1. Twoja własna koncepcja odczytania tragedii Sofoklesa (Antygona)

• konflikt tragiczny pomiędzy dwoma równorzędnymi prawami: boskim i ziemskim

• Antygona: uznaje wyższość prawa boskiego, sądzi że ocena postępków człowieka nawet tych niegodnych jest sprawą bogów a nie człowieka, twierdzi że obowiązkiem krewnych jest pochowanie zmarłego, aby mógł po śmierci zaznać spokoju, kieruje się emocjami, miłością do brata, szacunkiem dla zmarłych, a przede wszystkim sumieniem, które nakazuje jej wypełnienia obowiązku wobec zmarłego brata, uważa że prawo ziemskie nie może naruszyć odwiecznych praw religii.

• Kreon: uznaje wyższość prawa ustawowego, pisanego nad zwyczajowym, uważa że prawo religijne nie może ograniczać władzy królewskiej, twierdzi że zdrajcy nie zasługują na przyzwoity pochówek, uważa że bogowie nie mogą sprzyjać zdrajcom i gwałcicielem prawa, musiał dbać i umacniać swój autorytet, nie mógł jako władca pozwolić sobie na okazanie słabości.

2. Horacjański model liryki - omów odwołując się do przykładów literackich.

• Horacy - włoski filozof żyjący 65-8 r. p.n.e.

• W jego twórczości można odnaleźć:

• echa epikurejskiej filozofii, głoszącej ideę czerpania radości z życia i korzystania z chwili (szczęście-osiągnięcie przyjemności).

• Poważne tematy: przyjaźń - uznaje za największy skarb i jedną z najsilniejszych i najtrwalszych więzi łączących ludzi

• Filozofię życiową nawiązującą do stoickiej - najwyższe wartości cnota i mądrość

• idea „złotego środka” - człowiek powinien korzystać z dobrodziejstw życia z umiarem, być w zgodzie z naturą, kierować się mądrością i rozsądkiem, to tylko zapewni jednostce spokojne i szczęśliwe życie.

Exegi monumentum (Postawiłem pomnik mocniejszy niż ze spiżu)

W odzie tej podmiot liryczny (utożsamiany z poetą) porusza problem nieśmiertelności i potęgę sztuki. Poeta jest przekonany, że swoją poezją wystawił sobie pomnik trwalszy od poświęcanych wybitnym twórcom posągów i monumentów. Pomnik z czasem niszczeje, poezja zaś jest nieśmiertelna i trwa na wieki. Sztuka zapewnia artyście sławę u potomnych, wieczną pamięć, której upływ czasu nie może zniszczyć.

3. Pytanie o sens cierpienia w księdze Hioba.

• Księga Hioba jako część Starego Testamentu o charakterze filozoficzno-poetyckim

• Hiob - symbol człowieka cierpiącego niewinnie

• Dramat Hioba polega na rozdźwięku między przekonaniem bohatera o własnej prawości i niewinności, sprawiedliwości Boga, a nieszczęściami jakie go spotykają.

• Do Hioba przychodzą przyjaciele, którzy radzą mu, aby ten przyznał się do grzechu, gdyż nie może istnieć cierpienie bez grzechu

• Hiob twierdzi: „Dobro przyjęliśmy z ręki Boga, czemu zła przyjąć nie możemy?”

• Bóg wystawia Hioba na próbę i wynagradza go za jego wierność

• Cierpienie ma sens, ponieważ zostaje później nagrodzone (wiecznym szczęściem)

4. Koncepcja bohatera tragicznego - omów na podstawie wybranej tragedii greckiej.

• Istota tragedii polega na tym, że bohater uczestniczy w starciu dwóch, nie dających się ze sobą pogodzić, równorzędnych racji. W tragedii greckiej przyczyną tragizmu było fatum, nieodwracalne przeznaczenie ciążące nad życiem bohatera.

• Patrz pyt. 1:

Antygona- postać tragiczna- każda decyzja jaką podejmie doprowadzi ją do zguby

Kreon- zaślepiony nie widzi, że doprowadza do nieszczęścia - śmierci swoich najbliższych, później sam pragnie śmierci

5. Przykłady liryki średniowiecznej - „Bogurodzica”, „Lament świętokrzyski” (wybrany przykład)

„Bogurodzica”

• Pierwszy utwór napisany w całości w języku polskim.

• Najstarszy zabytek języka polskiego - archaizmy (wyrazy które wyszły z użycia): bogarodzica, gospodzin, bożyc.

• średniowieczna pieśń maryjna pochodząca z XIII w

• według Jana Długosza była śpiewana jako pieśń bojowa pod Grunwaldem (1410)

• wymowa: skierowana do Matki Boskiej o wstawiennictwo u syna, aby odpuścił ludziom grzechy (I zwrotka)

(II zwrotka) Podmiot zbiorowy zwraca się bezpośrednio do Chrystusa, by za sprawą Jana Chrzciciela zapewnił ludziom na ziemi dostatek

6. Motyw śmierci w literaturze, sztuce i kulturze średniowiecza.

Literatura: „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią” - „dance makabre”

• śmierć przedstawiona w postaci rozkładającego się trupa kobiety

• śmierć wciąga w wir taneczny zarówno mądrych jak i głupich, bogatych u biednych, duchownych i świeckich.

• Ukazują marność i przemijalność doczesnego życia oraz równość wszystkich w obliczy zgonu

„Pieśń o Rolandzie”

• ars moriendi (sztuka umierania) - Roland w obliczu śmierci, umiera zgodnie z kodeksem rycerskim (idzie na wzgórze-symbol Golgoty śmierci Chrystusa, gromadzi wokół siebie symbole swojego stanu-miecz z relikwiami, złoty róg..., zwraca się ku wschodowi)

Kultura i Sztuka: „taniec śmierci” - upersonifikowana śmierć (najpierw w postaci rozkładającego się trupa - później szkielet)

7. Wskaż najważniejsze elementy obyczajowości dworskiej odwołując się do wybranych przykładów z literatury średniowiecznej

8. Przedstaw najważniejsze cechy duchowości franciszkańskiej na podstawie Kwiatków św. Franciszka

• miłość - podstawa filozofii, całkowite poświęcenie się Bogu i bliźnim, służba innym

• pokora, prostota i ubóstwo

• naśladownictwo Chrystusa - św. Franciszek gromadzi wokół siebie 12 towarzyszy, których uczy jak żyć w zgodzie z sobą i Bogiem

• akceptacja świata, ludzi i zwierząt - wilk z Gubio, dzikie turkawki, brat słońce i księżyc, siostra woda

• akceptacja cierpienia - dobrowolna asceza, która przynosi radość i szczęście a nie tylko upokorzenie jak u św. Aleksego

9. XXXX

10. Tragedia strachu, zbrodni i ambicji. Oceń trafność określeń Makbeta sformułowanych przez J. Kotta

• ambicja - inicjuje akcję, zakusy Makbeta i jego żony na koronę królewską doprowadzają Makbeta do zbrodni

• zbrodnia - dla Makbeta jest początkowo czymś abstrakcyjnym, kiedy jednak pod wpływem żony dokonuje pierwszego morderstwa nie jest w stanie zatrzymać wprawionej w ruch machiny; zbrodnia z wzorowego rycerza szkockiego czyni żądnego krwi i władzy tyrana i sprowadza na niego halucynacje, zjawy i przywidzenia, na królową zaś obłęd

• strach - wywołany przez zbrodnię strach przed odkryciem tejże oraz przed karą, zemstą zamordowanego króla i odebraniem tronu

• wszystkie powyższe wątki łączą się w doskonałe studium psychologiczne człowieka wobec zbrodni

11. Udowodnij, że publicystyka Frycza-Modrzewskiego ma charakter humanistyczny i chrześcijański

• O poprawie Rzeczypospolitej (Commentariorum de Republica emendanda...)

• rygoryzm moralny charakterystyczny dla humanistów chrześcijańskich spod znaku Erazma z Rotterdamu

• rozumne poznanie tego co dobre i uczciwe gwarantuje dobre obyczaje, złe zaś są tylko prostym wynikiem niewiedzy

• docenia wielką wartość moralną religii dalekim będąc od doktrynalnego zacietrzewienia

• podkreślał równość wszystkich ludzi, stworzonych przez jednego Boga i płynące stąd przekonanie o wartości jednostki

12. Udowodnij, że Kazania sejmowe Piotra Skargi są przykładem wypowiedzi publicystycznej i sztuki retorycznej

• wypowiedź publicystyczna - komentuje bieżące wydarzenia, tematy polityczne i społeczne, jednocześnie, stosując środki perswazyjne, usiłuje nakierować opinię publiczną na konkretny problem, naświetla go i próbuje wyjaśnić

• retoryka w kazaniach - liczne pytania retoryczne, ostre przeciwstawienia (antytezy), ciągi stopniowanych epitetów lub szeregi współrzędnych członów łączonych tym samym spójnikiem, szyk przestawny (inwersja) wzmagający dramatyzm wypowiedzi, oraz inne zabiegi, które, celowo użyte tworzą konstrukcję tzw. perswazyjną

13. Toposy arkadyjskie w literaturze renesansu - wyjaśnij ich źródło.

Arkadia - kraina wiecznej szczęśliwości i ładu, której mieszkańcy żyją w harmonii z naturą. Arkadyjski oznacza wyidealizowany, a więc pozbawiony wad, trosk, kłopotów, konfliktów. Topos (stały motyw/wątek zaczerpnięty z mitologii, wierzeń lub podań) Arkadii pojawiał się w utworach renesansu, ponieważ była to epoka, która nawiązywała do klasycyzmu.

Jan Kochanowski „Pieśń Świętojańska o sobótce”

• pochwała wsi w Pieśni XII (Wsi spokojna, wsi wesoła...)

• wyidealizowany obraz wsi polskiej

• życie wiejskie jako szczęśliwa egzystencja pełna zalet: uczciwość, pobożność, bezpieczeństwo

• człowiek żyje w zgodzie z naturą, która jest dla niego przyjazna i pożyteczna

• praca na roli jako czynność sprawiająca radość, dająca człowiekowi stałe i pewne utrzymanie - wysiłek może być powodem do dumy

14. Fraszki - renesansowe zwierciadło światła - wyjaśnij sens tego stwierdzenia odwołując się do wybranych utworów.

Fraszka - drobny utwór poetycki o różnorodnej tematyce, przeważnie o charakterze żartobliwym, lecz również filozoficznym, refleksyjnym, czy miłosnym. Fraszka wywodzi się z antycznego epigramatu.

Ten gatunek w szczególności upodobali sobie renesansowi twórcy.

Najważniejszym z nich dla mnie (i dla Ciebie) jest Jan Kochanowski. Jego fraszki są prawdziwymi arcydziełami liryki. Napisał ich około 300. To barwna kronika polskiego życia doby renesansu. Z trzech ksiąg wyłania się portret człowieka renesansu, afirmującego życie, którego postawa wiele zawdzięcza stoikom i epikurejczykom, i który akcentuje swój indywidualizm.

"Przymów chłopska"

• problem społeczny w ówczesnej Polsce - konflikt między panem, a chłopem (znaczne pogorszenie się relacji pan-chłop, w przeszłości obie strony miały do siebie więcej zaufania)

„O doktorze Hiszpanie”

• Jan z Czarnolasu wytyka społeczeństwu wady - przede wszystkim pijaństwo, będące już wtedy poważnym problemem.

„O księdzu”, „Na heretyki”

• krytyka kościoła (księży) jak również innowierców - odniesienie do rozłamu jaki nastąpił w kościele w tym okresie.

• niechęć autora do samej istoty sporów religijnych mających miejsce w tamtych czasach, co wiąże się jednocześnie z irenizmem (pokojowym nastawieniem) - popularnym nurtem w dobie renesansu.

„Na dom w Czarnolesie”

• sława i bogactwo przeciwstawione są ponadczasowym wartościom - cnocie, zdrowiu, czystemu sumieniu - będącym jednymi z liczących się dla stoików wartości (stoicyzm - renesans)

• promowanie złotego środka (odwoływanie się do starożytności - charakterystyczne dla doby odrodzenia)

„O kaznodziei”

• krytyka obłudnych księży, powierzchownych dworzan, skąpców, żarłoków, tchórzy i starych zalotnic - przegląd ówczesnego społeczeństwa.

15. Humanistyczny charakter „Pieśni” Kochanowskiego

Humanizm- (humanus-ludzki) zapoczątkowany we Włoszech ruch umysłowy, którego przejawem były zainteresowania klasyczną literaturą łacińską oraz uznanie założeń kultury starożytnej za obowiązujący wzorzec. Humaniści wyrażali przekonanie o nieograniczonych możliwościach rozwoju człowieka i jego rozumu. Odrzucili średniowieczny teocentryzm na rzecz antropocentryzmu, a poznanie praw rządzących światem i życiem człowieka uznali za naczelne zadania filozofii, nauki i sztuki.

• nawiązanie do starożytnych szkół filozoficznych: stoicyzmu i epikureizmu

• celem człowieka jest szczęście, rozumiane jako życie zgodne z zasadami cnoty (Pieśń „O cnocie” pieśń XII ks. 2), gwarantującej czyste sumienie (pieśń II ks.1), wewnętrzny spokój i poczucie wolności.

• Pojęcie złotego środka (stoicyzm) Pieśń IX ks 2 „Lecz na szczęście wszelakie / Serce ma być jednakie”

• Wobec przemijalności świata, krótkości życia i marności dóbr doczesnych, poeta zachęca do korzystania z chwili (epikurejska zasada carpe diem- chwytaj dzień), cieszenia się zabawą, winem, towarzystwem (księga 1 Pieśni II, IX, XX)

• Bóg wyróżnił człowikea rozumem, trzeba więc umieć ten dar wykorzystać, by pozostać w pamięci potomnych jako człowiek cieszący się „dobrą sławą” (Pieśń IX księgi wtóre)

Humanizm w Pieśniach Kochanowskiego przejawia się w zainteresowaniu się człowiekiem (antropocentryzm) -jego życiem i otoczeniem („Pieśń Świętojańska o sobótce”), a także nawiązywaniu do starożytnych filozofii, które uznawał za wzorzec.

16. Wyjaśnij jak Kochanowski stworzył kostium artystyczny w Odprawie posłów greckich

Jest to dramat aluzyjny bo dotyczy naprawdę Polski.

Antenor - Zmoyski

Priam - Słaba władza królewska

Iketaon - przekupna szlachta

Rada Trojańska - sejm Polski

Aleksander Parys - prywata magnaterii

Różnica polega na tym że w „Iliadzie” bogowie istotnie mieszali się w wydarzenia a w polsce nie. Kochanowski krytykuje także zniewieściałą młodzież.

17. „Krótka rozprawa...” jako diagnoza stanu społecznego - publicystyczne cechy utworów.

„Krótka rozprawa pomiędzy trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem” Mikołaj Rej

Diagnoza (rozpoznanie objawów złego postępowania) stanu społecznego

• atak na duchowieństwo - zarzuca mu niedbałość w wykonaniu obowiązków kościelnych, rozpustę, obżarstwo, lenistwo, brak zainteresowania wiernymi, brak wykształcenia, a także krytykuje odpusty, których głównym celem jest bogacenie się duchowieństwa

• atak szlachty - krytykuje szlacheckie życie ponad stan, brak patriotyzmu, prywatę, przekupstwo, przedkładanie własnych interesów nad dobro państwa, pijaństwo, obżarstwo, zanik obyczajów

• chłopstwo - Rej staje w ich obronie jako najbardziej uciskanego stanu, który musi ponosić ciężary związane ze swoją służbą wobec duchowieństwa i szlachty. Chłop jest tylko biednym poddanym, zmuszonym do wypełnienia obowiązków przerastających jego możliwości, którego nie broni nawet prawo. Pan kończy słowami: „Ksiądz pana wini, pan księdza, / A nam prostym zewsząd nędza”.

Publicystyczne cechy „Krótkiej ...”

• utwór napisany o aktualnych problemach społeczno-politycznych

• posługując się satyrą i jasnymi dla ówczesnego czytelnika aluzjami wszystkie negatywne strony życia ówczesnej Polski

• skrytykował błędy ustrojowe państwa i dominację katolickiego duchowieństwa w życiu narodu - jako aktualne problemy dotyczące Polaków

18. XXXX

19. „Treny” jako światopoglądowe zmagania humanisty

Tren- gatunek pochodzący ze starożytnej poezji funeralnej; wyraża uczucia i emocje, głównie żal po śmierci ukochanej osoby.

Zmagania humanisty - z wartościami jakie wyznawał - patrz pyt 9

Kryzys światopoglądowy poety i próby jego przezwyciężenia w cyklu 19-stu Trenów

• negacja wszystkich ideałów poety (mądrość, cnota, mierność) w obliczu osobistej tragedii

• polemika ze stoicyzmem (początek Tren IX - mądrość); zasada złotego środka nie uchroniła poety i nie dała obiecywanego przez stoików szczęścia

• odrzucenie wartości najwyższej: cnoty (Tren XI) - „Fraszka cnota!” „Fraszka, kto się patrzy, fraszka z każdej strony!” - Tren XI jako świadectwo załamania się całego systemu wartości poety

• negacja wiary w boski porządek świata (Tren X) - wątpliwość w życie pozagrobowe - „Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest (...)”; brak wiary w boską sprawiedliwość i opatrzność (Tren XI)

• próby przezwyciężenia kryzysu (Tren XVII) - podmiot liryczny upatruje ratunku u Boga

• Tren XVIII - forma modlitwy do Stwórcy o litość

• Koniec kryzysu (Tren XIX „Sen”) - śpiącemu poecie ukazuje się zmarła matka, która zapewnia go o istnieniu życia pozagrobowego i sprawiedliwości Bożej, która jest niezrozumiała dla człowieka.

20. Metafizyczna poezja Sępa-Szarzyńskiego.

Poezja metafizyczna- typowa dla przełomu renesansu i baroku, wyrażała wewnętrzne niepokoje człowieka rozdartego między pragnieniami duszy (potrzeba Boga i wieczności) a namiętnościami ciała; związana była z kryzysem tożsamości człowieka baroku oraz poczuciem osamotnienia jednostki, obdarzonej wolną wolą i skazanej na dokonywanie wyborów.

Sonet IV „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem”

• dominującym motywem ludzkiej egzystencji jest walka człowieka pomiędzy duchowymi potrzebami a pokusami ciała

• wskazuje na dwoistość istoty ludzkiej składającej się z ciała (dążącego w pogoni za ziemskimi dobrami do upadku i grzechu) i duszy (poszukującej Boga)

• poeta zwraca się do Boga, ogarnięty lękiem i niepokojem, z prośbą o pomoc i umocnienie swojej postawy w dążeniu do wieczności

Sonet V „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego”

• podmiot liryczny wyraża niedoskonałość miłości - człowiek zwiedziony pokusami ciała kieruje swoje uczucie na rzeczy nietrwałe i przemijające

• poeta wskazuje na tragizm człowieka, który poszukując i pragnąc trwałych wartości jest zbyt słaby, aby wytrwać w dążeniu do Boga i zbyt podatny na pokusy ciała i grzech, prowadzące go do upadku

• Sonety kończą wersy, które wyrażają nadzieję na duchowy triumf człowieka, który może być osiągnięty dzięki Bożemu wsparciu i wskazuje na właściwy przedmiot i źródło nieprzemijającej miłości - Boga, w którym dusza ludzka może znaleźć ukojenie i szczęście

21. Przedstaw problematykę i poetykę polskiej poezji nurtu dworskiego doby baroku.

• problematyka - niepokoje religijne (kontrreformacja), zagubienie w świecie i świadomość nieuchronnej śmierci (Daniel Naborowski) ale również utwory pisane jedynie dla przyjemności lub ukazania kunsztu i wirtuozerii pióra (Jan Andrzej Morsztyn)

• poezja kunsztowna, wyrafinowana (konceptyzm - estetyczne olśnienie czytelnika, utwór opiera się na zaskakującym pomyśle)- wpływ zagranicznych dworów, nowinki literackie i ideowe

22. Scharakteryzuj twórczość Wacława Potockiego

• duża spuścizna (epos Transakcja wojny chocimskiej - wierny opis przygotowań do w. ch. a'la Pieśń o Rolandzie, liczne wiersze, duży cykl romansów)

• wiele utworów to rachunek sumienia narodu - poczucie odpowiedzialności, upowszechniał „przykłady cnoty” (Nierządem Polska stoi - złe, co chwila zmieniane prawo, wyzyskiwanie biednej szlachty , Pospolite ruszenie, Zbytki polskie - szlachta dba o bogactwa i zbytki nie bacząc na potrzeby kraju)

• dbał o czystość języka polskiego - wbrew trendom nigdy nie makaronizował

• wplatał uwagi o sztuce pisania - rzetelność pracy nad tekstem - owocem daru i trudu, szacunek dla odbiorcy

• znamienna cecha - dygresyjność (wplatanie w Transakcję... refleksji na tematy społeczne - ostra krytyka Sarmatów)

23. Jak D. Naborowski rozstrzyga niepokoje i dylematy swojej epoki? - odwołaj się do tekstów

• problemy: destrukcyjne działanie czasu, nikła wartość ludzkich starań

• rozwiązanie: aprobata świata takiego, jakim jest, równowaga, stoicki umiar i spokój, wiara w cnotę, ufność Bogu, który jest jedyną wartością (Marność - „Nad wszystko bać się Boga - Tak fraszką śmierć i trwoga”, Cnota grunt wszystkiemu, Krótkość żywota)

24. Dokonaj prezentacji pamiętników Paska jako świadectwa mentalności Sarmaty

• dwie części - wojenne przygody autora i życie ziemiańskie

• skarbnicą wiedzy o życiu sarmackim jest część druga - dowiadujemy się o zwyczajach, upodobaniach, typie religijności.

• Pasek-Sarmata korzystnie retuszuje wizerunek szlachcica, choć czasami wychodzą na jaw samowola, ciemnota, pieniactwo i awanturnictwo Sarmatów. (bohater w pierwszej części albo pociąga z butelki, albo się kłuci, albo pojedynkuje; drugą część wypełniają liczne spory i utarczki z sąsiadami

25. Molier - twórca komedii zabawnej i poważnej - uzasadnij odwołując się do „Skąpca” i „Świętoszka”.

„Świętoszek” - komedia klasycystyczna; akcja rozgrywa się w Paryżu, w domu Orgona, poważnego ojca rodziny, omotanego przez obłudnego Tartuffe'a (Świętoszka), który udaje człowieka niezwykle pobożnego, przepełnionego żarliwą niemalże ascetyczną wiarą i opanowuje całkowicie umysł Orgona.

Utwór ma cechy komedii charakterów (kreacja Tartuffe'a) i komedii intrygi (działania młodych i pokojówki Doryny, zamierzających zdemaskować obłudnika pragnącego poślubić mającą już narzeczonego córkę Orgona). W scenie finałowej Tartuffe zostaje zdemaskowany i osadzony w więzieniu, narzeczeni mogą się pobrać, a Orgon zostaje „wyleczony” z naiwności”.

Molier zaatakował fałsz i obłudę, fanatyzm religijny, zdominowanie życia publicznego przez manipulujących królem i społeczeństwem bezwzględnych kardynałów. Komedia ma również charakter uniwersalny - stanowi ostrzeżenie przed fałszywymi przyjaciółmi, którzy oszustwem i obłudą zyskują sobie nasze zaufanie i względy, a pragną nas jedynie wykorzystać i zniszczyć.

26. ???

27. Modny kawaler i modna żona - modele postaw Polaków doby oświecenia

28. Portrety Sarmatów w „Powrocie posła” - charakterystyka i ocena

Starosta Gadulski - centralna postać „Powrotu posła”, wyznawca konserwatywnych poglądów staroszlacheckich. Podstawą działania jest dla niego liberum veto, złota wolność szlachecka. Pozuje na człowieka obytego w świecie, wszechwiedzącego, zawsze mającego rację. Tymczasem w toku komedii Niemcewicz ośmiesza przedstawiciela średniej szlachty - ten okazuje się być nieukiem, człowiekiem zacofanym i upartym. Pochwala niesprawiedliwość, nie kieruje się żadną moralnością. Jego patriotyzm to jedynie ślepe przywiązanie do tradycji nobilitującej stan szlachecki. Zależy mu przede wszystkim na korzyściach materialnych. Jest zwolennikiem sarmackiej tradycji i wrogiem nowego wychowania. Toleruje w domu „modną” żonę. Jego nazwisko mówi o pochwale wszelkiego politykowania na wysokim stopniu ogólności.

Starościna - typowa „żona modna”, najważniejsza dla niej jest ogłada towarzyska, gra pozorów. Niemal uwielbia fircyka Szarmanckiego. Z byle powodu dostaje gwałtownych ataków nerwowych.

Szarmancki - typowy fircyk, wychowany do dworskiego życia, które ceni rozrywkę i zabawę, a celu szuka w zdobywaniu względów u kobiet. Nie kieruje się uczciwością, zależy mu nie na uczuciach, ale na łatwym i szybkim wzbogaceniu się. Jest przeciwnikiem reform. Całkowicie podporządkował się obcej modzie. Żadnego zadania nie potrafił dobrze wypełnić. Powinien interesować się sprawami narodu i toczących się obrad sejmowych, ale on umie rozmawiać tylko o miłostkach.

29. „Śmiechem naprawiać obyczaje” - sposób na wychowywanie Polaka - obywatela. Omów odwołując się do satyr Krasickiego.

Satyry - utwory nawiązujące do wzorców klasycznych oraz do klasycystycznej literatury francuskiej. Były bardzo popularnym gatunkiem, ze względu na możliwość pełnienia funkcji dydaktycznych, wpływania na obyczaje i zachowania ludzkie. Ukazywały odbicie świata w krzywym zwierciadle, podkreślały cechy ujemne, były idealnym narzędziem krytyki.

„Do króla” - podmiot liryczny przyjmuje kostium przeciętnego szlachcica, który z niechęcią odnosi się do króla. Pozorne zarzuty (które w rzeczywistości stają się pochwałą) dotyczą nie królewskiego pochodzenia, bycia Polakiem, bycia zbyt młodym i braku umiejętności rządzenia. Ostrze tej satyry uderza w magnacką i szlachecką megalomanię, pyszność, brak zainteresowania losami państwa.

„Pijaństwo” - dialog dwóch postaci rozprawiających o skutkach pijaństwa. Podmiot liryczny nie neguje zupełnie sensu picia wina, uważa, że dane zostało dla ugaszenia pragnienia, jednak korzystać należy z niego w sposób umiarkowany. Krasicki zestawia dwie postaci pozornie się zgadzające odnośnie negatywnych skutków pijaństwa - tępawego XVIII-wiecznego szlachcica i człowieka oświeconego.

30. Komizm i karykatura w „Monachomachii”

„Monachomachia, czyli wojna mnichów” to poemat heroikomiczny (parodia poematu heroicznego i eposu), którego tematem jest spór zakonów: karmelitów i dominikanów. (Krasicki nie wymierza krytyki przeciwko kościołowi i religii /sam był biskupem/ tylko demaskuje wady ludzkie i pokazuje nadużycia stanu zakonnego)

Komizm - kontrastowe zestawienie podniosłego, patetycznego stylu charakterystycznego dla eposu, z błahą i trywialną treścią

• zastosowanie elementów stylu homeryckiego: porównania, wzniosłe apostrofy - używa ich Krasicki do przedstawienia trywialnych realiów opisywanych wydarzeń - Komizm słowny

• Komizm postaci - przejawia się w charakterystyce bohaterów o dziwacznych imionach: Hermenegildus od Siedmiu Boleści, Ojciec Gerwazy od Zielonych Świątek)

• Komizm sytuacyjny - walka mnichów na buty, talerze, kufle i ciężkie księgi - po wniesieniu pucharu pełnego alkoholu bitwa ustaje

Karykatura - przedstawienie ludzkich wad i jednoczesne dostarczenie rozrywki i zabawy czytelnikom

• Krasicki szydzi z lenistwa mnichów, którzy śpią do południa

• Krytykuje zacofanie umysłowe i ciasnotę horyzontów myślowych

• Szczególnie ostro sprzeciwia się pijaństwu

31. Gorzka prawda o człowieku w „Bajkach” I. Krasickiego

Wady i złe postawy ludzkie krytykowane przez Krasickiego poprzez zawarte w bajkach alegorie

• pycha i głupota („Szczur i kot”) - Przechwalający się i odurzony kadzidłem szczur, który odprawia modły, nie zauważa kota, który wykorzystuje sprzyjającą okazję i łapie szczura. Zbyt wielkie, niczym nie uzasadnione mniemanie o sobie, nadmierna pycha i podatność na pochlebstwa ogłupiają człowieka i osłabiają w nim zdolność reagowania na zagrażające mu niebezpieczeństwo

• obłuda (Malarze) - dwaj malarze: Jan- zły i bogaty mimo, że tworzył rzadko i nie był zdolnym artystą i Piotr- dobry i ubogi, posiadający ogromny talent. Ich losy były różne bo „Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze”. Krasicki obnaża ludzkie słabości - człowiek nie lubi dostrzegać swoich wad, słabości i prawdy o sobie, dlatego ceni tych, którzy mu schlebiają.

• pycha i chwiejność ludzkich poglądów („Filozof”) - filozof-materialista odrzucający wiarę w istnienie Boga i duszy, traci swoje przekonania w momencie choroby. W poczuciu zagrożenia mędrzec zaczyna szukać ratunku u Boga, którego istnienia do tej chwili nie przyjmował do wiadomości. Chory filozof „Nie tylko w Pana Boga - i w upiry wierzył”

• naiwność i nadmierna potrzeba pochwał („Kruk i lis”) - „Bywa często zwiedzionym, kto lubi być chwalonym” Do kruka trzymającego kawał sera podszedł lis i fałszywymi pochlebstwami skłonił go do otwarcia dzioba, namawiając go, aby zaśpiewał. Kruk to alegoria człowieka łatwowiernego, naiwnego i spragnionego pochwał. Lis to znak sprytu i wyrachowania, fałszywej skromności, umiejętności manipulowania ludźmi.

32. Sentymentalizm w literaturze oświecenia - scharakteryzuj odwołując się do konkretnych tekstów.

Sentymentalizm (z fr. sentiment - amore - uczucie)- jeden z prądów umysłowych i literackich, odrzucał koncepcje racjonalistyczne, uznawał uczucie i doświadczenie za źródła poznania świata, szukał odrodzenia moralnego człowieka w powrocie do natury, prostocie, wrażliwości, cenił: miłość, przyjaźń, dobroć.

