OPRACOWANE NA PODSTAWIE WYKŁADÓW

Co istnieje, powszechniki ?

Co istnieje?

Gorgiasz z Leonitoi (V w. pne):

• Nic nie istnieje.

• Nawet gdyby coś istniało, nie dałoby się

poznać.

• Nawet gdyby coś istniało i dało się poznać, nie dałoby się nic o tym powiedzieć.

• Przedmioty fikcyjne? (krasnoludki Zagłoba)

• Teoretyczne przedmioty nauki? (elektrony, geny)

• Przedmioty abstrakcyjne? (liczby, białość)

• Powszechniki (uniwersalia)? (człowiek)

• Przedmioty potocznego doświadczenia? (To-oto drzewo, krzesło)

• Dusze (umysły)?

Problem początku (zasady bytu, arche):

• Przedmioty zmysłowe powstają i giną.

• Mogłyby w ogóle nie istnieć.

• Musi zatem istnieć jakiś początek bytu, który nie powstaje, ani nie ginie.

Tales z Miletu (624-546 pne)

• Teza: początkiem bytu jest woda.

• Problem: woda jest jedną z rzeczy zmysłowych,

nie może być początkiem.

Anaksymander (610-546 pne)

• Teza: początkiem bytu jest bezkres (apeiron).

• Ogólna zasada wyjaśniania:wyjaśniać jawne przez niejawne (znane przez nieznane)

Anaksymenes (ok. 585-525 pne)

• Teza: początkiem bytu jest powietrze.

• Argument:

- powietrze jest niejawne,

- lecz może działać.

Problem tożsamości i zmiany:

• Co się zmienia, staje się czymś innym, niż było.

• Zatem przestaje istnieć.

• Przedmioty zmysłowe wciąż się zmieniają.

• Ledwie zaistnieją, przestają istnieć.

• Zatem nie istnieją.

Wariabilizm

Heraklit z Efezu (ok. 540-480 pne)

• zmienność (ogień) jest zasadą bytu.

• panta rhei = wszystko płynie

• zmienność (ogień) jest zasadą bytu.

• panta rhei = wszystko płynie

• Problem: o czym można orzec, że się zmieniło, jeżeli zmiana jest utratą tożsamości?

Podstawowa zasada ontologiczna:

• istnieje to, i tylko to, co jest identyczne ze sobą.

• istnieć = zachowywać tożsamość

Eleatyzm

Parmenides z Elei (ok. 540-480 pne)

Teza:

• istnieje jeden, wieczny i niezmienny Byt;

• zmienne, przemijające i wielorakie zjawiska są tylko Pozorem.

Argument:

• Tylko to, co jest, istnieje; Byt jest, Niebytu nie ma.

• Byt nie mógł powstać, bo nie mógł powstać ani z Bytu, ani z Niebytu.

• Byt nie może przestać być, bo nic może go unicestwić.

• Byt jest jedyny, bo to, co istnieje jest identyczne z tym, co istnieje.

• Byt nie może zmienić się ani w Byt, ani w Niebyt.

Problemy:

• Konflikt rozumu i doświadczenia.

• Jak wyjaśnić związek między Bytem i Pozorem?

Podważenie eleatyzmu

Argument Gorgiasza (483-374 pne):

• Gdzie Byt istnieje?

• Nie może istnieć w Bycie, bo nic nie istnieje w sobie samym.

• Nie może istnieć w Niebycie, bo Niebytu nie ma.

• Byt nie istnieje nigdzie.

• Zatem nic nie istnieje.

Atomizm

Demokryt z Abdery (460-370 pne)

• Istnieją wieczne i niezmienne atomy (byt) oraz próżnia (niebyt)

• Rzeczy są skupiskami atomów

• Atomy różnią się między sobą wielkością i kształtem

• Dlatego rzeczy są zróżnicowane

• Atomy są w ruchu, skutkiem zderzeń łączą się i rozdzielają

• Dlatego rzeczy się zmieniają

• Czy Demokryt zmyślił to, co dzięki nauce dziś wiadomo?

Nauka a metafizyka

• Obie mają na celu teoretyczne wyjaśnienie doświadczenia

• Teorie naukowe, inaczej niż metafizyczne, są wrażliwe na świadectwa empiryczne

• Teorie metafizyczne są wrażliwe na argumenty rozumowe (analizę pojęć)

• Metafizyka dostarcza pojęć nauce

Inne pojęcia o rodowodzie filozoficznym

• pierwiastek,

• siła, presja społeczna, stres,

• zasada zachowania (np. energii),

• prawo przyrody

Rzut oka na filozofię indyjską

• Upaniszady (800-300 pne):

• Teoria reinkarnacji (samsara = krąg wcieleń)

• Tożsamość atman z Brahman (jaźni z bytem absolutnym)

• Idea wyzwolenia z kręgu wcieleń (moksza), ucieczki od świata

• Przyczynowość moralna (karma)

Rzut oka na filozofię chińską

• tao = nieokreślone, nieskończone, niezmienne, chaos i forma zarazem

• punkt wyjścia i powrotu wszelkiego bytu, idea przystosowania się do świata

• Konfucjusz (551-479 pne): zasada miary

• Filozofia księgi, a nie publicznego dyskursu

Sokratejska a demokrytejska koncepcja filozofii

Sokrates (470-399 p.n.e.): „poznaj samego siebie”

Główne działy filozofii praktycznej (praxis = działalność):

• etyka (ethos = postępowanie)

• polityka (polis = państwo)

• estetyka (esthesis = doznanie)

Relatywizm sofistów sophia = mądrość

• Protagoras (490-420 p.n.e.):

„człowiek jest miarą wszechrzeczy”

- relatywizm poznawczy

- relatywizm moralny

• Dobro: przedmiot abstrakcyjny

Idee

Platon (427-347 p.n.e.):

• idee = wieczne, niezmienne przedmioty myśli

• Dobro, białość, kulistość, człowiek, koń

• Idee odbijają się w rzeczach zmysłowych;

• rzeczy zmysłowe są cieniami idei

Idee

• Podsumowanie zalet teorii idei:

• rozwiązanie problemu tożsamości

• rozwiązanie problemu związku Bytu z Pozorem

• rozwiązanie problemu zmiany:

