 20; Dz.U. 1990, nr 14). Strukturę organizacyjną euroregionu na przykładzie euroregionu „Nysa" ilustruje rys. 29.3. Przynależność do stowarzyszenia gmin jest powiązana z finansowaniem działalności euro­regionu na zasadzie rozdzielności budżetów każdej ze stron (narodowych) porozumienia.

Euroregiony nie są instytucjami zamkniętymi dla potencjalnych członków i jednoznacznie określonymi przestrzennie. W obecnych uwarun­kowaniach głównym i bezpośrednim powodem uczestnictwa polskich gmin w strukturach euroregionów są spodziewane korzyści ekonomiczne. Dopiero na drugim planie występują potrzeby nawiązywania i intensyfikacji współpracy kulturalnej, ekologicznej itd. Istotną zachętą do finansowanego z budżetu gmin członkostwa są zarówno oczekiwane środki zewnętrzne - ze specjalnych funduszy Unii Europejskiej (np. Interreg), jak i korzyści priorytetowego traktowania strefy przygranicznej przez państwo w postaci np. unormowań dla stref wolnocłowych, preferencji inwestycyjnych, podatkowych itd. Faktycznym weryfikatorem funkcjonowania euroregionów na przygranicznych obszarach Polski będzie więc prawdopodobnie skala korzyści. Dotychczas są one skromne, ale pamiętajmy, że oceny są wstępne i niepełne.

2. ZASADY POLITYKI REGIONALNEJ UE

Polityka regionalna Unii budowana jest w oparciu o pięć podstawowych zasad:

1. koncentracji - manifestuje się w wyborze pięciu wiodących celów i koncentracji ok. 70% funduszy na celu 1,

2. dodawalności środków - Komisja jedynie dodaje swoje środki do środków krajowych w ściśle określonej proporcji, działania UE nie powinny wypierać i zastępować działań na szczeblu krajowym i regionalnym, lecz je ubogacać i poszerzać (w praktyce prowadzi się weryfikacje tej zasady badając czy poziom krajowych wydatków publicznych na poszczególne cele po otrzymaniu wsparcia z UE),

3. subsydiarności - wszystkie działania powinny być podejmowane na możliwie najniższym szczeblu, który jest w stanie je realizować,

4. programowania - podstawą otrzymania wsparcia jest planowanie (plany i programy rozwojowe) w pewnym przyjętym przez Wspólnotę horyzoncie

5. partnerstwo - współpraca Komisji z władzami krajowymi, lokalnymi i regionalnymi oraz innymi kompetentnymi ciałami (partnerzy społeczni i gospodarczy),

oraz w oparciu o kilka innych nie wymienianych explicite w dokumentach UNII ale stosowanych w praktyce zasad takich jak:

• spójność - wewnętrzna spójność projektów i ich spójność z innymi działaniami na szczeblu regionu, kraju i UE,

• elastyczność - reagowanie na specyficzne wyzwania regionalne,

• koordynacja instytucjonalna - formalne procedury uzgodnień między siłami regionalnymi celem zdefiniowania i wcielania regionalnych strategii rozwoju,

• koordynacja pionowa i pozioma - wewnątrz regionu i na linii Komisja -kraj-region,

• ocena i monitoring,

• PPP - partnerstwo prywatno publiczne.

Z punktu widzenia roli samorządów lokalnych i regionalnych najważniejsze są subsydiarność, partnerstwo i programowanie.

3. Samorząd terytorialny w polityce regionalnej UE

W Unii Europejskiej systematycznie wzrasta ustrojowe znaczenie gmin i regionów. Z jednej strony wynika to ewolucji demokracji europejskiej, ale z drugiej strony procesy rosnącej konkurencji na polu jakości i technologii w dużej mierze zależą od innowacyjności jednostek, ale także od konkurencyjności gmin i regionów. Demokracja zatem służy nie tylko politycznej szczęśliwości społeczeństw, ale w znacznym stopniu przyczynia się do wyzwalania inicjatyw lokalnych i regionalnych, a co za tym idzie przyspieszeniu rozwoju intensywnego. Jest to filozofia, która współgra z postindustrialną (informatyczną) fazą rozwoju gospodarczego naszej cywilizacji. Zatem demokracja opierająca się na zasadach subsydiarności nie jest łaską rządzących, ale przyczynia się do stymulowania rozwoju.

Rośnie znaczenie regionów we współpracy międzynarodowej. Równocześnie wzrastają kompetencje regionu do decydowania o kierunkach rozwoju. Zmiany te wiążą się z ustaleniami traktatu w Maastricht, od którego przedstawiony model przejął nazwę. Zmniejszenie wpływów państwa narodowego na rzecz kooperacji regionalnej i współpracy regionów w ponadnarodowej płaszczyźnie staje się logicznym krokiem ku realizacji zasady subsydiarności.

Procesy te są wspomagane bardzo dużymi funduszami strukturalnymi, obejmującymi ok. 30% budżetu Unii Europejskiej, których głównym beneficjantem nie jest państwo, ale regiony.

Również w prawnych regulacjach regiony i gminy uzyskały ważne oparcie. Stworzyły je dwie fundamentalne konwencje obejmujące problemy europejskiego rozwoju lokalnego i regionalnego. Są to - Europejska Kartę Samorządu Terytorialnego i Europejska Kartę Samorządu Regionalnego.(1997) Wprawdzie powstały one pod auspicjami Rady Europy, to były inspirowane przez kraje UE i są całkowicie zbieżne z regulacjami traktatu zjednoczeniowego z 1992 r. Obie karty a także art. 3 traktatu UE stwierdzają, że zasada subsydiarności stanowi fundament równoprawności różnych szczebli władzy: lokalnej, regionalnej, krajowej, europejskiej.