• Franciszek Karpiński „Laura i Filon” - sielanka o charakterze udramatyzowanego dialogu

• bohaterowie: Laura i Filon - dwoje pasterzy kochanków, łączy ich szczere i prawdziwe uczucie

• spóźniona Laura przybywa na spotkanie pod jaworem, ale nie zastaje swojego ukochanego. W pełnym żalu, zazdrości (myśli że Filon znalazł sobie inną kobietę- „Na sprośne z nią się wydał bezwstydy” ) i złości monologu wyraża swoje uczucia. Czuje się zdradzona - rzuca swój koszyk z malinami o drzewo i rwie upleciony wieniec. W dramatycznym momencie ukazuje się Filon, który czekając zbyt długo na ukochaną, schowany „w chróścinie” chciał wypróbować miłość Laury. Dialog kochanków kończy czułe pojednanie i wyznanie miłości i wierności.

Tematem sielanki, zgodnie z założeniami sentymentalizmu, są szczere i prawdziwe uczucia prostych ludzi. Tłem do wyrażania wewnętrznych przeżyć i stanów emocjonalnych jest wiejska przyroda. Karpiński posłużył się w swoim utworze typowymi dla tego gatunku literackiego motywami (bohaterowie- dwoje pasterzy, temat- wystawienie na próbę uczucia, Imiona postaci) i rekwizytami (ms akcji- jawor, koszyk malin, wieniec).

33. Prawidła i swobodna Imaginacja. Spór z klasycystami o sposób i zakres poznania świata.

W historyczno-literackim łańcuchu epok po oświeceniu następuje romantyzm. Epoka rzeczywiście inna - nie „lepsza, ciekawsza, wartościowsza”, lecz odmienna w swojej filozofii, rozumieniu świata i poszukiwaniu prawd o nim. Groza, uczucie samotność, sfery niesprawdzalne naukowo, pozaziemskie - to krąg tematów ulubionych przez romantyków, to pojęcia tworzące atmosferę epoki. Oświeceniowej nauce, rozumowi, harmonii i ładowi wewnętrznemu człowieka romantyzm odpowiedział namiętnością, intuicją, rozdarciem duszy. Oświecenie ożywiło duszę antyku, romantyzm wskrzesił mroki średniowiecza i świat szekspirowski. Nazywany był także okresem burz i naporu. (inna nazwa romantyzmu w Niemczech). Romantycy nie ufali wiedzy i jej twierdzeniom, zaufali za to bez granic przeczuciom, snom, objawieniom, można powiedzieć, że funkcjonowali w uduchowionym, idealnym świecie. Spór klasyków z romantykami była to polemika zwolenników dwóch ideologii: grupy starszego pokolenia uczonych i literatów, m.in. Jan Śniadecki, Kajetan Koźmian, Franciszek Dmochowski, a orientacją młodych romantyków (Adam Mickiewicz, Kazimierz Brodziński, Maurycy Mochnacki) Spór rozegrał się w latach 1818-1830. Najbardziej znaczącymi utworami ukazujące teorię romantyków są Mickiewicza ballada „Romantyczność” oraz „Oda do młodości”. W tej pierwszej końcową scenę ballady poeta rozstrzyga spór pomiędzy ludem a uczonym starcem mówiąc: „...Czucie i wiara silniej mówią do mnie niż mędrca szkiełko i oko...”. Oko i szkiełko symbolizowało poglądy klasyków, a w osobie mędrca upatrywano postaci profesora Jana Śniadeckiego. Pointa „Romantyczności” jest kwintesencją sporu klasyków z romantykami, które też widzimy jako walkę wiedzy z „czuciem” i „sercem”. „Oda do młodości” to utwór pełen entuzjazmu, optymizmu i młodzieńczej energii, który prócz wiary w siłę młodości zawiera także niechęć i pogardę wobec starości - tu oznacza to bierność, egoizm, klasycyzm.(„..Bez serc, bez ducha to szkieletów ludy.”, „..płaz w skorupie..”- sformułowania świadczące o pogardzie dla klasyków.

34. Ballada romantyczna jako wyraz nobilitacji ludowego świata wartości.

Cechy ballady - gatunek synkretyczny, silna stylizacja postaci, prezentacja prawd życiowych i zasad moralnych, współistnienie realizmu z fantastyką.

„Romantyczność” - wyższość poznania intuicyjnego nad rozumowym; krytyka oświeceniowych koncepcji filozoficznych i estetycznych; przeciwstawienie poglądów racjonalistycznych (Starzec) wartościom ludowym (Karusia i tłum)

„Świtezianka” - tematyka wywodzi się z przekazów ludowych (m.in. istnienie wodnych nimf); światem bohaterów rządzą surowe zasady moralne (złamanie przysięgi pociąga za sobą karę)

„Świteź” - przyroda źródłem kary za zbrodnie; tajemniczość natury

„Lilie” - istnienie surowych zasad moralnych; „Nie masz zbrodni bez kary”; znacząca rola przyrody w procesie wymierzania sprawiedliwości

35. Nowy typ bohatera literackiego - omów kreację Giaura.

• bunt wobec norm i zasad społecznych

• skrajny indywidualizm, silna uczuciowość, egoizm, zbrodniczość, pogarda dla innych

• kieruje się silnymi namiętnościami - miłością i nienawiścią

• odznaczał się niezwykłą odwagą i determinacją

• powieść porusza problematykę filozoficzną i moralną - sens ludzkiego bytu

• niechęci do norm towarzyszy silne poczucie moralności (tragizm wewnętrzny)

• stał się wzorem dla wielu młodych ludzi romantyzmu

36. Istota werteryzmu w powieści Goethego oraz w wybranych utworach polskich.

bohater werteryczny - odczuwa „ból świata” (Weltschmerz), ma wybujałą uczuciowośc, patrzy na rzeczywistość przez pryzmat poezji i marzeń, buntuje się przeciwko światu i jego konwenansom, alienuje się

J. W. Goethe „Cierpienia młodego Wertera” - bohater tytułowy - młody, wykształcony, zafascynowany literaturą antyczną, wrażliwy i niezmiernie uczuciowy człowiek; łatwo nawiązuje kontakty z ludźmi; popada w zmienne nastroje; szuka ustawicznie obiektu uczucia, jest towarzyski, elokwentny, wie, czego kobiety od niego oczekują; traktuje uczucie jako najwyższą wartość; niezwykła osobowość, broni własnej, wewnętrznej wolności; nie godzi się z jakimikolwiek więzami krępującymi człowieka

37. Prawdy żywe w II części „Dziadów”

• duchy dzieci - nie zaznały w życiu cierpienia: „Bo słuchajcie i zważcie u siebie, / Że według Bożego rozkazu: / Kto nie doznał goryczy ni razu / Ten nie dozna słodyczy w niebie”; ukazanie pozytywnej wartości cierpienia jako klucza do szczęścia po śmierci

• widmo złego pana - wykroczenie przeciwko najświętszym prawom natury; chór ptaków nocnych (ofiary dziedzica) karmią się ciałem dawnego pana; aby odkupić swoje winy, musi teraz cierpieć głód i pragnienie błąkając się po ziemi: „Tak, muszę dręczyć się wiek wiekiem, / Sprawiedliwe zrządzenia Boże! / Bo kto nie był ni razu człowiekiem, / Temu człowiek nic nie pomoże”.

• duch dziewczyny (Zosi) - była za życia beztroska, egoistyczna i nieczułą; zgrzeszyła obojętnością, ponieważ odmawiała miłości, obawiając się cierpienia; skazana na egzystencję między niebem i ziemią: „Bo słuchajcie i zważcie u siebie, / Że według Bożego rozkazu: Kto nie dotknął ziemi ni razu, Ten nigdy nie może być w niebie”. - odrzucając uczucie, wykroczyła przeciwko prawom natury, zanegowała najwyżej cenioną przez romantyków wartość miłości wygłaszane przez widma przestrogi określają zasady, według których powinien żyć człowiek, aby osiągnąć pełnię człowieczeństwa i otrzymać nagrodę po śmierci.

38. ”Sonety Krymskie” - niecodzienny pamiętnik z podróży. Scharakteryzuj bohaterów (człowieka i przyrodę).

„Sonety Krymskie” stanowią cykl osiemnastu utworów Adama Mickiewicza, związanych z wrażeniami poety doznanymi w czasie wycieczki z Odessy na Krym latem 1825. Opublikowane łącznie z tzw. Sonetami odeskimi w tomie zatytułowanym „Sonety” w Moskwie w 1826r., wywołały swoim orientalnym kolorytem równocześnie oburzenie klasyków i falę naśladownictwa. Natura ukazana w „Sonetach Krymskich” Mickiewicza to księga, w której można odczytać istotną prawdę o sobie samym i świecie. Przyroda jest siłą wszechobejmującą, sprzyja człowiekowi, ale też często niszczy jego dzieło, ukazując mu swoją potęgę. Czytelnikiem tajemnej księgi natury jest Pielgrzym, który jest typową postacią bajroniczną, człowiekiem tajemniczym, indywidualistą, samotny i nieszczęśliwy. Trapi go nieustanny niepokój wewnętrzny, nie potrafi do końca cieszyć się otaczającym go pięknem, tęskni i marzy, jest wewnętrznie rozdarty. Jego podróż wypełnia ciągłe poszukiwanie wrażeń oraz połączenie realności obrazów z atmosferą tajemniczości, a także tęsknota za ojczyzną , do której powrócić nie może. Artyzm sonetów poeta osiągnął poprzez wprowadzenie kolorytu wschodniego, bogatą metaforykę, mnogość zmysłowych opisów pejzażu, różne postrzeganie tych samych elementów krajobrazu, zależnie od oświetlenia czy odległości.

„Stepy akermańskie”- W rozpoczynającym cykl utworze odnaleźć można charakterystyczne dla całego zbioru sonetów motywy wędrówki oraz zachwytu nad pięknem przyrody. Pielgrzym jest oszołomiony widokiem stepu nad Dniestrem, zwłaszcza jego bujną roślinnością. Porównuje ją do przestworu oceanu, na którym rozsiane są kolorowe wyspy kwitnących krzewów. Jego podróż po stepie przypomina rejs po wielkim oceanie. W odbiorze prezentowanej rzeczywistości dominują wrażenia zmysłowe, wywołane przez barwę, dźwięk, ruch i grę świateł. Zbliżającą się noc zaciemnia obraz i sprawia, że wędrowiec koncentruje się na wrażeniach słuchowych. W dwóch ostatnich zwrotkach poeta w sugestywny sposób opisuję ciszę. Jej intensywność wydobyta została przez przywołanie odgłosów praktycznie niemożliwych do usłyszenia. Mrok, bezkresna przestrzeń i redukcja zmysłowych doznań, sprzyjają refleksyjnej zadumie podmiotu lirycznego. Pielgrzym odczuwa dominującą tęsknotę za krajem ojczystym, wyraża to słowami rozgoryczenia i rezygnacji: „Jedźmy, nikt nie woła.”

„Burza”- Sonet ten wprowadza nas w świat zgoła inny. Nie ma tu ciszy ani szelestów - jest dynamika i groza burzy. Szaleństwo żywiołu znajduje swój opis w intensywnych czasownikach: zdarto żagle, ryk wód, wicher z tryumfem zawył. Można powiedzieć - obraz końca świata. Spotęgowany ruch, dźwięk i lęk. Żywioł znajduje romantyczne uosobienie- oto po grzbietach fal schodzi na pokład „geniusz śmierci”- fantastyczna, pełna mocy postać. Spójrzmy na pokład - różni ludzie różnie reagują w godzinę śmierci: jedni się modlą, inni płaczą, jeszcze inni się żegnają. Jest jednak na pokładzie ktoś samotny - wiadomo, poeta romantyczny, odwrócony od innych, nie odczuwający lęku. Lecz nie z powodu odwagi. Jest to nieszczęśnik, który już nie ma sił, nie ma wiary i nie ma nikogo, by się z nim żegnać. Sonet wspaniale obrazuje siłę żywiołu i kruchość człowieka. Ukazuje też, że godzina śmierci jest sprawdzianem ludzkości, lecz nie jest najgorszą klęską - stokroć gorsza jest samotność z dala od ojczyzny i niechęć do życia.

„Ajudah” - Jest to sonet podsumowujący całość cyklu. Już we wstępie zarysowuje autor typowo romantyczny obraz: oto przed oczami odbiorcy wyrasta wielka góra - Ajudah (góra - niedźwiedź). Na jego szczycie wsparty na dłoni rozmyśla bohater romantyczny. Oto spienione fale, podobne do ławic wielorybów uderzają o podnóże góry. Gdy odbiegają pozostawiają po sobie muszle, perły i korale. Widok ten wzbudził oryginalną refleksją twórcy: góra Ajudah jest jak serce poety, fale morskie - to namiętności, które atakują, budząc natchnienie twórcze. Gdy odbiegają - pozostają po nich nieśmiertelne pieśni - czyli skarby takie jak perły czy korale. To poetyckie skojarzenie przywołało typowe dla epoki temat - poezji i poety osamotnionego, lecz nieśmiertelnego dzięki swojej sławie.

„Czatyrdah” - Sonet wyraża odwieczny okrzyk cierpienia - kruchego, wątłego, łatwo zniszczalnego człowieka, który wznosi swoje ręce do tego co wieczne, monumentalne, niezniszczalne - tu to zwalista góra Czatyrdah. Zrozpaczony muzułmanin odprawia modły u podnóża góry, wylicza swoje ludzkie nieszczęścia: suszę, szarańczę, wojnę - wciąż te same od pokoleń. Lecz Czatyrdah tkwi nieruchomy i obojętny na ludzkie cierpienie. Poeta opisuje go jak człowieka - niemal widoczne są płaszcz lasu, turban z chmur i nieme modlitewne zapatrzenie w niebo. Góra, pośrednik między człowiekiem a Bogiem, wciąż milczy. Zbyt cienki jest głosik istoty ludzkiej, sam muzułmanin zbyt drobną jest kruszyną, by wzruszyć głaz. Ostatnie wersy zawierają lęk człowieczy, bolesne pytanie i podejrzenie: czy Bóg jest taki jak jego dzieło Czatyrdah - wielki, potężny i obojętny na ludzkie wołanie?

„Bakczysaraj” - Jest to smutny opis dawnej stolicy chanów krymskich - Bakczysaraju. Coś co niegdyś tętniło życiem, oznaczało władzę i potęgę - ulega unicestwieniu. Szarańcza zżera trony, rośliny wdarły się do pałaców, przyroda wraca na stare swoje siedlisko - słowem ruina, niszczące dzieło czasu, upadek dawnej świetności. Pozostała tylko dawna fontanna w środku haremu, źródło, które wciąż bije. Woda to symbol życia i wiecznego trwania, lecz tu głos jej urąga uznanym przez świat wartościom - źródło pozostało, podczas gdy przeszły miłość, potęga i chwała. Ruina pałacu budzi zadumę obserwatora - refleksję o przemijalności doczesnego świata.

39. ”Trzeba być lisem i lwem..” - problem odwagi i zdrady w „Konradzie Wallenrodzie”

Pełne motto brzmi: „Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia - trzeba być lisem i lwem”. Słowa te są autorstwa Nicolo di Bernardo dei Macchiavelli, a pochodzą z jego utworu „Książę”. Słowa motta wyraźnie sugerują główne przesłanie utworu, konflikt moralno-etyczny między dumą a honorem rycerskim nakazującym głównemu bohaterowi ujawnienie się, a koniecznością działania podstępnego, sięgania po nie zawsze prawe sposoby walki. Poświęcenie, na które zdecydował się Wallenrod wymagało wiele odwagi i prometeizmu - poświęcił on życie prywatne oraz miłość ukochanej kobiety i wybrał Litwę. Metoda jaką obiera Konrad jest jedynym skutecznym sposobem walki z Krzyżakami, lecz to metoda niezgodna prawego rycerza. Wallenrod musiał kłamać, musiał dokonać zdrady, a takie czyny nie mieszczą się w kodeksie rycerskim. Gdyby jednak postępował etycznie i stanął twarzą w twarz do walki, zaprzepaściłby przyszłość ojczyzny. Od głównego bohatera utworu pochodzi nazwa „walenrodyzm” - jest to postawa człowieka walczącego o słuszną sprawę i sprawiedliwą ideę, lecz, żeby osiągnąć swój cel, używa środków nieetycznych, nagannych moralnie, takich jak podstęp, zdrada, kłamstwo. Wallenrod, by zwyciężyć Krzyżaków, przeniknął do ich szeregów, zdobył władzę, udawał dobrego rycerza krzyżackiego i przywiódł zakon do klęski. A zatem zdradził tych ludzi, był czymś na kształt szpiega tamtych czasów. Nie była to walka czysta i honorowa, aczkolwiek wymagała nielada odwagi. Z pewnością jednak znalazłby swoich zwolenników - pierwszy Macchiavelli pogratulowałby Wallenrodowi pomysłu.

40. Wygrana i przegrana - omów tragizm postaci w „Konradzie Wallenrodzie”

Sytuacja tragiczna ma miejsce wówczas, gdy bohater stoi przed koniecznością dokonania wyboru między dwoma racjami, które są równorzędne, lecz każda decyzja bohatera będzie zła - przyniesie negatywne skutki. W takiej właśnie sytuacji znalazł się Konrad Wallenrod, gdy zbliżała się wojna z Krzyżakami. Musiał wybrać pomiędzy miłością do ojczyzną a miłością do Aldony. Wybrał Litwę - poświęcił swoje życie prywatne i miłość ukochanej kobiety, gdyż „szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”. Z kolei gdyby wybrał dobro prywatne - także nie byłby szczęśliwy. Nie pozwoliłyby mu żyć spokojnie wyrzuty sumienia, zresztą Krzyżacy szybko zwyciężyliby Litwę i zburzyli spokój jej mieszkańców. Konflikt: życie prywatne a ojczyzna nie jest jedyną sprzecznością racji, przed jaką stoi Konrad Wallenrod. Sytuacja tragiczna rozgrywa się jeszcze w jednej sferze: bohater musi wybrać między honorem a zwycięstwem nad Krzyżakami. Dzieje się bowiem tak, że metoda jaką obiera Konrad jest jedynym sposobem walki z Krzyżakami, lecz to metoda niegodna prawego rycerza. Wallenrod musiał kłamać, musiał dokonać zdrady - a takie czyny nie mieszczą się w kodeksie rycerskim. Gdyby jednak postępował etycznie, stanął do walki twarzą w twarz z Krzyżakami - poniósłby klęskę i zaprzepaścił przyszłość ojczyzny. Tak więc Konrad Wallenrod poświęcił swój honor, a być może zbawienie, gdyż był chrześcijaninem a grzeszył - lecz nie mógł tego uniknąć, i tym tkwi tragizm mickiewiczowskiego bohatera.

41. Konrad i ksiądz Piotr, bunt i pokora - dwie hierarchie wartości, dwa style działania.

Konrad prezentuje postawę patriotycznego buntu. Scena Wielkiej Improwizacji jest wyrazem buntu głównego bohatera przeciw Bogu. Konrad jest indywidualistą, który gardzi słuchaczem i tworzy dla własnej przyjemności. Jest niepokornym poetą próbującym wyłamać się ze zwykłego porządku. Wynosi się ponad innych ludzi, którzy niezdolni są do wypełnienia aktu tworzenia. W rzeczywistości Konrad jako twórca poezji występuje przeciw Stwórcy świata - Bogu. Potwierdza tym samym romantyczny kult poety, który pełni rolę najwyższego kapłana sztuki. Bunt Konrada zostaje wzniecony w imię miłości do ludzi i jest wynikiem troski o ich szczęście i wolność. Próbuje on stworzyć koncepcję społeczeństwa wolnego od cierpień, szczęśliwego, ale droga jaką wybiera dla osiągnięcia celu nie jest wolna od despotyzmu i tyranii. Chcę bowiem odebrać ludziom wolną wolę, decydować za nich, narzucić im swój porządek i wymagać dokładnego jego przestrzegania. Pragnienie Konrada są umotywowane. Uważając się za poetę, kapłana ludu, rości sobie pretensje do zajęcia wyjątkowej pozycji w społeczeństwie, a raczej ponad nim. Kieruje się miłością do ludu i do ojczyzny, dąży do doskonałości, ale również pragnie uzyskać jak największą władzę. Wznosząc się na szczyty natchnienia Konrad zadaje sobie (i Bogu) szereg pytań: Dlaczego ludzie cierpią? Czy cierpienie ma sens? Świat to porządek czy chaos? Dlaczego Bóg dopuszcza zło? Czy Bóg naprawdę jest wszechmocny? Silne odczucie pustki staje się źródłem rozpaczy, do której przyczynia się zwątpienie w świat, w Boga, zauważenie upadku świata, opętanie szaleńczą miłością do ludzi oraz przekonanie, że światem rządzi zło. Wszystkie te elementy składają się na obraz romantycznego bohatera, który przede wszystkim jest wielką indywidualnością, buntownikiem, artystą i geniuszem. Z pozycji człowieka genialnego kieruje do Boga zarzuty, że Bóg jest: nieczuły, bezwzględny, jest tyranem, carem świata, twórcą zła i chaosu. Taki bunt jest określany także mianem buntu prometejskiego, gdyż Konrad porównuje się do mitycznego Prometeusza, który z miłości do ludzi występuje przeciwko Bogu i ustanowionym przez Niego prawom. Konrad tak jak Prometeusz cierpi, choć jego decyzja zgodna jest z wymogami czasu historycznego. Staje się on bohaterem osamotnionym, wyobcowanym, odrzuconym przez świat i przez Boga. Przekonanie o słuszności działania podkreśla tragizm postaci. Zgoła odmienną ideologię prezentuje ksiądz Piotr w swoim widzeniu. Męka Chrystusa na krzyżu stała się podstawą dla stworzenia wizji oglądanej przez księdza Piotra. Bóg zsyła na skromnego bernardyna wizje, w których Polska zostaje ukazana jako Chrystus. Oto na trzech krzyżach Europy, po kolejnych cierpieniach umiera Polska i upadają powstania, represje wobec Polaków i zabory. Ksiądz Piotr z pokorą kieruje do Boga najistotniejsze dla siebie pytanie: Czy będzie Polska? Oczekuje na odpowiedź, ufając jednocześnie w słuszność decyzji podejmowanych przez Absolut. Zaprzecza również wszystkiemu, co wykrzyczał zbuntowany Konrad. Zwątpienie bowiem w sprawiedliwość dziejową jest grzechem śmiertelnym. Mówi się o mesjanizmie w Widzeniu księdza Piotra, gdyż wyraźnie zarysowuje się analogia między ukrzyżowanym Chrystusem a poddaną rozbiorom Polską, dążącą do wolności niczym naród wybrany do ziemi obiecanej. Wizja jest zapowiedzią zbawienia ludzkości poprzez męczeństwo narodu polskiego. Wolność zostanie osiągnięta na drodze męki i cierpień, które jednak należy przyjąć. Przywódcą Polaków będzie charyzmatyczny mąż, ukryty w widzeniu pod symboliczną liczbą „czterdzieści i cztery”. Widzenie księdza Piotra nasycone jest symboliką biblijną: magicznymi liczbami, porównaniami, wprowadzonymi cytatami i związkami z księgą „Apokalipsy”.

42. Mesjanizm (m.) romantyczny w III cz. „Dziadów”:

• inspiracją: 1) żyd. i chrześc. Koncepcja Mesjasza, z czasem historiozoficzna postać m. Przypisująca jednostkom bądź grupom społecznym (narodom?) szczególne posłannictwo wobec ludzkości,; przykłady: panslawizm rosyjski, ideologia plemion indiańskich w USA, kimbangizm (Afryka); 2) Rzplita jako antemurale (przedmurze) chrześcijaństwa;

• w „Widzeniu ks. Piotra” niewinna, porównana do męczeńskiej śmierci Chrystusa, ofiara Polaków ma sens soteriologiczny (zbawczy) zarówno w wymiarze narodowym jak i uniwersalnym - zmartwychwstała Polska apostołem wolności w świecie, zbiorowy m. uzupełniony wizją mesjasza zbiorowego („mąż 44”);

• mesjanizm widoczny poprzez odwołania do symboliki biblijnej: męczeństwo młodzieży wileńskiej ~ rzeź niewiniątek, prześladowana i powalona w powst. listopadowym Polska ~ Chrystus, liczba 44 ~ imię zbawcy (kabała), „żołdak Moskal” ~ rzymski żołnierz Longin, przebijający bok Chrystusa, „Biała szata” ~ symbol niewinności i zwycięstwa, „matka wolność” ~ Wolność jako Święta Maryja płacząca pod krzyżem, cierniowa korona, „Panie, Panie, za coś mnie opuścił!”, „trzy źrenice”, „trzy czoła”, „trzy oblicza” - zbawca w Apokalipsie św. Jana.

43. „Nasz naród jak lawa” - jak Mickiewicz ocenia społeczeństwo polskie?

• perspektywa historyczna (1823/24 - wydarzenia, 1832 - napisane) - hołd bojownikom o wolność przy jednoczesnej świadomości niejednolitości społeczeństwa polskiego czego dowodem klęska nieukazanego w „Dziadach” powstania listopadowego (1830/31),

• sceny: „Salon Warszawski”, „Pan Senator”, „Bal” - pokazany podział narodu; w Salonie Warszawskim towarzystwo dzieli się na dwie grupy: patriotów (przy drzwiach) i zdrajców (przy stoliku); pierwsi rozmawiają o prześladowaniach narodu polskiego; Adolf opowiada o Cichowskim, który więziony i torturowany stracił zdrowie („Wydęła go zła strawa i powietrza zgniłość”) i popadł w chorobę psychiczną; tymczasem siedzący przy stoliku, negatywnie przez A. Mickiewicza oceniani, urzędnicy i literaci dyskutują o balach, organizowanych przez Nowosilcowa; w scenie u Senatora poeta skontrastował postacie zdrajców ojczyzny (Doktor i Pelikan), którzy ze strachu o własne życie, żądni zaszczytów i powodowani chciwością służą carowi, z cierpieniem pani Rollison oraz jej więzionego i torturowanego syna; I TAK WŁAŚNIE PODZIELONE JEST SPOŁECZEŃSTWO POLSKIE;

• wymownym podsumowaniem charakterystyki Polaków - wypowiedź Wysockiego w Salonie Warszawskim („Nasz naród jak lawa,| Z wierzchu zimna i plugawa,| Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi;| Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głebi.”) - mimo tragicznego podziału narodu tkwią w nim siły zdolne doprowadzić Polskę do wolności.

44. Od pieśni zemsty do „Wielkiej Improwizacji” - problematyka III. Cz. „Dziadów”:

• będąc w więzieniu Konrad (po wysłuchaniu opowieści Sobolewskiego, Goreckiego etc.) śpiewa pieśń zemsty: „(...) zemsta, zemsta, zemsta na wroga.| Z bogiem, a choćby mino Boga”; pomimo reakcji księdza Lwowicza Konrad nie przerywa śpiewu („Mała Improwizacja”): Konrad siłą swego duch pragnie wznieść się nad światem, aby poznać o przyszłość, bohater porównujący się do orła ponosi klęskę, jego myśli plącze kruk - ptak szatański (pycha);

• początek „Wielkiej Improwizacji” nie ma charakteru wizyjnego - o funkcjach poezji - bohater człowiekiem samotnym, wyalienowanym, niezrozumianym - poezja bytem idealnym istniejącym niezależnie od woli człowieka - jedynymi godnymi odbiorcami takiej poezji - Bóg i natura; Konrad wznosząc się ponad światem zbliża się do stwórcy;

jest to moment próby - tylko w starciu z Bogiem może on zbadać wielkość swojej mocy - buntując się przeciw twórcy kieruje się miłością do ludzi => pycha (gardzi słuchaczami), uznając siebie za przedstawiciela ludzkości, chce poznać Boga dzięki bluźnierstwu i buncie => wymaga od Boga by ten udzielił mu mocy władania ludźmi (cel: uszczęśliwienie ludzi) => dążenie do tyranii => ponosi klęskę (milczenie Boga powoduje, ze wyzywa go na pojedynek); TYLKO dzięki temu, że człowiek w „Dziadach” ma możliwość odkupienia win nie zostaje potępiony.

45. Wykaż obecność realizmu i romantyzmu w „panu Tadeuszu”

46. Mit arkadyjski w „Panu Tadeuszu”:

• „jedzą, piją,, grzyby zbierają i czekają, aż Francuzi przyjdą im zrobić ojczyznę” (Norwid o „P.T.”).

• Arkadia - mityczna kraina szczęśliwości „mlekiem i miodem płynąca”;

• w „P.T.” rzeczywistość doskonała, sielska, idylliczna poprzez opisy przyrody, obyczajów i codziennego, zwykłego życia: pejzaż Soplicowa - sielski, pełen spokoju, harmonii, biały dworek wśród drzew - symbol polskości, „gniazdo rodzinne”; świat szlachecki, odchodzący w przeszłość, nie jest idealny, ale, gdy „ojczyzna w potrzebie” to potrafi odrzucić dawne niesnaski; mityzacja historii poprzez wyeliminowanie klęski Napoleona, a jedynie ukazanie Napoleona idącego „na Moskwę” po zwycięstwo w 1812 r.

• cel: ucieczka w świat dzieciństwa od podwójnie tragicznej rzeczywistości: politycznej jak i osobistej kłótnie między Polakami na emigracji) => funkcja terapeutyczna: poeta zaprzecza całkowitemu podporządkowaniu człowieka historii, wskazuje zniewolonemu narodowi możliwość znalezienia takiego rodzaju polskości, której istotą jest dom, obyczaj, legenda, tradycja; daje poczucie bezpieczeństwa ludziom na emigracji, pozbawionych korzeni.

47. Galeria typów szlacheckich i obraz przemian świata w „Panu Tadeuszu”:

• „[wśród bohaterów] jedyna serio figura to Żyd (...) zresztą: awanturniki, safanduły, facecjoniści, gawędziarze i kobiet narodowych dwie: ... metresa moskiewska i (...) pensjonarka” (Norwid o „P.T.”)