• idee odbijają się w rzeczach ze zmienną intensywnością

• objaśnienie doświadczenia moralnego i estetycznego

• dostarczenie tła metafizycznego przyszłym teoriom pola

substancja = materia + forma

idee są domniemanymi przyczynami form, idee są przed rzeczą (jeśli są), formy są w rzeczy forma jest tym, co ogólne w rzeczy materia jest tym, co indywidualne, jest zasadą tożsamości

Problem powszechników

(uniwersaliów)

• Realizm

- skrajny (Platon)

- umiarkowany

(Arystoteles)

• Nominalizm

- umiarkowany

(konceptualizm)

- skrajny

• Brzytwa Ockhama:

„nie mnożyć bytów ponad potrzebę”

• Idee ogólne są sprzeczne

(Berkeley)

Zagadnienie istnienia Boga

Spór o powszechniki

• Badania logiczne doprowadziły do nominalizmu (XI w.)

• Nominalizm podważa dogmat

Trójcy Świętej

- albo jest trzech (różnych) Bogów

- albo jest tylko jedna osoba Boska

Dialektycy/antydialektycy

• Dialektycy:

- należy prowadzić badania nawet gdy prowadzą do sprzeczności z prawdami wiary

• Antydialektycy:

- filozofia służebnicą teologii

• Filozofia scholastyczna:

- wiara poszukująca zrozumienia

- autonomia rozumu w granicach wiary

Dowód ontologiczny

• Św. Anzelm z Aosty, biskup Canterbury (1033-1109)

• Nawet głupiec ma ideę Boga, jako czegoś najdoskonalszego.

• Co istnieje rzeczywiście, jest doskonalsze od tego, co istnieje tylko w myśli (temu bowiem brakuje rzeczywistego istnienia).

• Istota najdoskonalsza, gdyby istniała tylko w myśli, nie byłaby najdoskonalsza.

• Zatem Bóg istnieje rzeczywiście.

Dowody św. Tomasza

• Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274)

• Istota - istnienie

• Dowód z pierwszej przyczyny:

- Obserwujemy, że w świecie każda rzecz ma swoją przyczyną w innej rzeczy

- Jednak nie można z łańcuchem przyczyn iść w nieskończoność

- Zatem istnieje Pierwsza Przyczyna, którą wszyscy nazywają Bogiem

• Dowód z celowości:

- Obserwujemy, że rzeczy w świecie działają w jakimś celu

- Zaś gdzie jest cel, musi być też zamysł, a zatem i jego Autor

Wyjaśnienia naturalistyczne

• Wielki Wybuch

(George Gamow, 1948) jako pierwsza przyczyna Dobór naturalny (Charles Darwin, 1859) jako mechanizm adaptacji

Istnienie nie jest własnością

„Istnieje” nie jest predykatem

Reakcje na dowód ontologiczny:

• Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274)

- istota a istnienie

- z istoty rzeczy nie wynika, że ona istnieje

• Immanuel Kant (1724-1804)

- istnienie nie należy do pojęcia rzeczy

- inaczej pytanie o to, czy dana rzecz istnieje, byłoby bezsensowne

- ponieważ byłoby rozstrzygnięte w samym pojęciu tej rzeczy

„Istnienie nie jest własnością”

• Gucio jest mądry. Gucio istnieje.

• Wszyscy profesorowie są mądrzy. Wszyscy profesorowie istnieją.

• Żaden profesor nie jest mądry. Żaden profesor nie istnieje.

• Niektórzy profesorowie są mądrzy, Niektórzy profesorowie istnieją,

Przedmioty fikcyjne

Czy Pędrek Wyrzutek istnieje?

Żona Karabiniera:

Proszę cię, zacznij już jeść te serdelki, O mój mężu bez trwogi i zmazy, i nie zwracaj uwagi na niego

On jest stworzenie fikcyjne. On nie istnieje.

Karabinier:

Kobieto! Co do tego, to jesteś w grubym błędzie. Weź, na przykład, moje serdelki. Serdelki są gorące.

To znaczy, że są. Czy mogłyby być gorące, gdyby ich nie było? Serdelki muszą być, żeby móc być gorące.

Prawo mówi, że serdelki muszą istnieć, żeby móc mieć właściwość bycia gorącymi.

Tak samo i z nim:

musi istnieć, żeby móc mieć właściwość bycia fikcyjnym, nie?

Istnieć = być identycznym ze sobą

• Adam Grobler istnieje.

• Istnieje ktoś (i tylko jeden), kto jest (identyczny z) Adamem Groblerem.

Czy przedmioty fikcyjne istnieją?

Czy Smok Wawelski z krakowskiej legendy jest identyczny ze Smokiem Wawelskim z powieści krakowskiego pisarza,

Stanisława Pagaczewskiego (1916-1984)?

Wyrażenia ontologicznie zobowiązujące

(ontological commitments)

Sąd sądem, a sprawiedliwość musi być po naszej stronie.

• Pegaz ma skrzydła

• Istnieje coś, co pegazuje i ma skrzydła

Teoria presupozycji

• Krytyka teorii deskrypcji Peter Strawson

- odróżnia strukturę logiczną zdania 1919-2006 od jego struktury gramatycznej On Denoting, 1950

- którą trzeba traktować poważnie.

• Presupozycją zdania nazywa się warunek możliwości użycia zdania do oznajmienia (statement).

• Presupozycją zdania nazywa się warunek możliwości użycia zdania do oznajmienia (statement).

- Tylko oznajmienia są prawdziwe lub fałszywe

• Presupozycją zdania

„Obecny król Francji jest łysy” jest

„Istnieje ktoś, i tylko jeden, kto jest obecnym królem Francji”.

Źródła poznania

Sceptycyzm

• Sceptycyzm przeciw

- dogmatyzmowi,

- szkole akademickiej (agnostycyzmowi)

• skeptikos = poszukujący

• Pirron z Elidy (ok. 365-275 pne)

• Argumenty sceptyczne

przeciw możliwości poznania:

• przeciw wiarygodności zmysłów

- argument ze względności postrzeżeń

- argument ze złudzeń, halucynacji

- argument ze snu

(Kartezjusz)

• Argument przeciw wiarygodności rozumowania (regres w nieskończoność)

- żeby coś udowodnić, trzeba mieć jakieś przesłanki;

- te przesłanki

• albo nie są udowodnione i wtedy dowód jest niekompletny,

• albo są udowodnione na podstawie innych przesłanek;

• te inne przesłanki albo nie są udowodnione,

• albo są udowodnione na podstawie jeszcze innych przesłanek, itd.