4. INSTYTUCJE REPREZENTUJĄCE INTERESY REGIONÓW W RADZIE EUROPY I W UNII EUROPEJSKIEJ

Tabela 1 : Organizacje i uregulowania prawne w kwestii uczestnictwa władz regionów

Organizacje	Regulacje prawne
RADA EUROPY
Kongres Władz Lokalnych i Regionalnych Komitet Zarządzający Władz Lokalnych i Regionalnych Konferencja Ministrów Europejskich Odpowiedzialnych za Samorządy Lokalne	Europejska Karta Samorządu Lokalnego Europejska Konwencja Ramowa o współpracy transgranicznej (zwana Konwencją Madrycką) Europejska Karta Samorządności Regionalnej
UNIA EUROPEJSKA
Komitet Regionów	Traktat o Unii Europejskiej, art. 198a-198c Wspólnotowa Karta Regionalizacji
INNE
Bałtycka Konferencja Współpracy Subregionalnej Stowarzyszenie Europejskich Regionów Granicznych Rada Gmin i Regionów Europejskich Zgromadzenie Regionów Europy Zjednoczona Organizacja Miast Europejskie Stowarzyszenie Reprezentantów Gmin Górskich Międzynarodowa Unia Władz Lokalnych	Europejska Karta Regionów Granicznych i Transgranicznych


4.1 KONGRES WŁADZ LOKALNYCH I REGIONALNYCH (CLARE)

Powstanie

Pierwowzorem dla Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych była Europejska Konferencja Samorządu Lokalnego, która w 1961 r. stała się stałym organem doradczym Rady Ministrów Rady Europy. W 1994 r Konferencja przekształciła się w Kongres Władz Lokalnych i Regionalnych.

Cele

Główne cele, jakie stawia przed sobą Kongres to:

• popieranie politycznej, administracyjnej i finansowej autonomii władz lokalnych i regionalnych,

• zapewnienie aktywnego uczestnictwa struktur lokalnych i regionalnych w kształtowaniu jedności europejskiej,

• ułatwienie reprezentantom regionów uczestnictwa w kształtowaniu polityk europejskich w ramach Rady Europy,

• wspomaganie nowych demokracji w ustanawianiu efektywnych władz lokalnych,

• stymulowanie współpracy międzyregionalnej i transgranicznej,

• rozwijanie inicjatyw przybliżających obywatelom demokracje lokalną i regionalną,

• ułatwianie integracji społecznej imigrantom i innym grupom upośledzonym.

Struktury

Członkami Kongresu jest 572 reprezentantów struktur lokalnych i regionalnych z 39 krajów należących do Rady Europy. Kongres składa się z dwóch izb: Izby Władz Lokalnych i Izby Regionów. Kongres jest organem reprezentacji władz lokalnych i regionalnych i jest organem doradczym i opiniodawczym Rady Europy. Poza narodowymi delegacjami państw należących do Rady Europy istnieje także status obserwatora, który posiadają inne organizacje europejskie zajmujące się problemami regionalnymi.

Działania i środki

Podstawowe środki, za pomocą których Kongres realizuje swoje zadania to: kierowanie zaleceń do Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy i kierowanie bezpośrednich rezolucji do władz lokalnych i regionalnych Europy. Spore znaczenie ma współpraca z innymi organizacjami władz lokalnych i działalność polityczna, publicystyczna i edukacyjna Kongresu.

Najbardziej widocznymi efektami działalności Kongresu (poprzednio Konferencji) jest opracowanie szeregu dokumentów przyjętych następnie w formie konwencji państw Rady Europy; są to: Europejska Ramowa Konwencja o Współpracy Transgranicznej, Europejska Karta Języków Regionalnych i Mniejszościowych oraz Europejska Karta Samorządu Lokalnego. Obecnie trwają zaawansowane prace dotyczące założeń Europejskiej Karty Samorządności Regionalnej.

Znaczenie

Kongres stał się w rzeczywistości "trzecim filarem" Rady Europy.

Kongres promuje koncepcję regionu, w którym władze lokalne i regionalne powinny mieć uprawnienia w ramach odpowiedniego ustawodawstwa krajowego do zarządzania własnymi sprawami (zasada subsydiarności). W tym zakresie Kongres wywierał także pewien wpływ na rozwój sytuacji w nowych krajach członkowskich z Europy Centralnej i Wschodniej oraz tych, które oczekują na członkostwo w Radzie.

4.2 KOMITET ZARZĄDZAJĄCY WŁADZ LOKALNYCH I REGIONALNYCH (CEMR)

Powstanie, cele i członkowie

W przeciwieństwie do Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych, Komitet Zarządzający jest forum współpracy przedstawicieli rządów. Składa się on z przedstawicieli ministerstw, które sprawują pieczę nad samorządami lokalnymi. Komitet daje rządom możliwość wymiany doświadczeń i omawiania aktualnych problemów między rządem centralnym a społecznościami lokalnymi i regionalnymi. Także w tej strukturze uznaje się jako podstawę ścisłe przestrzeganie zasady autonomii lokalnej i zasady subsydiarności.

Struktury

Komitetem kieruje Biuro Komitetu składające się z przewodniczącego, zastępcy i trzech członków. Kadencja przewodniczącego trwa rok, a członków biura - dwa lata. Wszyscy mogą być wybrani na drugą kadencję.

Działania

Praca merytoryczna odbywa się zazwyczaj w grupach roboczych wyznaczonych przez Komitet. W skład grup wchodzą zwykle specjaliści z różnych dziedzin. Częstą metodą zdobywania danych i informacji merytorycznych są ankiety otrzymywane od poszczególnych państw.

Działalność Komitetu jest uzupełnieniem pracy nad rozwojem samorządności lokalnej w Europie w ramach struktur Rady Europy. Zgodnie z zasadą subsydiarności główny ciężar rozwijania tej współpracy wzięły na siebie samorządy w ramach Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych, Komitet Zarządzający jest natomiast próbą spojrzenia na te same problemy i szukania dróg ich rozwiązania od "drugiej strony", czyli przez władze centralne.

4.3 KONFERENCJA MINISTRÓW EUROPEJSKICH ODPOWIEDZIALNYCH ZA SAMORZĄDY LOKALNE

Pod auspicjami Rady Europy odbywają się regularnie konferencje ministrów odpowiedzialnych za samorządy lokalne. Zasadniczo koszty tych konferencji ponosi państwo zapraszające, jednak niektóre koszty przejmuje Rada Europy, bowiem w jej działalności przewidziane są konferencje ministrów odpowiedzialnych za określone resorty.