• pełny obraz szlachty polskiej w „P.T.”:1) ród Sopliców (Jacek, Tadeusz, Sędzia) oraz przyjaciele domu (Podkomorzy, Wojski, Rejent, Asesor etc.) - średnia szlachta, życie podporządkowane etykiecie, określającej sposoby zachowania (Sędziego nauki o grzeczności), zwyczaje i obyczaje szlacheckie opisane w „P.T.” to właśnie jej obyczaje: polowanie, grzybobranie, uczty, kawa i kawiarka, zasady oparte na grzeczności i szacunku, nadrzędną wartością jest jednak patriotyzm przejawiający się między innymi w przywiązaniu do tradycji i polskości, ma jednak wady: kłótliwość, warcholstwo etc. 2) szlachta zaściankowa zamieszkująca Dobrzyn, warstwa zubożała, lecz poprzez polski system dziedziczenia szlachectwa (nie taki jak w Anglii, gdzie tytuł i majątek dziedziczył tylko najstarszy z rodu) posiadający swój herb, zawołanie; tylko strój, obyczaje różnią ją od chłopów; skłonni do zwady, kłótni, lecz ofiarni 3) Hrabia - magnateria, zamożny, jakby najbardziej „europejski” z nich wszystkich;

• opisując polską szlachtę przedstawia świat sarmacki z jego wadami i zaletami, odchodzi on jednak w przeszłość, na horyzoncie kolejna wojna, wojna jak wiadomo zmienia obyczaje.

48. Dzieje duchowych przeobrażeń Kordiana - od młodzieńczej miłości do spisku:

• bohater hamletyczny, rozterek świadomości; 1) cierpi na egzystencjalny ból istnienia - miłość romantyczna mogąca ocalić bohatera wówczas 15 -letniego) staje się przyczyną jego zniszczenia, nie potrafi wyzwolić się spod przemożnego działania uczucia, miłosne cierpienia doprowadzają do samobójczej śmierci, wcześniej jednak słuchając opowieści o Janku co psom buty szył zdaje sobie sprawę, że najważniejszy jest czyn, działanie; 2) niedoszły samobójca - podróż po Europie, pozbywa go ona złudzeń (rola pieniądza, płatna miłość, Kościół podporządkowany europejskiej polityce) - bohater duchowo dojrzewa, nie jest naiwny; 3) na Mont Blanc wygłasza monolog, w którym odkrywa boską moc własnego ducha - gorzkie podsumowanie swego życia - postanawia poświęcić się dla ojczyzny - aktywna walka (winkelriedyzm); 4) przeniesiony na chmurze do W-wy uczestniczy w spisku - podejmuje się sam zabić cara pomimo sprzeciwu większości, lecz zamiar bohatera nie przeradza się w czyn, skazany na śmierć (za usiłowanie zabójstwa) traci wiarę w istnienie boskiego porządku na świecie;

• widać więc niemożliwą do przezwyciężenia świadomość własnych ograniczeń, wewnętrzne rozterki, konflikt między przekonaniem o boskiej mocy ludzkiego ducha a ułomnością natury ludzkiej staje się przyczyną klęski bohatera; przyczyną tego jest: 1) Kordian żyje w czasach gdy odchodzi oświeceni, a jeszcze nie nastał romantyzm, wpływ myśli oświeceniowej na młodych jest jednak duży - stąd projekt poznawczy - wędrówka po Europie (doświadczenie) - kończący się klęską, 2) jest samotny (grzech?), miłość odtrącona, zdradzony, odrzucony przez spiskowców, nie zrozumiany, 3) zderzenie z historią, która jest domeną Szatana („Przygotowanie” - zegar nakręcany przez diabły).

49. „Kordian” jako polemika do III cz. „Dziadów”:

• „I drukuję bezimiennie - będzie tak równiejsza walka z Adamem” (Słowacki o „Kordianie” w liście do matki), Słowacki miał wtedy za złe Mickiewiczowi ukazanie swego ojczyma dr. A. Bécu w niekorzystnym świetle;

• bezpośrednią polemiką z Mickiewiczem jest „Prolog” - 1. osoba (Mick.) - kreuje siebie na proroka (jednak fałszywego), domaga się snu dla narodu, sama pragnie przejąć jego cierpienie, idea mesjanizmu, bierność oczekiwania na moralne odrodzenie 2. osoba - jej słabość, 3. osoba (Słowacki) - wezwanie do aktywnej walki,

• krytyka mesjanizmu jest szczególnie widoczna w kreacji bohatera - Kordiana, i to jest główna płaszczyzna polemiki (Kordian - Konrad): a) imiona (cor, is -łac. serce, Konrad jak Wallenrod?), b) też poeci, c) więzień jako efekt - więzień „przed”, d) krytyka winkelriedyzmu - krytyka prometeizmu, e) autorzy nie zgadzają się ze swoimi bohaterami TAK WIĘC bohaterowie „stworzeni” do polemiki (lustro) WYNIK winkelriedyzm (skrytykowany) jako wymagający ofiary, poświęcenia to wg Marcińskiej rodzaj mesjanizmu, Kordian przegrywa bo jest sam (tak samo przegra idea mesjanizmu - poświęcenie jednostki).

50. „Kordian” jako głos w dyskusji wokół upadku powstania:

• analiza przyczyn klęski powstania w „Przygotowaniu”, w trakcie odbywającego się na granicy wieków (31. XII. 1799 - he! he!) sabatu czarownic, Szatan pretendujący do roli króla świata, bierze w opiekę naród polski, który swoją walkę o niepodległość pragnie toczyć w imię diabelskiej zemsty, Szatan pragnie buntu narodu, ale jednocześnie marzy o jego klęsce; dlatego też stwarza nieudolnych i karykaturalnych przywódców powstania listopadowego, którzy przyczyniają się do klęski powstania (gen. Chłopicki, A. J. Czatoryski, gen. Skrzynecki, J.U. Niemcewicz, J. Lelewel, gen. Krukowiecki) poprzez bierność i konserwatyzm - wiek, nieumiejętność podejmowania decyzji; młodzieńczy zapał i zryw zaprzepaszczony przez konserwatywnych (wiek!) działaczy choć nie tylko => niezdolność do czynu;

• niezdolność ta szczególnie widoczna w scenie przed sypialnią cara, Kordian mający wypełnić swą misję zabicia cara nie spełnia jej, {2 interpretacje} 1) niezdolność do czynu trwająca całe pokolenia przyszłych powstańców, wyraz słabości, 2) zdolność do „nie-czynu” - wierność tradycji polskiej, w której nie ma królobójstwa, nie uleganie szatańskiej pokusie CZYLI przyczyną upadku powstania polska „moralność” (etyka)? cel nie uświęca środków (wg Polaków - pamiętajmy o negatywnym przyjęciu „Konrada Wallenroda”) i to przyczyną upadku powstania?

• wg Marcińskiej przyczyny upadku powstania należy się doszukiwać w scenach ukazujących koronację cara jak i w scenie dziejącej się w podziemiach katedry św. Jana - lud nieświadomy, nie gotowy do walki, społ. nie dojrzałe, niezdecydowana młodzież w rezultacie czynu dokonuje „nie dający” rady Kordian - jednostkowy czyn bohaterski nie jest wystarczający - musi powstać cały naród.

51. Liryka osobista Słowackiego - o sobie i swojej poezji:

• emigracja Słowackiego - misja dyplomatyczna (Drezno, 1831) => podróż na wschód (1836 - 37) => liryczna biografia ściganego przez los, pozbawionego ojczyzny, rozłączonego z bliskimi, skazanego na wieczna tułaczkę polskiego romantyka => „Hymn (>>Smutno mi, Boże...<<)”, „Testament mój”, częściowo „Grób Agamemnona”;

• „Hymn” - morska podróż (Aleksandria), podm. lir. (utożsamiany ze Słowackim) ogarnięty bezgranicznym smutkiem - tęsknota za ojczyzną - zwrot bezpośredni do Boga („Smutno mi, Boże” - hymn!), podm .lir. to tułacz, samotność podkreślona przez obcość miejsca („Sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem”), przywołanie pamięci o odległej ojczyźnie, niepewność losu i świadomość braku korzeni budzą lęk przed śmiercią na obczyźnie („ (...) nie wiem, gdzie się w mogiłę położę”); rozgoryczenie i rezygnacja wyraża się w przekonaniu o niemożności powrotu do kraju („Wiem, że mój okręt nie do kraju płynie”); „>>Hymn<< ma prywatny, osobisty charakter, (...) człowiek głównym bohaterem. A Bóg jest tylko po to by człowiek mógł powiedzieć, że wszystko idzie na opak w jego cudownie urządzonym świecie” (W. Kubacki „Religia smutku”);

• „Testament mój” - podm. lir. (utożsamiany ze Słowackim) żegnając się ze światem dokonuje podsumowania swojej twórczości i życia; bezpośredni monolog skierowany do przyjaciół - refleksja pełna goryczy i rezygnacji; brak zrozumienia („sternikiem duchami napełnionej łodzi”) oraz samotność („Nie zostawiłem tutaj żadnego dziedzica| Ani dla mojej, ani dla imienia”) doświadczeniem poety i człowieka - mimo tego ma świadomość, iż wiernie służył narodowi, a głoszone idee trafią kiedyś do serca potomnych (a przynajmniej maturzystów);

• „Grób Agamemnona” („część 1.”) - Słowacki (podm .lir.) wizytując grób Agamemnona (naprawdę skarbiec Atreuszów )jest pogrążony w smutku - przywołuje pamięć o Homerze („złota struna” ~ mistrzostwo Homera), podm. lir. wątpi w swoja moc twórczą - nie jest w stanie dorównać mistrzostwu Homera („ale w moim ręku| Ta struna drgnęła i pękła bez jęku”), poezja nie znajduje odbiorcy, staje się nie zrozumiała, okazuje się jednak, że poezja Słowackiego nie dorównuje Homerowi, bo czasy nie są teraz tak bohaterskie jak te, w których żył Homer; OSOBNY WĄTEK to również oskarżenie siebie (jako Polaka, nie poety) o los Polski („Mówię - bom smutny - i sam pełen winy”).

52. Rozrachunek z polską mitologią narodową w „Grobie Agamemnona” - ocena Polaków:

• dwie części (1. - rola poezji - porównanie do Homera), z których 2. część - tematyka patriotyczna (ta dalej omówiona);

• odwołując się do starożytności Słowacki kreśli wizję Polski idealnej i rzeczywistej, rzeczywista ~ klęska Greków pod Cheroneą (=>utrata niepodległości), idealna ~ Termopile - bohaterski Leonidas wstrzymujący armię perska (ratując ojczyznę ponoszą śmierć) DLATEGO TEŻ

• {i tu właściwa odpowiedź}- przed Polską (smutnym krajem helotów), która więzi „ duszę anielską” w „czerepie rubasznym” stoi zadanie podjęcia aktywnej walki zbrojnej w celu odzyskania niepodległości, winą niepowodzeń - zbyt konserwatywna szlachta, przeciwniczka zbrojnego czynu; uczucia patriotyczne , wciąż żywe w narodzie przytłumione przez ideologię bierności i obawy („Sęp ci wyjada nie serce - lecz mózgi”), wyraźne przeciwstawienie się cierpiętniczej postawie narodu, który, rozpamiętując klęski niezdolny do czynu, co doprowadziło do upadku („Pawiem narodów byłaś i papugą,| A teraz jesteś służebnicą cudzą”);

• CZYLI jednoznacznie negatywna ocena Polaków (nota bene i siebie: „Mówię - bom smutny - i sam pełen winy”);

warto dodać: celem obudzenie narodu do zbrojnego czynu (wiersz napisany 9 lat po klęsce powstania listopadowego).

53. Wyjaśnij jak w „Nie-Boskiej komedii” przedstawiono hasła rewolucji francuskiej - wolność, równość, braterstwo:

• rewolucjoniści nie stanowią wspólnoty o jednakowych poglądach;

• tłum chce zemsty za realne i wyimaginowane krzywdy - nie ma mowy o równości - przeciwny obóz (św. Trójcy) traktowany będzie z całym okrucieństwem; wśród rewolucjonistów już widać zalążki przyszłej arystokracji (Bianchetti) - po rewolucji nie będzie równości;

• zwierzęca skłonność rewolucjonistów do fanatyzmu, osięgania celów doraźnych- trudno mówić o braterstwie;

• nikt nie będzie wolny - niewolnicy rewolucji i swoich cząstkowych racji;

54. Krasiński wobec romantycznych mitów - młodość, miłość, ... :

• tragizm wynikający z rozdźwięku między dążeniem Henryka do absolutu a jego ludzką ułomnością pokazuje klęskę ideału miłości - nieuchwytna pokusa: ideał romantycznej miłości - Dziewica, Henryk podąż za nią co jest jego zgubą - nie dba on o życie rodzinne, miłość do ludzi, dąży tylko do ideału nie możliwego do osiągnięcia, podsuniętego w dodatku przez szatana;

• młodość - ideałem Orcio, ale on widzący więcej (romantyczna koncepcja) i w sposób bardziej naturalny niż dorośli jest obłąkany => klęska.

{zresztą już mam dosyć - może macie pomysł na to ostatnie, przeze mnie robione, pytanie?}

55. Konflikt dwóch racji i dwóch obozów w „Nie - Boskiej komedii”:

• obóz arystokracji (Okopy św. Trójcy), któremu przewodzi Hrabia to ziemiaństwo i burżuazja, władza oparta na sile pieniądza, tchórzostwo, słabość, h. Henryk mimo, że stoi na ich czele to potępia swój obóz za prześladowanie poddanych, brak patriotyzmu, prywatę, pychę, lecz itak staje w obronie : katolickiej wiary, zasad polityczno - społecznych swojej „kasty”;

• obóz rewolucji to fanatyczny tłum nędzarzy i biedaków, program: „Panom, tyranom śmierć - nam biednym, głodnym, jeść, spać i pić”, ale tak naprawdę brak programu, po objęciu władzy zatąpią oni dawne grzechy nowymi; wodzem Pankracy;

• dyskusja Pankracego z hr. Henrykiem pokazuje cząstkowość racji, to jakby rozpisany na 2 głosy monolog ukazujący sprzeczność myśli samego Krasińskiego, każdy z nich jakby demaskuje swoje racje, dlatego obaj ponoszą klęskę;

• obaj przywódcy przegrywają bo są tragiczni - nie pasują do swojej rzeczywistości i zwolenników.

56. „Nie-Boska” - refleksja historii:

• ukazana przez Krasińskiego rewolucja jest dziełem nie- boskim lecz ludzkim, nieuchronna i nieunikniona, nie prowadzi do doskonałości lecz do katastrofy, historia rozwija się „przez krew i zniszczenie form starych”, w drodze krwawych przewrotów niosących śmierć upadają warstwy rządzące i nowe grupy zdobywają władzę, lecz wprowadzony przez rewolucjonistów porządek zapowiada totalną destrukcję; rewolucja jest konieczna, ale jej charakter straszny; dlatego dramat kończy się zwycięstwem Chrystusa będącego znakiem ingerencji Boga w świat, jedynie Bóg interweniujący w sobie tylko znanym momencie może nadać sens i cel światu.

57. Wybitni ludzie w twórczości Norwida:

• Chopin, Bem, J. Brown, Sokrates to ludzie, których działalność służyła uniwersalnemu dobru, a nie tylko dobru indywidualnemu;

• „Fortepian Chopina”: walory w sztuce Chopina - porównanie do mistrzów antycznych: Fidiasz, Ajschylos, Dawid; boskość muzyki Chopina, polskość muzyki Chopina => muzyka Chopina to dopełnienie kultury świata; „ideał sięgnął bruku” - profanacja sztuki, upokorzenie (rzeczywista wydarzenie po zamachu na gen. Berga);

• „Bema pamięci żałobny rapsod”: stylizowany na pogrzeb starożytnego wodza starosłowiańskiego - efekty malarskie, płaczki, trąby, rude światło, bębny, proporce, chłopi bijący w topory => HEROICZNA STYLIZACJA => Bem: symbol wartości uniwersalnych, obrońca wolności narodów, mit pomagający w walce;

• „Coś ty Atenom zrobił Sokratesie ...”: prawdziwa wielkość nie jest doceniana od razu dopiero pokolenia wnuków doceni wielkość twórczości, los jednostek wybitnych (Kolumb., Kościuszko, Sokrates, Camoes, Napoleon, Mickiewicz);

• „Do obywatela Johna Brown”: zwracając się do społeczeństwa amerykańskiego poeta przestrzega przed zaprzepaszczeniem ideałów wolności sprawiedliwość, których symbolem jest T. Kościuszko, Washington, śmierć Browna może wywołać falę okrucieństw i cierpień, nadejście złych czasów, postać Browna urasta do rango symbolu, egzekucja bohatera nie pogrzebie jego idee.

58. Pochwała sztuki na podstawie C. K. Norwida:

• doskonałość sztuki w „Fortepianie Chopina” (2. część) - rozważania nad istotą sztuki w ogóle - „O ty co jesteś Miłości - profilem” - doskonałość - Ajschylos, Dawid, Chopin, Fidiasz, idealne połączenie istoty i formy, boska sztuka w zetknięciu z rzeczywistością skazana na klęskę, nie da się bowiem zrealizować ideału na ziemi;

• „Promethidion” - poemat, piękno poprzez pracę: kto jest prawdziwym artystą: 1) pracuje, 2) sztukę traktuje jak pracę, 3) kocha to co robi, 4) swoją sztuką inspiruje do pracy; dlatego też prosty lud największym artystą: twórczość ludowa - duch ludowy, szczerość, prawdziwość, „I stąd największym prosty lud artystą”; SZTUKA TO KRÓLOWA LUDZKIEJ PRACY;

59. Ocena współczesnego świata w poezji Norwida:

• negatywna ocena wynikająca z nieszczęśliwej biografii osobistej jak i politycznych wydarzeń;

{i tu to samo co w 37.}

• „Do obywatela Johna Brown”: zwracając się do społeczeństwa amerykańskiego poeta przestrzega przed zaprzepaszczeniem ideałów wolności sprawiedliwość, których symbolem jest T. Kościuszko, Washington, śmierć Browna może wywołać falę okrucieństw i cierpień, nadejście złych czasów, postać Browna urasta do rango symbolu, egzekucja bohatera nie pogrzebie jego idei;

• „Coś ty Atenom zrobił Sokratesie ...”: prawdziwa wielkość nie jest doceniana od razu dopiero pokolenia wnuków doceni wielkość twórczości, los jednostek wybitnych (Kolumb., Kościuszko, Sokrates, Camoes, Napoleon, Mickiewicz);

„Fortepian Chopina”: walory w sztuce Chopina - porównanie do mistrzów antycznych: Fidiasz, Ajschylos, Dawid; boskość muzyki Chopina, polskość muzyki Chopina => muzyka Chopina to dopełnienie kultury świata; „ideał sięgnął bruku” - profanacja sztuki, upokorzenie (rzeczywista wydarzenie po zamachu na gen. Berga), taka jest prawidłowość historii od wieków: każde zbliżające się do absolutu dokonanie w zetknięciu z rzeczywistością musi ulec upokorzeniu i zniszczeniu.

60. „Oda do młodości” oraz „Do młodych” jako wyraz ideologii dwóch epok:

• „Oda do młodości” (1820): łączenie tradycji poprzedniej epoki (oświecenia) z ideałami nowej epoki romantyzmu; Oświecenie: motyw lotu, zasada kompozycji - kontrast (młodość - starość, romantycy - klasycy), ludzie młodzi („Razem”, wspólnota myśli, brak egoizmu, zapał, entuzjazm, spontaniczność) - ludzie starzy (poprzednie pokolenie to szkieletów ludy, bez uczuciowości, samoluby - jak płazy);

• „Do młodych” A. Asnyka (1880): „szukajcie nowych, nieodkrytych dróg” potrzeba zachowania tradycji - kompromis stale podkreślający dialektyczną łączność przeszłości i teraźniejszości, sprzeciwiający się jednostronnym poglądom młodych, nie przekreślać przeszłości, budować przyszłość na doświadczeniu („Każda epoka ma swe własne cel| I zapomina o wczorajszych snach”, „Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy”); optymistyczny nastrój wiersza, wiara w przyszłość, kult pracy;

• porównać chyba jest łatwo ...

61. Czy komedie Fredry mogą bawić współcześnie? ( na przykł. „Zemsty”)

• to oczywiście subiektywne, ale bądźmy szczerzy w tej wypowiedzi (ja jestem),

• J. Błoński nazwał Mrożka współczesnym Fredrą (laudacja ku czci Mrożka z dn. 12. V. br.) - tzn. każda epoka ma swojego Fredrę, który społ. tych czasów bawi, dlatego też stawiam tezę - komedie Fredry są kompletnie nieaktualne,

• za tezą: trywialność i archaiczność problemu (kłótnia o mur graniczny), kogo bawi Papkin? Archaiczne słownictwo, imiona znaczące nie bawią, skrzydlate słowo w rodzaju „Krokodyla daj mi luby” - rzadziej używane - brak kontekstów;

• przeciwko: frekwencja w teatrach na komediach Fredry, ale da się to wytłumaczyć: 1)młodzież szkolna zmuszona do uczestniczenia w tych, jej kompletnie nie bawiących komediach (a nawet jeśli to i tak na pewno wolą „Jasia Fasolę”), 2) społeczeństwo idiotów - bawi ich sprośny, nie wymagający wielkiej inteligencji humor Fredry.

62. XXXX

63. Lalka - panorama polskiego społeczeństwa.

- „Lalka” jako powieść realistyczna (patrz pyt 2). Prezentuje przekrojowy ogarniający wszelkie elementy obraz społeczeństwa, sytuacji poszczególnych warstw Warszawy końca XIX w

PREZENTUJE:

1. arystokracja ( Łeccy, Krzeszowscy, Zasławscy)

• wiedze próżniacki styl życia (podróże, wizyty w teatrze, miłostki- np. Kazio Starski)

• niechęć do pracy (Izabela Łęcka)

• trwonią pieniądze, żyją ponad stan (Tomasz Łęcki)

• w świecie arystokracji o wartości człowieka decydują urodzenie i pieniądze, panuje obłuda i zakłamanie

Najcięższe oskarżenia pod adresem arystokracji padają z ust prezesowej Zasławskiej (też z tego stanu)

2. Mieszczaństwo (Rzecki, Szuman, Mincel)

• warstwa zróżnicowana

• cechuje ją to, że pracują na swoje utrzymanie, zarazem dając coś społeczeństwu

(Rzecki - sumiennie wykonuje swoje obowiązki, człowiek skromny, życzliwy, wierny przyjaciel)

Prus uważa ich za wartościową cześć społeczeństwa, lecz dość bezradną wobec wielkich problemów społecznych.

3. Szlachta (Wokulscy)

• ojciec Stanisława - te same zachowania i postawy co arystokracja

• Stanisław Wokulski - pochodzenie z szlachty pozbawionej majątku

4. Biedota (Magdalenka, mieszkańcy Powiśla i Węgiełek)

• to właśnie „podstawy, nad którymi trzeba pracować, którym trzeba pomóc”

Prus sugeruje, iż potrzeba tu reform i działań ze strony klas rządzących (jeden Wokulski wiosny nie uczyni)

64. Polscy idealiści w „Lalce” Prusa.

65. Rozważyć tezę - „Lalka” jest wyrazem rozczarowań Prusa do ideałów romantycznych i pozytywistycznych.

(odpow. na oba pytania - 64 i 65 )

Idealista - człowiek kierujący się w życiu wzniosłymi zasadami, zdolny do poświęceń dla ich realizacji.

• wyobraża sobie świat lepszym niż jest

• marzyciel, fanatyk idei

Pojęcie bardziej pasujące do epoki romantyzmu.

Rzecki - subiekt w firmie Mincel i Wokulski

- pochodzi z proletariatu miejskiego

• wychowany w kulcie Napoleona

• Idealista polityczny - wierność idei napoleońskiej, która wiązała się z ideologią walki powstańczej, demokratycznej równości, solidarności ludów uciskanych w walce o niepodległość.

• W osobie Napoleona widział możliwość wyzwolenia ojczyzny

• Utopijne poglądy

Stanisław Wokulski

• idealista miłości

• rozsądny i twardy człowiek, dał się opanować i obezwładnić wyobrażeniu o miłości

• ideałem kobiety w jego oczach była Iza Łęcka - nie dostrzegał realiów, nie chciał znać prawdy, zatopił się w marzeniach o szczęśliwej miłości

• skutki opłakane: być może śmierć, na pewno bolesne rozczarowanie

Julian Ochocki

• idealista nauki

• entuzjastyczny wyznawca pozytywistycznej wiary w dobrodziejstwo nauki

• marzy o wielkim wynalazku (latające maszyny, metal lżejszy niż powietrze)

• wydaje się mieć pewne szansę powodzenia (wg Prusa)

Wniosek: „Lalka” to powieść o straconych złudzeniach romantyków. Idealiści giną nie mając realnych podstaw walki o swoją ideę.

Ocena idealizmu może być głosem anty romantycznym, a pochwałom programu pozytywistów.

66. W jaki sposób Sienkiewicz realizuje w „Potopie” ideologię „ku pokrzepieniu serc”

Na podstawie społecznego zapotrzebowania na mit rekompensujący krzywdy, jakich doznał naród polski ze strony zaborców, uformowała się ideologia „pokrzepienia serc”, czyli takiego przedstawiania historii, które budziłoby w Polakach nadzieję. „Trylogia” H. Sienkiewicza początkowo ukazywała się w odcinkach w warszawskim „Słowie” i krakowskim „Czasie” w latach 1883 - 1888. Społeczeństwo odczuwało jeszcze gorycz klęski powstania styczniowego i brak perspektyw odzyskania niepodległości. W tej sytuacji H.S. odwołał się do okresu historycznego, w którym na Polskę spadły liczne nieszczęścia, a jednak obroniła ona swą niepodległość - do wieku XVII.

• idealizuje naszych sarmackich przodków, tworząc swego rodzaju mit polskości, wg. którego każdy Polak to katolik, a zdrada przyszła ze strony innowierców

• nad Polską roztacza swą szczególną opiekę Najświętsza Panienka, która sprawia, że kraj jest niepokonany i po każdym niepowodzeniu odradza się jak Feniks z popiołów.

w ogólnonarodowym froncie walki z najeźdźcą inicjującą i decydującą siłą była nie

magnateria, lecz niższe warstwy społeczne: chłopi, mieszczanie, drobna i średnia

szlachta: (magnaci: Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, Hieronim Radziejowski,

Opaliński prowadzą politykę kierując się jedynie dobrem własnego rodu, wydają

cynicznie kraj na łup Szwedom (Ujście, Kiejdany) i przechodzą na stronę wroga dla

własnych korzyści materialnych lub na skutek urazy osobistej, warchołowie,

samowolni i pyszni egoiści; natomiast Sapieha, Lubomirski, Zamoyski to patrioci

stawiający dobro ojczyzny ponad własne interesy, nie są to jednak postacie idealne)

• Sienkiewicz nie wprowadza do utworu bohatera chłopskiego ani mieszczańskiego.

Lud występuje tu bezimiennie, ale jest chętny i gotowy do walki

— cechuje go: patriotyzm, wierność królowi, zapał do walki,

— podejmuje się obrony przed Szwedami; ruch partyzancki

obejmuje cały kraj (górale tatrzańscy ratują życie królowi; kilkunastoletni

Michałko, chłopak pańszczyźniany, naprowadza na Szwedów polską

chorągiew i w bitwie z nimi wykazuje się odwagą i bohaterstwem, czym

wprowadzają w podziw szlachtę),

— stawia opór, ponieważ najeźdźcy zwielokrotniają nacisk ekonomiczny i

obciążają dodatkowymi pracami, woli znosić chłostę i więzienie, a nawet

śmierć, niż przyczyniać się do utwierdzania potęgi najeźdźcy,

— o ucisku ludu Sienkiewicz wspomina przelotnie, ukazując śluby lwowskie

Jana Kazimierza, w których król zobowiązał się, iż po zakończeniu wojny

poprawi położenie pospólstwa.

• Sienkiewicz dokładniej opisał bitwy zwycięskie niż przegrane (wyolbrzymiał zwycięstwa i zasługi Polaków, pomijając sukcesy Szwedów); niektóre klęski pominął, inne opisał sprawozdawczo w paru zdaniach

• Szczególnie symboliczne znaczenie nadał obronie Jasnej Góry miejsca świętego dla Polaków (zmitologizował fakty - prawda historyczna była inna: ks. Kordecki uznał protektorat króla szwedzkiego, ale zaznaczył, iż nie odda bogactw klasztoru i na wszelki wypadek bardzo dobrze ufortyfikował klasztor, obsadził go znakomitą artylerią i nie dorównywała Műllera; zaciekłych walk nie było, tylko drobne potyczki, w trakcie których ksiądz stracił dwóch żołnierzy; Szwedzi, gdy zobaczyli, że tak ufortyfikowanej twierdzy nie dadzą rady - odstąpili); wojna jako profanum stała się sacrum w obronie wiary i wolności

• w przedstawionych wydarzeniach doczekała się rehabilitacji szlachta ze swym głównym bohaterem Kmicicem na czele; odznacza się ona żywotnością, siłą, fantazja kawalerską, pogardą śmierci

• wykreował wzór idealnego rycerza sarmaty (rycerze polscy są idealizowani; tacy, jak Wołodyjowski, czy Skrzetuski nie mają żadnych wad, Zagłoba, który posiada najgorsze sarmackie wady, jest pokazywany w świetle bardzo pozytywnym, jego przywary Sienkiewicz bagatelizuje, czyni je zabawnymi)

• zwycięstwo nad Szwedami było rezultatem zjednoczenia wszystkich stanów; wysiłek całego narodu doprowadził do pokonania najeźdźcy

• wyidealizował postać króla Jana Kazimierza- przedstawił go jako nieomylnego, opiekuńczego ojca narodu, patriarchę obdarzonego autorytetem; taki obraz króla odpowiadał średniowiecznemu wzorowi idealnego władcy; w rzeczywistości był to jeden z gorszych królów Polski - nigdy nie czuł się związany z Polską; jego roszczenia do tronu szwedzkiego uwikłały Polskę w straszną wojnę; był zwolennikiem liberum veto, storpedował wiele ważnych ustaw, opuścił kraj zostawiając samego Czarnieckiego z obroną Krakowa

67. Kmicic - koncepcja bohatera:

Andrzej Kmicic to typowy przedstawiciel szlachty XVII w., potomek zubożałego rodu szlacheckiego. Jego losy symbolizują los ojczyzny; jego upadkowi moralnemu sekunduje upadek narodu, a odrodzeniu - tryumf zwycięskich Polaków.