• Argument przeciw wiarygodności rozumowania (regres w nieskończoność)

• Żeby wiedzieć, że dowód jest poprawny, trzeba mieć jakieś kryterium poprawności rozumowania;

• żeby wiedzieć, że to kryterium jest wiarygodne, trzeba je udowodnić;

• żeby wiedzieć, że dowód kryterium jest poprawny, trzeba mieć kryterium, itd.

• Wniosek sceptyczny: zasada równowagi sądzenia.

• Argument felicytologiczny:

- zawieszenie sądu uwalnia od obawy przed popełnieniem błędu,

- przez co zapewnia spokój ducha.

Irracjonalizm

• Zmysły i rozum nie wystarczą do poznania

• Ale mamy jakieś poznanie

• Zatem są jakieś inne źródła poznania

- iluminacja

- intuicja (Bergson)

Irracjonalizm/racjonalizm

• Irracjonalizm prowadzi do elitaryzmu poznawczego

- problem: jak odróżnić wybrańca od samozwańca

• Racjonalizm zakłada egalitaryzm poznawczy

Źródła i granice poznania

Racjonalizm Kartezjusz

Sceptycyzm metodyczny:

• Odrzucić wszystko, w co można wątpić.

• Zmysły mogą mnie łudzić.

• Że postrzegam, rozumuję, pragnę, czyli myślę, jest niewątpliwe.

• Cogito ergo sum.

Dowód ontologiczny Kartezjusza

• Jestem rzeczą myślącą (duszą).

• Jestem niedoskonałą rzeczą myślącą.

• Mam ideę doskonałości.

• Nie mogę być jej autorem.

• Mam ją od rzeczy doskonałej, Boga.

• Bóg istnieje.

Błąd kategorialny

• Nie mogę być autorem idei doskonałości, bo nic doskonałego nie może pochodzić od czegoś mniej doskonałego.

• Ukryte założenie: idea doskonałości jest doskonała

• Przesunięcie kategorialne

I dalej…

• Bóg jest dobry, zatem nie może mnie łudzić.

• Błędy poznawcze są skutkiem mojej niedoskonałości

• Świat istnieje. Istnieją dusze i ciała.

Natywizm

Mamy jakieś idee wrodzone

• Natywizm Platona: teoria anamnezy:

- Dusza przed wcieleniem przebywała w świecie idei.

- Zapomina o nich pod wpływem ciała.

- Własnym wysiłkiem może je sobie przypominać.

- Ciało jest więzieniem duszy.

• Natywizm jako forma aprioryzmu:

- Jest jakieś poznanie a priori, tj. niezależne od doświadczenia.

Empiryzm genetyczny

• Krytyka teorii idei wrodzonych.

• Umysł jest tabula rasa na której doświadczenie zapisuje swoje znaki.

• Źródła idei:

- zmysły

- refleksja

Empiryzm genetyczny

• Skrajny nominalizm.

• Esse est percipi.

• Istnieją tylko idee (barwy, dźwięki, czucia dotykowe, smaki, zapachy) i umysły.

• Tzw. przedmioty materialne są tylko zespołami idei.

• Rzeczy materialne nie mają żadnego substancjalnego podłoża.

Argument przeciw solipsyzmowi

• Nad niektórymi ideami nie mam władzy.

• Idee nie działają przyczynowo.

• Zatem idee aktualnie postrzegane pochodzą od innego umysłu.

• Istnieje Bóg, który postrzega wszystkie idee.

• Bóg wywołuje we mnie idee według praw, które ustanowił.

• O istnieniu innych umysłów wnioskuję na zasadzie analogii.

Krytyka idei jaźni

• Rozważając własne idee, nigdy nie trafiam na ideę mojego Ja.

• Może jest ona ukryta pod innymi ideami.

• Jednak gdybym się ich pozbył, nic chyba by nie zostało.

Zatem jaźń nie jest czymś różnym od jej idei.

Jaźń jest wiązką idei.

Jaźń nie ma żadnego podłoża substancjalnego.

Rozumowanie Kartezjusza opiera się na wątpliwym założeniu.

Krytyka idei związku koniecznego

• Nigdy nie twierdzę, że A jest przyczyną B na podstawie jednej tylko obserwacji.

• Kolejne obserwacje z założenia są podobne do pierwszej.

• Nie wnoszą więc nic nowego,

• poza powstaniem u mnie przyzwyczajenia, że po A zwykle następuje B

• i oczekiwania, że tak będzie również w przyszłości.

Krytyka idei związku koniecznego

• Przyczyna = przyzwyczajenie + oczekiwanie.

• Wniosek: nauka jest zbiorem przesądów.

Kant i problem transcendentalny

Immanuel Kant

1724-1804 Krytyka czystego rozumu 1781

• Hume ma rację, gdy twierdzi, że wiedza naukowa na podstawie samego tylko doświadczenia nie jest możliwa.

• Hume ma rację, gdy twierdzi, że wiedza naukowa na podstawie samego tylko doświadczenia nie jest możliwa.

• Mamy jednak całkiem sporą wiedzę naukową.

• Musimy zatem mieć jakąś wiedzę a priori.

• Jak to możliwe?

• Jak można wykroczyć w poznaniu poza treści doświadczenia?

Źródłem a priori nie są idee wrodzone (treści poznania), lecz uposażenie podmiotu, które nadaje przedmiotowi poznania określoną formę.

Przewrót kopernikański w filozofii: nie podmiot dopasowuje się do przedmiotu, lecz przedmiot do podmiotu.

Pytania transcendentalnego część pierwsza:

Jak jest możliwa czysta matematyka?

Jak można przedmiot a priori oglądać?