Konferencje organizowane są co dwa lata. Spotkania te mają zapoznać ministrów z problemami samorządowymi w poszczególnych państwach, stwarzać platformę wymiany doświadczeń i podejmować istotne w danym czasie problemy samorządowe. Konferencje mają także dać ministrom ogólny obraz współpracy międzynarodowej regionów i rozpoznać sieć powiązań powstających wskutek takiej współpracy.

4.4 ZGROMADZENIE REGIONÓW EUROPY (ARE)

Zgromadzenie Regionów Europy (ARE) powstało w 1985 r. w wyniku doświadczeń współpracy międzyregionalnej 9 organizacji międzynarodowych i 47 regionów. Zgromadzenie skupia obecnie 300 regionów z 23 krajów europejskich.

Cele

ARE realizuje trzy zasadnicze cele: wzmocnienie oddziaływania regionów na instytucje europejskie, promocję współpracy pomiędzy regionami, promowanie idei regionalizmu i federalizmu w Europie.

Struktury

ARE posiada 3 główne organy: Zgromadzenie Ogólne, Biuro i Prezydium. Ciało doradcze stanowi 6 komitetów, które przygotowują decyzje polityczne Biura i Zgromadzenia Ogólnego. Obsługę administracyjną prowadzi Sekretariat.

Członkostwo

Członkami ARE mogą być regiony z demokratycznych państw europejskich. Region jest rozumiany jako forma samorządu terytorialnego działającego bezpośrednio poniżej poziomu rządu centralnego, posiadająca władzę polityczną pochodzącą z wyborów.

Działalność

ARE bierze obecnie udział w pięciu programach: Centurio, Eurodyssey, ECOS-Ouverture, PACTE, East-West Committee. (Spis programów znajduje się w osobnej części dotyczącej programów).

4.5 STOWARZYSZENIE EUROPEJSKICH REGIONÓW GRANICZNYCH (SERG)

Powstanie, status prawny i członkowie

Stowarzyszenie Europejskich Regionów Granicznych (SERG) założone zostało 18 lipca 1971 r. na zamku w Anholt w powiecie Borken w Niemczech na obszarze dzisiejszego Euregio. Jest stowarzyszeniem zarejestrowanym. Członkowie tego stowarzyszenia obowiązani są do uiszczania składek. Dodatkowe środki finansowe stowarzyszenie otrzymuje od rządów państw oraz od Komisji Europejskiej w ramach projektu Lace. Członkami stowarzyszenia są regiony ukształtowane w poszczególnych państwach oraz euroregiony jako osobne jednostki już tworzące struktury współpracy transgranicznej.

Cele

Statutowe cele Stowarzyszenia Europejskich Regionów Granicznych to: wskazywanie problemów, szans i zadań dotyczących współpracy transgranicznej regionów, promowanie ogólnych interesów regionów wobec narodowych i międzynarodowych parlamentów, organów władz, inicjowanie i koordynowanie współpracy transgranicznej na terenie Europy, wymiana doświadczeń i informacji w celu ukształtowania obrazu wspólnych interesów.

Struktury

Organami SERG są: Walne Zebranie, Prezydium, Sekretarz Generalny.

Działania i znaczenie

Podstawowymi osiągnięciami SERG było zainicjowanie regularnych Konferencji Europejskich Regionów Granicznych pod auspicjami Rady Europy i wydanie w 1981 r., poprawionej w 1995 r. Europejskiej Karty Regionów Granicznych i Transgranicznych. SERG prowadzi intensywną pracę mającą na celu koordynację współpracy i rozwoju regionów nadgranicznych. Organizacja próbuje także promować jednolite standardy tej współpracy i inicjować wymianę doświadczeń regionów w zakresie współpracy.

4.6 KOMITET REGIONÓW UE

Powstanie, członkowie

Komitet Regionów jest organem doradczym Rady Europy i Komisji Europejskiej. Powstał na mocy traktatu z Maastricht (art. 198 a-c) w 1994 r. Komitet składa się z reprezentantów organów lokalnych i regionalnych liczących 220 członków z 15 państw członkowskich. Tak więc dwie funkcje - przedstawicielska i doradcza tworzą określoną traktatem strukturę kompetencyjna Komitetu.

Funkcje

Realizując funkcję opiniodawczą KR, Rada lub Komisja konsultują się z Komitetem fakultatywnie lub obligatoryjnie, o ile tak stanowi Traktat. W pozostałych przypadkach, jeżeli Komisja lub Rada uznaje to za stosowne. Komitet może wyrażać opinie z własnej inicjatywy. Współpracując z Komitetem Ekonomiczno-Społecznym w procedurze konsultacyjnej, KR może wyrażać swoją opinię w sprawach dotyczących szczególnych interesów regionalnych. Zarówno Rada jak i Komisja muszą konsultować się z Komitetem w następujących sprawach: edukacji, kultury, ochrony zdrowia, sieci transeuropejskich, spójności społecznej i ekonomicznej.

Struktura

Członków Komitetu i ich zastępców mianuje Rada na wniosek odpowiednich państw członkowskich na okres czterech lat. Członkowie są całkowicie niezależni w wykonywaniu swoich obowiązków, nie wiążą ich instrukcje ciał, które reprezentują. W skład Komitetu wchodzi osiem komisji prowadzących pracę merytoryczną. Strukturę administracyjną Komitetu tworzy Sekretariat Generalny podzielony na 5 dyrekcji.

Znaczenie

Instytucjonalizacja wpływu struktur lokalnych na działania Wspólnot jest sporym sukcesem, wciąż jednak Komitet zależny jest od władz państwowych, które mianują jego delegatów. Władze państwowe decydują także o tym, co rozumieć należy przez region. Jeżeli jednak żądania Komitetu przyznania mu szerszego wpływu na sprawy europejskie zakończą się sukcesem (w pewnym okresie oczywiście), spodziewać się należy, że będzie to kolejnym bodźcem dla państw członkowskich, które nie posiadają zdefiniowanych struktur regionalnych, aby rozwijać samorządność regionalną i zabezpieczyć własne interesy narodowe.