• wydaje się, że jest bliski ideałowi romantycznego bojownika; posiada on wiele cech romantycznych ( to nieszczęśliwy, odrzucony kochanek; na uczcie w Kiejdanach przeżywa konflikt tragiczny: złożył przysięgę Radziwiłłowi, nieświadom zamiarów magnata, a ten okazał się być zdrajca ojczyzny -Kmicic może : albo złamać przysięgę a tym samym honor rycerski, albo być wierny przysiędze, lecz zarazem zdrajcą wobec ojczyzny - to wewnętrzne rozdarcie to również cecha charakterystyczna dla bohaterów romantycznych ), lecz ostatecznie potrafi zwyciężyć romantyczny indywidualizm i podporządkowuje się obowiązkom wobec ojczyzny

• losy Kmicica przypominają dzieje Jacka Soplicy (to odmiana szlachcica, który musi się wyszumieć, wszczyna kłótnie i psuje sobie reputację; Kmicic - podobnie jak Soplica przechodzi metamorfozę, a zmiana imienia rozdziela dwa etapy jego życia - przemienia się w prawego, wiernego królowi i ojczyźnie - bojownika o wolność)

• Kmicic to typowy siedemnastowieczny Sarmata, polski szlachcic, mężny i waleczny, gorliwie wierzący w Pana Boga i Najświętszą Panienkę, a przy tym awanturnik i warchoł nie uznający niczyjej władzy i głoszący zasadę, że „kto ma szablę, ten ma rację”

• odważny w walce, kochany przez swoich podwładnych, potrafi być nieopisanie okrutny wobec wrogów

• to postać przerysowana - jak kocha, to całym sercem, jak nienawidzi, to na śmierć i życie, gdy się bawi - wie o tym cała okolica

• posiada cechy baśniowych bohaterów - jest niemal niepokonany, wychodzi cało z każdej opresji, dokonuje cudów odwagi, by w finale zatriumfować i w nagrodę otrzymać rękę ukochanej

• Kmicic jako Babinicz prowadzi otwartą, jawną walkę za ojczyznę; w kościele w Upicie odbyła się uroczysta rehabilitacja dawnego hulaki, który dojrzał psychicznie i był wielkim obrońcą Rzeczypospolitej, człowiekiem prawym i uczciwym; został okryty sławą i nadal służył ojczyźnie w czasach wojny i pokoju

Postać Kmicica w „Potopie” - to jeden z wielu wzorców godnych naśladowania : wystarczy tylko pamiętać o tym, że Kmicic z warchoła i awanturnika, ze sługi zdrajcy, przemienił się w bohatera narodowego, który potrafił postawić obowiązek służby dla ojczyzny ponad głosem serca wołającego go do ukochanej Oleńki

68. Przedstaw hasła polskiego pozytywizmu

Przedstaw hasła polskiego pozytywizmu w świetle nowelistyki Prusa, Orzeszkowej i Konopnickiej.

Program społeczny polskiego pozytywizmu:

• zainteresowanie się materialnymi podstawami egzystencji narodowej i wypracowanie programu unowocześnienia kraju

• praca u podstaw - podniesienie poziomu umysłowego i kulturalnego najniższych podstawowych warstw społeczeństwa

• praca organiczna - praca nad podniesieniem poziomu gospodarczego kraju (rozwój handlu i przemysłu)

• solidaryzm społeczny - współpraca wszystkich warstw społecznych ze sobą

• emancypacja kobiet - przygotowanie kobiet do życia i pracy, prawo do nauki

• asymilacja Żydów - zaborcy dążyli do przeciwstawienia sobie różnych grup etnicznych; pozytywiści wystąpili przeciw tym poczynaniom w imię zasad demokracji

• kult filantropii - wspieranie biednych, nie tylko finansowo

Bolesław Prus: „Kamizelka”, „Katarynka”, „Antek”

Maria Konopnicka: „Mendel Gdański”, „Miłosierdzie gminy”, „Nasza szkapa”, „Dym”

Eliza Orzeszkowa: „Dobra Pani”, „A...B...C...”

W myśl hasła pracy u podstaw, programu oświecenia i pomocy biedocie, bohater chłopski stał się przedmiotem literackich przedstawień w pozytywizmie...

Nowele prozaików pozytywizmu często podejmują temat nędzy ludu. Niedolę biednego, choć utalentowanego chłopskiego dziecka, zabłąkanego w zacofanym środowisku wiejskim przedstawia m.in. Prus w „Antku”:

• oś kompozycyjna - to historia dzieciństwa tytułowego bohatera od chwili narodzin do momentu, kiedy jako 15- letni chłopiec wyrusza w świat

• powtarzający się motyw wiatraka charakteryzuje dziecięcego bohatera, podkreślając jego nieprzepartą ciekawość świata; stanowi punkt zawiązania akcji; zarysowuje i pogłębia konflikt między Antkiem, a środowiskiem, zdolnościami chłopca i ograniczeniem umysłowym otoczenia

• zacofanie i ciemnota rodzinnej wsi Antka najjaskrawiej oddaje wstrząsający epizod choroby, kuracji i straszliwej śmierci Rozalki spowodowanej przez znachorkę

• marzenia o budowie wiatraków zaprowadziły chłopca do szkółki, która nie mogła spełnić pokładanych w niej nadziei; humorystyczne, szkolne sceny, komiczna i odrażająca postać nauczyciela, parodia stosowanych przez niego metod poglądowych - to satyra na nędzny poziom wiejskich placówek oświatowych

• kolejnym rozczarowaniem Antka była praca w kuźni: Antek musiał przerwać pracę, bo za szybko pojął tajniki rzemiosła i mógł stać się konkurentem dla majstra

Realizm tej noweli polega na wiernym odtworzeniu szczegółów życia codziennego wsi polskiej i prawdziwie psychologicznej kreacji postaci.

Głos w tzw. kwestii żydowskiej zabiera m.in. Konopnicka w noweli pt. „Mendel Gdański”. Ujawnia ona narastanie antysemityzmu w Polsce w drugiej połowie XIX wieku.

• ofiarą antysemityzmu pada stary Mendel Gdański - Żyd, czujący się Polakiem, zrośnięty z Warszawą i Polską

• Konopnicka ukazuje rozbestwioną bandę uliczną dokonującą brutalnie pogromu Żydów

• narastający antysemityzm staje się czynnikiem zrywającym więzi społeczności żydowskiej z polskością i uniemożliwiającym ich pełną asymilację

• Stary Mendel od urodzenia mieszka w Polsce, ciężko pracuje, przez to nie może pogodzić się z faktem, że odmawia mu się prawa do bycia pełnoprawnym obywatelem polskim; początkowo nie boi się pogłosek o pogromie Żydów i ufa w ludzką dobroć; kiedy brutalność motłochu uderza bezpośrednio w niego, traci wiarę w ludzi, ponosi moralna klęskę, zdaje sobie sprawę, że dla wielu stał się przedmiotem pogardy, tylko dlatego, że zachował swoją żydowską wiarę i obyczaje

Autorka przestrzega przed antysemityzmem; uważa go za przejaw ogromnego zła, które może zniszczyć człowieka nie tylko fizycznie, ale przede wszystkim moralnie.

Realizacja hasła pracy u podstaw to jeden z problemów poruszonych w noweli Elizy Orzeszkowej pt. „A...B...C...” - to również jeden z wielu aspektów walki o przetrwanie narodowe...

• Joanna Lipska - córka nauczyciela, nie tylko kontynuuje tradycje rodzinne, ale uczy potajemnie biedne dzieci, rozumie sens pracy oświatowej w okresie niewoli

• nauczanie to nie przelotna jej zachcianka, ale dająca jej duże zadowolenie, pożyteczna praca

• mimo, iż za nauczanie dzieci zostaje ukarana wysoka grzywną, nie rezygnuje ze swojej pracy i nadal prowadzi tajne nauczanie, mimo prześladowań i kar

• nadal zamierza realizować hasła pozytywizmu: podnoszenie oświaty ogółu społeczeństwa, uczenie dzieci od podstaw, nauka ludu polskiego

Program realizowany przez Lipską według Orzeszkowej dawał narodowi szansę na przetrwanie polskości, oraz kształtuje postawy dzieci wobec życia, a także i zaborcy

69. Realistyczny obraz ludzkiego piekła - „Ojciec Goriot”.

Powieść realistyczna:

- poetyka szczegółu

• lustrzane odbicie rzeczywistości

• reguła prawdopodobieństwa (zakłada, że wszystkie przedstawione wydarzenia fabularne mogły zdarzyć się naprawdę)

• przyczynowo skutkowy ciąg zdarzeń

• prezentacja panoramy społecznej

• wszechwiedzący narrator

• zwarta kompozycja

• Paryż, jako miasto kontrastów:

- dzielnica Łacińska - z nędznym, mieszczańskim pensjonatem pani Vauquer, gdzie wszystko „rozpada się i butwieje”

- dzielnica Saint-Germain - świat arystokracji - okazałe rezydencje, ogrody, parki

Dzięki poetyce detalu poznajemy dwa światy, wyeksponowany zostaje temat barier stanowych, różnic środowiskowych i majątkowych

• Historia Goriota - historia moralnego upadku człowieka

- za cenę miłości jest w stanie znieść największe poniżenie

- historia stopniowej utraty złudzeń, uzyskania świadomości, że tak naprawdę córki nigdy go nie kochały

- historia człowieka samotnego, odtrąconego przez najbliższe mu osoby

( przerażająca scena śmierci Goriota - Anastazja wydziera mu ostatni grosz na opłacenie sukni balowej, Delfina nie chce słuchać o agonii ojca, pochłonięta zaproszeniem na bal.

Córki stały się przyczyną jego życiowego bankructwa

• Historia Rastignaca - historia stopniowych kompromisów z własnym sumieniem

- ukazuje przerażający proces demoralizacji młodego człowieka, zgubny wpływ otoczenia na jednostkę

70. XXXX

71. „Konfiteor”, „Koniec wieku XIX” - manifesty epoki

„Koniec wieku XIX” - liryk Kazimierza Przerwy - Tetmajera został nazwany manifestem ideowym dekadentów, ponieważ przedstawia sylwetkę duchową pokolenia z przełomu XIX/XX wieku. Jest to wiersz głęboko pesymistyczny, rysujący sylwetkę dekadenta, dla którego życie jest udręką i wobec którego jest bezsilny. Poeta stawia 10 pytań będących propozycjami czy tylko możliwościami przyjęcia określonej postawy wobec życia. Postawy te są różnorakiej wartości: przekleństwo, ironia, przyjęcie idei, modlitwa, wzgarda, walka, rozpacz czy rezygnacja. Każda z nich spotyka się z negatywną postawą człowieka końca wieku, przekonanego o bezskuteczności jakiegokolwiek czynu, jakiejkolwiek reakcji na rzeczywistość.

Reprezentuje on swoje pokolenie:

• jest zniechęcony do życia, nie potrafi znaleźć drogi, którą mógłby kroczyć

• nie umie bronić się przed niebezpieczeństwami, przyczyny takiej postawy to:

• rozczarowanie ideami pozytywistycznymi i wszelkimi formami aktywności życiowej:

„Idee?... Ależ lat minęły tysiące,

A idee są zawsze ideami”

• niewiara w rozumową możliwość poznania świata i uznanie

bezcelowości wszelkich dociekań badawczych:

„Byt przyszły?... Gwiazd tajniki, któż z ludzi ogląda,

„Kto zliczy zgasłe słońca i kres światu zgadnie?”

• niewiara w możliwość przeciwdziałania panoszącemu się złu;

zwątpienie w sens walki:

„Walka?... Ale czyż mrówka wrzucona na szyny

może walczyć z pociągiem nadchodzącym w pędzie?”

• niemożność pełnego korzystania z radości życia:

„Użycie?... Ależ w duszy jest zawsze coś na dnie,

co wśród użycia pragnie, wśród rozkoszy żąda.”

• poczucie niedorzeczności istnienia ludzkiego bytu, przekonanie o

skazaniu człowieka na przegraną:

„Rezygnacja?... Czyż przez to mniej się cierpieć będzie

gdy się z poddaniem schyli pod nóż gilotyny?”

• utrata wiary w Boga, w siłę ludzkiego człowieczeństwa

„Confiteor” (łac. „wyznaję”)- to najsłynniejszy artykuł programowy Stanisława Przybyszewskiego. Manifest ten ukazał się w krakowskim czasopiśmie „Życie” (było to czołowe czasopismo Młodej Polski, redaktorem naczelnym był S. Przybyszewski, a szatą graficzną zajmował się S. Wyspiański). Postulaty zawarte w artykule:

• uwolnić sztukę od zadań społecznych i narodowych

• postulat sztuki autonomicznej stanowiącej wartość samą w sobie, „sztuka dla

sztuki”, przekreślenie utylitarnej roli literatury

• koncepcja poety stojącego ponad tłumem i realizującego własne marzenia twórcze,

zwolnionego ze wszystkich obowiązków wobec społeczeństwa i narodu, nie

troszczącego się o oczekiwania i poklask odbiorców

72. Wina i kara w powieści Dostojewskiego

Główny bohater powieści to Rodion Romanowicz Raskolnikow, były student prawa.

Znajduje się w trudnej sytuacji materialnej ( nie stać go na dalszą naukę, opłacenie pokoju ). Obserwuje również wokół siebie ludzi wynędzniałych, upadłych moralnie. = Właśnie z obserwacji życia i poczucia własnej wyższości (związek z teorią Hegla - czuje się nadczłowiekiem, który w szczególnych okolicznościach może stanąć poza prawem) bierze się jego zamysł. Chodzi o zamordowanie człowieka w imię zapewnienia godnego bytu wielu ludziom.

Zachowanie Rodiona od początku wskazuje na działanie z premedytacją (tylko zabójstwo Lizawiety- przypadek)

Jednak przez cały czas po zabójstwie widać nieprzystosowanie psychiki Rodiona do takiego czynu:

- kilkakrotnie zapada w chorobliwy sen, gorączkuje, traci świadomość

- staje się podejrzliwy, agresywny

- nie potrafi wykorzystać skradzionych pieniędzy (ukrywa je w przypadkowym miejscu)

- czuje się źle psychicznie i fizycznie - traci poczucie własnej indywidualności, teoria okazała się zawodna

- Rodion staje się ofiarą własnej zbrodni.

Postanawia ( za namową Soni ) odkupić swój czyn - oddaje się w ręce policji, zostaje zesłany na katorgę.

Lecz nie jest to właśnie karą dla Raskolnikowa, stan duszy bohatera po dokonaniu morderstwa, powolne dochodzenie do decyzji przyznania się - to analiza kary.

73. Chrześcijańska pokora i pycha w postawach Raskolnikowa i Soni

W powieści ścierają się dwie racje etyczne:

- szczęście społeczne i prawo do zbrodni ( Rodion )

- zgoda na trudny los, poszanowanie prawa boskiego ( Sonia )

Konflikt racji jest w powieści wyrazem sporu pomiędzy ateizmem i chrześcijaństwem.

Jeśli przyjąć, że Boga nie ma - człowiek może postępować dowolnie, nie jest ograniczony prawami dekalogu (tylko prawem karnym) - postępowanie Rodiona pokazuje jednak, że ciężar grzechu i wyrzuty sumienia przeczą takiemu poglądowi na życie.

Sonia - ucieleśnienie mądrości chrześcijańskiej -, bezwarunkowa, pokorna wiara, cierpienie bez buntu i wyrzeczenie się siebie. Niesie swój grzech, swoją hańbę, ufając bezgranicznie boskiemu miłosierdziu, szlachetna jawogrzesznica. Hańbiący zawód jeszcze bardziej pogłębia jej pokorę i poczucie własnej niskiej wartości.

Miłość Soni staje się źródłem ocalenia duchowego Rodiona. Wskazuje mu drogę pokuty i cierpienia, pomaga pokonać pychę. Sonia wierzy w jego dobroć, pomaga mu wydobyć się z dna niewiary.

Ostatecznie prawo boskie bierze góre - Rodion czuje potrzebę przyznania się i odbycia kary.

Zdaniem Dostojewskiego, utrata wiary w Boga jest prostą drogą do rozpadu kultury.

74. XXXX

75. XXXX

76. XXXX

77. Konfrontacja mitów z rzeczywistością w „Weselu” Wyspiańskiego.

>Dramat Wyspiańskiego jest jedną z najbardziej znaczących wypowiedzi na temat społeczeństwa polskiego.

- prezentuje zderzenie dwóch światów - inteligencji i chłopów

Pokazuje istniejącą pomiędzy nimi przepaść kulturową, różnice w wykształceniu, zainteresowaniach, sposobie bycia = dowodzi temu, iż młodopolska chłopomania to mistyfikacja. / akt I /

>Symboliczna warstwa dramatu / akt II / poszerza pole interpretacyjne - Wyspiański kształtuje „Wesele” jako dramat narodowy.

- autor ocenia przedstawione grupy społeczne w odniesieniu do ich świadomości narodowej = brak jedności niweczy wszelkie próby niepodległościowe

- Stańczyk - symbol mądrości politycznej i troski o kraj ukazuje się Dziennikarzowi, zwraca uwagę na szkodliwość polityki bez perspektyw i bez wyraźnego programu polit.

- Zawisza Czarny - symbol dawnej świetności narodu ( ukazuje się poecie - dekadentowi, pesymiście)

- Wernychora - postać mająca wywołać powstanie, pozostawia Gospodarzowi złoty róg - ważny element przemian dziejowych. Zgubienie go, poświęcenie dla czapki z piór - symbolu próżności - przesądza o klęsce, o marnotrawstwie wszelkich zabiegów niepodległościowych.

Przekazanie misji narodowej przez Gospodarza młodemu, nie posiadającemu świadomości narodowej, nieprzygotowanemu chłopu - kolejna klęska.

- „Chocholi taniec” weselników - pokazuje niemożność wyrwania się z marazmu i „błędnego koła”.

Wniosek: Społeczeństwo polskie zostało skrytykowane i przedstawione w ironicznym świetle jako niezdolne do samostanowienia, bierne, politycznie niedojrzałe

78. „Myśmy sobie s wy sobie...” - przedstaw portret ineligencji i chłopstwa w „Weselu”

(cytat z aktu I, sceny IV; Radczyni kieruje swą wypowiedź do Kliminy; Radzczyni, wyniosła, pełna pobłażliwości dla ludu, jednak przekonana o swej wrodzonej „wyższości”, przestrzega Kliminę, która chciała swatać wiejską i miejską młodzież)

Zarówno inteligencja, jak i chłopi zostali poddani krytyce i ośmieszeniu... Wyspiański ukazał:

• brak zrozumienia między przedstawicielami obydwu warstw społecznych

• ignorancję wobec problemów współczesnej wsi

• pamięć wzajemnych krzywd, zbyt świeżą by mogło dojść do porozumienia

Obraz inteligencji:

Pan Młody -

• typowy ludoman zafascynowany wiejskim folklorem; pełen podziwu dla naturalności i prostoty chłopów, przyjmuje ich zwyczaje, ale rozumiejąc je opatrznie wywołuje swym zachowaniem śmiech i zgorszenie chłopów

• poszukuje w ludzie sił witalnych i inspiracji/podniet dla swej poezji; wyznaje, że z cała świadomością nie chciał wiązać się z żadną miejską panną, ponieważ nie dostrzegał w nich naturalności i zdrowia

• postrzega życie na wsi jako kolorowe, beztroskie - jego wiedza o ludzie jest powierzchowna: nie rozumie chłopów i ich prawdziwej natury

Poeta -

• przedstawiciel pokolenia dekadentów: słaby psychicznie, niechętny i niezdolny do

pełnego życia

• ucieka przed rzeczywistością pełną niepokojów w egzaltację, marzenia, miłość

Dziennikarz -

• traktuje chłopów w sposób lekceważący; jest niechętny budzącej się świadomości

politycznej polskiej wsi (obawia się powrotu wypadków z 1846 roku)

• jednocześnie pielęgnuje archaiczny obraz wsi i nie dostrzega jej problemów; widzi

ją, jako: „wieś zaciszną, wieś spokojną”, do której nie dociera zgiełk świata, która

nie interesuje się polityką ; sam nie jest jednak już pewien swych poglądów; jest

rozdarty wewnętrznie, a przez to słaby

Gospodarz -

• wyróżnia się spośród pozostałych inteligentów: on jeden rozumie i zna lud, docenia

jego realną siłę i mądrość, mówi: „Chłop potęgą jest i basta”;

• imponuje mu temperament i zadzierzystość chłopów

• potrafi rozsądnie wyciągać wnioski z przeszłości i trzeźwo ocenić przyszłość;

niestety nawet on, w chwili decydującej dla narodu - zawodzi

Inteligencja nie jest więc oceniona pozytywnie. Scharakteryzować by ją można jako:

• bierną, niezdolną do czynu

• przygniecioną przez rzeczywistość, słabą

• nieufną wobec chłopów, choć na pozór ludomańską

• znudzoną, dekadencką

Obraz chłopstwa:

Czepiec -

• Prezentuje pełną świadomość chłopów swojej potęgi i siły; zna on swoją wartość - w rozmowie z dziennikarzem przypomina, że z takich jak on był Bartosz Głowacki (słynny kosynier Kościuszki); skłonny do awantur i bijatyk

• Wbrew przeświadczeniom inteligencji udowadnia, że nie należy do klasy zacofanej; interesuje się wydarzeniami ze świata, polityką

• W imieniu swej warstwy domaga się partnerstwa w decydowaniu o przyszłości ojczyzny, współuczestnictwa w walce o wolność

Dziad -

• Jest upostaciowaniem chłopskich obaw i niechęci, które nie dopuszczą do szczerej zgody; zachowuje w swej pamięci rabację z 1846r.

Jaśko -

• To symbol niedojrzałości chłopów do czynu, symbol ich odwiecznego przywiązania do własności prywatnej (obarczony odpowiedzialnym zadaniem, Jaśko schyla się po czapkę z pawich piór i gubi Złoty Róg)

Chłopi to warstwa:

• świadoma swej siły

• gotowa do walki, lecz niezdolna do samodzielnego działania

• nieufna wobec inteligencji, jednak uznająca jej intelektualną wyższość - dlatego właśnie oczekują, że panowie z miasta będą im przewodzić

„Wesele” - to rozrachunek z mitami narodowymi:

• pojednania narodowego, porozumienia różnych warstw społeczeństwa i ich współdziałania

• racławickiego kosyniera - wybawcy

• przywództwa narodowego, które należy się intelektualistom

„Wesele” - to konfrontacja marzeń z rzeczywistością; prawdziwe, wydobyte spoza kutryny złudzeń i pozorów oblicze narodu polskiego to: słaba, niezdolna do czynu inteligencja i niedojrzali, bezradni (z powodu braku dowódcy) chłopi - dwie grupy społeczne zdolne tylko pogrążyć się w magicznym, uśpionym, chocholim tańcu.

79. Omów poetykę symbolizmu w wybranych utworach lirycznych Młodej Polski

Symbolizm - narodził się we Francji w latach 90-tych XIX w. Ambicją symbolistów stało się wyrażanie tego, co niewyrażalne. Dążyli do ukazania świadomych i nieświadomych stanów psychicznych za pomocą symbolu, czyli znaku, pojęcia lub układu pojęć użytych dla oznaczenia innego przedmiotu. Symbol jest konstrukcją dwupoziomową, tzn. poza znaczeniem pierwszym, bezpośrednim, ukryte jest inne znaczenie. Symbol jest niejednoznaczny i dopuszcza wielość interpretacji.

Symbolizm literaturze przyswoił belgijski pisarz Maurice Maeterlinck - istotą symbolizmu było oddanie treści metafizycznych, ukrytych przed okiem odbiorcy; symbolizm polegał na dostrzeganiu wielu znaczeń ukrytych w jednym przedmiocie, motywie, obrazie; poeta miał dążyć do znaczeń ukrytych, rozszyfrowywać je, odgadywać; w utworach symbolicznych często pojawiają się motywy impresjonistyczne, często też pojawia się synestezja...

„Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach” - cykl sonetów J. Kasprowicza ...

• cykl ten - to jedno z arcydzieł polskiego modernizmu, w którym autor sięgną do symbolizmu i impresjonizmu

• opowiada historie dwóch bytów: róży i limby - to symbole życia i śmierci, młodości i starości, trwania i przemijania, piękna i brzydoty...

• róża i limba współistnieją obok siebie - krzak dzikiej róży przytula się do skał w obawie przed silnym wiatrem, który mógłby wyrwać jej delikatne korzenie; tuż obok rośnie stara, próchniejąca, toczona przez pleśń limba... drzewo przypomina róży o przemijaniu, o nieuchronnie zbliżającej się śmierci - mimo, że limba żyła w normalnych warunkach, nie przetrwała, burza zniszczyła jej życie; słaba, nieprzystosowana i obca w tatrzańskiej przyrodzie róża - przetrwała

„Kowal” L. Staffa:

• utwór wzywający do czynu, do samodoskonalenia wewnętrznego, do przeciwstawienia się dekadentyzmowi, pesymizmowi

• podmiot liryczny wyznaje swoje uczucia, myśli i zamiary; „wolą mocy” chce wypracować własną indywidualność, ukształtować swoje mężne, silne, zahartowane na wszystkie przeciwności losu serce

• Kowal to symbol siły, mocy, człowieka, który kształtuje charakter

• Młot to symbol „kucia” charakteru, to doświadczenia życiowe, które czynią człowieka odporniejszym

• Drogocenne kruszce to symbol cech ludzkich, z których powstanie, wykute młotem, zahartowane serce

80. Poetyka impresjonizmu

Kazimierz Przerwa - Tetmajer - „Melodia mgieł nocnych”

• impresjonistyczny obraz nocnego pejzażu górskiego

• krajobraz zmienia się jak w tańcu - w kotlinie migoczą uśpione stawy, szum limb i szmer potoków kołysze góry do snu, spadające gwiazdy tworzą aurę tajemniczości i niepowtarzalnego uroku:

„Oto gwiazdę, co spada, lećmy chwycić w ramiona,

lećmy, lećmy ją żegnać, zanim spadnie i skona (...)”

• świat przedstawiony jest baśniowy, fantastyczny. W kotlinnie śpi staw, nad nim cicho pląsają mgły owiewane wiatrem; światło księżyca przenika przez limby i świerki, tworząc tęczowe blaski i cienie; słychać odgłosy nocnych ptaków, szum wiatru,...

• podmiot liryczny pragnie przyłączyć się do tego pląsania przyrody, pragnie oderwać się od ziemskich spraw; ucieczki szuka w zespoleniu się z naturą:

• „Okręcajmy się wstęgą naokoło księżyca,

Co nam ciała przeźrocze tęczą blasków nasyca

i wchłaniajmy potoków szmer, (...)

pijmy kwiatów woń rzeźwą”

• przestrzeń opisana jest w ruchu podobnym do tańca, podmiot liryczny pragnie włączyć się w ten wir, zespolić się z przyrodą, co pozwoli mu oderwać się od ziemskich spraw i zbliżyć do tajemnicy istnienia

• pejzaż tatrzański tworzą konkretne obrazy: woda w kotlinie, szmer potoków, szumy limb, smrekowy bór, szczyty, skały, a określenia motywów: śpiąca tęcza blasków”, „kwiatów woń rzeźwą”, tworzą nastrój wiersza - spokojny, subtelny, nasycony światłem; nastrój współtworzy - obok kształtu i barwy - melodia

• melodyjność wiersza to wynik instrumentalizacji głoskowej (nagromadzenie głosek ś, ć, dz, rz, m, n) i licznych zwrotów onomatopeicznych (szmer, szept, ...)

Technika impresjonistyczna na gruncie poetyckim oznacza utrwalenie przelotnych, indywidualnych, trudnych do uchwycenia momentów, chwil, zmienności światła, powietrza i koloru.

Impresjonizm znajduje główne odbicie w opisach przyrody, w oddawaniu jej dźwięków; widoczne zlewanie się kolorów, ich mglistość; połączenie wrażeń wzrokowych ze słuchowymi (synestezja) - np. „kwiaty dźwięczne, barwne i wonne”; tworzenie wyrazów złożonych (subiektywne oddanie otaczającego świata) - np. „srebrnoturkusowa cisza”; poeta więc - „miłośnik światła, ciszy i przestrzeni”, odbiera wrażenia słuchowe, wzrokowe okiem malarza; przekazuje językiem poetyckim przelotne, nieuchwytne, niestałe wrażenia przy użyciu barw, blasku, dźwięku.

81. XXXX

82. Mieszczańska warstwa w „Moralności...”

Akcja dramatu toczy się we Lwowie, z początkiem XX wieku. „Moralność pani Dulskiej -

-zapis wydarzeń jednego dnia w mieszczańskiej rodzinie Dulskich. Główny problem: kryzys moralności mieszczańskiej, ukazany przez demonstrację obłudy tego środowiska społecznego. Kompromitacja dokonuje się przez ośmieszenie pani Dulskiej - właścicielki kamienicy czynszowej i jej rodziny....

Dulska: - ograniczona, bezwzględna, obłudna,

• już samym wyglądem wprawia w niesmak: halka podarta, szlafrok nieświeży...

• terroryzuje innych; rozpycha się w życiu łokciami; mężowi wydziela cygara i pieniądze

• skąpa, chytra; oszczędza na gazetach, książkach, drewnie na opałkę (krzyczy na służącą Hankę, że za dużo drzewa pali, Hesię zmusza do „kurczenia się” w tramwaju, żeby kupić tańszy bilet....), najważniejszy jest pieniądz: „Nie ma co - o! ... byt zabezpieczony to podstawa życia”

• ograniczona i obłudna - chodzenie do teatru uważa za gorszący zbytek, sama nic nie czyta, nigdzie nie bywa, tępa i głupia- wyznaje: „Ja tam nie mam czasu myśleć” .

- filozofia Dulskiej sprowadza się do tezy, że dla ludzi, na zewnątrz, trzeba

się prezentować jak najkorzystniej. Jej życiem rządzi gra pozorów (inne czyny

i słowa dla obcych, inne dla „swoich”).