Formy zmysłowości:

• przestrzeń

• czas

• przestrzeń i czas są a priori, bo są koniecznym warunkiem doświadczenia

• skoro jednak mogę je oglądać, to są one we mnie, są formami zmysłowości

• zjawisko ´ rzecz sama w sobie

• zjawisko = konstrukcja z wrażeń, dokonana za pomocą form zmysłowości

• matematyka jest nauką a priori:

- geometria o przestrzeni,

- arytmetyka o czasie

• Pojęcie przyczyny nie może pochodzić z doświadczenia.

• Jest ono jednak niezbędne do wydawania sądów o zjawiskach.

• Czyli bez niego wiedza naukowa jest niemożliwa.

• Pojęcie przyczyny nie może pochodzić z doświadczenia.

• Jest ono jednak niezbędne do wydawania sądów o zjawiskach.

• Czyli bez niego wiedza naukowa jest niemożliwa.

• Mamy wiedzę naukową.

• Wniosek: mamy a priori pojęcie przyczyny.

• Podobnie mamy a priori pojęcie substancji i 10 innych kategorii czystego intelektu.

• przyroda = konstrukcja ze zjawisk, dokonana za pomocą kategorii czystego intelektu

• Inaczej: umysł jest aktywny w procesie poznania. Poznanie nie polega na biernym odbiorze wrażeń.

• Pojęcie przyczyny funkcjonuje jako aprioryczna forma sądu, do wypełnienia przez doświadczenie …jest przyczyną…

• Mieć taką formę sądu znaczy tyle, co znać a priori zasadę przyczynowości.

• Zasada przyczynowości gwarantuje, że w przyrodzie zachodzą prawidłowości.

Realizm i idealizm epistemologiczny

• Realizm epistemologiczny

- przedmiot poznania istnieje rzeczywiście (niezależnie od podmiotu poznającego)

• Idealizm epistemologiczny

- przedmiot poznania zależy od podmiotu poznającego

• Realizm epistemologiczny

- transcendentalny:

przedmiot poznajemy takim, jaki jest (Kartezjusz)

- immanentny (krytyczny)

przedmiot poznajemy takim, jaki się nam jawi (Locke)

• Rozróżnienie na jakości pierwotne i wtórne (Locke):

- wtórne: barwy, dźwięki, czucia dotykowe, smaki, zapachy

- pierwotne: kształt, wielkość, liczba, ruch

- jakości wtórne powstają przez działanie na nas jakości pierwotnych rzeczy

- Berkeley: jakości pierwotne są poznawalne tylko dzięki jakościom wtórnym

• Współczesne rozróżnienie:

- jakości przypadłościowe (occurent) i dyspozycyjne:

• Jakości dyspozycyjne (według realizmu krytycznego) są ugruntowane w jakościach przypadłościowych.

• Idealizm epistemologiczny

- immanentny:

poznajemy tylko przedmioty w umyśle (Berkeley)

- transcendentalny (krytyczny)

poznanie wykracza poza treści doświadczenia (Kant)

Problem psychofizyczny

Liczba i rodzaje substancji René Descartes

• Zmysły mogą mnie łudzić.

• Że postrzegam, rozumuję, pragnę, czyli myślę, jest niewątpliwe.

• Cogito ergo sum.

• Jestem zatem rzeczą myślącą (duszą).

• Dusza może istnieć bez ciała.

Dualizm psychofizyczny

• Dusza: rzecz myśląca

• Ciało: rzecz rozciągła

• Interakcjonizm: dusza i ciało na siebie oddziaływują

• Ale jak?

Interakcjonizm: dusza i ciało na siebie oddziaływają Nicolas Malebranche

• Ale jak?

• Okazjonalizm (Malebranche): jedynym czynnikiem sprawczym jest Bóg

- poruszenia ciała zachodzą przy okazji zmian w duszy (i na odwrót)

- Zarzut:

nie do pogodzenia z mądrością Boga

Monizm materialistyczny

Joulien de la Mettrie (1709-1751) „Człowiek-maszyna” (1750)

Carl Vogt (1817-1895): „myśl jest wydzieliną mózgu, jak żółć wątroby”

Inne monizmy Baruch Spinoza

• Monizm spirytualistyczny (Berkeley)

• Monizm immanentny (Hume)

• Monizm neutralny (Spinoza):

- istnieje jedna, nieskończona substancja, Bóg = Przyroda,

- panteizm

- paralelizm psychofizyczny

Dualizm atrybutywistyczny (Strawson)

• Krytyka dualizmu kartezjańskiego (1959)

- Skąd wiadomo, że człowiek ma jedną duszę (umysł)?

- Jak liczyć dusze? Co jest zasadą tożsamości duszy?

- Podstawową zasadą indywiduacji jest ciągłość czasoprzestrzenna.

Dualizm atrybutywistyczny (Strawson)

• Wniosek: osoba jest indywiduum identyfikowanym jako ciało o własnościach dwojakiego rodzaju: fizycznych i umysłowych.

- Dualizm jakości, a nie substancji

• Zarzut: epifenomenalizm (brak wyjaśnienia funkcji przyczynowej stanów mentalnych).

Behawioryzm analityczny Gilbert Ryle

• Behawioryzm analityczny: wyrażenia o stanach mentalnych redukują się do wyrażeń o dyspozycjach behawioralnych.

• Gdy widzę słodycze, to kwiczę.

• Lubię słodycze = kwiczę, gdy są w polu widzenia

• Umysł = ogół dyspozycji behawioralnych

Fizykalizm

• Problem Kartezjusza: jak ciało i dusza mogą na siebie oddziaływać?

• Współczesne sformułowanie: jak zdarzenia mentalne mogą wchodzić w związki przyczynowe?

• Odpowiedź: każde zdarzenie mentalne jest identyczne z jakimś zdarzeniem fizycznym (pobudzeniem neuronów).

Fizykalizm typiczny i egzemplaryczny

(type/token physicalism)

• Argument z szowinizmu gatunkowego

• Argument z wielorakiej realizacji

Funkcjonalizm

• Funkcjonalizm:

- terminy mentalistyczne są teoretycznymi terminami psychologii

- stany mentalne są identyfikowane ze względu na ich funkcję

Przyczynową

• Zarzuty:

- Czy komputery myślą?

- Argument chińskiego pokoju

(John Searle, 1980).