4.7 KONWENCJE O ROZWOJU REGIONALNYM I LOKALNYM

4.7.1 EUROPEJSKA KARTA SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO (LOKALNEGO)

Idea autonomii lokalnej włączona została do prawa międzynarodowego dzięki Europejskiej Karcie Samorządu Terytorialnego podpisanej 15 października 1985 r. przez Komitet Ministrów Rady Europy.

Definiując samorząd lokalny (art. 3) Karta stwierdza że jest to zdolność władz lokalnych, wybranych demokratycznie przez społeczność lokalną, do kształtowania i zarządzania znaczącą częścią spraw publicznych w interesie społeczności lokalnych. Karta zaznacza, że prawa i obowiązki władz samorządowych powinny być określone ustawami przyjętymi przez parlament, a najlepiej zapisane w konstytucji.

Określając prawa władz lokalnych Karta wskazuje na:

• pełną swobodę działania w zakresie określonym ustawą, we wszystkich dotyczących ich sprawach, gdyż one mają najbliższy kontakt ze społecznością lokalną,

• możliwość realizacji zadań powierzonych im przez władze wyższego rzędu, a odnoszące się do spraw lokalnych,

• konieczność podejmowania decyzji w sprawach, które bezpośrednio dotyczą władz samorządowych, lecz leżą poza ich kompetencjami, z udziałem odpowiednich władz lub po konsultacji z nimi.

Karta jest w zasadzie umową międzynarodową, wiążące te państwa, które ją podpisały i ratyfikowały. Elastyczność postanowień kart ma zapewnić możliwość ich stosowania państwom o różnej specyfice systemów prawnych i administracyjnych. Państwa są zobowiązane do przestrzegania pewnego minimum wymagań. Do 1996 r. Kartę ratyfikowało dwadzieścia jeden spośród trzydziestu dziewięciu państw członkowskich Rady Europy, w tym również Polska jest jej sygnatariuszem. Polska ustawa o samorządzie terytorialnym jest zgodna z postanowieniami Karty. Przed wydaniem treść ustawy była konsultowana w organach Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych. Niestety, jednym z zastrzeżeń, które można wysunąć wobec polskiej ustawy po analizie postanowień Karty, jest właśnie brak odpowiednich kompetencji organów samorządu lokalnego do prowadzenia międzynarodowej współpracy regionalnej.

4.7.2 EUROPEJSKA KARTA SAMORZĄDNOŚCI REGIONALNEJ

Europejska Karta Samorządności Regionalnej została przyjęta przez IV sesję Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych, która odbyła się 3-5 czerwca 1997 roku w Strasburgu. Jej zapisy są odpowiednikiem uprawnień, jakie proponuje Europejska Karta Samorządu Lokalnego na poziomie regionu. Karta we wstępie określa region jako składnik państwa odzwierciedlający europejskie zróżnicowanie i przyczyniający się do wzbogacenia jego kultury. Preambuła wskazuje region jako drogę do realizacji zasad demokracji, decentralizacji władzy i subsydiarności, które są w Europie wartościami powszechnie uznawanymi.

Szczegółowe postanowienia Karty wskazują region jako podmiot prowadzący własną politykę i szeroko zakrojoną współpracę międzynarodową, włącznie z własnymi przedstawicielstwami za granicą. Region powinien wiec posiadać sądownie chronioną niezależność, mieć zapewnione odpowiednie środki finansowe, dysponować własnym majątkiem, a wszystkie decyzje, które go dotyczą, powinny być załatwiane na poziomie władz regionalnych lub w porozumieniu z nimi. Organy regionu powinny pochodzić z wyborów powszechnych i być rozdzielone na władzę "parlamentarną" - ustawodawczą, kontrolną oraz władzę wykonawczą. Szczególnym uprawnieniem regionów byłaby więc możliwość wprowadzania własnego, niezależnego ustawodawstwa, którego ramy byłyby ściśle zakreślone w ustawach. Proponując tak poważną autonomię regionów, Karta zawiera gotowy katalog zastrzeżeń, jakie mogą wnosić państwa przy ewentualnej ratyfikacji Karty. Ma to zagwarantować odpowiednią elastyczność konwencji.

4.7.3 EUROPEJSKA KARTA REGIONALIZACJI

Europejska Karta Regionalizacji jest rezolucją Parlamentu Europejskiego skierowaną do państw członkowskich. Rezolucja miała zwrócić uwagę rządów na problem tworzenia i rozwoju idei regionów i zainicjować nowe rozwiązania prawne. Rezolucja nie miała charakteru prawnego, ale jako deklaracja intencji posiadała raczej charakter polityczny.

W pierwszym rzędzie definiowane jest pojęcie regionu jako obszaru ukonstytuowanego przez jasno odcinającą się jednostkę terytorium, którego ludność posiada pewne cechy wspólne, pragnie zabezpieczyć wynikającą z tego tożsamość i rozwijać ją, mając na celu stymulowanie postępów w dziedzinie społecznej, ekonomicznej i kulturalnej. Przez cechy wspólne definicja rozumie język, kulturę, tradycję historyczną i interesy związane z gospodarką i transportem.

Karta wzywa państwa członkowskie Wspólnot Europejskich do ustanowienia struktur instytucjonalnych dla terenów zdefiniowanych jako regiony, w ramach oczywiście swojego porządku prawnego. Regiony powinny posiadać pełną osobowość prawną i autonomię finansową. Powinny być zapewnione odpowiednie źródła finansowania dla właściwego i niezależnego sprawowania władzy. Karta apeluje, aby były zapewnione odpowiednie fundusze rozwoju dla regionów uboższych.