• odznacza się podwójną moralnością, hipokryzją: Dulską bulwersuje lokatorka, która próbowała się otruć z powodu zdrady męża, a jednocześnie wynajmuje mieszkanie prostytutce, bo ta dobrze płaci i ludzie o jej zawodzie nic nie wiedzą; utrzymuje, że w jej domu panuje przyzwoitość a toleruje romans Zbyszka ze służącą Hanką, bo chce, żeby siedział w domu; postępek Zbyszka przeraża ją nie z powodu amoralności, nieprzyzwoitości, lecz boi się co ludzie powiedzą; moralność jej ogranicza się do „prania brudów we własnym domu”, tuszowaniu skandalów, dbałością o pozory, przekonaniu, że pieniądz nie cuchnie, jest zimna i wyrachowana

Nazwisko bohaterki dało początek pojęciu dulszczyzny: kołtuńskiej, mieszczańskiej hipokryzji, filisterstwie, ciasnocie horyzontów, zacofaniu, małych brudnych rozgrywek przy wysokim mniemaniu o własnych walorach moralnych i obywatelskich.

Ofiarą dulszczyzny jest również jej mąż - Felicjan Dulski (stał się całkowicie bierny, sterroryzowany przez żonę; pozwolił sobie odebrać osobowość, zrezygnował z walki o własne prawa, pozwolił ograniczyć do minimum swoje przyzwyczajenia- przyjemności: zamiast na spacery, chodzi dookoła stołu, ma ograniczony dostęp do cygar i pieniędzy, pogodzony ze swoją sytuacją, w całej sztuce wypowiada jedno zdanie: „A niech was wszyscy diabli!!!”; jest śmiesznym i żałosnym produktem tresury prowadzonej przez żonę o znacznie silniejszej indywidualności)

Zbyszko Dulski - obraca się w kręgach cyganerii artystycznej, która nienawidziła filisterstwa i kołtunerii- próbuje więc buntować się przeciw atmosferze domu, jednak jego bunt ogranicza się do zaniedbywania pracy i spędzania nocy poza domem na zabawach; protest przeciw dulszczyźnie to również deklaracja ślubu z Hanką - chce zrobić na złość matce; ostatecznie zgadza się na odprawienie Hanki, gdyż nie chce stracić stosunków towarzyskich, pieniędzy, wygodnego życia... Jego bunt jest krótkotrwały, okazuje się za słaby na walkę z kołtuństwem.

Życie codzienne rodziny Dulskich to obraz przerażający, odpychający i taka negatywna ocena tej społeczności zawarta jest w utworze...

83. Wskaż na czym polegał tragizm powstania styczniowego, odwołując się do prozy Żeromskiego

Epoka Młodej Polski zyskała miano neoromantyzmu, jako wynik podkreślenia jej rozlicznych i wielostronnych związków z romantycznymi ideami. Na przełomie wieków pojawiła się problematyka narodowowyzwoleńcza, podejmowana coraz bardziej jawnie, co wiązało się tez z pewnym zliberalizowaniem cenzury. Tutaj szczególne miejsce należy się Żeromskiemu.

„Rozdziobią nas kruki, wrony...”

• tematem utworu - tragiczny epizod z ostatniego okresu powstania styczniowego - bohaterska śmierć pod Nasielskiem ostatniego z powstańców Andrzeja Boryckiego (bardziej znanego pod przybranym nazwiskiem Winrycha), wiozącego broń dla swojego oddziału.....Winrych napotyka oddział Moskali - tragicznie ginie (ginie bez walki, gdyż nawet nie ma czym się obronić przed wrogiem, a poza tym - słaby i wycieńczony po wielomiesięcznym ukrywaniu się w lasach -jest sam przeciw całemu oddziałowi) Gdy powstaniec jest już zabity a koń raniony, nadchodzi okoliczny, ubogi chłop. Chłop-Polak ściąga buty z powstańca-Polaka - bezcześci jego zwłoki kradzieżą. Autor pisze: „Chłop zemścił się za lata niewoli”

• naczelny problem opowiadania: związek walki o niepodległość ze sprawą ludu (uwłaszczenia chłopów, równości społecznej)

• utwór odpowiada również na pytanie: dlaczego powstanie upadło?

Próbą wyjaśnienia przegranej są refleksje bohatera: Winrych rozmyśla nad sytuacją między powstańcami; ciągłymi sporami i kłótniami o władzę, o przyszłą strukturę państwa. Przyczyn upadku powstania przede wszystkim upatruje w: niskim morale społeczeństwa (które szybko załamało się w godzinie próby), oraz w obojętności (nawet czasami wrogości) chłopów wobec sprawy powstania - rezultat wielowiekowego wyzysku, ciemnoty, poddaństwa, w jakim tkwiła wieś polska z winy szlachty. Chłop gnębiony przez lata był zobojętniały, wobec faktu kto go gnębi, był głodny, nieoświecony, więc dziękował Bogu za dar w postaci butów powstańca

• śmierć Winrycha to akt beznadziejny; wspaniałe idee okazały się być nic nie warte, bo nie poparte i nie zrozumiane przez najliczniejszą warstwę - chłopów. Zawiniła egoistyczna polityka klas posiadających- szlachty (nie chciała porozumienia z chłopami, nie uczyniła kroku by zachęcić ich do walki o Ojczyznę)

Żeromski czyni więc bardzo gorzkie spostrzeżenia: chyląc czoła przed bezinteresownym bohaterstwem romantyków poświęcających swe życie w walce o wolność ojczyzny, obciąża ich winą za niepowodzenie walki; dodatkowo przyczyną narodowej tragedii jest brak solidarności między warstwami społeczeństwa

84. XXXX

85. Wskaż przejawy katastrofizmu w wybranym hymnie Kasprowicza, uwzględniając poetykę tego tekstu.

„Hymny” - to dzieła, które przyniosły Kasprowiczowi największą sławę; to jednak utwory obrazujące kryzys zaufania do Boga i upadek dawnych wartości; do najsłynniejszych należą: „Dies irae”, „Moja pieśń wieczorna”, „Hymn świętego Franciszka z Asyżu”;

W formie nawiązują do tradycji hymnów kościelnych (w „Dies irae” są wręcz cytaty z hymnu mszalnego; nawiązanie do tradycji hymnów kościelnych ma jakby podwójny sens i cel: podkreśla powagę, przydaje dostojeństwa, wskazując równocześnie na charakter problematyki, jej sens etyczny powiązany ze sposobem pojmowania roli Boga w świecie i jego stosunku do problemu dobra i zła, grzechu i winy);

Można też stwierdzić, że są to już utwory ekspresjonistyczne, co w tych czasach było nowatorstwem (hymny mają charakter wizyjny, nie odwołują się do spostrzeżeń zmysłowych, poeta nie ma ambicji odtwarzania rzeczywistości; inna cecha ekspresjonizmu, widoczna w hymnach i związana z katastrofizmem utworów - to hiperboliczność wizji poetyckich, obejmujących cały świat i przyrodę - uderza skłonność do krzyku, gwałtownego gestu, dynamicznych sytuacji, upodobanie do koloru krwi i ognia; poeta tworzy obrazy odrażające, budzące wstręt, naturalistyczne);

W „Hymnach” Kasprowicz posłużył się wierszem wolnym, co dało możliwość wyeksponowania napięć, nastrojów, emocji, uzyskania muzycznych efektów stanowiących tło.

Pojęciem charakterystycznym dla „Hymnów” jest katastrofizm - to tendencja historiozoficzna, związana z przekonaniem o nieuchronnej i bliskiej katastrofie zagrażającej współczesnemu światu, a zwłaszcza tradycjom, instytucjom i wartościom kultury; to przekonanie o zmierzchu cywilizacji i upadku wartości moralnych, religijnych i etycznych;

według katastrofistów cywilizacja, urbanizacja i industrializacja nieuchronnie prowadziły do samozagłady i samounicestwienia ludzkości

Motywy katastroficzne tj. zagłady świata, Sądu Ostatecznego, nędznej egzystencji człowieka narodzonego po to, by w cierpieniach umrzeć, po raz pierwszy w literaturze polskiej w takim natężeniu pojawiają się właśnie w „Hymnach” Kasprowicza.

„Dies irae”:

• tytuł oznacza : „dzień gniewu”

• opiewa wizję Sądu Ostatecznego, jaką znamy z malarstwa średniowiecznego i renesansowego.... „Trąba dziwny dźwięk rozsieje,

Ogniem skrzepnie, blask ściemnieje (...)”

„ Z drzew wieczności spadną liście

na sędziego straszne przyjście (...)”

• to zapowiedź Apokalipsy; grozę sytuacji podkreślają także symbole biblijne:

„Głowa owinięta cierniową koroną”,

„Jasnowłosa Ewa wygnana z raju na wieczysty czas”,

„dwujęzyczny smok, szatan o trzech grzbietach”

• ludzkość jest przerażona wydarzeniami tego sądnego dnia: ziemia rozstępuje się, walą się góry i lasy, rzeką i morzem płynie ciepła krew, wypełzają z mułu pokrywającego świat pijawki, żmije, czarne jaszczury; odrzucona od bram niebios ludzkość podąża na stracenie w wieczny „chaos mąk”

• zrozpaczony podmiot liryczny pyta Boga o cel stworzenia człowieka naznaczonego grzechem pierworodnym, siłą fatalną, ciągnącą go w zło:

„Niewiasta z rozpaczliwym krzykiem rodzi dziecię,

Ty duszę jego oblewasz hyzopem

i sądzisz”

• Kasprowicz rozpatruje pojęci dobra i zła i pyta: kto stworzył zło? - odpowiedź kieruje ku Bogu:

„Nic, co się stało pod sklepieniem niebiosów,

bez Twej woli nic się nie stało!

Kyrie elejson!

O źródło zdrady! Kyrie elejson!

Przyczyno grzechu

i zemsty i rozpaczy szaleńczego śmiechu. (...)”

• Zło niejako zostało wpisane w istotę świata przez jego stwórcę; skoro tak, to czy człowiek może odpowiadać za zło, grzech?; czy człowiek może być więc karany z a coś, co stanowi część składową jego istnienia?:

„Grzech krwią czarną duszę plami...

Bez obrońcy staniem sami -

Któż zlituje się nad nami? (...)”

• Bóg - Stwórca, patrzy na skazanego na zagładę człowieka okiem spokojnym, niewzruszony sądzi i wyznacza karę, choć przyczyną grzechu jest on sam - stwórca zła i szatana; Kasprowicz nie waha się sformułować wobec Boga najcięższych zarzutów:

„Przede mną przepaść, zrodzona przez winę,

Przez grzech Twój, Boże!... Ginę! ginę! ginę!(...)”

86. Przedstaw teorię czystej formy Witkacego odwołując się do wybranego dramatu.

Teoria czystej formy jest wytworem rozwoju dramaturgii dwudziestolecia międzywojennego, z nurtu sztuki awangardowej teatru groteski i drwiny. Jej autorem jest Stanisław Ignacy Witkiewicz, pseud. Witkacy. Był to syn malarza, krytyka artystycznego, prozaika, sam stał się najpierw malarzem, lecz porzucił malarstwo na rzecz twórczości dramatycznej, prozatorsko-filozoficznej i teoretyczno-estetycznej. Najbogatsza była

jego twórczość dramatyczna (ok. 30 utworów), m.in. „Szewcy”, „Szalona Lokomotywa”, „W małym dworku'. Swoje poglądy na temat estetyki i teatru wyłożył w tekstach teoretycznych: Szkice estetyczne, Teatr. Wstęp do teorii czystej formy w teatrze. Był też autorem dwóch powieści: „Pożegnanie jesieni” i „Nienasycenie”.

Teorię Czystej Formy Witkacy zbudował na gruncie malarskim, dopiero później przeniósł ją na poezję i teatr. Akcentuje ona kompozycję, grę barw i form przy obojętnym stosunku do tematu i poszczególnych elementów podmiotowych wprowadzonych do utworu. W praktyce teatralnej Czysta Forma prowadzi do charakterystycznych dla marzeń sennych asocjacji myśli, fantazji scenicznych, wieloznacznego sensu teatralnych postaci (mogą mówić i robić różne rzeczy na raz, przeistaczać się w inne, zmieniać role). Wyznacza ona także nadrealistyczny charakter utworu: dialog pozbawiony zostaje sensownych połączeń pojęciowych, logiki, wzbogacony jest często czysto nonsensownym neologizmem, dowcipem,

ciętością, choć postacie mogą wypowiadać myśli niezgodne z ich działaniem. Ogromne znaczenie mają wizje sceniczne Witkacego: barwa, kształt, ruch sceniczny, dekoracje i kostiumy, nawet chudość bądź otyłość postaci odgrywają istotną rolę.

Teoria Czystej Formy jest przeciwstawieniem się tradycji, zarówno dramatu

naturalistycznemu, jak i symbolicznemu. Witkacemu nie podobał się teatr naśladujący rzeczywistość. Taki teatr okłamywał widza wmawiając mu, że to na co patrzy to prawda, a środki, jakimi się posługuje, są znane i opatrzone. Także teatr symboliczny operując spotęgowanym nastrojem, symbolem nie jest w stanie wstrząsnąć widzem ani pozwolić mu przeżyć Tajemnicy Istnienia, gdyż i jego efekty są już znane, schematyczne. Czysta Forma ma zaskakiwać widza, wprowadzać go w świat uczuć metafizycznych, dać mu nowy wymiar

przeżywania. Widz miał śnić dziwny sen…

Szczególnie reprezentatywny dla twórczości dramaturgicznej Witkacego jest utwór „Szewcy”. Co prawda Witkacemu nigdy nie udało się do końca założeń Teatru Czystej Formy, lecz w „Szewcach” można odnaleźć wiele jego cech:

• świat przedstawiony jest nierealny; widoczne jest dążenie do rozwijania iluzji na scenie, czyli powstrzymywania widza od wiary, że to co dzieje się na scenie, rozgrywa się na prawdę

• nie znamy ani miejsca, ani czasu akcji

• postacie nie są przedstawieni realistycznie - nie są w pełni reprezentatywni dla swojej warstwy społecznej ( np. szewcy czasem mówią i myślą jak filozofowie, posługują się skomplikowanymi pojęciami i wypowiadają zdania w języku francuskim, niemieckim, angielskim, znają filozofię Kretschuvera, psychologizm Corneliusa i monadologię Leibniza; co więcej maja świadomość, że są bohaterami sztuki Witkacego, postaciami scenicznymi a nie rzeczywistymi - np. Sajetan mówi: „materializm biologiczny autora tej sztuki mówi inaczej...”)

• postacie są groteskowe - przedstawione niejednokrotnie w absurdalnych sytuacjach: kobieta - modliszka, pożerająca kochanka, wyjący z pożądania Scurvy, gwałt nad pracą Szewców

• bohaterowie posługują się dziwacznym, groteskowym językiem, pełnym neologizmów, wyszukanych przekleństw, pseudonaukowych zwrotów (np.: „chądrołaje przepuklinowe”, „purwyhołcie”, „kurdypiełki zafądziałe” , „chliporzyg odwantroniony”)

• portrety postaci są niepełne i schematyczne (zaskakują schematycznym zachowaniem)

• opisy wyglądu zewnętrznego bohaterów zawarte w didaskaliach są szokujące: np. twarz jakby z czerwonego salcesonu, w którym tkwią inkrustowane, błękitne, jak guziki od majtek oczy

• imiona bohaterów są szokujące (Scurvy, Zbereźnicka), wulgarny i ostry sposób ukazania erotyzmu

• groteskowe nawiązania, np. w krótkim, lecz ważnym epizodzie pojawia się Chochoł, lecz kryje on w sobie nie różę, lecz wyfraczonego Bubka

• umowność wydarzeń podkreślają pojawiające się na scenie napisy: „Nuda” i „Nuda coraz gorsza” - będące komentarzem odautorskim

• Świat przedstawiony w dramacie, choć wiąże się ze światem realnym, to jednak nie pasuje do niego; rzeczywistość dramatu sprawia wrażenie odbitej w krzywym zwierciadle

• Komizm i tragizm współistnieją obok siebie; wiele zdarzeń zaskakujących, szokujących (np. Scurvy zamieniony w psa i palący papierosy, albo Sajetan biegający po scenie z siekierą w głowie), a nie wzruszających widza

najważniejsza w dramacie nie jest psychologia postaci, czy akcja dramatu, lecz groteskowa wizja przyszłości ludzkości - końcowe sceny Szewców, dramatu o rewolucji, buncie i przewrocie, zapowiadają totalną niwelację i mechanizację społeczeństwa.

87. Wskaż na czym polegał tragizm powstania styczniowego, odwołując się do prozy Żeromskiego

Epoka Młodej Polski zyskała miano neoromantyzmu, jako wynik podkreślenia jej rozlicznych i wielostronnych związków z romantycznymi ideami. Na przełomie wieków pojawiła się problematyka narodowowyzwoleńcza, podejmowana coraz bardziej jawnie, co wiązało się tez z pewnym zliberalizowaniem cenzury. Tutaj szczególne miejsce należy się Żeromskiemu.

„Rozdziobią nas kruki, wrony...”

• tematem utworu - tragiczny epizod z ostatniego okresu powstania styczniowego - bohaterska śmierć pod Nasielskiem ostatniego z powstańców Andrzeja Boryckiego (bardziej znanego pod przybranym nazwiskiem Winrycha), wiozącego broń dla swojego oddziału.....Winrych napotyka oddział Moskali - tragicznie ginie (ginie bez walki, gdyż nawet nie ma czym się obronić przed wrogiem, a poza tym - słaby i wycieńczony po wielomiesięcznym ukrywaniu się w lasach -jest sam przeciw całemu oddziałowi) Gdy powstaniec jest już zabity a koń raniony, nadchodzi okoliczny, ubogi chłop. Chłop-Polak ściąga buty z powstańca-Polaka - bezcześci jego zwłoki kradzieżą. Autor pisze: „Chłop zemścił się za lata niewoli”

• naczelny problem opowiadania: związek walki o niepodległość ze sprawą ludu (uwłaszczenia chłopów, równości społecznej)

• utwór odpowiada również na pytanie: dlaczego powstanie upadło?

Próbą wyjaśnienia przegranej są refleksje bohatera: Winrych rozmyśla nad sytuacją między powstańcami; ciągłymi sporami i kłótniami o władzę, o przyszłą strukturę państwa. Przyczyn upadku powstania przede wszystkim upatruje w: niskim morale społeczeństwa (które szybko załamało się w godzinie próby), oraz w obojętności (nawet czasami wrogości) chłopów wobec sprawy powstania - rezultat wielowiekowego wyzysku, ciemnoty, poddaństwa, w jakim tkwiła wieś polska z winy szlachty. Chłop gnębiony przez lata był zobojętniały, wobec faktu kto go gnębi, był głodny, nieoświecony, więc dziękował Bogu za dar w postaci butów powstańca

• śmierć Winrycha to akt beznadziejny; wspaniałe idee okazały się być nic nie warte, bo nie poparte i nie zrozumiane przez najliczniejszą warstwę - chłopów. Zawiniła egoistyczna polityka klas posiadających- szlachty (nie chciała porozumienia z chłopami, nie uczyniła kroku by zachęcić ich do walki o Ojczyznę)

Żeromski czyni więc bardzo gorzkie spostrzeżenia: chyląc czoła przed bezinteresownym bohaterstwem romantyków poświęcających swe życie w walce o wolność ojczyzny, obciąża ich winą za niepowodzenie walki; dodatkowo przyczyną narodowej tragedii jest brak solidarności między warstwami społeczeństwa

88. Mit szkoły, mieszczańskiej rodziny i ziemiańskiego dworu w oparciu o „Ferdydurke” Gombrowicza. Wybierz jedną z tych i przedstaw problem

Gombrowicz w powieści rozprawia się z trzema środowiskami: szkołą, nowoczesnym domem mieszczańskim i tradycyjnym ziemiaństwem...

SZKOŁA:

• instytucja skostniała, staroświecka, uświęcająca schematy

• swoisty mikroświat, zastygły w swoim kształcie, miejsce, gdzie nawet bunt staje się konwencją

• to zbiór gotowych konwencji, stereotypów, ustalonych raz na zawsze form

• nauczyciele nie są zainteresowani rozwojem osobowości i indywidualności uczniów, lecz realizacją materiału; wciąż powtarzają wyświechtane schematy i slogany (np. lekcja o J. Słowackim, który „wielkim poetą był”); nie pozwalają na własne zdanie, dyskusję, samodzielne myślenie - zmuszają młodzież do bezmyślnego i bezkrytycznego przyjmowania utartych poglądów (uwielbienie dla poezji romantycznej ma wynikać nie z własnego przemyślenia i przeżycia tej literatury, lecz z uznania cudzych, uświęconych sądów

• nauczyciele są typowymi belframi - antypatyczni, pozbawieni własnego zdania, realizują nieciekawy i nieprzydatny materiał w sposób nieciekawy, nudny; formę belfra powtarzającego utarte formułki prezentuje profesor Bladaczka

• młodzież ma pozostać niewinna i naiwna, gdyż taka łatwiej poddaje się manipulacji, dla tego poddawana jest infantylizacji, zdziecinnieniu; nauczyciele nie chcą dostrzec jej dojrzałości, rodzących się nowych zainteresowań, potrzeb, opinii i sądów

• szkoła narzuca również uczniom określone zachowanie

• szkoła nie przygotowuje ucznia do samodzielnego myślenia, lecz czyni z niego osobnika podatnego na dominację i wpływ innych

• ośmieszony zostaje nie tylko belfer (drżący przed wizytacją i „organizujący klasę wobec wyższej władzy”), lecz również uczeń skupiający cała swoją inteligencję na tym, jak uniknąć pytania i pracy na lekcji, stosujący odwieczne wykręty i usprawiedliwienia

• spotykamy różne formy, charakterystyczne dla uczniów - przykładem formy ucznia kujona jest Syfon, który bezkrytycznie wierzy we wszystkie „prawdy” głoszone przez nauczycieli, formę ucznia krnąbrnego prezentuje Miętus - zbuntowany przeciw regułom szkolnym

• słynny „pojedynek na miny” między Miętusem a Syfonem, w którym uwznioślone i szlachetne miny walczą z obrzydliwościami, odartymi z wszelkiego piękna i patosu jest pojedynkiem form, parodia szkolnych dyskusji, w których bynajmniej nie o wagę problemu chodzi, lecz o utrzymanie określonej konwencji; mit szkoły jako miejsca, które rozwija młode umysły, kreuje młode talenty - upada;

• produktem Gombrowiczowskiej szkoły jest człowiek - katarynka, bezmyślnie powtarzający przeróżne frazesy, którymi częstowali go nauczyciele

89. XXXX

90. Przedstaw funkcję obrazu rewolucji w „Przedwiośniu” Żeromskiego.

Polska po odzyskaniu niepodległości narażona była na liczne niebezpieczeństwa: podstawową sprawą było ustalenie granicy polsko-sowieckiej; dodatkowo w kraju panował niepokój : z rąk zamachowca, malarza Niewiadomskiego, zginął prezydent Gabriel Narutowicz, zaostrzyły się konflikty między politykami, ciągle istniała groźba zbrojnego przewrotu; wybuchały strajki tłumione siłą; walki uliczne doprowadziły do śmierci wielu ludzi; odbywały się procesy polityczne. Wśród tych burzliwych wydarzeń pracował rząd i podejmował ważne reformy: rolną, walutową Grabskiego,.... Były to wszystko trudne zadania. W powieści Żeromski przedstawił dwie koncepcje przemian: pozytywistyczną i rewolucyjną.

Rewolucja w Rosji w 1917 roku, która obaliła despotyzm carski jest głównym tematem I części „Przedwiośnia”. Wyzwoliła ona spory narodowościowe między Tatarami i Ormianami zamieszkującymi Baku; wprowadziła od początku nieład w codzienne życie miasta: pozamykano sklepy i urzędy, brakowało towarów, żywności, zaczęły się rabunki, egzekucje, wiece. Wyzwolone przez rewolucję spory narodowościowe z czasem doprowadziły do makabrycznych wydarzeń: masowych mordów, terroru i skrajnej nędzy, która czyniła ludzi obojętnymi nawet na śmierć. Oczami głównego bohatera - Cezarego Baryki obserwujemy zabitych, wśród których szczególną jego uwagę przykuła uroda młodej ormiańskiej dziewczyny - jej śmierć dowiodła, że rewolucja powoduje niepowetowane straty, niszczy piękno, zabija niewinnych. Rosja rewolucyjna została ukazana w powieści jako państwo pogrążone w chaosie, źle funkcjonujące, całkowicie zdezorganizowane. Podczas podróży do Polski, Baryka widział wynędzniałe tłumy pozbawione domów. Był świadkiem i ofiarą bezprawia, braku jakichkolwiek zasad, które porządkowałyby życie społeczne i polityczne.

Wizja rewolucji zaprezentowana w „Przedwiośniu” przeraża i nasuwa myśl, iż autor pragną przestrzec swoich współczesnych przed grozą i apokalipsą podobnego wydarzenia. Rewolucja to wizja śmierci, głodu, nędzy i choroby, jaką roztacza autor opisując rewolucyjne Baku. Obraz ten, tak przerażający, stanowi w powieści ostrzeżenie przed tym, do czego może doprowadzić społeczna krzywda oraz lekceważenie problemu, jakim są warunki życia niższych warstw i nierówności społeczne.

91. XXXX

92. Rzeczywistość i marzenia w powieści Żeromskiego pt „Przedwiośnie”

Rzeczywistość rozczarowała wielu, którzy czekali na odzyskanie niepodległości. Do grano krytyków na leżał także Żeromski.

1.Wizja szklanych domów - idealistyczna koncepcja Seweryna Baryki - Polska jako kraina dobrobytu w której robotnicy mieszkają w estetycznych, higienicznych, szklanych domach. Poprzez kontrast z rzeczywistością Żeromski krytykuje romantyczne złudzenia i wiarę w fantazję.

2. Koncepcja Gajowca (socjalistyczna)- Systematyczne reformy ekonomiczne, konieczność wzmocnienia pieniądza, wiara w boską opiekę i modlitwę (koncepcja ta wydaje się być najbliższa autorowi)

3. Lulek (komunistyczna) - program radykalny, rewolucyjny - gwałtowne zmiany społeczne, które zmienią stary porządek.

93. Katastroficzny obraz dziejów w groteskowym ujęciu. Odwołać się do „Szewców”

GROTESKA - zabieg polegający na ukazaniu rzeczywistości w sposób zdeformowany, karykaturalnie

przejaskrawiony

- łączy w sobie elementy przeciwstawne: komiczne i tragiczne, wzniosłe i pospolite

- odznacza się odstępem od normy.

Zabiegi groteskowe kształtują działanie postaci. Pełno w dramacie gwałtów morderstw, demonizmu i erotyzmu.

- Sajetan biega z siekierą w głowie

• prokurator uczepiony na łańcuchy skamle z pożądania

• na Księżną spada klatka

Tego rodzaju wyolbrzymienia tworzą świat kompletnie przerysowany i zdeformowany.

KATASTROFIZM DRAMATU

„Szewcy” - tekst o strukturze parabolicznej, gdzie pod powierzchnią pozornie niezobowiązujących , śmiesznych działań postaci kryją się głębsze sensy.

Oglądamy przedstawicieli poszczególnych warstw:

- klasa robotnicza - szewcy

- arystokracja - księżna Irina Zbereznicka - Podberezka

- burżuazja - prokurator Scurvy

Układ taki jeszcze dokładniej wskazuje na problematykę polityczną, społeczną, obyczajową.

Akt I - prokurator przy pomocy organizacji Dziarskich Chłopów dokonuje zamachu stanu.

-wprowadza rządy autokratyczne, dyktatorskie, obalając istniejący system demokratyczny

Akt II - trwa dyktatura Scurviego

• Szewcy zostają zamknięci w więzieniu i ukaranie brakiem pracy

• Rozpoczynają jednak rewolucję - obejmują władzę

Akt III - po rewolucyjny chaos Czeladnicy zabijają Sajetana - rewolucja pożera własne dzieci

- wkraczają Hiper-Robociarz Towarzysze X i Abramowski, kładą kres chaosowi, doprowadzają do całkowitej mechanizacji społeczeństwa

Wniosek: „Szewcy” poprzez rekonstrukcję kilku systemów politycznych ukazują mechanizmy historii. Obrazują stopniowy proces przeobrażania społeczeństwa w zbiorowość zautomatyzowaną, gdzie człowiek pozbawiony zostaje swojej jednostkowości. Dramat zawiera przesłanie ideologiczne - przestrzega przed zagładą wartości. Poprzez katastroficzne przesłanie nazwany został dramatem o końcu cywilizacji.

94. XXXX

95. Bogactwo wyobraźni poetyckiej Schulza. Zaprezentuj interpretację dowolnego utworu.

96. Czy przed "gębą" można uciec? Jaką odpowiedź na to pytanie daje Gombrowicz? Uzasadnij.

"Ferdydurke" Witolda Gombrowicza nieodmiennie kojarzy się z dwoma terminami: pupą i gębą. Pupa to pewna forma niedojrzałości, infantylizacji człowieka. Gęba jest natomiast pojęciem szerszym. Ugębić kogoś to nie tyle sprowadzić go do niższej czy mniej dojrzałej formy, ile w ogóle narzucić mu swoją formę, pozbawić go formy samodzielnej, pozbawić własnej twarzy, która zawsze jest synonimem wolności. Przed gębą uciec można tylko w inną gębę, nie można się natomiast z niej wyzwolić. Dlatego Gombrowicz stwierdza, że jesteśmy tylko funkcją innych ludzi, jesteśmy takimi, jakimi nas widzą.

Józiowi zostaje już na pierwszych kartkach powieści narzucona forma uczniaka - zostaje upupiony. Szybko jednak przyjmuje narzuconą mu formę, bo przyjęcie gęby - choć ogranicza wolność, wyzwala od jej ciężaru, daje w zamian błogi rygor zakazów i nakazów.

Na stancji u Młodziaków przyjmuje Józio nową gębę - gębę młodzieńca zadurzonego. Józio zostaje zniewolony przez pensjonarskość Młodziakównej. Ucieka ze stancji, wszczynając wcześniej awanturę. Nauczony już doświadczeniem szkoły umie powodować destrukcję form za pomocą "kupy".