Eliminatywizm Paul i Patricia Churchland

• Trwające od tysięcy lat niepowodzenie psychologii potocznej (folk psychology) w kwestii wyjaśniania ludzkiego zachowania skłania do porzucenia psychologii na rzecz neurofizjologii.

Najmodniejsze rozwiązanie Daniel Dennett

• Przypisywać jakiemuś systemowi posiadanie umysłu znaczy tyle, co mieć skłonność do

intencjonalnego wyjaśniania jego zachowania (intentional stance)

- w odróżnieniu od skłonności do wyjaśniania przyczynowego (physical stance)

- oraz wyjaśniania z projektu (design stance).

Dobro i polityka

Zagadnienie obiektywności dobra

• Obiektywizm - subiektywizm

• Realizm - antyrealizm moralny

• Absolutyzm - relatywizm moralny

Moralizm

• Relatywizm sofistów a intelektualizm etyczny Sokratesa (469-399 pne)

• Dobro = cnota (gr. arete, ang. virtue)

- cnota = mądrość

• głupiec postępuje dobrze tylko przypadkiem

- cnota przynosi pożytki, a nie szkody

• człowiek mądry wie, że postępując źle, szkodzi własnej duszy• Cynizm (Antystenes z Aten, 436-365 pne)

- Pogarda dla wszystkiego, prócz cnoty (kynos = pies)

- Trudność: jak poznać, co jest cnotą?

• Stoicyzm (Zenon z Kition, 336-264 pne)

- Cnota = mądrość = pogodzenie się z losem (fatalizm)

Hedonizm

• Przyjemność (hedone) = dobro i droga do szczęścia

• Hedonizm skrajny (Arystyp z Cyreny, 435-366 pne)

• Hedonizm umiarkowany (Epikur z Samos, 341-271 pne)

- Każda przyjemność jest dobra, ale nie każda jest godna zabiegów

- Rachunek hedoniczny

- Przyjemności duchowe są mniej intensywne, ale trwalsze od cielesnych

- Unikanie przykrości

Utylitaryzm Jeremy Bentham

• Jak najwięcej przyjemności dla jak największej liczby osób

• Trudności:

- jak porównywać przyjemności?

- czy tylko przyjemność jest dobrem?

Etyka „złotego środka”

• Między moralizmem a hedonizmem:

• Jest wiele cnót

• Cnotą jest zachowanie „złotego środka” między skrajnościami

• Eudajmonia = życie szczęśliwe, zgodne z własnymi cnotami

Zagadnienie źródeł dobra

• Naturalizm ´ antynaturalizm

• Etyka ewolucjonistyczna:

- przetrwanie własnego gatunku jako źródło dobra

• Etyka chrześcijańska:

- nakaz Boży jako źródło dobra

• Trudność:

- jeżeli Bóg może nakazywać tylko dobro, to pojęcie dobra traci

wszelką treść

Etyka autonomicznaImmanuel Kant

• „Przewrót kopernikański w filozofii”:

- zamiast ze źródeł (poznania, moralności) wnioskować o treści

(poznania, moralności)

- z treści (poznania, moralności) wnioskować o źródłach (poznania, moralności)

• Czasami myślę, że powinienem był postąpić inaczej niż postąpiłem (mam wyrzuty sumienia)

• Mam prawo moralne

• Powinność zakłada możność (jeśli powinienem, to mogłem, miałem wybór)

• Wolność postulatem rozumu praktycznego

- gdy nie ma wyboru, nie ma prawa moralnego, jest tylko prawo przyrody

• Jestem wolny jako rzecz sama w sobie, zdeterminowany jako zjawisko

• Prawo moralne jest powszechnie obowiązujące

• Ja nie mogę być prawodawcą; Bóg jest prawodawcą

• Bóg i nieśmiertelna dusza są postulatami czystego rozumu

• Czyn jest moralny, jeżeli jest podjęty ze względu na obowiązek, a nie przyjemność lub interes.

• Imperatyw kategoryczny ´ hipotetyczny (zręczności)

- przedstawia czyn jako dobry sam w sobie, a nie ze względu na coś innego

• Postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której mógłbyś zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym prawem.

- przedstawia czyn jako dobry sam w sobie, a nie ze względu na coś innego

• Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jak też w osobie każdego innego, używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka.

Państwo

Państwo Wg. Platona

• Państwo ułatwia zaspokojenie potrzeb

• Klasy społeczne (podział zadań):

- wytwórcy

- żołnierze

- władcy-filozofowie

• Totalitaryzm:

- państwowy system edukacji

- ograniczenia matrymonialne

- zakaz poezji

Teoria umowy społecznej Thomas Hobbes

• „Człowiek człowiekowi wilkiem”

• Stan natury = wojna wszystkich przeciw wszystkim

• Władza jako środek położenia kresu powszechnej wojnie

• Poddani oddają część własnej wolności i sił suwerenowi po to, by ten ich chronił

• Umowa obowiązuje na terytorium, na którym została zawarta

• Nie ma prawa do buntu

- chyba, że suweren nie jest w stanie zapewnić ochrony

• Absolutyzm (´ totalitaryzm)

• Prawo do wolności jest niezbywalne

• Wolności, ani w całości, ani w części, nie można prawnie odstąpić

• Lud = poddani = suweren

• Lud jest poddany prawu (nie osobie, ani zgromadzeniu), które sam stanowi• Obywatel = poddany prawu, uczestniczy w jego stanowieniu

• Demokracja

• Problem dyskryminacji mniejszości

• Prawo jako wyraz Woli Powszechnej

Kierunki krytyki teorii umowy społecznej

• konserwatyzm

• liberalizm

• socjalizm

Konserwatyzm

• conservatio (łac.) = chronienie, zachowywanie

• Umowa społeczna fikcją historyczną. Człowiek istotą społeczną

• Społeczeństwo = (wielopoziomowo) złożony organizm ukształtowany przez tradycję i doświadczenie historyczne narodu

• Niemożliwa jest uniwersalna formuła państwa

• Zbiorowa mądrość narodu przekracza wszelkie ujęcia teoretyczne

• Reformy społeczne należy podejmować w ostateczności

Liberalizm

• libertas (łac.) = wolność

• Zasada utylitaryzmu:

- jak najwięcej dóbr dla jak największej liczby osób

• Zasada wolności:

- granicą wolności każdego jest wolność innego

- np. wolność zrzeszania się, wolność słowa

• Państwo = zbiór jednostek związanych wzajemnymi, dobrowolnymi umowami

Umiarkowany liberalizm

• Zadanie państwa: usuwanie przeszkód do rozwoju

- rozwój przyczynia się do wzrostu dóbr

- obowiązek szkolny

- ustawodawstwo społeczne

Socjalizm

• socialis (łac.) = towarzyski

• Państwo = zrzeszenie producentów i konsumentów

• Zadanie państwa: organizacja produkcji i podziału

- zaspokajanie potrzeb materialnych, sprawiedliwość

• Utopijne projekty społeczne

- ou topos (gr.) = nigdzie

- Utopia = tytuł dzieła Thomasa More'a 1516

• Regulacja produkcji i podziału ´ „niewidzialna ręka rynku”

Sprawiedliwość: liberalizm proceduralny

• Umowa społeczna za zasłoną niewiedzy

- co do pozycji społecznej

- co do własnych uzdolnień

• Usprawiedliwione są tylko te nierówności, które przyczyniają się do poprawy położenia najgorzej uposażonych

Sprawiedliwość: libertarianizm

• Na gruncie liberalizmu problem sprawiedliwości nie powstaje, liczy się tylko rachunek korzyści

Sprawiedliwość: komunitaryzm

• Komunitaryzm filozoficzny:

- Jednostka jest zakorzeniona w społeczeństwie i jego tradycji

- Dlatego zasłona niewiedzy jest niemożliwa

• Komunitaryzm ideologiczny:

- Prawa pozytywne:

• do edukacji

• do ochrony zdrowia

• do czystego środowiska

Wolność i idealizm absolutny

Pojęcie wolności

• Wolność polityczna

- wolność od przymusu

• Wolność metafizyczna

- wolność podejmowania wyboru

Wolność jako złudzenie

• Wolność jako subiektywne przeżywanie duszy (Leibniz)

• Wolność jako złudzenie oparte na nieznajomości przyczyn własnych działań (Spinoza)

- Strawson: wolne są czyny odczuwane jako wolne (a nie kompulsywne), bez względu na przyczyny

Demon Laplace'a

• Demon, ktory zna położenia i pędy wszystkich cząstek w jakiejś chwili, zna całą przeszłą i przyszłą historię świata

- Pierre Simon de Laplace (1749-1827)

Determinizm a wolność

• Teoria kwantow

- określa tylko rozkład prawdopodobieństwa

Indeterminizm

• Determinizm jako złudzenie oparte na założeniu, że podmiot jest transcendentny

• Determinizm jako złudzenie oparte na założeniu, że układ przyrodniczy jest zamknięty

- prawa nauki zakładają idealizacje

• założenia, że czynniki pominięte w sformułowaniu prawa nie mają wpływu na bieg zdarzeń (chociaż mają, ale zazwyczaj znikomy)

• wymagają kontroli eksperymentalnej

- oraz warunek ceteris paribus

• założenie, że żadne nieznane czynniki nie wywierają wpływu na bieg zdarzeń

• wymaga randomizacji eksperymentu

Formy determinizmu

• kauzalizm

- przyczyny wywołują określone skutki (następstwa)

• finalizm

- zdarzenia zmierzają do określonego ostatecznego celu

• teoria harmonii przedustawnej

- okazjonalizm

- „monady nie mają okien”

- Wilhelm Gottfried Leibniz (1646-1716)

Problem teodycei

• Manicheizm (Mani, 216-276):

- jest dwoch Bogow

• Św. Augustyn (354-4300:

- zło jest brakiem dobra (↓Platon)

- istoty wolne nie muszą wybierać dobra

- dzieło stworzenia jest bardziej harmonijne, gdy człowiek jest wolny

• Leibniz:

- nasz świat jest najlepszy z możliwych (optymizm)

Idealizm absolutny (Hegel)

• Krytyka kantowskiego dualizmu

zjawiska i rzeczy samej w sobie

• Wolność atrybutem ducha.

• Duch jest wolny, gdy jest u siebie samego

• Duch dąży do samowiedzy

- do uświadomienia sobie własnej wolności

- (przez swoje przedstawienia) tworzy siebie samego

• Duch jest wolny, gdy jest u siebie

samego

• Duch dąży do samowiedzy

- do uświadomienia sobie własnej

wolności

- (przez swoje przedstawienia) tworzy

siebie samego

• Alienacja (wyobcowanie) = przedstawienie sobie czegoś własnego jako coś obcego

• Zniesienie

• Dzieje powszechne przedstawieniem Ducha

• Bieg dziejow jest rozumny; zatem konieczny

• „Chytrość rozumu”

• „Herosi ducha”

• „Wolność = uświadomiona konieczność”

Marksizm i egzystencjalizm

Materializm historyczny Karl Marx

• Myśl wtórna względem materialnego działania

- Materia jest pierwotna względem ducha

• Jedność poznania i działania (aktywizm ´ pasywizm)

• Materia: przedmiot działania różny ode mnie

- przyroda

- społeczeństwo

Alienacja religijna

• religia jako forma samowiedzy ludzkości:

- „jaki jest człowiek, taki jest jego Bóg” (Ludwig Feuerbach 1841)

- człowiek pod postacią Boga wielbi swą własną istotę

- odziera siebie z mądrości, potęgi i miłości własnej

- zniesienie: uświadomienie sobie alienacji

• „religia = opium dla ludu” (Marx)

- zniesienie materialnych źródeł alienacji

- zniesienie podziału klasowego

Socjalizm

• Socjalizm „naukowy” ´ socjalizm utopijny

• Zależność nadbudowy od bazy materialnej

- sił wytwórczych

- stosunków produkcji

• „Byt określa świadomość”

Formacje społeczne

• komunizm pierwotny

- powstanie wielkich gospodarstw, potrzeba pracy niewolniczej

• niewolnictwo

- komplikacja narzędzi

• feudalizm

- powstanie przemysłu, potrzeba mobilnej siły roboczej

• kapitalizm

- malejąca stopa zysku

• socjalizm

Leninizm

• Teoria imperializmu

- kapitalizm zamiast upadać przekształca się w imperializm

- trzeba wzniecić rewolucję nie czekając na powstanie „świadomości proletariackiej”