4.7.4 EUROPEJSKA KARTA REGIONÓW GRANICZNYCH I TRANSGRANICZNYCH

Europejska Karta Regionów Granicznych i Transgranicznych jest próbą podsumowania doświadczeń działalności Stowarzyszenia Europejskich Regionów Granicznych i wiedzy na temat tej współpracy, jaka nagromadziła się podczas wymiany doświadczeń na forum SERG. Karta zawiera syntezę dotychczasowych europejskich dążeń i możliwych kierunków wspólnego działania i rozwoju w regionach granicznych. Karta także zawiera postulaty określające, jak budować podstawy wzajemnego zaufania i współpracy między najbliższymi sąsiadami.

Karta wskazuje 5 głównych grup celów, które powinny przyświecać rozwojowi regionów granicznych i ich współpracy, są to:

• zmiana charakteru granicy, przezwyciężenie krępujących do tej pory uregulowań państwowych dotyczących sztywności, nieprzenikalności granic,

• umacnianie stosunków gospodarczych i społeczno-kuturalnych,

• uczynienie ze zdecentralizowanych regionów siły napędowej współpracy nadgranicznej,

• ujednolicenie zagospodarowania przestrzennego i planowania przestrzennego w skali Europy,

• niwelowanie gospodarczych i infrastrukturalnych przeszkód i dysproporcji.

Jako instrumenty realizacji wskazanych powyżej celów Karta wylicza 6 grup przedsięwzięć. Należą do nich:

1. Intensyfikacja trwałego transgranicznego zagospodarowania przestrzennego i wspólnej polityki regionalnej.

2. Rozbudowa wspólnej infrastruktury.

3. Doskonalenie transgranicznej ochrony środowiska.

4. Rozwiązanie problemów przygranicznego ruchu osobowego, czyli podjęcie próby jak największego zliberalizowania przepływu osób przez granicę, szczególnie w małym ruchu granicznym.

5. Wspieranie transgranicznej współpracy kulturalnej.

6. Rozwinięcie dostępnych środków organizacyjnych i prawnych. Środkiem prawnym byłaby tu pełna implementacja konwencji madryckiej wraz z protokołem dodatkowym.

Karta jest w zasadzie tylko międzynarodową deklaracją współpracy i zbiorem doświadczeń działalności SERG. Nie ma mocy obowiązującej, takiej jak konwencje międzynarodowe, jest raczej przykładem "miękkiego" prawa międzynarodowego. Znaczenie karty dla rozwoju regionów granicznych i transgranicznych, szczególnie nowo rodzących się w Europie Centralnej i Wschodniej, trudno przecenić. Przy korektach związanych ze specyfiką regionu jest ona jakby receptą na sukces wystawioną po latach doświadczeń demokracji europejskich.

“Granice są “bliznami historii”. Współpraca transgraniczna pomaga w łagodzeniu niekorzystnych skutków istnienia owych granic, a także w przezwyciężaniu skutków położenia terenów przygranicznych na narodowych obrzeżach państw oraz służy poprawie warunków życiowych osiadłej tam ludności. Współpraca ta obejmować powinna wszystkie dziedziny życia kulturalnego, społecznego i gospodarczego, a także rozwoju związanej z nimi infrastruktury (...) Współpraca instytucji publiczno-prawnych poniżej szczebla ogólnopaństwowego oraz pomiędzy różnymi grupami ludności prowadzona ponad wytyczonymi granicami państw wspiera pokój, wolność, bezpieczeństwo i przestrzeganie praw człowieka oraz ochronę mniejszości etnicznych i narodowych. Regiony graniczne i transgraniczne stają się tym samym częściami składowymi i pomostami w procesie jednoczenia się Europy, służąc współżyciu europejskich społeczeństw i grup mniejszościowych” - czytamy w Europejskiej Karcie Regionów Granicznych i Transgranicznych Rady Europy.

5. INICJATYWY WSPÓLNOTOWE

Inicjatywa Wspólnotowa jest mechanizmem finansowym powołanym z inicjatywy Unii Europejskiej, mającym na celu reagowanie na powtarzające się konkretne problemy związane z procesem rozwoju. Państwa członkowskie szkicują programy Inicjatywy Wspólnotowej w celu opracowania interesujących wzorcowych i przenośnych rozwiązań na całym obszarze Unii Europejskiej.

Programy zainicjowane przez Unię Europejską obejmują 14 odrębnych tematycznie działań:

• INTERREG II: współpraca transgraniczna (część A), sieci energetyczne (część B), współpraca w zakresie planowania regionalnego, a szczególnie kierowania zaopatrzeniem w wodę (część C);

• Leader II: rozwój obszarów wiejskich;

• Regis II: integracja regionów najbardziej odległych;

• Urban: regeneracja obszarów dotkniętych kryzysem w średnich i dużych miastach;

• Employment: NOW (stworzenie kobietom i mężczyznom równych szans na rynku pracy oraz dostępu do zawodów przyszłościowych i stanowisk kierowniczych); Horizon (polepszenie perspektyw zatrudniania osób niepełnosprawnych); Youthstart (integracja rynku pracy młodzieży poniżej dwudziestego roku życia - szczególnie młodzieży nie posiadającej podstawowych kwalifikacji lub młodzieży, która nie odbyła żadnych szkoleń zawodowych); Integra (integracja osób zagrożonych wykluczeniem ze społeczeństwa oraz podjęcie środków przeciwdziałających rasizmowi i ksenofobii);

• Adapt: adaptacja siły roboczej do mutacji przemysłu;

• Rechar II: rekonwersja górnictwa węgla;

• Resider II: rekonwersja hutnictwa;

• Konver: dywersyfikacja gospodarcza regionów w znacznym stopniu uzależnionych od sektora obrony;

• Retex: dywersyfikacja gospodarcza na obszarach w znacznym stopniu uzależnionych od przemysłu tekstylno-odzieżowego;

• Textile and clothing in Portugal: modernizacja przemysłu tekstylno-odzieżowego Portugalii;

• SME: wzmocnienie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw;

• Pesca: dywersyfikacja gospodarcza na obszarach znacznie uzależnionych od sektora rybołówstwa;

• Peace: wsparcie procesu pokojowo-pojednawczego w Irlandii Północnej.

Cztery pierwsze inicjatywy mają wybitnie charakter regionalny.