W ten sposób trafia Józio na dwór (zostaje tu zawleczony przez ciotkę). Odnosi się wrażenie, że Pimko, Młodziakowa i ciotka to czasem mutacje jednej osoby, która upupia Józia. Dwór to konfrontacja dwóch form: patriarchalizmu i feudalizmu oraz prostoty. Gdyby nie pomysł Miętusa - bratania się z parobkiem, Józio spędziłby kilka nudnych dni jedząc cukierki i będąc zagłaskanym przez ciotkę.

Z gęby panicza dworku ucieka Józio - paradoksalnie - w nową formę: ucieka z Zosią, która całując go, podaje mu nową gębę.

Powieść tę puentuje stwierdzenie: Nie ma ucieczki przed gębą, jak tylko w inną gębę, a przed człowiekiem można schronić się tylko w objęcia innego człowieka. Przed pupą zaś w ogóle nie ma ucieczki.

97. XXXX

98. XXXX

99. XXXX

100. Czas i przestrzeń w "Mistrzu i Małgorzacie". Związek tych kategorii z wymową ideologiczną książki.

W "Mistrzu i Małgorzacie" dają się wyodrębnić trzy przestrzenie:

• przestrzeń realistyczna - to, co dzieje się w Moskwie w przeciągu dni pomiędzy środą a sobotą (czas współczesny, realistyczny)

• przestrzeń fantastyczna - to, co ma związek z działalnością grupy Wolanda (posługiwanie się czasem - dowolne go modyfikowanie)

• przestrzeń biblijna - czyli te rozdziały książki, które są poświęcone Jeszui i Piłatowi (czas historyczny, I wiek n.e.)

Płaszczyzny te zazębiają się:

• przestrzeń realistyczna i biblijna - identyczny przestrzenny koloryt: nieznośny upał, burze, światło księżyca

• przestrzeń realistyczna i fantastyczna - to samo miejsce (Moskwa), różny koloryt: przestrzeń realistyczna jest szara, pozbawiona koloru, przestrzeń fantastyczna emanuje kolorem

Takie nachodzenie na siebie przestrzeni sprawia, że dzieło ulega uniwersalizacji. Zło jest obecne tak samo w Moskwie, jak i w Jerozolimie prawie dwa tysiące lat wcześniej. Płaszczyzny te przybliżając się do siebie, sprawiają, że różnice pomiędzy nimi zanikają. Odwieczna walka dobra ze złem jest taka sama. Tchórzostwem wobec systemu grzeszą tak samo mieszkańcy Moskwy (środowisko Massolitu) jak Piłat. Z kolei zderzenie płaszczyzn realistycznej i fantastycznej sprawia, że Moskwa zostaje ukazana w sposób groteskowy. Okazuje się, że "natężeniem" zła przewyższa ona samego szatana, bo to on jest tą siłą, która wieczne zła pragnąc, wiecznie czyni dobro, to on niejako naprawia świat współczesny.

Zlanie się przestrzeni prowadzi do zlania się czasów. Nie czuje się różnicy dwóch tysiącleci dzielących czasy Jeszui i czasy współczesne. Problemy są wciąż takie same.

101. "Rękopisy nie płoną" - słowa Wolanda potraktuj jako sugestię do interpretacji powieści "Mistrz i Małgorzata".

"Rękopisy nie płoną" - tymi słowami zwraca się Woland do Mistrza wręczając mu jego własną powieść, którą ten, po długich zmaganiach z wydawcami, którzy nie chcieli jej opublikować, wrzucił do ognia. Można to rozumieć dwojako:

• prawdziwa sztuka nie może zginąć; prawdziwa, a nie taka jaką upowszechniał Massolit (sztuka na usługach systemu)

• prawda o świecie nie może zginąć - w dziele Mistrza można znaleźć pierwiastki prawdy o świecie, o wiecznym zmaganiu się Dobra ze Złem. o tym, że największym przewinieniem jest tchórzostwo; czyli o wartościach ponadczasowych

Taka jest cała powieść. Zawiera przesłania ponadczasowe, uniwersalne, takie, które nigdy nie ulegają dezaktualizacji.

102. Przestaw relację mistrz - uczeń w powieści Bułhakowa i objaśnij jej sens.

Relację mistrz - uczeń można rozpatrywać na kilku płaszczyznach:

• Jeszua (mistrz) - Piłat (uczeń)

Jeszua naucza o tym, że dobro jest w każdym z nas, że należy kochać drugiego człowieka, wybaczać mu. Jest więc niejako mentorem moralnym Piłata, który w pewnym sensie ulega jego naukom. Zdaje sobie sprawę z tego, że to co mówi Jeszua jest w pewnym sensie słuszne, ale brakuje Piłatowi odwagi, by przeciwstawić się systemowi - tu: ludziom, tłumowi, za co będzie wiecznie cierpiał (dopóki Mistrz go nie wyzwoli)

• Woland (mistrz) - Berlioz (uczeń)

Woland "naucza" Berlioza, chce mu uświadomić, że nieprawdą jest to, co ten głosi. Bóg istnieje (w końcu samym potwierdzeniem istnienia Boga jest istnienie Szatana). Berlioz nie chce jednak przyjąć tłumaczeń Wolanda.

• Mistrz (mistrz) - Bezdomny (uczeń)

Podczas spotkania w szpitalu Mistrz tłumaczy Bezdomnemu, że jego dotychczasowe poczynania były tylko zaprzedawaniem siebie, to co pisał - stekiem bzdur. bezdomny postanawia, że więcej nie będzie pisał. Mistrz utwierdza go w przekonaniu, że to, co wcześniej zobaczył (poczynania Wolanda) nie było tylko jego przywidzeniem.

Ukazanie relacji mistrz uczeń ma na celu uwypuklenie pewnych prawd (dwa pierwsze przypadki) oraz ukazanie prawdy o ówczesnej rzeczywistości - sztuka na usługach władzy, indoktrynacja (przypadek trzeci).

103. Paraboliczność "Procesu" Kafki.

"Proces" Kafki można odczytywać na płaszczyźnie znaczeń dosłownych: Józef K. zostaje nagle powiadomiony, że toczy się przeciwko niemu postępowanie sądowe. O co jest oskarżony - tego nie wie i nie dowie się aż do końca. Można więc tan utwór rozumieć jako walkę jednostki z systemem totalitarnym, walkę, którą pojedynczy człowiek musi przegrać.

Można też "Proces" traktować jako parabolę. W takim odczytaniu powieści Józef K. to przykład zwykłego, szarego człowieka, którego życie jest jałowe, wyzbyte wszelkich uczuć. W przeświadczeniu Józefa K. ważne jest to co na zewnątrz, najgorszą rzeczą, która może się wydarzyć, to że ludzie zaprzestaną się z nim kontaktować.

W takiej interpretacji zatrzymanie Józefa K. można odczytywać nie dosłownie - jako jego zatrzymanie przez policję, lecz metaforycznie - jako jego zatrzymanie się w rozwoju. Bohater znajdując się w tej niecodziennej sytuacji zaczyna szukać pomocy u innych, nie u siebie; nie zauważa, że problem tkwi w nim samym. Józef K. posiada tylko sumienie autorytatywne, czyli takie, wg którego posłuszeństwo jest cnotą najwyższą; zanikło u niego sumienie humanistyczne, czyli takie, które przywołuje człowieka do samego siebie. Jedyne zbliżenie Józefa K. do jego sumienia humanistycznego następuje podczas jego rozmowy z księdzem, który wygłasza słynne zdanie: Czyż nie widzisz nic na dwa kroki od siebie?

Józef K. to w pewien sposób człowiek upośledzony, żyjący wedle otaczających go schematów, goniący pomiędzy pracą a domem, a raz na tydzień odwiedzający "pewną kobietę imieniem Elza, która przez cała noc do późnego rana była zajęta jako kelnerka w winiarni, a w dzień przyjmowała wizyty leżąc w łóżku". J tak Józef K. zatrzymał się na jednym z owych dwóch pierwszych stadiów Sörena Kirkegaarda. Niestety, ani stadium estetyczne - nastawione na odczuwanie różnego rodzaju przyjemności, ani stadium etyczne - gdzie człowiek skupia się na wypełnianiu swoich obowiązków i przestrzeganiu zasad moralności obiektywnej, nie nadają sensu jego egzystencji i nie uprawomocniają jednostkowego istnienia człowieka.

Takie odczytanie "Procesu" nasuwa pewne skojarzenia z "Przemianą", zauważalne są pewne analogie: Józef K. - Gregor Samsa. Parafrazując Kafkę ("Jedenastu synów") - obaj nie patrzą ani w prawo, ani w lewo, ani w dal, w swym małym kręgu myśli biegają oni zawsze albo raczej kręcą się w kółko.

104. Jak opowiedzieć o innym świecie? Skomentuj konwencje stylistyczne wykorzystane przez Herlinga-Grudzińskiego i Borowskiego.

Borowski:

Narrator wypowiada się w 1 osobie liczby pojedynczej, niekiedy używa formy "my" utożsamiając się w ten sposób z więźniami obozu. Umie dostosować się do obozowych warunków i tzw. "moralności odwróconego dekalogu". Autor posługuje się techniką behawiorystyczną, opisuje tylko reakcje, człowiek jest li tylko gestem i słowem, nie wnika Borowski w uczucia i myśli postaci.

O sobie narrator opowiada tak jak o innych , tzn. opisuje swoje reakcje i odbiór rzeczywistości z pewną surowością, bez analizowania stanów psychicznych i emocjonalnych.

Narracja opowiadań charakteryzuje się zastosowaniem techniki kontrastu i ironii. Tadek potrafi posługiwać się stylem artystycznym, językiem upoetyzowanym, gdy opisuje przyrodę, ładny domek i córkę gospodarza na Hermenzach. Te fragmenty stanowią punkt odniesienia dla innych cechujących się surowością stylistyki, brutalnością scen.

Herling-Grudziński:

Narrator przyjmuje postawę obserwatora i uczestnika, który stara się jednak powściągnąć emocje, pozostawić ocenę zjawisk czytelnikowi. Niekiedy uczucia także dochodzą do głosu, są jednak tonowane, łagodzone faktograficzną precyzją, zwięzłością, dążeniem do obiektywnej prawdy o świecie. Autor nie unika ujawniania swojego stanowiska w sprawie totalitaryzmu. Oprócz starań o wartości poznawcze opowiadacz wykazuje troskę o sposób ujęcia - o urodę literacką opisów, ekspresję językową (obozowe słownictwo, wyrazy w języku rosyjskim, wulgaryzmy).

Występują tu trzy typy narracji: autorska (szczerość wypowiedzi o sobie), kronikarska (rejestracja faktów, dat, liczb) i traktatowa (analiza zjawisk).

Grudziński posługuje się zróżnicowanym stylem: nie stroni od liryzmu, ale posługuje się również dosadnymi opisami fizjologii. Szczególną rolę pełnią w utworze opisy przyrody. Jest ona ostoją normalności, nie poddaje się działaniom bezwzględnego systemu. Przedstawiając bohaterów zdarzeń, autor tworzy ich portrety. Nie poprzestaje jednak na ujęciu behawiorystycznym, ale stara się analizować psychikę bohaterów.

105. Dramat apokalipsy spełnionej w poezji Baczyńskiego.

106. Skomentuj opinię Tadeusza Drewnowskiego o prozie obozowej Borowskiego: "Nie powiedział on całej prawdy o obozie, ale powiedział prawdę najboleśniejszą".

W swoich opowiadaniach Borowski ukazuje obóz od strony najgorszej, to co się dzieje z człowiekiem w sytuacji zagrożenia, to jak się zmienia system wartości człowieka zlagrowanego {patrz: punkt 30}. Ukazuje też Borowski pewien mechanizm dziejów, to że wojna wyzwala najgorsze instynkty (np. Andrej).

Borowski obnaża też prawdę o tzw. oprawcach i ofiarach. Nie są oni już czarno-biali, jedni źli, drudzy dobrzy, każdy z nich jest mieszanką tych cech. Tak jak w Pożegnaniu z Marią Polacy decydują się w pewnym sensie kolaborować z Niemcami, aby móc za otrzymane pieniądze utrzymać rodzinę.

107. Czy w łagrze można ocalić człowieczeństwo? ("Inny świat" G. Herlinga-Grudzińskiego)

Grudziński w omawianiu zamkniętego świata obozowego posługuje się inną niż Borowski techniką: analizuje stany psychiczne ludzi, stara się wniknąć w sferę ich uczuć. Pomimo zagrożeń jakie niesie ze sobą życie obozowe, okazuje się, że nawet z łagrze można ocalić człowieczeństwo. Przykładem może być sam główny bohater - Herling. Jak każdy więzień musi troszczyć się przede wszystkim o siebie, jednak nie odmawia pomocy kolegom: podtrzymuje chorego na "kurzą ślepotę" tragarza, dzieli się pożywieniem, wysłuchuje, rozmawia, podtrzymuje na duchu słabszych psychicznie. Chociaż warunki temu nie sprzyjają, jest wierny przyjaźni, szczery i otwarcie głoszący swoje poglądy. Unika wszelkich nadużyć, nie zajmuje się donosicielstwem ani zaspakajaniem instynktów drogą przemocy. Stara się do końca zachować swoją godność, nawet za cenę śmierci, kiedy podejmuje desperacką decyzję o głodówce i wytrzymuje jej trudy.

Najbardziej spektakularną postacią jest jednak Kostylew, który jest właśnie symbolem nieprzejednanej postawy okupionej cierpieniem. Poprzez opalanie własnej ręki postanawia ocalić własne "ja", nie chce pracować dla oprawców. Najpierw oszukiwano go karmiąc partyjną papkę, później - gdy z pasją zaczytywał się w literaturze zachodniej - oskarżono go o postawę antykomunistyczną. Trafił do obozu, gdzie za "tufę" został zadenuncjowany. Złamano go pracą, ale odrodził się znowu poprzez literaturę. Jest symbolem niezawinionego cierpienia, które sam sobie wybrał i narzucił, by ocalić w sobie to, co najbardziej istotne - własne człowieczeństwo. Okazuje się, że można nawet w obozie pozostać wiernym swoim ideałom, co trzeba jednak okupić wielkim poświęceniem.

108. Postawy ludzkie w sytuacji granicznej. Omów na przykładzie opowiadań Borowskiego.

Opowiadania Borowskiego ukazują sposób funkcjonowania psychiki człowieka w sytuacji granicznej, w takiej, gdy zagrożone jest życie ludzkie. W takiej sytuacji ludzie funkcjonują zupełnie inaczej - nie da się do nich odnieść zasad moralności obiektywnej. Bohaterowie opowiadań Borowskiego wybierają formę przystosowania się do upiornych warunków (np. Tadek), za cel najwyższy stawiają sobie własne przeżycie. Ich system wartości ulega weryfikacji - nie ma miejsca na sentymenty. Nie oznacza to jednak, że stają się nihilistami. Głównym i jedynym celem staje się ocalenie własnego życia. Są gotowi wyzbyć się miłości do drugiego człowieka (np. matka, która nie chce przyznać się do własnego dziecka). Są też tacy, którzy do końca zachowują własną tożsamość, jak np. dziewczyna z opowiadania Proszę państwa do gazu - wie co ją czeka i nie ucieka od swojego przeznaczenia.

109. Jak oceniasz relację Borowskiego z Kamiennego Świata {w naszym zestawie pewnie z Pożegnania z Marią}? Nihilizm czy brutalna forma realistyki?

W moim odczuciu opowiadania Borowskiego są pewną formą jego wewnętrznego oczyszczenia, usprawiedliwienia się, za to, że w warunkach zagrożenia starał się przystosować, że zanikły u niego uczucia miłości, współczucia w stosunku do drugiego człowieka. W swoich opowiadaniach posługuje się Borowski metodą behawioralną, ukazuje tylko gesty i słowa, nie podkreśla uczuć, nie zastanawia się nad przeżyciami wewnętrznymi człowieka, tak jak gdyby był on tylko tym, co na zewnątrz. Ukazani zostają ludzie o spaczonej wojną i obozem psychice, dla których śmierć drugiego człowieka jest zjawiskiem normalnym, która nie wzrusza. Taki sposób ukazanie rzeczywistości nie oznacza jednak, że Borowski był nihilistą, nie negował on bowiem istnienia wszelkich uczuć, zasad moralnych i etycznych; uznać go należy raczej za człowieka zlagrowanego, dla którego najważniejsze jest tylko własne przeżycie.

Gdyby Borowski był nihilistą jego opowiadania przybrałyby inną formę: nie byłoby listów do Marii, w których "wyczuwa" się głębokie uczucie (U nas, w Auschwitzu...); nie byłoby żądnych uczuć, a przecież: w opowiadaniu Proszę państwa do gazu ludziom wiezionym na śmierć nie mówi się całej prawdy, jak pisze Borowski: milczenie - to jedyna dopuszczalna forma litości; w opowiadaniu Dzień na Hermenzach oddaje Borowski swoje jedzenie dwóm głodnym towarzyszom. Pomimo więc całkowitego znieczulenia na krzywdę, istnieją w człowieku pewne zalążki człowieczeństwa. Są zatem opowiadania Borowskiego brutalną formą realistyki; mówią bowiem o ludziach zlagrowanych, oswojonych ze śmiercią, nie zaś o wyzutych z najdrobniejszych odruchów człowieczeństwa.

W ujęciu Miłosza jest jednak Borowski nihilistą. Przez nihilizm nie rozumie jednak Miłosz amoralności, ale zawiedzionej miłości do świata. Ludzki gatunek w opowiadaniach Borowskiego jest nagi, odarty z dobrych uczuć.

110. Dramat ocalonych w „Kartotece” Różewicza.

111. XXXX

112. Antyutopia Orwella - wybierz jeden z tekstów i zinterpretuj go.

antyutopia - utopia negatywna, przedstawiająca zazwyczaj w formie powieści wizję społeczeństwa przyszłości, rządzonego metodami dyktatorskimi, ograniczającymi prawa jednostki i niszczącymi indywidualność człowieka; to polemika z utopią, jej ideologią i wiarą w świetlaną przyszłość ( to co w utopii jest traktowane jako przejaw ideowej organizacji społeczeństwa, tutaj przedstawione jest jako czynnik ograniczający swobodę jednostki, dominacją nad nią maszyny i systemu); jako osobny gatunek rozwinęła się w XX wieku; jej twórcy poddają krytyce przede wszystkim totalitarne wizje społeczne.

• ziemia podzielona na 3 supermocarstwa, o totalitarnych systemach rządzących, są to: Oceania, Eurazja i Wschódazja; znajdują się one w stanie ciągłej wojny (która trwa od 25 lat)

• władza w Oceanii spoczywa w rękach Partii; ludność podzielona na 3 warstwy:

- Partia Wewnętrzna: najbardziej uprzywilejowana (np. O'Brien)

- Partia zewnętrzna: klasa nadzorowana i śledzona przez Policję Myśli

- prole: tania siła robocza, żyjąca w nędzy

• na czele państwa stoi Wielki Brat - w przekonaniu obywateli Oceanii - wszechmocny i nieomylny

• Rząd Oceanii opiera się na 4 ministerstwach:

- Ministerstwo Prawdy (zajmuje się oświatą, propagandą, fałszuje

rzeczywistość i zmienia przeszłość

- Ministerstwo Miłości (kontroluje obywateli poprzez Policję Myśli)

- Ministerstwo Pokoju (prowadzi wojnę)

- Ministerstwo Obfitości (sankcjonuje istniejący w państwie głód i nędzę)

• każdy członek obydwu partii od urodzenia, aż do śmierci jest szpiegowany przez Policję Myśli

• członek partii nie powinien odczuwać niczego poza nienawiścią do wrogów

• edukacja polityczna rozpoczyna się od najmłodszych lat; wprowadzana jest „nowomowa” (używana do manipulacji zachowaniami ludzkimi, jest wykorzystywana w propagandzie, prowadzi do zubożenia i sprymityzowania języka i myślenia); obowiązuje „dwójmyślenie” (umiejętność wyznawania dwóch sprzecznych poglądów i wierzenie w oba na raz; każdy członek Partii wie, kiedy powinien zmieniać swoje poglądy i wspomnienia, jednocześnie przyjmuje, że prawda nie została zmieniona)

• Partia ucząc dzieci szpiegowania rodziców, sprawiła, że nawet w rodzinie nie można było czuć się bezpiecznie

• w każdym mieszkaniu znajdują się wmontowane w ścianę teleekrany - służące do obserwowania obywateli

Partia jest purytańska - tępi uczucia i seks - brak satysfakcji seksualnej powoduje histerię, którą Partia umiejętnie przekształca w nienawiść do wroga (prawdziwego, czy wymyślonego - nie ma znaczenia)

113. Funkcje groteski w dramacie Mrożka „Tango”.

GROTESKA - zabieg polegający na ukazaniu rzeczywistości w sposób zdeformowany, karykaturalnie

przejaskrawiony

- łączy w sobie elementy przeciwstawne: komiczne i tragiczne, wzniosłe i pospolite

- odznacza się odstępem od normy.

- źródłem komizmu jest deformacja świata: w rodzinie Stomilów odwrócone zostały role:

Rodzina awangardowego artysty, w której prawie wszyscy ( łącznie z babcią ) są antytradycjonalni

- starsze pokolenie jest zbuntowane, nowoczesne, żyje bez zasad.

- przedstawiciel młodszego - Artur - próbuje wrócić do starego porzadku, jest zwolennikiem ładu

= parodia dramatu rodzinnego

- postacie przedstawione są w sposób karykaturalny, przejaskrawiony:

- Artur karze Babcię za niedozwoloną grę w karty leżeniem na katafalku

- Eugeniuszowi, który powinien pisać pamiętniki, zakłada klatkę na głowę

- Eleonora - wyznawczyni swobody seksualnej, jest rozczarowana, że syn nie został artystą, tylko lekarzem

Okazuje się, że świat, w którym nie ma miejsca na zasady, normy moralne, prawidłowe relacje międzyludzkie upada - rządy przejmuje Edek - uosobienie prymitywnej siły, która wprowadza rządy totalitarne

114. XXXX

115. "To tylko Edek" - refleksje na temat zagrożeń ukazanych w "Tangu".

"Tango" Mrożka to dramat ukazujący zagrożenia związane z kryzysem europejskich wartości humanistycznych, z rewolucją i władzą. Ustalając relację między tymi problemami można powiedzieć: traktuje o rewolucji, która doprowadza do kryzysu kultury duchowej i zwycięstwa władzy pojętej jako materialna, prymitywna siła. Akcja sztuki przedstawia dzieje młodego człowieka zbuntowanego przeciwko awangardowo-artystycznej rodzinie. Ale schemat walki pokoleń zostaje paradoksalnie odwrócony: młody człowiek pragnie tego, co było zawsze domeną dorosłych. Doprowadza to - jak to u Mrożka - do paradoksalnych i komicznych spięć dialogowych i sytuacyjnych.

Układ postaci jest tak skomponowany, że symbolizuje związki społeczno-klasowe. Ich wyeksponowaniu służy wprowadzenie Edka, który nie należy do rodziny, ale będąc jednocześnie "swoim' (kochanek matki) reprezentuje inną klasę społeczną.

Przede wszystkim - rewolucja: rewolucja norm i obyczajów doprowadziła do bezformia i zaniku konwenansów, jest nieciekawa i pozbawiona wartości estetycznych i moralnych - oto co może stać się z naszym światem (~sytuacja z lat 60 {Tango powstało w 1968} - taka "mała stabilizacja"). Artur decyduje się wyjść od znaku (forma ślubu) do znaczenia (odbudowa systemu wartości), ale uświadamia sobie, że stara forma nie odbuduje zniszczonego systemu form, ze potrzebna jest treść, idea. Jedyną zaś ideą, którą "można stworzyć z niczego jest władza (a zatem kolejne zagrożenie naszych czasów - władza jako naga siła, bez treści wyższej). Artur jednak ginie. Władzę obejmuje Edek. Wtedy to Stomil wypowiada słynne słowa: zdawało mi się, że to międzyludzkie żądzi nami i za to ludzkie mści się. Ale widzę, że to tylko Edek. Ten "tylko Edek" to nie inteligent, to nie chłop, to zwykły cham, postać reprezentująca antykulturę, bezformie, masowość. Takie zagrożenie dramatu uwypukla zagrożenia nowego świata, który zdążając do zaniku form i obyczajów promuje właśnie takich Edków. Bo u Mrożka nie ma już niedopowiedzeń i symboli; Edek nie jest utożsamieniem cech chamskich, on po prostu jest chamem.

116. Cechy sonetu i twórcy w Epokach

117. XXXX

118. XXXX

119. ????

120. XXXX

121. "Być człowiekiem" - objaśnij sens słów doktora Rieux w kontekście "Dżumy".

"Dżumę" Camusa traktować można jako głos pisarza w dyskusji o świecie i złu, które w nim panuje. Można ją odczytywać najprościej - jako powieść o faszyźmie, który co pewien czas odgrywa pierwszoplanową role w świecie; choć najogólniej tytułową dżumę rozumieć należy po prostu jako zło, które ogarnie świat. Postaci przedstawione w utworze prezentują różne sposoby postępowania w takiej sytuacji. Niektórzy zachowują się całkiem normalnie, nie zwracają uwagi na sytuację zagrożenia, inni - jak Rieux - podejmują walkę.

Dla doktora Rieux być człowiekiem to kochać bezinteresownie drugiego człowieka, by nikogo nie krzywdzić, uszanować każdą jednostkę ludzką. By żyć właściwym należy walczyć ze złem, a w walce tej złożyć ofiarę z samego siebie, buntować się. Dlatego Rieux w pewnym momencie wypowiada słowa: buntuję się, więc jestem. Słowa te potwierdzają ideę camusowską, że zło nie musi być karą za grzechy (jak początkowo twierdził Paneloux), jest nieodłączną częścią świata i należy z nim walczyć. Rieux zdaje się wypełniać w swoim życiu to posłannictwo. Rieux reprezentuje również formułę "świętości bez Boga", a więc bezinteresownego poświęcenia się, trudniejszego niż poświęcenie się w imię Boga, bo w jego efekcie nie można liczyć na żadne nagrody. "Dżuma" Camusa propaguje więc model postawy nonkonformistycznej w stosunku do rzeczywistości, przeciwstawiania się ogarniającemu złu, działania zgodnie z sumieniem humanistycznym człowieka.

122. "Buntuję się, więc jestem". Wyjaśnij na czym polega camusowska koncepcja przezwyciężania absurdu i nihilizmu

Camusa łączy się niekiedy z nurtem egzystencjalnym, a szczególnie z Sartre'm, który uważał, że człowiek jest z natury wolny w swoich wyborach (bo nie istnieją żadne przewodniki ani wskazówki) i że stając przed tą ogromną wolnością musi się liczyć, że raz dokonanych wyborów nie da się cofnąć ani uciec od ich następstw. Dla Camusa absurdem jest świat, chaotyczne, bezsensowne istnienie. Aby go przezwyciężyć należy się buntować. Propaguje zatem Camus postawę nonkonformistyczną w stosunku do rzeczywistości, taką którą reprezentował min. doktor Rieux z "Dżumy". Rieux zdecydował się poświęcić samego siebie (bezinteresownie niosąc pomoc, narażając się tym samym na niebezpieczeństwo) by ocalić innych przed absurdem (tu: śmiercią). Rieux to również przedstawiciel formuły "świętości bez Boga". Camus zresztą, o ile uważano go za egzystencjalistę, łączono z programem laickim. Dlatego też Rieux powie, że nie wierzy w istnienie Boga, ale chce w swoim postępowaniu poświęcić się dla innych. Poświęcenie takie jest trudniejsze od poświęcenia w imię Boga, bo nie można oczekiwać za nie żadnej nagrody.

123. Alegoria a symbol - różnice, przykłady

alegoria -

motyw zawarty w dziele literackim (np. przedmiot, postać, sytuacja, zdarzenie) lub cały zespół motywów, który w całości ma sens przenośny, przedstawia w sposób obrazowy pewną ideę. Ma on oprócz znaczenia jawnego (bezpośredniego) znaczenie ukryte (alegoryczne). Znaczenie alegoryczne daje się rozumieć tylko w jeden sposób, i to jest podstawowa różnica względem symbolu. W przeciwieństwie do symbolu znaczenie alegorii objęte jest konwencją.

A. była rozpowszechniona w literaturze i sztuce średniowiecznej. Jej źródłem było np. Pismo Święte. Najczęściej polegała na personifikacji pojęć abstrakcyjnych np. postać kobieca z kosą w ręku czyli Śmierć w „Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”. Inne przykłady:

- Fortuna z „Pieśni III” ks. II” J. Kochanowskiego - kobieta z zawiązanymi oczami;

- alegoria zwierzęca w bajkach (lis-spryt, lew-władza, osioł-głupota itp.).

Alegoria może być wplatana w utwory literackie lub usamodzielniona stanowić odmianę bajki.

symbol -

fragment świata przedstawionego w dziele, którego znaczenie jest dwupłaszczyznowe. Obok znaczenia bezpośredniego istnieje wyższy poziom znaczeniowy sygnalizowany przez system sygnałów czasem bardzo niejednoznacznych.

Znaczenie s. nie jest, w odróżnieniu od a., jednoznaczne np.:

- chochoł z „Wesela” Wyspiańskiego;

- rozdarta sosna z „Ludzi Bezdomnych” S. Żeromskiego (może symbolizować rozdarcie wewnętrzne Judyma między miłością do Joasi a pragnieniem oddania całego życia pracy społecznej lub konflikt między jego pochodzeniem a osiągniętą pozycja społeczną itp.);

- obrazy Jacka Malczewskiego „Melancholia”, „Błędne koło”.

S. był głównym środkiem wyrazu w poezji Młodej Polski.

124. Wyjaśnij pojęcia

Synestezja

przedstawienie doznań zmysłowych jednego rodzaju za pomocą lub w łączności z wrażeniami innych zmysłów np.:

- barwne słyszenie (dźwięki za pomocą kolorów);

- zapach, dźwięk lub smak jakiegoś obrazu;

- spijanie zapachu;

Szczególnie w okresie Młodej Polski np.

- sam tytuł wiersza K. Przerwy-Tetmajera „Melodia mgieł nocnych”.

Onomatopeja = dźwiękonaśladownictwo

figura stylistyczna polegająca na takim zorganizowaniu warstwy dźwiękowej utworu lit., że ma ona charakter dźwiękonaśladowczy, stwarza aluzję do dźwięków występujących w rzeczywistości, a sugerowanych przez warstwę znaczeniową utworu. O. występuje zwłaszcza w poezji, może polegać na użyciu wyrazów dźwiękonaśladowczych (stuk, plum, brrr, hehe) ale także na odpowiedniej rytmizacji lub nagromadzeniu głosek oddających pewne wrażenie dźwiękowe np.:

wiersz Leopolda Staffa „Deszcz jesienny”

I światła szarego blask sączy się senny,

O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny.