• Teoria partii

- partia jest awangardą proletariatu

• ma świadomość proletariacką

• dlatego po rewolucji rządzi w imieniu proletariatu

- otwarta krytyka partii wzmacnia wroga klasowego

Egzystencjalizm

• „jeżeli nie istnieje Bóg, to istnieje przynajmniej jeden byt, którego egzystencja poprzedza esencję”

• człowiek jest tylko tym, czym siebie uczyni (przez swoje wybory)

• człowiek jest subiektywnie przeżywanym projektem

• człowiek jest skazany na wolność

• „trwoga Abrahama” (Kierkegaard)

• wolność i jej konsekwencje

- samotność

- odpowiedzialność (za wszystkich ludzi)

• złuda podstawowych wyborów:

- podążanie za naturalnymi skłonnościami

• człowiek jest odpowiedzialny za swoje skłonności

- kierowanie się przykazaniami Bożymi

• człowiek sam decyduje, jak stosować przykazania,

- konformizm

• człowiek sam decyduje, czego od niego oczekują inni

Koncepcje człowieka

- naturalistyczna

- teistyczna

- historycy styczna

Marksizm - Człowiek całokształtem stosunków społecznych

Psychoanaliza

• popędowa natura człowieka

• teoria libido

• kultura jako regulator popędów

• id - ego - superego

• sublimacja popędu

Personalizm

• osoba: ani tylko jednostka, ani tylko cząstka społeczeństwa

• personalizm ´ indywidualizm ´Kolektywizm

• alienacja Narcyza

• alienacja Herkulesa

• dążenie do transcendencji

Metoda naukowa, sens i prawda

Pozytywizm

• Trzy stadia rozwoju: (August Comte, 1831)

- teistyczne

- metafizyczne

- pozytywne

• odrzucenie metafizyki oraz pytań o wyjaśnienie

• Tezy pozytywizmu:

- przedmiotem nauki są fakty i związki między nimi

- zadaniem nauki jest przewidywanie zjawisk i panowanie nad

nimi

- zadanie filozofii: refleksja nad metodą naukową

Obrazkowa teoria znaczenia Ludwig Wittgenstein

1.1. Świat jest ogółem faktów, nie rzeczy.

2. To, co się zdarza - fakt - jest zachodzeniem stanów rzeczy.

2.01. Stan rzeczy jest połączeniem przedmiotów (obiektów, rzeczy).

4.21. … zdanie elementarne … stwierdza zachodzenie pewnego stanu rzeczy.

4.22. Zdanie elementarne składa się z nazw. Jest związkiem, splotem nazw.

4.25. Jeżeli zdanie elementarne jest prawdziwe, to dany stan rzeczy zachodzi; jeżeli fałszywe, to nie zachodzi.

5. Każde zdanie jest funkcją prawdziwościową zdań elementarnych.

5.6. Granice mego języka wskazują granice mego świata.

6.11. Zdania logiki nic … nie mówią. (Są zdaniami analitycznymi.)

6.54. Zdania moje wnoszą jasność przez to, że kto mnie rozumie, rozpozna je w końcu jako niedorzeczne; gdy przez nie - po nich - wyjdzie ponad nie. (Musi niejako odrzucić drabinę, uprzednio po niej się wspiąwszy.)…

7. O czym nie można mówić, o tym trzeba milczeć.

Empiryzm logiczny

Koło Wiedeńskie, 1922-1936 (1929-1931)

• Kryterium demarkacji: sensowne (naukowe) są zdania weryfikowalne empirycznie i tylko one

- związek z behawioryzmem

• Logika i matematyka są narzędziami nauki

• Zadanie filozofii: analiza języka nauki

Trudności empiryzmu logicznego

• Na czym polega weryfikacja zdań teoretycznych?

- Zdania teoretyczne są pośrednio weryfikowalne, przez sprowadzenie ich weryfikacji do weryfikacji pewnych zdań bazowych (raportów obserwacyjnych).

• Jak?

- Dzięki regułom korespondencji (prawom pomostowym).

• Jaki jest status poznawczy praw pomostowych?

• Czy jakakolwiek weryfikacja jest możliwa?

- Wymóg weryfikowalności można zastąpić słabszym wymogiem potwierdzalności (stopniowalnej).

Nauka i pseudonauka Karl Popper

• Dążenie do potwierdzeń jest właściwe pseudonauce.

• Przykłady:

- astrologia

- marksizm

- psychoanaliza Freuda

• Zdania, które mogą się tylko potwierdzić, nie mówią nic o świecie.

• Kryterium demarkacji: zdanie jest naukowe wtedy i tylko wtedy, gdy jest falsyfikowalne.

Uteoretyzowanie obserwacji

• Uteoretyzowanie obserwacji

(theory-impregnation, theoryladeness):

• Nie istnieje zdanie, które można byłoby rozstrzygnąć na podstawie samej obserwacji

- bez wcześniejszych założeń teoretycznych

- bez wcześniejszych oczekiwań

Hipoteza a eksperyment

• Hipoteza poprzedza eksperyment.

• Hipoteza jest niezależnym od doświadczenia domysłem, który następnie jest sprawdzany w doświadczeniu.

• Hipotezy są genetycznie a priori, metodologicznie empiryczne

- hipotezy organizują eksperyment podobnie jak według Kanta formy zmysłowości organizują doświadczenie

- ale inaczej niż formy zmysłowości, hipotezy są falsyfikowane (podważalne przez doświadczenie)

• Falsyfikacjonizm jest formą fallibilizmu (antyfundamentalizmu)

Klasyczna (realistyczna) koncepcja prawdy

• Arystoteles:

- Mówić o tym, co istnieje, że istnieje, a o tym co nie istnieje, że nie istnieje, jest prawdą, zaś mówić o tym, co istnieje, że nie istnieje, zaś o tym co nie istnieje, że istnieje, jest fałszem

• Filozofia scholastyczna:

- Prawda = zgodność myśli z rzeczywistością

• Trudności:

- Na czym polega zgodność myśli z rzeczywistością?