Rola władz regionalnych i lokalnych w ramach inicjatyw wspólnotowych jest nieco mniejsza niżeli w przypadku ART. 10 ERDF. Tym niemniej jest ona znacząca. Najczęściej (jak ma to miejsce w przypadku INTERREGU II C i II A) programy operacyjne opracowuje rząd centralny i uzgadnia je z regionami czy władzami lokalnymi a następnie uzyskuje akceptacje Komisji Europejskiej. W następnej fazie dominująca role odgrywać już mogą władze regionalne i lokalne. To one najczęściej opracowują i zgłaszają projekty finansowane w ramach tych inicjatyw. Przykładowo w Bałtyckim INTERREGU II C ani jeden projekt jak na razie nie został zgłoszony przez szczebel centralny. Tylko w niektórych projektach władze rządowe występują jako współpartner Kilka projektów zgłosiły także NGOsy szczebla centralnego. Komisja i reprezentanci władz krajowych ograniczą się najczęściej do akceptowania projektów zapewniając sobie dominacje w komitetach sterujących inicjatyw wspólnotowych. W gremiach tych zasiadają jednak zwykle również przedstawiciele władz lokalnych i regionalnych.

Tabela 2. Inicjatywy wspólnotowe.

Nazwa programu		Przedmiot	Budżet w milionach ECU (1994-99)
INTERREG		Współpraca transgraniczna	3315
REGIS		Integracja odległych regionów	600
RECHAR		Rekonwersja górnictwa węgla	400
RESIDER		Rekonwersja hutnictwa	500
KONVER		Rekonwersja rzemysłu zbrojeniowego	500
RETEX		Rekonwersja przemysłu tekstylnego	500
SME		Pomoc dla małych i średnich przedsiębiorstw	1000
URBAN		Polityka miejska	600
LEADER		Rozwój obszarów wiejskich	1500
EMPLOYMENT (YOUTHSTART, NOW, HORIZON)		Zatrudnienie	1400
ADAPT		Adaptacja siły roboczej do przemian gospodarczych lub technologicznych	1400
PESCA		Rybołówstwo	250

Programy wspierające doskonalenie demokracji, spójności, kształcenia i oświaty w części udostępnione Polsce

6. ART. 10 - tzw. artykuł 10 Regulaminu EFRR - (1% budżetu UE na operacje strukturalne)

Jak to zostało wskazane wcześniej w polityce regionalnej Unii pośrednikiem pomiędzy Komisją a władzami lokalnymi i regionalnymi jest zwykle rząd centralny. Owe pośrednictwo nie zawsze jest uznawane za pożądane i konieczne, stąd dążenie Komisji Europejskiej do stworzenia bezpośrednich instrumentów wspierania działań lokalnych i regionalnych. Szansę taką stwarza Artykuł 10 Regulaminu Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Artykuł ten w obowiązującym obecnie kształcie umożliwia Komisji wydatkowanie rokrocznie 1% budżetu Funduszu Rozwoju Regionalnego na finansowanie projektów innowacyjnych w tym proponowanych bezpośrednio przez samorządy lokalne. Zgodnie z tymi ustaleniami Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego finansuje akcje innowacyjne służące poszukiwaniu nowych sposobów wspierania współpracy oraz wymiany doświadczeń między aktorami rozwoju lokalnego i regionalnego.

Budżet objęty Art. 10 na okres 1995-99 wynosi w przybliżeniu 400 mln ECU. Przeznaczony jest na akcje skoncentrowane wokół następujących czterech zagadnień:

1. Innowacja rozwoju lokalnego i regionalnego (90 mln ECU).

2. Wewnątrzregionalna współpraca w ramach Unii Europejskiej (180 mln ECU).

3. Planowanie przestrzenne (TERRA - 45 mln ECU).

4. Polityka miejska (80 mln ECU).

Dzięki Artykułowi 10 powstały nowe programy takie jak Recite, Ecos/Overture. Ponadto oprócz tych zakrojonych na dużą skale programów Komisja przeznaczyła część funduszy na wspieranie mniejszych przedsięwzięć takich jak Atlantis, czy współfinansowanie konferencji i seminariów. Z innych źródeł uzyskały wsparcie takie inicjatywy stymulujące współpracę regionalną jak Europartenariat (nawiązywanie kontaktów przez małe firmy ze słabiej rozwiniętych regionów z partnerami z innych regionów EU), czy Directoria (spotkania władz regionalnych i lokalnych Europy).

Działania Komisji Europejskiej podejmowane w ramach miały i mają charakter nowatorski, wspierają działania i projekty, które dotychczas nie mogły znaleźć swojego miejsca w ramach Funduszy Strukturalnych. Ich głównym wyznacznikiem była oddolność, interaktywność, poziomy charakter nawiązywanych kontaktów, odwoływanie się do wewnętrznych (wewnątrz regionów) i specyficznych potencjałów rozwojowych. Zmierzały one do promowania rozwoju i spójności (kohezji) poprzez współpracę regionalną i lokalną ponad granicami.

Ocena działań podjętych w ramach Artykułu 10 jest niezwykle trudna i złożona, gdyż musi ona łączyć zarówno aspekt ilościowy jak i jakościowy, nierzadko koncentrując się nie tyle na efektach, co na samym procesie. Generalnie jednak ocena ta zdaniem Komisji jest pozytywna.

Jako sukces polityczny wymienia się aktywizację władz regionalnych i ich pełniejsze włączenie się w Europejskie procesy decyzyjne i w tworzenie polityki paneuropejskiej Na scenie politycznej starego kontynentu pojawił się silny aktor w postaci władz regionalnych. Równie pozytywnie oceniane jest wzmocnienie dialogu między regionami oraz między regionami a władzami centralnymi. W dużej mierze jest to zasługa powyższych programów. Nastąpiła także krystalizacja elit regionalnych i lokalnych, ich wzajemne powiązanie i sprzężenie. Pojawiła się wiedza jak rozwiązywać problemy regionalne "podpatrując' innych i jak współpracować w celu rozwiązywania problemów takiej kooperacji wymagających. Wzmocnione została także zasada subsydiarności wynikająca ze wzmocnienia władz lokalnych i regionalnych, którym współpraca regionalna umożliwiła poszerzenie zakresu obsługi lokalnych i regionalnych społeczności. Komisja również sądzi, iż wzmocnione zostało wśród elit regionalnych poczucie "europejskości", a przynajmniej nastąpił wzrost świadomości co do roli i sensu poszczególnych programów i inicjatyw unijnych. Ponadto zdaniem Komisji władze regionalne, w większym stopniu zaczęły utożsamiać się z problemami i sukcesami rozwojowymi Unii jako całości.