Personifikacja = uosobienie

przedstawienie przedmiotów, zjawisk lub idei abstrakcyjnych jako osób działających i mówiących, jest to rodzaj przenośni (uwaga: różne od animizacji, bo musi mieć cechy przynależne wyłącznie człowiekowi). Np.:

- „Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią”

- „Bajki” zwierzęce I. Krasickiego

- przykłady wymyślne przez A. Z.

-- słońce myślało...

-- deszcz postanowił, że przestanie padać.

125. Dramat szekspirowski

• współistnienie tragizmu i komizmu, mieszany styl (zerwanie z zasadą decorum)

• odrzucenie zasady trzech jedności (np. wątki poboczne, długa perspektywa czasowa, odległe od siebie miejsca akcji)

• fantastyka - występowanie postaci i zjawisk nadprzyrodzonych

• bohater w sytuacji wewnętrznego konfliktu, musi dokonać wyboru moralnego

• podział na akty i sceny

• eliminacja chóru

• sceny zbiorowe

• zmienność psychologiczna postaci np. Makbet lub Lady Makbet

Wpłynął na kształt dramatu romantycznego

126. Gatunki reprezentatywne dla literatury oświeceniowej i charakterystyka jednego z nich.

Ze względu na charakter dydaktyczno-moralizatorski literatury i ze względu na powrót do tradycji antycznej

gat. klasycystyczne

• bajka (np. Krasicki)

• oda (np. A. Naruszewicz)

• satyra (np. Krasicki)

• poemat heroikomiczny (np. Krasicki)

• komedia (np. J. U. Niemcewicz)

• powieść nowożytna

Gatunki typowe dla sentymentalizmu

• powieść sentymentalna

• powieść w listach

• sielanka (należy do gat. klasycznych) np. F. Karpiński

Gatunki związane z rozwojem publicystyki

• esej

• felieton

Wpływ filozofii na literaturę

powiastka filozoficzna -

gat. powstały we Francji w XVIII w. (absolutyzm uniemożliwiał otwartą krytykę) W p. f. fabuła (często baśniowa, paradoksalna, żartobliwa) służyła krytyce pośredniej. P. f. stworzona przez Woltera (np. „Kandyd”), uprawiana także przez Diderota („Kubuś fatalista i jego pan”) służyła szerzeniu filozofii oświecenia. Narracja jest 3-os. a ujawniony narrator dopuszcza do głosu różne punkty widzenia dorzucając polemiczne uwagi. Np. w „Kandydzie” Pangloss reprezentuje optymistycznie filozofię Lebniza krytykowaną przez Woltera.

127. Różne nazwy Młodej Polski

modernizm - „nowoczesność”, dążenie do odrębności, chęć odcięcia się od przeszłości, dążenia nowatorskie. Ta niechęć do dotychczasowego świata, przekonanie o kryzysie wartości mieszczaństwa, pesymizm wyraźne były szczególnie w pierwszym dziesięcioleciu M. P. (1890-1900). M. określał tendencje artystyczne i światopoglądowe o charakterze nowatorskim. Wyrażało się to w poszukiwaniu nowych form sztuki (symbolizm, hasło sztuka dla sztuki), a także w przyznawaniu artyście i sztuce niezależnej i nadrzędnej roli w społeczeństwie. M. miał charakter międzynarodowy.

neoromantyzm - podkreśla związki duchowe i artystyczne epoki M.P. z romantyzmem. Nawiązuje do filozofii, tradycji literackiej poprzez subiektywizm, uwydatnienie roli jednostki, rozluźnienie rygorów formalnych, rozrost pierwiastka lirycznego we wszystkich gatunkach literackich. Przede wszystkim zaś pragnie całościowej syntezy świata, podejmuje problemy metafizyczne, powraca do przeszłości. Nazwa ta pojawiła się w pierwszych latach XX w.

dekadentyzm = fin de siecle [czyt.: fę de siekl] - z fr. dekadence - schyłek, prąd umysłowy, który zaznaczył się w Europie z końcem XIX w. wyrażający się w postawie zwątpienia, znużenia, przeświadczenia o kryzysie kultury i cywilizacji człowieka. Odwołując się do filozofa niemieckiego A. Schopenhauera rozwijano wątek życia jako ciągłego dążenia, postawę lęku i niezaspokojenia; szukano ucieczki od rzeczywistości w sztuce, która daje prawdziwe poznanie i uwalnia od pożądań. W lit. charakterystyczna dla d. była osobowość przepełniona erotyzmem, zmysłowością, chorobliwym smutkiem i spleenem (melancholią, nudą) a równocześnie wyrafinowana pod względem umysłowym i estetycznym. Przedstawiciele w Polsce S. Przybyszewski i K. Tetmajer. Podstawą światopoglądu dekadentów był pesymizm, negacja, zanik woli życia, rezygnacja i indywidualizm.

128. Różne rodzaje stylizacji

parafraza - swobodna przeróbka zachowująca podstawowe właściwości gat.

Ukształtowanie utworu lit. w całości lub w części w sposób odwołujący się do innego konkretnego tekstu lit. tak, że pewne sformowania zostają przytoczone ale zarazem przekształcone i rozwinięte, rozbudowane językowo np. parafrazy psalmów biblijnych,

M. Sęp-Sarzyński, Jan Kochanowski

archaizacja - wprowadzenie do utworu wyrazów, zwrotów lub form językowych, które wyszły z użycia (archaizmów) i/lub wyrazów, zwrotów lub form językowych stanowiących naśladownictwo języka z dawnych epok. A. jest jednym ze środków stylizacji historycznej, ma na celu pełniejsze przedstawienie określonej epoki historycznej (np. w powieści historycznej). A. przyczynia się także do wzmocnienia ekspresji, poprzez uniezwyklenie języka utworu tworzy często atmosferę wzniosłości. W utworach przedstawiających odległe epoki niemożliwe jest stosowanie pełnej a., dotyczącej wszystkich dziedzin języka, ze względu na brak pełnej wiedzy o polszczyźnie średniowiecznej. Na ogół mamy do czynienia z a. ograniczoną, łatwiej zrozumiałą (np. w Trylogii H. Sienkiewicza występuje gł. a. leksykalna, związana z użyciem barbaryzmów i składniowa, związana z inwersją). Niekiedy wrażenie dawności uzyskiwano innymi środkami np. dialektyzmami, neologizmami (np. w Krzyżakach H. Sienkiewicz wprowadził gwarę podhalańską)

stylizowanie na gwarę = dialektyzacja - użycie wyrazów, zwrotów lub form językowych zaczerpniętych z gwary. Może wynikać z założeń programowych prądu lit. (romantyzm - ludowość jako sposób na zwiększenie ekspresji, Młoda Polska - dążenie do odkrycia pierwotnej formy życia) lub troski o realizm wypowiedzi. Pojawiła się w oświeceniu (W. Bogusławski Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale) Służy uwydatnieniu tendencji naturalistycznej, w okresie Młodej Polski łączy się ze zjawiskiem ludomanii ( Chłopi S. Reymonta). Silniejsza w dialogach niż narracji. Stylizacja może być na gwarę wiejską, miejską, zawodową lub na język potoczny.

Oprócz powyższych istnieje jeszcze stylizacja parodystyczna, balladowa, groteskowa.

129. Wymień gatunki pozytywistyczne, omów jeden.

Felieton, reportaż, list z podróży, powieść naturalistyczna, powieść realistyczna, powieść historyczna, nowela, obrazek.

Nowela - krótki utór epicki, o zrygoryzowanej i zwartej kompozycji. Akcja jest niezwykle zwięzła i wyraźnie zarysowana. Wyeliminowane zostają luźne epizody, liczba bohaterów głównych oraz postaci drugoplanowych. Nowela nie zawiera opisów przyrody, rozwlekłej charakterystyki bohaterów, komentarzy odautorskich, dygresji. Fabuła jest prosta i przejrzysta, składa się z jednego wątku głównego, bez wątków pobocznych. Akcja rozwija się szybko, rozwiązanie akcji jest wyraźne, łatwe do określenia przez czytelnika. Nowelę powinna kończyć puenta.

130. Co to jest poezja tyrtejska. Podać przykłady.

Imię Tyrteusza przeszło do historii jako symbol poety bojownika. Elegie patriotyczne Tyrteusza zagrzewały Spartan do walk zaborczych z Meseńczykami. Od imienia poety wywodzi się termin tyrteizm i poezja tyrtejska, czyli poezja patriotyczna, nawołująca do walki, w naszej kulturze - w obronie niepodległości. W polskiej literaturze motywy tyrtejskie odżywały w okresie niewoli narodowej w XIX wieku. Np. „Reduta Ordona” Adama Mickiewicza.

131. Sylabizm jako system wersyfikacyjny (średniówka, liczba sylab).

Sylabizm to system wersyfikacyjny, metryczny, którego podstawę określają:

• jednakowa liczba sylab w każdym wersie

• obecność średniówki w wierszu o wersach dłuższych niż 8-zgłoskowe (średniówka to stały, występujący w określonym miejscu przedział między dwoma wyrazami, dzielący wers na dwie części. Średniówka występuje np. w 13sto zgłoskowcu i pojawia się po siódmej sylabie).

stały akcent w klauzuli i przed średniówką (klauzula to inaczej koniec wersu).

132 XXXX gat synkretyczne i omow jeden

133. Wyjaśnij:

• „sztuka dla sztuki” - modernistyczne rozumienie koncepcji sztuki i roli artysty w społeczeństwie. Sztuka to wartość najwyższa, nie może więc służyć jakimkolwiek celom, ideom. Artyści odrzucili sztukę dla ludu, dla ludzi niepotrafiących myśleć. Postawę taką zaprezentował Przybyszewski w swym manifeście ideowym zatytułowanym „Confiteor”.

• secesja - kierunek w sztuce będący efektem poszukiwań artystycznych, jakie miały miejsce na przełomie wieków, a dotyczących głównie formy. Charakterystyczną cechą twórców secesji był fakt, że zajęli się wszystkimi dziedzinami życia: tkaniny, meble, naczynia, ubiory, malarstwo. Posługiwali się falistą, niespokojną, dynamiczną linią, barwną plamą, asymetrycznym kształtem, często przedstawiali motywy roślinne. Do ulubionych motywów zwierzęcych należała kobieta, jej kształty, sylwetka. Polskim twórcą secesyjnym był m.in. Stanisław Wyspiański.

134. Wyjaśnij

• impresjonizm - kierunek w sztuce, głównie w malarstwie. Impresjoniści zwracali głównie uwagę na utrwalenie ulotnego wrażenia, jakie wywarła na nich przelotna chwila. Obrazy były malowane jasnymi barwamni, nad kreską zdecydowanie dominowała plama. W poezji impresjonizm polegał na podporządkowaniu świata i nastrojowości. Poeci wychodząc z założenia, że cała przyroda podlega ciągłym przeobrażeniom, dążyli do uchwycenia nastroju chwili. W praktyce oznaczało to zdominowanie poezji przez wrażenia zmysłowe, muzykę, barwy, światło, zapachy.

• symbolizm - istotą symbolizmu miało być oddanie treści metafizycznych ukrytych przed okiem odbiorcy. Symbolizm polegał na dostrzeganiu wielu znaczeń ukrytych w jednym przedmiocie, motywie, obrazie. W przypadku literatury zadaniem dzieła było dążenie do znaczeń ukrytych, rozszyfrować je, odgadywać. W utworach symbolicznych pojawiają się motywy impresjonistyczne.

135. Wyjaśnij pojęcia:

naturalizm - kierunek literacki ukształtowany we Francji w II poł. XIX w., twórcą i teoretykiem był Emil Zola. Stawiał przed literaturą żądanie naukowego badania rzeczywistości polegające na obserwacji, dokumentowaniu i przeprowadzaniu doświadczeń.

Stąd u naturalistów:

• dokładne, drobiazgowe opisy miejsc akcji, przedmiotów i wnętrz

• dążenie do maksymalnego obiektywizmu (brak komentarza)

• ograniczenie roli narratora (w powieści)

• sięganie po szeroko zakrojony obraz życia społecznego

• wprowadzenie el. brzydkich, brutalnych, nieestetycznych - odrzucenie krępujących zakazów moralnych

• dopuszczenie do głosu postaci oraz języka potocznego

• uwydatnienie czynnika biologicznego w losach postaci (wpływ teorii ewolucji Darwina) np.:

- walka o byt (wpływ teorii doboru naturalnego Darwina)

- determinizm biologiczny (przesądzająca rola dziedziczności) np. Hesia, Zbyszek - geny kołtunerii

- Dulska jako matka - lwica broniąca gniazda

• uwydatnienie determinizmu społecznego

Z n. wiązał się pesymizm, krytyczna postawa wobec rzeczywistości. Wg. naturalistów społeczeństwem rządzą zasady bezwzględnej walki i przemocy, a jednostką - popędy i instynkty. Odegrał dużą rolę w lit. Młodej Polski (dramaty Gabrieli Zapolskiej, elementy w powieściach S. Żeromskiego, w „Chłopach” W. S. Reymonta)

ekspresjonizm -

prąd lit. i artystyczny. Wystąpił w sztuce eur. lat 1910-25. Szczególnie w malarstwie, lit., teatrze i filmie. (Najpierw pojawił się w malarstwie - twórczość Edwarda Muncha np. „Krzyk”). E. nawiązywał do romantyzmu (mistycyzm, uczuciowość, idealizm), do Bergsona (idea „ewolucji twórczej”), do F. Nietschego (aktywizm). Nadrzędną kategorią stała się kategoria wyrazu (ekspresji), indywidualność była ważniejsza niż konwencje artystyczne. Dbałości o piękno przeciwstawiali ekspresjoniści dążenie do prawdy, do własnej wizji świata. Wystąpili przeciwko naturalistycznemu kopiowaniu rzeczywistości. Apelowali o pasję, zaangażowanie. W lit. środkami wyrazu e. była deformacja rzeczywistości, gwałtowność wypowiedzi, brak harmonii, sprzeczność (gł. w liryce i dramacie). W Polsce tendencje e. występowały już w Młodej Polsce (S. Wyspiański, J. Kasprowicz /np. hymn Dies Irae/,

S. Przybyszewski) polegały gł. na el. katastroficznych, wizjonerstwie, hiperbolizacji. Ekspresjoniści w swoich utworach wyrażali bunt o charakterze społecznym, moralnym i intelektualnym, przeciwko społeczeństwu, które niszczy indywidualność. Pragnęli ocalić człowieka w człowieku. Gł. tematy to wojna, miasto, cywilizacja.

136. Wyjaśnić składowe środki stylistyczne:

anafora -powtórzenie tego samego wyrazu lub grupy wyrazów na początku kolejnych części wypowiedzi - wersów, strof, zdań, akapitów. A. może wystąpić w poezji i prozie, łączy się na ogół z paralelizmem budowy np.:

„Pon się boją we wsi ruchu. Pon nas obśmiewają w duchu” - S. Wyspiański „Wesele”

„Z czasem wszystko przemija, z czasem bieżą lata,

Z czasem państw koniec idzie, z czasem tego świata.” - D. Naborowski „Do Anny”

epifora -powtórzenie tego samego wyrazu lub grupy wyrazów na końcu kolejnych części wypowiedzi; łączy się na ogół z paralelizmem budowy np.:

„Z otchłani klęski i cierpień podnoszę głos do ciebie,

Nirwano!

Przyjdź twoje królestwo jako na ziemi, tak i w niebie,

Nirwano!”

(K. Przerwa-Tetmajer „Hymn do Nirwany”)

apostrofa - Utrzymane we wzniosłym tonie bezpośrednie zwrócenia się do upersonifikowanego przedmiotu, zjawiska, pojęcia abstrakcyjnego lub osoby (zmarłej, nieobecnej), z którymi w rzeczywistości nie można rozmawiać. A. była jednym ze środków stylu retorycznego, występowała np. w przemówieniu lub odzie, stwarzała postać fikcyjnego adresata, np.:

„Młodości! ty nad poziomy / Wylatuj, a okiem słońca / Ludzkości całe ogromy

/ Przeniknij z końca do końca” (A. Mickiewicz „Oda do młodości”)

refren - część wersu, wers lub grupa wersów (np. zwrotka) powtarzająca się regularnie w całości bądź z drobnymi zmianami w wierszowanym utworze lirycznym np. po każdej zwrotce. Jest szczególnym przypadkiem powtórzenia, pozostaje w związku z pieśniowym charakterem utworu. Może być:

-formalny - obojętny dla treści, bez znaczenia (oj dana! dana!)

-treściowy - ma znaczenie, podkreśla motyw przewodni utworu

-zwrotkowy - powtórzenie obejmuje całą zwrotkę

inwersja -stylistyczna struktura składniowa polegająca na przestawieniu naturalnego szyku wyrazów w zdaniu lub członów składniowych w zdaniu rozwiniętym lub zdań w obrębie zdania złożonego. Powoduje to naruszenie linii intonacyjnej zdania, zwiększa napięcie, oczekiwanie, może wprowadzić niejasność np.:

„Na tęczę blasków, którą tak ogromnie

Anieli Twoi w niebie rozpostarli,

Nowi gdzieś ludzie w sto lat będą po mnie

Patrzący, marli...”

(J. Słowacki „Hymn o zachodzie słońca na morzu”)

Jako inwersja czasowa - chwyt kompozycyjny w utworze literackim polegający na przestawieniu kolejności chronologicznej opisywanych zdarzeń (np. w powieści poetyckiej)

pytanie retoryczne -

zwrot retoryczny, który ma postać zdania pytającego, nie wymagającego odpowiedzi i pełniącego w istocie funkcję zd. oznajmującego, służy ożywieniu stylu.

137. Wymień gatunki z pogranicza literatury pięknej i dokumentu i scharakteryzuj jeden z nich.

Nie mam pojęcia. Prawdopodobnie są to:

• kronika

• pamiętnik

• pamiętnik liryczny

• dziennik

• diariusz

• gawęda o samym sobie

• gatunki publicystyczne

Dziennik - tekst składający się z zapisków opatrzonych datą dzienną, ułożonych chronologicznie, ujmujących przedstawiane przeżycia i wydarzenia z aktualnej perspektywy (w odróżnieniu od np. pamiętnika). Dz. może obejmować tematy różnorodne od osobistych po najbardziej ogólne. Wyróżnia się m. in. dz. intymny - kładący nacisk na przedstawienie przeżyć osobistych składających się na obraz dziejów osobowości (np. dz. Żeromskiego, Nałkowskiej, Gombrowicza); dz. podróży, dz. lektury - stanowiący zapis uwag i refleksji związanych z książkami lub innymi dziedzinami sztuki.

138. Gatunki biblijne - wymień i scharakteryzuj jeden z nich

trudno jest wyróżnić rodzaje literackie (brak rozgraniczenia między poezją a prozą). Choć niektóre księgi mogą mieć charakter bardziej liryczny (Psalmy), bardziej dramatyczny (ks.Hioba) lub opisowy (ks. Rodzaju).

Gatunki dzieli się (tak jak księgi) na:

1. historyczne

• poemat epicki

• saga rodowa

• opowiadanie historyczne

• kronika

• nowela dydaktyczna

• zbiór praw

1. mądrościowe

• dialog filozoficzny

• monolog filozoficzny

• pieśń miłosna np. Pieśń nad Pieśniami

• psalm (hymn, pieśń, modlitwa)

• przypowieść

• przysłowie

• aforyzmy

1. prorockie

• mowa religijna

• kazanie

• wyrocznia

• przekleństwo

• lamentacja

• list (epistolografia)

• apokalipsa

przypowieść = parabola

• gat. moralistyczny

• utwór narracyjny

• fabuła jest obrazowa, prosta, przedstawia zdarzenia codzienne, postacie są stypizowane

• ma dwa znaczenia

zewnętrzne - bezpośrednie i

ukryte - alegoryczne lub symboliczne, wyjaśnia nadrzędne prawdy moralne,

filozoficzne, religijne

• często operuje nośną maksymą, przysłowiem np. „pierwsi będą ostatnimi a ostatni pierwszymi” (O robotnikach w winnicy)

• dała początek utworom parabolicznym

• przykłady: „O siewcy”, „O synu Marnotrawnym”, „O miłosiernym Samarytaninie”,

„O dobrej i złej budowli”

139. Wyjaśnij pojęcia, z jakimi epokami je kojarzysz

mesjanizm - termin wywodzi się z tradycji judaistycznej, związany był z oczekiwaniem na przyjście Mesjasza. Później narodziła się teoria historiozoficzna przypisująca niektórym jednostkom lub całym narodom misję odrodzenia ludzkości na drodze ofiary i cierpienia.

W lit. polskiej przekonanie o szczególnej roli Polski i narodu polskiego w dziejach świata. Wywodził się z XVII w. jako jeden ze składników sarmatyzmu, wiary w misję dziejową narodu pol. jako przedmurza chrześcijaństwa, narodu wybranego. Rozkwit m. nastąpił po utracie niepodległości, zwłaszcza po upadku Powst. Listopadowego w środowisku Wielkiej Emigracji. W dziełach literackich m. znalazł swój wyraz w twórczości A. Mickiewicza „Dziadów cz. III”, „Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego”. Czołowymi ideologami mesjanizmu polskiego byli filozofowie A. Towiański i J. Hoene-Wroński.

Mesjanistyczna wizja Polski w Widzeniu księdza Piotra:

• dzieje Narodu (wywózki na Syberię) - droga Krzyżowa Chrystusa

• cierpienia (rozbiory, upadek państwa) - męczeństwo i śmierć Chrystusa

• naród „związany”, „urąga” nad nim Europa - wizja procesu Chrystusa

• Gal (czyli Francja) „umywa ręce” lecz wydaje wyrok - Piłat

• „Naród - Chrystus” dźwiga krzyż ukuty z 3 ludów (3 zaborców)

• „żołdak Moskal” przebija mu bok

• u stóp krzyża płacze „matka Wolność”

• naród zmartwychwstaje w „białej szacie”

• mesjanizm jednostkowy - wybawiciel o imieniu 44

utylitaryzm = „użyteczność”, doktryna etyczna charakterystyczna dla światopoglądu pozytywistycznego, według której pożytek jednostki lub społeczeństwa powinien stanowić najwyższy cel postępowania ludzi. Założenie, że wszystko co czyni jednostka powinno sprzyjać pomnażaniu dobra społecznego a moralność człowieka określa jego stopień altruizmu. Teorię tą sformułował John Stuart Mill w dziele „ O zasadzie użyteczności”. Utylitaryzm jest zasadą postępowania.

140. Omów

• mit - opowieść narracyjna organizująca wierzenia danej społeczności, przede wszystkim archaicznej. Mit to opowieść o początkach istnienia rodzaju ludzkiego, o stworzeniu świata i o bogach, którzy tym światem rządzili. Bohaterem mitów są bogowie lub ludzie obdarzeni nadprzyrodzonymi cechami. Mity zawierają system wierzeń religijnych, obraz świata antycznego, wytłumaczenie zjawisk natury, ukazują rytuały i obrzędy religijne. Wyróżnia się cztery rodzaje mitów:

- kosmogoniczne (o powstaniu świata)
- teogoniczne (o pochodzeniu bogów)
- antropogeniczne (o pochodzeniu człowieka)
- genealogiczne (o rodach ludzkich)

• topos - z mitów wywodzą się stałe obrazy i motywy literackie, tzw. miejsca wspólne. Powtarzające się obrazy czy motywy określamy właśnie nazwą topos (gr. `miejsce'). Przykładem toposu zaczerpniętego z mitów jest Amor przeszywający serce strzałą lub Arkadia kraina „miodem i mlekiem płynąca”.

archetyp - stały i niezmienny prawzorzec zachowań i postaw ludzkich, utrwalony w świadomości zbiorowej każdej społeczności. Np. archetyp tułacza jest Odyseusz, czułość matki Demeter czy marzyciel Ikar.

141. Wyjaśnij zwroty:

• rzeź niewiniątek - według Biblii Herod na wieść o tym, że narodził się król żydowski, kazał zabić wszystkie dzieci do drugiego roku życia. Akcja ta miała kryptonim „Rzeź niewiniątek” ;-)

• wdowi grosz - w Nowym Testamencie znajduje się przypowieść o tym jak ludzie składali ofiary na kościół. Wśród ofiarodawców byli zarówno tacy, którzy dawali znaczne sumy jak i pewna wdowa, która ofiarowała jeden grosz, który był jej ostatnim pieniążkiem. Chrystus powiedział o tej wdowie, że dała ona znacznie więcej niż jej poprzednicy, gdyż dała wszystko, co miała. „Wdowi grosz” to symbol wielkiej ofiarności.

• miłosierny samarytanin - pamiętacie na pewno tą przypowieść o tym jak żaden z przechodzących Żydów nie pomógł obrabowanemu i poranionemu wędrowcowi, który również był Żydem, dopiero Samarytanin napoił, nakarmił i odział go. Wzór prawdziwej miłości bliźniego, przykład postawy moralnej człowieka miłosiernego i litościwego, pouczający, że bliźnim jest każdy człowiek bez względu na narodowość czy rasę. W znaczeniu alegorycznym Samarytanin - to miłosierny Chrystus, poraniony człowiek - grzeszna ludzkość, a wino i oliwa - sakramenty święte kojące rany grzechu.

142. Cechy stylu romańskiego w architekturze na przykładzie krakowskich zabytków.

Koścół Św. Wojciecha, Kościół Św. Andrzeja. Proste, racjonalnie rozplanowane, zwykle zaokrąglone (rotundy), charakteryzowały się obronną grubością murów wznoszonych z kamieni o kwadratowym ciosie, odnoszonym symbolicznie do czterech cnót kardynalnych. Łatwo uchwytne proporcje tych gmachów, akcentowane kolumnami.

143. Cechy stylu renesansowego w architekturze na przykładzie krakowskich zabytków.

włoscy budowniczowie renesansowego Wawelu: Franciszek Florentczyk, Bartłomiej Berrecci. Znamionował go harmonia formy, spokój, statyczność, jasność konstrukcyjna, piękno osiągane poprzez zastosowanie wyważonych miar i proporcji, wzorowanych na antycznych. Bogata ornamentyka nie zaciemniała klarowności bryły.

144. Wyjaśnij zwroty:

• krzyż pański - symbol własnych grzechów

• jabłko niezgody XXXXXXXXXXXX

• niewierny Tomasz - to symbol niedowiarka, w NT jeden z apostołów nie chciał uwierzyć w zmartwychwstanie Chrystusa, dopóki nie zobaczył go na własne oczy.

• męki Tantala - straszliwe męki ;-). Tantal strącony do Tartaru cierpiał głód i pragnienie, oraz wieczny strach czy nie spadnie na niego chwiejąca się skała.

145. Wyjaśnij zwroty:

• `odpowiedź pytyjska - Pytia była w starożytnej Grecji wieszczką Apollina w Delfach, jej wyrocznie cechowała wieloznaczność, stąd „odpowiedź pytyjska” oznacza odpowiedź, która nie jest konkretna i właściwie na nic nie odpowiada wprost.

• zakazany owoc - według Biblii w Raju rosła jabłoń, z którego to drzewa Bóg zakazał zrywać owoce. Zakazany owoc oznacza rzecz, którą chcielibyśmy mieć, ale której posiadać nam nie wolno. To również symbol ciekawości człowieka

• puszka Pandory - Pandora to pierwsza kobieta na świecie, ulepiona z gliny i wody przez Hefajstosa na rozkaz rozgniewanego Dzeusa (za czyn Prometeusza). Powstał piękny posąg, który ożywił władca Olimpu. Na ziemi otrzymała od Hermesa szkatułkę, której jednak zabronił jej otwierać. Pandora trawiona ciekawością uprosiła męża (Epimeteusza), by sprawdzić zawartość puszki. Ze skrzyni poczęły wychodzić jadowite węże, żmije, skorpiony, pająki - symbol wszelkiego zła i nieszczęścia. „Puszką Pandory” określa się zatem źródła zła bądź samo zło.

• hiobowa wieść - Hiob był bardzo szczęśliwym człowiekiem, lecz pewnego dnia w wyniku zakładu Boga z szatanem stracił cały swój majątek i dzieci. „hiobowa wieść” oznacza więc same nieszczęścia i to w dodatku wszystkie naraz.

146. Rola motta w utworze literackim. Omówić na dwóch przykładach.

Motto to cytat z tekstu jakiegoś autora umieszczony na początku utworu lub na początku jego części. Zazwyczaj motto wiąże się merytorycznie z treścią utworu, może wskazywać na jego kontekst ideowy, historyczny, światopoglądowy.

• motto „Mistrza i Małgorzaty” zaczerpnięte z „Fausta” Goethego: „...Więc kimże w końcu jesteś? - Jam częścią tej siły, która wiecznie zła pragnąc, wiecznie czyni dobro.” W książce tej zło w istocie rzeczy staje się narzędziem dobra i sprawiedliwości; zło nie jest celem, ale środkiem walki z ludzkimi wadami i niesprawiedliwością

147. Gatunki literackie typowe dla średniowiecza - omówić jeden.

Kronika, kazanie, rozprawa teologiczna, traktat polityczny, żywot świętego, dramat liturgiczny, misterium

Misterium - (z łac. dosłownie „tajemnica”), to sztuka dramatyczna prezentująca najczęściej jakiś fragment historii biblijnej (często poszerzonej o dodatkowe informacje, np. legendarne), konstruowane jest z myślą o ukazaniu akcji jako wielkiego dramatu chrześcijańskich dziejów ludzkości. Początek owego dramatu upatrywano w upadku człowieka, punkt kulminacyjny - w odkupieniu, koniec - w mającym nadejść sądzie ostatecznym. Scena, na której wystawiono sztuki misteryjne, zwykle grywane przez członków cechów zawodowych, wyłącznie mężczyzn, była zbudowana tak, iż wszystkie elementy jej przestrzeni były pokazywane jednocześnie, niezależnie od tego, kiedy przychodził czas ich „ogrania”, np. obok żłobka z małym Jezusem umieszczano dom w Nazarecie, świątynię, Górę Oliwną, Golgotę itd. (oczywiście dekoracje).