- Jak można byłoby ją stwierdzić? (Jakie jest kryterium prawdy?)

Nieklasyczne (antyrealistyczne) koncepcje prawdy

• Prawda = spełnianie kryterium.

• Koncepcje antyrealistyczne:

- epistemiczna

- pragmatyczna

Realizm i antyrealizm semantyczny

• Rozumieć zdanie = znać warunki jego prawdziwości

• Rozumieć zdanie = znać warunki jego słusznej stwierdzalności (correct assertability)

- pojęcie prawdy nierozpoznawalnej (verificationtranscendent) jest niezrozumiałe

- argument z uczenia się języka (language-acquisition)

- czy może być prawdą, że przedwcześnie zmarły

Jones był odważny?

- zdania nierozstrzygalne nie są ani prawdziwe, ani fałszywe

- rewizja logiki

Epistemiczna koncepcja prawdy

• Zdanie prawdziwe = zdanie słusznie stwierdzalne (correctly assertable); zasadne

- np. weryfikowalne empirycznie;

- dowodliwe (w matematyce);

- należące do koherentnego systemu zdań (koherencyjna teoria prawdy).

• Trudności:

- Jak ustalić kryteria zasadności?

- Żeby coś uzasadnić, trzeba wcześniej coś wiedzieć.

- Kryteria zasadności zmieniają się ze wzrostem wiedzy.

Zasada pragmatyczna

• Myśl jest sensowna wtedy i tylko wtedy, gdy zawiera jakieś dyrektywy działania.

- wedle pragmatycznej koncepcji człowieka (pragma = czyn), człowiek myśli po to, aby działać, człowiek jest najpierw podmiotem działania, a dopiero potem istotą myślącą

- spór między katolikami a protestantami o eucharystię nie ma sensu

Pragmatyczna teoria prawdy

• Krytyka błędu intelektualistycznego

- człowiek nie jest widzem, lecz aktorem

• Pragmatyczna teoria prawdy

- Myśl jest prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy działanie podjęte na jej podstawie okazuje się skuteczne.

- Skuteczne działanie uprawdziwia myśl.

• Trudność:

- Posmak relatywizmu

Realizm wewnętrzny

• Prawda jest zrelatywizowana do układu pojęciowego

- stąd „wewnętrzny”

• Przy ustalonym układzie pojęciowym prawda zależy od świata

- stąd „realizm”

• Prawda = wyidealizowana słuszna stwierdzalność

- motyw (umiarkowanie) epistemiczny

• Są układy pojęciowe lepsze i gorsze (ze względu na określone potrzeby poznawcze)

- motyw pragmatyczny i normatywny

INDEX

A

Absolutyzm 12

Alienacja 16

Alienacja religijna 17

Anaksymander 3

Argument Gorgiasza 4

B

Baruch Spinoza 11

Behawioryzm analityczny 11

Błąd kategorialny 8

Brzytwa Ockhama 5

C

Co istnieje? 3

Cogito ergo sum 11

D

Daniel Dennett 12

Demokryt z Abdery 4

Demon Laplace'a 15

Dialektycy/antydialektycy 6

Dobro 12

Dualizm atrybutywistyczny 11

Dualizm psychofizyczny 11

E

Egzystencjalizm 17

Eleatyzm 4

Eliminatywizm 12

Empiryzm genetyczny 9

Empiryzm logiczny 19

Etyka autonomiczna 13

Eudajmonia 13

F

filozofia chińska 4

filozofia indyjska 4

Fizykalizm 11

Fizykalizm typiczny i egzemplaryczny 12

Formacje społeczne 17

Formy determinizmu 16

Funkcjonalizm 12

G

Gorgiasz z Leonitoi 3

H

Hedonizm 12

Hegel 16

Heraklit z Efezu 3

Hipoteza a eksperyment 19

I

Idealizm absolutny 16

Idee 5

Idee ogólne są sprzeczne 5

Immanuel Kant 6, 9, 13

imperatyw hipotetyczny 13

Imperatyw kategoryczny 13

Indeterminizm 16

Inne monizmy 11

Interakcjonizm 11

Irracjonalizm 8

Istnieje 6

Istnienie nie jest własnością 6

K

Karl Marx 17

Karl Popper 19

koncepcja prawdy 20

konserwatyzm 14

Konserwatyzm 14

Krytyka idei jaźni 9

Krytyka idei związku koniecznego 9

L

Leninizm 17

liberalizm 14

Liberalizm 14

Ludwig Wittgenstein 18

M

Marksizm pojęcie 18

Materializm historyczny 17

Monizm immanentny 11

Monizm materialistyczny 11

Monizm neutralny 11

Monizm spirytualistyczny 11

Moralizm 12

N

Naturalizm 13

Natywizm 8

Nauka a metafizyka 4

Nauka i pseudonauka 19

Nicolas Malebranche 11

Nominalizm 5

O

Obiektywizm 12

obiektywność dobra 12

Obrazkowa teoria znaczenia 18

P

Państwo 13

Parmenides z Elei 4

Personalizm 18

Pozytywizm 18

Pragmatyczna teoria prawdy 20

Problem teodycei 16

problem transcendentalny 9

Przedmioty fikcyjne 7

Przewrót kopernikański w filozofii 13

Psychoanaliza 18

R

Racjonalizm Kartezjusz 8

Realizm 5, 12

Realizm i antyrealizm semantyczny 20

Realizm i idealizm epistemologiczny 10

Realizm wewnętrzny 21

Relatywizm sofistów 5

René Descartes 11

rodzaje substancji 11

S

Sceptycyzm 7

socjalizm 14

Socjalizm 15, 17

Sokrates 5

Stoicyzm 12

Strawson 11

substancja 5

Ś

św. Tomasza 6

T

Teoria umowy społecznej 14

Thomas Hobbes 14

U

Uteoretyzowanie obserwacji 19

Utylitaryzm 13

W

wolność 15

Wyrażenia ontologicznie zobowiązujące 7

Z

zasada ontologiczna 3

Zasada pragmatyczna 20

złoty środek 13

związek między Bytem i Pozorem 4

Ż

żródła dobra 13

---