Ocena ekonomicznych efektów omawianych programów nie jest jednak już tak jednoznaczna. Komisja uznaje, iż działania podejmowane w ramach Artykułu 10 przyczyniły się do wzmocnienia ekonomicznej i społecznej spójności (kohezji) w Unii. Faktem jest, iż przedmiotowe programy stworzyły nową wartość w postaci polepszenia efektywności dział ani władz lokalnych wynikającej z wymiany informacji, wiedzy i doświadczeń. Powstały również organizacje i środowiska, które tak uzyskana wiedzę nadal rozpowszechniają nawet po ustaniu wsparcia ze źródeł UE. Oznacza to rozwój potencjałów endogenicznych regionów i ukształtowanie regionalnych biegunów i mechanizmów wzrostu i rozwoju. Wątpliwości dotyczą jednak trwałości i zakresu owych pozytywnych procesów. Przykładem mogą być obiekcje Komitetu Regionów, który pyta czy zaproponowane programy stanowią najbardziej efektywne wykorzystanie ograniczonych zasobów.

Do głównych minusów omawianych programów Komisja zaliczyła: nietrwałość współpracy nawiązanej dzięki funduszom pomocowym i wygasającej wraz z ustaniem zasilania z Unii, zbytnie rozpraszanie się na wielu różnorodnych projektach trudnych do oceny ze względu na ich jakościowy charakter, brak istotnych praktycznych różnic między Pacte i Recite, zbyt słabe zaangażowanie sektora prywatnego (brak PPP) w przeprowadzane projekty. Za negatyw uznano także słaby przepływ informacji o osiągnięciach i doświadczeniach zdobywanych przez różne regiony w ramach tych projektów, a także kwestie techniczne związane z zarządzaniem poszczególnymi programami. Szwankowała również koordynacja. Co prowadziło do pokrywania się działań władz regionalnych (korzystających ze wsparcia Unii) i władz szczebla krajowego. Istotnym ograniczenie stanowiła polityczna niestabilność (np. wycofywanie się regionów włoskich ze współpracy z przyczyn politycznych), czy różnice w potencjale i kompetencjach władz regionalnych różnych krajów. Niektórzy obserwatorzy niepokoją się także nierównomiernym rozkładem przestrzennym aktywności regionalnej w Europie. Powstaje wątpliwość, czy programy Unii nie wspierają jedynie tych najbardziej aktywnych pozostawiając na boku najbardziej potrzebujących. Zwraca się także uwagę na potrzebę szkolenia władz regionalnych, tak by mogły one w pełni korzystać z dobrodziejstw wsparcia z funduszy Unii jednocześnie unikając niebezpieczeństw wynikających ze złego planowania i niewłaściwego zarządzania projektami.

Reasumując można sądzić iż omawiane programy doprowadziły do wzrostu intensywności współpracy regionalnej w Unii. Nie da się jednak ustalić skali korzyści płynących z tej współpracy dla regionów. Trudno powiedzieć na ile korzyści te przekroczyły skalę transferu środków z budżetu Unii , na ile współpraca ta, zgodnie z intencjami projektodawców, przynosi trwałe efekty w postaci intensyfikacji rozwoju zaangażowanych regionów wynikającego z mobilizowania wewnętrznych potencjałów rozwojowych.

7. POWSTANIE I FUNKCJONOWANIE EUROREGIONÓW W POLSCE

Mimo wielu wcześniejszych inicjatyw dotyczących współpracy regionów przygranicznych - np. w zakresie tzw. małego ruchu turystycznego, przygranicznej wymiany handlowej, transferu siły roboczej, kooperacji przemysłowej a także prób zagospodarowania Odry - w Polsce trwałych wzrost możliwości współpracy transgranicznej obserwuje się od początku lat dziewięćdziesiątych, co ściśle wiąże się z transformacją ustrojową. W sferze praktycznej przejawia się to utworzeniem i funkcjonowaniem na granicach Polski 15 euroregionów. Szczególne znaczenie dla powstających na granicy niemiecko-polskiej, a także polsko- czeskiej euroregionów miało powołanie w 1991 roku pierwszego na granicach Polski i w Europie Środkowej i Wschodniej Euroregionu "Nysa". W latach 1991 - 1993 wypracował on w układzie trójstronnym pierwsze doświadczenia w tworzeniu podstaw instytucjonalnych współpracy transgranicznej. Euroregion "Nysa", podobnie jak pozostałe 3 euroregiony na pograniczu zachodnim ("Pomerania", "Pro Europa Viadrina", i "Sprewa-Nysa-Bóbr"), ma modelowe znaczenie dla tworzenia różnych form współpracy ponadgranicznej na granicach Polski.
Wśród najważniejszych czynników sprzyjających powstawaniu regionów transgranicznych na granicy zachodniej należy przede wszystkim wymienić:
nowy kształt polityczny granicy zachodniej, co spowodowało, że granica polsko-niemiecka stała się jednocześnie granicą zewnętrzną Unii Europejskiej,
zawarcie układu stowarzyszeniowego Polski z Unią Europejską, co nadało polsko- niemieckiej współpracy transgranicznej charakter prekursorski w skali Europy Środkowej i Wschodniej,
aktywność środowisk lokalnych i regionalnych w nawiązywaniu współpracy transgranicznej.