148. Omów:

• werteryzm - romantyczna postawa życiowa zaczerpnięta z utworu „Cierpienia młodego Wertera” Jana Wolfganga Goethego, charakteryzująca się pesymizmem, melancholią, poczuciem wyjątkowego osamotnienia, wyobcowania i niezrozumienia przez otoczenie oraz wielką tragiczną miłością. Moda na strój werterowski - niebieski frak, żółta kamizelka i biała sukienka z różowymi kokardkami.

• franciszkanizm - program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do świata i stworzenia, miłości poddanej ewangelicznym dosłownie pojmowanym nakazom miłosierdzia, ubóstwa i braterstwa. Franciszkanizm, którego duchowym ojcem był św. Franciszek z Asyżu (XII/XIII w.), zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa.

• deizm - kierunek filozoficzno-teologiczny w oświeceniu, był wyrazem racjonalizmu, odrzucał bezpośrednie kierownictwo świata przez Boga, uważanego jedynie za stwórcę i prawodawcę. Odrzucał objawienie i wyznaniowe formy wiary. Deistami byli m.in. Diderot oraz Wolter, obaj namiętnie walczyli z fanatyzmem religijnym.

scjentyzm - pogląd, według którego prawdziwą i w pełni uzasadnioną wiedzę o rzeczywistości można uzyskać tylko przez poznanie naukowe. Głównymi wyznacznikami scjentyzmu było: zaufanie do nauki oraz oparcie się na metodzie empirycznej i na naukach przyrodniczych. Cechowała go również niechęć do metafizyki oraz wszelkiego irracjonalizmu. Za twórcę scjentyzmu uchodzi francuski filozof A.Comte, którego myśl podjęli i rozwinęli Anglicy J.S.Mill i HH.Spencer oraz Francuz H.Taine w epoce pozytywizmu.

14. Leksykalne środki wyrazu artystycznego

peryfraza -

(uwaga na różnicę peryfraza a parafraza)

jest to figura poetycka, zastąpienie jakiegoś zjawiska, przedmiotu, osoby w sposób opisowy. P. jest właściwa stylowi retorycznemu, zamiast zwykłych wyrazów wprowadza wyrażenia niezwykłe, składa się przynajmniej z dwóch wyrazów. Może dać efekt zagadki lub mieć charakter metaforyczny. Np.

- step = „suchy ocean” w „Stepach Akermańskich” A. Mickiewicza

- szatan = „srogi hetman ciemności” w Sonecie IV M. Sępa-Szarzyńskiego

metafora = przenośnia - figura retoryczna zaliczana do tropów (obok porównania, synekdochy i peryfrazy) lub uważana za pojęcie nadrzędne odnoszące się do wszelkich funkcji poetyckich. Wyrażenie, w którym zestawione ze sobą wyrazy ulegają wzajemnym przekształceniom znaczeniowym, m. nie da się odtworzyć przy użyciu innych wyrazów.

Klasyfikuje się je ze względu na kategorię gramatyczną zestawionych wyrazów

• dopełniaczowe np. „dno życia”

• czasownikowe np. „przed miastem widnokrąg przystanął”

• rzeczownikowe „Polska, papuga wszystkich ludów”

• okolicznikowe „piasek przesypie się w misach pól”

Budowę metafory można wyjaśnić odtwarzając pominięte ogniwa w założonej u jej podstaw proporcji np.

- młodość porankiem życia (stosunek długości poranku do dnia jest taki jak młodości do życia)

- las kominów (gęstość kominów odpowiada gęstości drzew w lesie)

Metafory w języku potocznym np.: drapacz chmur.

epitet - określenie poetyckie, także trop, wyraz pełniący w tekście f. określające wobec rzeczownika. Cel - wzbogacenie wiedzy o przedmiocie (duży, biały dom), ujawnienie stosunku do przedmiotu (odstraszający dom), wprowadzenie elementu obrazowości (malowniczy dom), wzbogaca, uplastycznia, ozdabia. Pod względem gramatycznym wyróżniamy e. przymiotnikowe, imiesłowowe, rzeczownikowe; pod względem znaczeniowym e. bezpośrednie i metaforyczne (żałosne ubiory, żelazny sen).

150. Wykaż związek wybranego mitu greckiego - literatura, sztuka, język

np. mit o Dedalu i Ikarze

Dedal był architektem, wybudował na Krecie, z polecenia króla Minosa, labirynt dla Minotaura,

- Dedal jest symbolem tęsknoty za ojczyzną, za wolnością, także archetypem człowieka rozważnego, doświadczonego.

- Ikar jest symbolem młodzieńczej nierozwagi;

-lot ku słońcu, to chęć zbliżenia się do ideału, ciekawość.

- obraz „Upadek Ikara” Piotr Breugel Starszy

- opowiadanie „Ikar” Jarosława Iwaszkiewicza

- wiersz „Ikar” Stanisława Grochowiaka

mit o Syzyfie,

królu Koryntu, który zdradził tajemnice bogów, uwięził Tanatosa, po jego uwolnieniu zakazał żonie robić pochówku dzięki czemu wyszedł z Hadesu, srogo za to ukarany.

-Syzyf jest symbolem odwiecznego dążenia człowieka do nieśmiertelności

- syzyfowa praca - daremny trud, wysiłek bez efektów

- Stefan Żeromski - „Syzyfowe prace”

-Albert Camus - „Mit Syzyfa”

mit o Prometeuszu

symbol buntu (przeciw bogom), altruizmu, bezinteresowności, poświęcenia, sprytu (np. przy składaniu ofiary z wołu)

• prometeizm np. w III cz. Dziadów

• wiersz „Stary Prometeusz” Zbigniewa Herberta

151. Zwroty i wyrażenia

egipskie ciemności -

9-ta z plag zesłanych przez Boga na Egipt, gdy Faraon nie chciał wypuścić narodu izraelskiego z niewoli (Ks. Wyjścia),

są to ciemności całkowite;

sądny dzień -

dzień Sądu Ostatecznego z Apokalipsy św. Jana ;

potocznie: dzień ważny, decydujący, przerażający

czyn kainowy -

Kain zabił Abla z zazdrości o miłość ojca (Ks. Rodzaju),

dziś: zbrodnia: bratobójstwo, zdrada

także kainowe znamię, którym Bóg napiętnował zabójcę (takie samo miała Balladyna u Juliusza Słowackiego);

umywać ręce od czegoś - XXXXXXXXXX

152 Zwroty i wyrażenia

Sodoma i Gomora - biblijne miasto nad Morzem Martwym ukarane przez Boga za grzechy mieszkańców (dziś miejsce rozpusty, gdzie odbywają się rzeczy występne, niemoralne);

Wieża Babel - biblijna opowieść tłumacząca powstanie różnych języków. Potomkowie Noego chcieli wybudować wieżę sięgającą do nieba. Bóg - aby do tego nie dopuścić - pomieszał im języki i rozproszył po całym świecie

(dziś: zamęt, bałagan);

po nitce do kłębka -

z mitu o Tezeuszu i Ariadnie. Tezeusz popłynął z Aten wraz z 7 dziewczętami i 7 chłopcami do Krety (do króla Minosa), gdzie mieli być złożeni w ofierze Minotaurowi mieszkającemu w labiryncie. Ariadna pokochała Tezeusza. Gdy wszedł on do labiryntu, trzymała jeden koniec nitki, tak by po zabiciu Minotaura mógł trafić do wyjścia.

(dziś: trafić łatwo do celu);

między Scyllą a Charybdą -

z mitu o tułaczce Odyseusza (w drodze do Itaki po wojnie trojańskiej). Musiał przepłynąć wąskim przesmykiem między wyspą Sycylią a wybrzeżem Italii. Po obu stronach były skały. W jednej ze skał, w pieczarze mieszkała Skylla - porywała z pokładu ludzi. W drugiej - Charybda, która 3 razy na dzień wciągała w gardziel morze a wypluwała tylko wodę. Skylla porwała tam 6 towarzyszy Odyseusza (musieli uciekać Charybdzie - była to strata konieczna, by ocalić okręt.

(dziś: tak jak między młotem a kowadłem, sytuacja bez wyjścia, trzeba wybrać mniejsze zło).

153 Cytaty

„Galilejczyku zwyciężyłeś” - „Nie-Boska Komedia” Zygmunt Krasiński (Pankracy w chwili śmierci)

„Bądź wierny. Idź” - „Przesłanie Pana Cogito” Zbigniew Herbert

„Witaj jutrzenko swobody” - „Oda do Młodości” A. Mickiewicz (słowa te stały się jednym z haseł powstańców 1830)

„Szukam nauczyciela i mistrza” - „Ocalony” Tadeusz Różewicz

154. Najważniejsze przekłady Biblii.

• Septuaginta - czyli tłumaczenie „siedemdziesięciu” (tylko Starego Testamentu), przekład na język grecki sporządzony w Aleksandrii dla Żydów, którzy posługiwali się wyłącznie tym językiem.

• Wulgata - przekład całej Biblii na język łaciński i dokonany w IV w n.e. przez św. Hieronima. Sobór trydencki uznał ten przekład za wiarygodny i obowiązujący w kościele rzymsko-katolickim.

oraz katolickie przekłady w języku polskim

• Biblia królowej Zofii - inaczej Biblia szaroszpatacka, polski przekład Biblii z XV wieku

• Biblia Leopolity (1561)

• Biblia Jakuba Wujka - Nowy Testament, 1593

• Biblia Tysiąclecia - 1965, tłumaczona z języków oryginalnych (skrót: BT)

155. Wskaż utwory z których pochodzą cytaty:

• „Ktoś nie śpi, aby spać mógł ktoś” - Hamlet

• „Szukajcie nowych nieodkrytych dróg” - wiersz „Do młodych” Adama Asnyka

• „Kobieto, puchu marny” - Dziady cz. IV

156. Wymień rodzaje ksiąg biblijnych, podaj przykłady.

• historyczne - poemat epicki, saga rodowa, opowiadanie historyczne, kronika, nowela dydaktyczna, zbiór praw

• mądrościowe - dialog i monolog filozoficzny, pieśń miłosna, przypowieść, przysłowie, psalm (hymn, pieśń, modlitwa)

• prorockie - mowa religijna, kazanie, wyrocznia, przekleństwo, lamentacja, list, apoklipsa

157. Cechy gatunkowe eposu homeryckiego.

• inwokacja, bezpośredni zwrot autora we wstępie utworu do muz z prośbą o natchnienie

• obiektywizm i zdystansowanie się autora wobec pisywanych wydarzeń

• paralelizm, równoległość dwu akcji - w świecie bohaterów i w świecie bogów

• mitologiczna motywacja zdarzeń, wola bogów główną motywacją działania postaci ziemskich

• decydowanie o końcowym wyniku akcji przez Przeznaczenie (Mojrę), któremuy podlegali zarówno ludzie jak i bogowie, nawet Dzeus

• realistyczny i szczegółowy opis przedmiotów i sytuacji (np. tarczy Achillesa)

• opis scen batalistycznych (pojedynki, oblężenia)

• podniosły patetyczny styl, bogaty w stałe epitety i porównania (tzw. homeryckie)

• miara wierszowa - heksametr

158. Cechy tragedii antycznej

• reguła 3 jedności - miejsca, czasu i akcji

• obecność chóru

• zasada decorum - odpowiedniości stylu do powagi tematu

• max 3 aktorów na scenie

• niezmienność charakterologiczna postaci

• - rozpoczyna prologos - zapowiedź wygłaszana przez aktora

- później wejście chóru - parodos

- poszczególne epizody (epeisodia) rozdzielone są wypowiedziami chóru (stasimonami)

- wyjście chóru - exodos

• imię bohatera w tytule

• obowiązuje zasada mimesis - uporządkowanie świata zdarzeń tak, by naśladował nieszczęścia człowieka

Można dodać, że:

• bohater znajduje się w sytuacji konfliktu miedzy siłami wyższymi (los, fatum) a własnym działaniem

• istotą jest konflikt tragiczny (przeciwstawia równorzędne racje, pomiędzy którymi bohater dokonuje wyboru), każde posunięcie bohatera zbliża go do katastrofy

• ironia tragiczna - samoświadomość bohatera pogarsza wręcz jego rzeczywistą sytuację

• wina tragiczna - zbłądzenie bohatera

• cel - katharsis - wzbudzenie „litości i trwogi”, oczyszczenie duszy widza

• tworzyli je Ajschylos, Sofokles, Eurypides w V w. p.n.e., Tespis w VI (!) w. p.n.e.

• obowiązywała aż do czasów Szekspira

wywodzi się od obrzędów ku czci Dionizosa.

159 XXXX

160 Wyjaśnij pojęcia Dekadent Orientalizm, sarmatyzm

161. Omówić podstawowe wyróżniki trzech rodzajów literackich (liryki, epiki, dramatu)

LIRYKA - Obejmuje utwory, których głównym przedmiotem przedstawienia są wewnętrzne uczucia, doznania
i przekonania. Przekazywane za pośrednictwem wypowiedzi monologicznej, odznaczającej się subiektywizmem, podporządkowanej funkcji ekspresyjnej języka. Centralnym elementem utworu lirycznego jest podmiot liryczny.

EPIKA - Podstawowymi cechami są: narracja (dominująca forma językowa), fabuła (układ zdarzeń w obrębie przedstawionego świata. Ukształtowana z ustnych opowiadań ludowych, podań, legend.

DRAMAT - Obejmuje utwory przeznaczone do realizacji scenicznej, zwykle o charakterze fabularnym, odznaczające się dominacją dialogu. Występują elementy tragizmu. Dramat romantyczny jest niesceniczny.

162. Wyjaśnić skąd pochodzą cytaty:

„Szopen, gdyby żył to by pił”	Wesele S. Wyspiańskiego	Nos
„Ja cię kocham a ty śpisz”	Tango S. Mrożek	Edek
„Kto nie był ni razu człowiekiem, Temu człowiek nic nie pomoże”	Dziady II A. Mickiewicz	chór wieśniaków
„Głowę zwiesił niemy”	Koniec wieku XIX	Kazimierz Przerwa-Tetmajer

163. Wymień gatunki funeralne i omów jeden z nich.

TREN, LAMENT, ŻAL, EPITAFIUM, ELEGIA.

Tren - utwór żałobny, liryczny o charakterze elegijnym poświęcony zmarłej osobie. Forma znana w poezji hebrajskiej (Treny Jeremiasza) i greckiej (Symonides), przyjęta przez poetów humanistów. Arcydzieło gatunku - Treny Jana Kochanowskiego.

164. Klasycyzm jako nurt doby oświecenia.

Oświeceniowy klasycyzm ściśle nawiązywał do Antyku pod względem budowy i konstrukcji wierszy. Klasycyzm wyznaczał poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczne i moralizatorskie, wyrastające

z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo bajki, satyry...).

165. Wyjaśnij pojęcia i z jakimi epokami je łączysz: SCHOLASTYKA, AUGUSTYNIZM.

SCHOLASTYKA - ( z gr. scholastikós = szkolny) Dogmaty, orzeczenia , prawdy wiary uznane przez Kościół za objawione i niepodległe krytyce, wyjaśniano i uzasadniano drogą poszukiwań rozumowych. Tak narodziła się nauka zwana scholastyką. Owa szkolna wiedza-filozofia wypracowała na swój użytek metody dowodzenia aprioryczne, tj. z góry przyjętych, twierdzeń religijnych, prawd objawionych w podstawowym przekazie czyli Biblii. Reguły i normy poprawnego myślenia i wnioskowania scholastyka przejęła z Logiki starożytnego filozofa Arystotelesa.

Wybitni przedstawiciele: Albert Wielki (XII/XIII w.) i jego uczeń św. Tomasz z Akwinu (1225-1274), którego filozofia jest do dziś przyjmowana przez Kościół. Złoty okres rozwoju - XIII w. Zaczęła upadać od XIV/XVw.

Epoka: Średniowiecze.

AUGUSTYMIZM - Poglądy św. Augustyna (354-430). Ujmowanie człowieka jako istoty filozofującej, która rozważa swą obecność w świecie i czasie(odniesionym do wieczności), swe dramatyczne, niejasne miejsce na granicy bytów między aniołami a zwierzętami. To umiejscowienie człowieka między bytami wyższymi a niższymi powodowało poczucie wewnętrznego rozdarcia, rodziło nieustający konflikt między cielesnością a duchowością, pożądaniem dobra i zła. Św. Augustyn, analizując psychikę człowieka atakowaną wieloma sprzecznymi uczuciami, odkrył wartość refleksji nad samym sobą. Wyznania z ok. 400 r. prezentują formę wypowiedzi autobiograficznej, połączonej a elementami modlitwy i medytacji. Późniejsze: Wyznania J. J. Rousseau. Epoka: Średniowiecze.

166. Wyjaśnij pojęcia i z jakimi epokami je łączysz: ARS MORIENDI, ARS AMANDI

ARS MORIENDI - łac. sztuka umierania. Wskazówki na temat właściwego przygotowania się do aktu ostatecznego rozstania się z życiem. Wzniosłe i patetyczne umieranie. Np. Pieśń o Rolandzie. Epoka: Średniowiecze.

ARS AMANDI - łac. Sztuka kochania. Odnosi się do zachowania względem kobiet. Dzieje Tristana i Izoldy. Epoka: Średniowiecze.

167. Wyjaśnij pojęcia i z jakimi epokami je łączysz: DANCE MACABRE, MEMENTO MORI, AD MAIOREM DEI GLORIAM

DANCE MACABRE - W plastyce średniowiecznej: alegoryczny korowód ludzi wszystkich stanów z kościotrupem na czele, wyrażający równość wszystkich ludzi w obliczu śmierci. Taniec szkieletów ludzkich, taniec śmierci. Epoka: Średniowiecze.

MEMENTO MORI - łac. Pamiętaj o śmierci. Słowa pozdrowienia, używane w zakonach trapistów, kartuzów i kamedułów. Epoka: Średniowiecze.

AD MAIOREM DEI GLORIAM - łac. Na większą chwałę Bożą. Dewiza twórcy zakonu jezuitów św. Ignacego Loyoli (1491-1556). Epoka: Średniowiecze, Renesans.

168. Wyjaśnij pojęcia i z jakimi epokami je łączysz: MIMESIS, KATHARSIS

MIMESIS - Naśladownictwo, naśladowanie. Podstawowe założenie Arystotelesa: poezja jest sztuką mimetyczną (naśladowczą). Epoka: Antyk.

KATHARSIS - Oczyszczenie uczuć, wyzwolenie się od nich. Celem lub funkcją tragedii jest wywołanie wstrząsu uczuciowego. Proces mimesis (uporządkowanie świata zdarzeń naśladującego nieszczęścia człowieka) wywołuje w przeżyciach odbiorcy katharsis (oczyszczenie). Główne założenia tragedii antycznej. Epoka: Antyk.

169. Wyjaśnij pojęcia i z jakimi epokami je łączysz: EPIGRAMAT, EPITAFIUM, FRASZKA, FIGLIK

EPIGRAMAT - Krótki utwór. Epigramaty powstawały w obrębie całej kultury grecko-rzymskiej. Szczególnie zasłużeni są poeci epoki aleksandryjskiej (począwszy od schyłku IV w. p.n.e.). Gatunek epigramatu wywodzi się z napisów rytych na posągach, nagrobkach, w twardym materiale np. marmurze (konieczność zwięzłości). Grecy cenili celną, dowcipną i zaskakującą puentę. Antologia Palatyńska zawiera 3700 epigramatów, które w rękopisie były ułożone w 15 księgach tematycznych (opisy posągów, napisy nagrobkowe = epitafia, wiersze miłosne, satyryczne itp. Epoka: Antyk.

EPITAFIUM - (gr. epi „na, do” ; taphos „grób, pogrzeb”) Wiersz żałobny, rodzaj epigramatu. Epoka: Antyk.

FRASZKA - Krótki utwór epigramatyczny, powstały w Antyku, rozpowszechniony i rozszerzony w Odrodzeniu przez Jana Kochanowskiego. Są w różnych kategoriach: wyszukane stylistycznie i skromne, liryczne, filozoficzne, satyryczne, poważne, długie krótkie, opisowo-ilustracyjne, wyznaniowo-liryczne. Tematem może być wszystko: miłość, dom, żart, sława, życie dworskie.( O żywocie ludzkim, Na Matusza, O miłości,
Ku Muzom). Epoka: Antyk, Odrodzenie.

FIGLIK - Rodzaj epigramatu. Zasadzał się na dowcipie mniej lub bardziej ciętym, satyrycznym, niekiedy tylko jowialnym, dobrodusznie prześmiewnym. (Pleban pieska na cmyntarzu pochował; Baba, co w pasyją płakała pochodzą z utworu Jana Kochanowskiego pt. Żwierzyniec, w którym rozmaitych stanów, ludzi, źwirząt i ptaków kstałty, przypadki i obyczaje są własnie (właściwie) wypisane). Epoka: Odrodzenie.

170. Cechy powieści realistycznej na wybranych przykładach.

Ojciec Goriot; Lalka; Nad Niemnem; Emancypantki

Powieść realistyczna powstała w epoce pozytywizmu. Za jej twórcę uważany jest wybitny francuski powieściopisarz Honore Balzac (onore balzak). Dzeiwiętnastowieczny realizm opierał się na przekonaniu, iż dzieło literackie jest pełnym sprawozdaniem z ludzkich doświadczeń, opisem zachowań i stosunków, przedstawieniem szczegółów życia i jego tła, wreszcie dokładnym odwzorowaniem typowych charakterów. Tak napisany utwór powinien zaspokajać ciekawość czytelnika.

Lalka - modelowe dzieło polskiego realizmu krytycznego.

Cechy: nastawienie poznawcze, wierna rekonstrukcja przedmiotowego i ludzkiego otoczenia głównych postaci, tło powieści, umiejscowione w realiach warszawskich, znakomicie oddaje życie obyczajowe, koloryt i atmosferę tego miasta, jest ściśle powiązane z wydarzeniami, które miały miejsce w Warszawie. Analizy psychologiczne głównych bohaterów.

171. Wyjaśnij pojęcia i epoki: IRENIZM, AGNOSTYCYZM, STOICYZM, EPIKUREIZM

IRENIZM - ( gr. eirene „pokój”) filozofia Odrodzenia. Humaniści, nawiązując do filozofii starożytnej, nie głosili bezwzględnego uwielbienia dla „pogaństwa”, nie krytykowali też jawnie religii chrześcijańskiej. Szukali płaszczyzny porozumienia w duchu irenizmu, niechętnego wszelkim konfliktom, zwłaszcza społecznym i wyznaniowym. To współistnienie humanizmu z Kościołem ujawniło się w tym, że wśród dostojników Kościoła, nawet papieży (Mikołaj V, Pius II), było wielu wykształconych, świetnych humanistów i mecenasów Epoka: Odrodzenie.

AGNOSTYCYZM - (gr. agnostos „nieznany, niepoznawalny”) Pogląd filozoficzny negujący całkowicie lub częściowo możliwość poznania obiektywnej rzeczywistości, kwestionujący możliwość wypowiadania się o istnieniu Boga.

STOICYZM - Filozofia zapoczątkowana w III w. p.n.e. przez Zenona z Kition. Stoicy byli materialistami
i racjonalistami. Uznawali tylko jeden byt: materię i poznanie rozumowe. Przejęli od Sokratesa przekonanie
o łączności szczęścia, cnoty i rozumu. Najwyższym dobrem jest cnota, ona zapewnia szczęście. Trzeba się uniezależnić od okoliczności zewnętrznych, zapanować nad sobą, wyrzec dóbr przemijalnych. Żyć cnotliwie
to żyć zgodnie z naturą. Naturę człowieka stanowi rozum. Życie cnotliwe jest zatem zgodne z naturą,
z rozumem, jest życiem wolnym. Ideał stoików: mędrzec, człowiek rozumny, szczęśliwy, bo mający rzeczy najcenniejsze. Filozofię stoicką cechowała surowa powaga, trzeźwość, rygoryzm. Była to jednak filozofia optymistyczna: głosiła wiarę w człowieka, w możliwość osiągnięcia cnoty, a więc szczęścia. Pojęcie wolności wewnętrznej człowieka jest kluczowym pojęciem etyki stoików. Przedstawiciele stoicyzmu: Jan Kochanowski. Epoka: Antyk.

172. Poetyka Sokoła G. Boccacia

Sokół - jedna z nowel ze zbioru pt. Decameron. Pierwowzór noweli: krótki, jednowątkowy utwór epicki. Motyw sokoła - polega na nadaniu głębszego znaczenia jakiemuś przedmiotowi, wokół którego koncentruje się zasadniczy problem utworu. Federigo, Monna Giovanna.

173. Wyjaśnij pojęcia i epoki: KONCEPTYZM, OKSYMORON, PUENTA.

KONCEPTYZM - Nurt poezji barokowej. Poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów, oryginalnych epitetów i śmiałych porównań. Świetny, wyszukany pomysł poetycki - koncept. Konceptyzm uwydatniał zarówno harmonijne, jak i sprzeczne związki między rozmaitymi zjawiskami. Widoczny w wierszu pt. Niestatek Jana Andrzeja Morsztyna.

OKSYMORON - Najprostsza forma paradoksu, np. gorejący lód Epoka: Barok

PUENTA - dobitne zamknięcie wypowiedzi np. no! będzie można zacząć żyć po Bożemu Tryumf obłudy Dulskiej.

174. Wymienić prozatorskie gatunki epickie i omówić jeden z nich.

POWIEŚĆ, NOWELA, KRONIKA, ŻYWOT, LEGENDA, PAMIĘTNIK

Powieść - Długi utwór epicki, występowanie narratora, akcji, rozbudowana, wielowątkowa fabuła, może być historyczna, realistyczna lub sensacyjno-przygodowa.

Ojciec Goriot, Lalka, Nad Niemnem, Potop.

175. Wymienić poetyckie gatunki epickie i omówić jeden z nich.

EPOS, EPOPEJA, POEMAT HEROIKOMICZNY, BALLADA, POWIEŚĆ POETYCKA.

Epos - dłuższy utwór, zwykle wierszowany, ukazujący dzieje bohaterów narodowych na tle przełomowych wydarzeń historycznych. Najstarszy i podstawowy gatunek epiki. Narodził się w starożytnej Grecji (Odyseja Homera, Eneida Wergiliusza), został uznany za wzorzec gatunkowy. Bogaty w inwokacje, opisy, epitety. W Polsce: Pan Tadeusz Adama Mickiewicz, Transakcje wojny chocimskiej Wacława Potockiego.

176. Cechy powiastki filozoficznej.

Powiastka filozoficzna, stworzona przez Woltera i uprawiana przez innych pisarzy np. Diderota Kubuś Fatalista służyła przede wszystkim szerzeniu nowych, oświeceniowych poglądów. Podstawowymi wyznacznikami tych poglądów były: krytyka i ośmieszanie przesądów, zabobonów, fanatyzmu religijnego, refleksja nad naturą człowieka i nad mechanizmem stosunków społecznych.

177. Poetyka powieści historycznej na przykładzie Sienkiewicza.

Potop Henryk Sienkiewicz. Prekursor powieści historycznej Sir Walter Scott -Rob Roy, Ivanhoe.

- umieszczenie czasu akcji w konkretnym czasie historycznym, potwierdzonym źródłowo (data)

- historia staje się tematem a nie tłem

- bohaterowie: faktyczne postacie historyczne pomieszane z fikcujnymi

- zachowanie kolorytu lokalnego (wierność realiom).

178. Cechy tragedii antycznej

• reguła 3 jedności - miejsca, czasu i akcji

• obecność chóru

• zasada decorum - odpowiedniości stylu do powagi tematu

• max 3 aktorów na scenie

• niezmienność charakterologiczna postaci

• - rozpoczyna prologos - zapowiedź wygłaszana przez aktora

- później wejście chóru - parodos

- poszczególne epizody (epeisodia) rozdzielone są wypowiedziami chóru (stasimonami)

- wyjście chóru - exodos

• imię bohatera w tytule

• obowiązuje zasada mimesis - uporządkowanie świata zdarzeń tak, by naśladował nieszczęścia człowieka

Można dodać, że:

• bohater znajduje się w sytuacji konfliktu miedzy siłami wyższymi (los, fatum) a własnym działaniem

• istotą jest konflikt tragiczny (przeciwstawia równorzędne racje, pomiędzy którymi bohater dokonuje wyboru), każde posunięcie bohatera zbliża go do katastrofy

• ironia tragiczna - samoświadomość bohatera pogarsza wręcz jego rzeczywistą sytuację

• wina tragiczna - zbłądzenie bohatera

• cel - katharsis - wzbudzenie „litości i trwogi”, oczyszczenie duszy widza

• tworzyli je Ajschylos, Sofokles, Eurypides w V w. p.n.e., Tespis w VI (!) w. p.n.e.

• obowiązywała aż do czasów Szekspira

• wywodzi się od obrzędów ku czci Dionizosa.

179. Wyjaśnij pojęcia: DULSZCZYZNA, ASCEZA, DEIZM

DULSZCZYZNA - Synonim obłudy moralno-obyczajowej, popularna nazwa wstecznictwa, kołtunerii i obłudy mieszczańskiej. Pochodzi od nazwiska tytułowej bohaterki dramatu Gabrieli Zapolskiej pt. Moralność pani Dulskiej. Epoka: Młoda Polska

ASCEZA - Postawa ludzi średniowiecza, polegająca na umartwianiu ciała, wyrzeczeniu się wszystkich przyjemności i dóbr doczesnych. Surowy tryb życia, mający zapewnić doskonałość i zbawienie. Epoka: Średniowiecze

DEIZM - Racjonalizm, przeciwstawiając się wiedzy objawionej i dogmatom wiary, stał się źródłem deizmu. Deiści uznawali istnienie Boga jako stwórcy świata, uznawali też wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali natomiast objawienie i wyznaniowe formy wiary. Przedst.: Diderot, Wolter. Epoka: Oświecenie

180. Gatunki modlitewne w poezji. Omów jeden z nich.

HYMN, PSALM, PIEŚŃ.

Psalm - biblijny utwór poetycki o charakterze modlitewno-hymnicznym. Wspólną cechą wszystkich psalmów jest modlitewny charakter. Jahwe jest ośrodkiem wypowiedzi, odbiorcą próśb i dziękczynień, dawcą prawa
i mądrości. Cechą psalmów jest ich zrytmizowanie.

39

---