Także korzystne zmiany polityczne ostatnich lat stwarzają nowe możliwości dla zbliżenia i wzajemnej koordynacji rozwoju oraz odnowy powiązań międzyregionalnych i lokalnych na pograniczu południowym. Granica z Czechami i Słowacją stała się równocześnie granicą między państwami stowarzyszonymi z Unią Europejską. Jest to także granica wewnętrzna państw Grupy Wszehradzkiej i granica wewnętrzna w ramach utworzonej przez to ugrupowanie Strefy Wolnego Handlu (CEFTA).
Na pograniczu wschodnim współpraca euroregionalna najbardziej zaawansowana jest z Ukrainą, czego efektem było powołanie we wrześniu 1995 roku pierwszego w Europie Wschodniej Euroregionu "Bug".

Na pograniczu północnym pierwsze inicjatywy nadania form instytucjonalnych współpracy transgranicznej pojawiły się w 1997 roku. W wyniku intensywnych prac organizacyjnych środowisk lokalnych i regionalnych obszarów przygranicznych państw nadbałtyckich, w lutym 1998 roku podpisano w Malborku umowę o utworzeniu Euroregionu "Bałtyk", obejmującego przygraniczne obszary Polski, Danii, Litwy, Łotwy, Rosji (Obwód Kalingrad) i Szwecji.

Na granicach Polski powstało 15 euroregionów. Współpraca w tej formie jest prowadzona ze wszystkimi krajami graniczącymi z Polską. Nie tylko zresztą z krajami bezpośrednio sąsiadującymi - również z Węgrami i Rumunią (w ramach Euroregionu Karpackiego), ze Szwecją (w ramach Euroregionu "Pomerania" i Euroregionu "Bałtyk" oraz z Łotwą i Danią (w ramach Euroregionu "Bałtyk").


Najstarszym euroregionem jest polsko-czesko-niemiecki Euroregion "Nysa". Powstał on w grudniu 1991 roku. Łączny obszar Polski objęty współpracą euroregionalną wynosi 115 095 km2, co stanowi ponad 36% całego terytorium kraju. Na obszarze tym zamieszkuje blisko 11,9 mln osób (30,7% ogółu ludności).

Od momentu powstania pierwszych euroregionów na granicach Polski upłynęło ponad 10 lat i można już odnotować wiele konkretnych przykładów i doświadczeń współdziałania w różnych dziedzinach. Dłuższe doświadczenia i większe osiągnięcia w zakresie wypracowania form współpracy transgranicznej mają euroregiony pogranicza zachodniego.
Dotychczasowe doświadczenia współpracy euroregionalnej koncentrują się głównie wokół problemów:
- rozwoju regionalnego, w tym gospodarczego i planowania przestrzennego,
- rozwoju infrastruktury technicznej,
- współdziałania w sferze społecznej,
- ochrony środowiska,
- statystyki transgranicznej.



Euroregiony
Polskie miasta i gminy przygraniczne zrzeszone są dziś w 15 euroregionach położonych wzdłuż granic lądowych i wybrzeża Morza Bałtyckiego.

 
  1. Bałtyk
  2. Niemen
  3. Bug
  4. Karpaty
  5. Tatry
  6. Beskidy
  7. Śląsk Cieszyński 
  8. Silesia
  9. Pradziad
10. Glacensis
11. Dobrava
12. Nysa
13. Sprewa-Nysa-Bóbr
14. Viadrina
15. Pomerania

ZAKOŃCZENIE

Celem współpracy regionalnej i transgranicznej w regionie Europy Środkowo- Wschodniej jest przyśpieszenie tempa rozwoju gospodarczego całego regionu oraz dążenie do wyrównywania różnic w poziomie rozwoju gospodarczego państw bałtyckich, jak i całego regionu nadbałtyckiego wobec najbardziej rozwiniętych innych części Europy. Przyśpieszenie to ma się odbywać m.in poprzez ułatwianie przepływu technologii, towarów, kapitałów, idei i osób. Zadania wynikające ze współpracy regionalnej i transgranicznej różnią się w zależności od warunków lokalnych. Dotyczą one najczęściej rozbudowy i przebudowy układów komunikacyjnych, przejść granicznych, połączeń promowych, lotniczych, tworzenia nowoczesnej sieci telekomunikacyjnej i pocztowej, współpracy wyższych uczelni, wspólnych działań na rzecz rewaloryzacji środowiska naturalnego, rozwoju usług turystycznych oraz współpracy w dziedzinie kultury.
Zinstytucjonalizowana współpraca transgraniczna w Europie Zachodniej ma za sobą ponad dwudziestoletnie doświadczenia, podczas gdy w krajach Europy Środkowo- Wschodniej można mówić o jej początkach. Ale ostatnia dekada lat dziewięćdziesiatych w krajach kandydujących do UE była okresem intensywnego nawiązywania współpracy na poziomie lokalnym pomiędzy państwami tego regionu Europy. Ten fakt stanowi chyba najbardziej pozytywną przesłankę dalszego rozwoju współpracy regionalnej i transgranicznej w tym obszarze. Dalszy rozwój współpracy transgranicznej jest szczególnie istotny dla wzmocnienia i dynamiki procesu integracji europejskiej.

BIBLIOGRAFIA


1. Euroregiony w nowym podziale terytorialnym Polski, GUS, Warszawa1999.


2. W. Malendowski, M. Ratajczak, Euroregiony - pierwszy krok do integracji europejskiej, Alta 2, Wrocław 1998.


3. Polskie pogranicze - euroregiony, Informatory Rządowe i UKIE, CIE.

4. „Euroregiony: pierwszy krok do Europy” -artykuł gazety „Rzeczpospolita”;autor Aga Kocz

5. Z. Przybyła „Problemy współpracy przygranicznej regionów w procesie urynkowienia gospodarki”

6. „Polityka regionalna w warunkach gospodarki rynkowej” B. Winiarski (red.), Wrocław 1992

7. „Polityka gospodarcza” B.Winiarski (redakcja naukowa), Warszawa 2001

Do napisanie referatu pt. „Współpraca regionalna i transgraniczna w procesie integracji europejskiej” wykorzystano informacje zawarte także na stronach internetowych :

www.ukie.gov.pl,

www.europa.edu.pl,

www.proeuropa.org.pl,

www.euro.pap.net.pl

www.wiem.onet.pl

www.eko.pb.bialystok.pl

1

---