GŁÓWNE ELEMENTY TECHNOLOGI PRODUKCJI ROŚLIN MOTYLKOWATYCH JEDNOROCZNYCH

Rośliny motylkowe są tą grupą roślin, która mimo wysokich walorów przyrodniczych, cieszy się coraz mniejszym zainteresowaniem rolników. Ich powierzchnia uprawy z roku na rok spada, a ich miejsce w strukturze zasiewów zajmują głównie zboża. W Polsce w 2004 roku powierzchnia zasiewów strączkowych jadalnych wynosiła około 36 tys. ha, a w ostatnich 20 latach spadła o 20%. Przyczyn tego zjawiska jest wiele, m.in. niedocenianie korzystnej roli w płodozmianie oraz ich walorów użytkowych w odniesieniu do środowiska glebowego, brak dopłat do ich uprawy w plonie głównym i wiele innych.

POWIERZCHNIA UPRAWY

Największe znacznie gospodarcze mają w naszym kraju następujące gatunki roślin strączkowych: groch siewny, bobik i łubiny: żółty, wąskolistny i biały. Powierzchnia zasiewów tej grupy roślin w Polsce, w okresie ostatnich kilkunastu lat ulegała dużym zmianom (rys. 1). Największy areał uprawy, wynoszący około 400 tys. ha zajmowały rośliny strączkowe w 1989 roku. Związane to było z dążeniem do zapewnienia samowystarczalności kraju w zakresie wysokobiałkowych komponentów pasz treściwych. Nie bez znaczenia była również sytuacja międzynarodowa stwarzająca problemy z uzyskaniem wysokobiałkowej śruty sojowej. Wprowadzenie zasad gospodarki wolnorynkowej oraz łatwy dostęp do stosunkowo taniej śruty sojowej w latach następnych wpłynęły na kształtowanie się czynników ekonomicznych, zmianę struktury agrarnej i związanej z tym struktury zasiewów. W tym też okresie areał uprawy roślin strączkowych zmniejszył się z 300 do około 150 tys. ha.

Rys. 1. Powierzchnia zasiewów roślin strączkowych w Polsce

W ostatnim dziesięcioleciu powierzchnia zasiewów roślin strączkowych była dosyć stabilna i kształtowała się w granicach 140-150 tys. ha, w tym około 100 tys. ha zajmowały odmiany pastewne i ogólnoużytkowe, a około 50 tys. odmiany jadalne. W roku 2002 powierzchnia uprawy roślin strączkowych zmniejszyła się do około 100 tys. ha, w tym około 55 tys. ha zajmowały odmiany pastewne i około 45 tys. ha odmiany jadalne. Oprócz ogólnoużytkowych odmian grochu siewnego ważne miejsce wśród jadalnych gatunków roślin strączkowych zajmują fasola i soja. W uprawie polowej rozpowszechnione są głównie formy karłowe fasoli zwyczajnej. Obecnie areał zasiewów tego gatunku wynosi około 15 tys. ha, a średnie plony nasion wynoszą około 2 t·ha-1. Soja, uważana za najważniejszą roślinę strączkową na świecie, nie ma w Polsce dużego znaczenia gospodarczego, ze względu na niesprzyjające do jej uprawy warunki klimatyczne. Hodowla odmian o krótszym okresie wegetacji daje pewne nadzieje na zwiększenie powierzchni jej zasiewów, ale głównie w południowych rejonach kraju. Inne gatunki roślin strączkowych uprawiane głównie na cele konsumpcyjne takie jak: soczewica, bób i lędźwian stanowią niewielki udział w strukturze zasiewów tej grupy roślin.

W latach osiemdziesiątych, ponad 70% całkowitej powierzchni uprawy roślin strączkowych w Polsce zajmowały bobik i łubin pastewny. Obecnie dominującym gatunkiem stał się groch siewny ogólnoużytkowy i pastewny, uprawiany na obszarze około 30 tys. ha; zdecydowanie mniej uprawia się bobiku około 10 tys. ha i łubinu około 15 tys. ha. Znaczną powierzchnię wynoszącą około 30 tys. ha zajmują w Polsce mieszanki strączkowo-zbożowe, mało znane w innych krajach i w statystyce zaliczane do zasiewów zbożowych.

Rośliny strączkowe uprawiane są w Polsce także na zielonkę. Pasza z tych roślin, ze względu na wysoką zawartość białka stanowi ważny element pasz gospodarskich. Zasiewy roślin strączkowych przeznaczane na ten cel zajmują około 16 tys. ha.

Uprawa roślin strączkowych w Polsce jest zróżnicowana regionalnie (rys. 2).

Największą powierzchnię zasiewów zajmują one w województwie lubelskim, wielkopolskim, warmińsko-mazurskim, pomorskim i mazowieckim, a najmniejszą w województwie opolskim i śląskim. W strukturze zasiewów rośliny strączkowe stanowią niewielki odsetek gruntów

ornych. W latach 1990-2000 ich udział wynosił około 1,2%, a w ostatnich latach zmniejszył się do poziomu około 0,8%. Podobne tendencje malejącego udziału roślin strączkowych w strukturze zasiewów obserwuje się w wielu krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Na przykład w Rosji i na Ukrainie powierzchnia zasiewów z roślinami strączkowymi w ostatnich latach zmniejszyła się kilkakrotnie. Mało zmienna powierzchnia uprawy roślin strączkowych występuje w krajach Europy Zachodniej. Przeciętny udział tej grupy roślin w strukturze

zasiewów w tym rejonie Europy wynosi około 2,5%, a w niektórych krajach przekracza nawet wartość 5%.

Rys. 2. Regionalne zróżnicowanie powierzchni uprawy roślin strączkowych w Polsce

PERSPEKTYWY UPRAWY

Mimo licznych zalet związanych z uprawą roślin strączkowych ich powierzchnia uprawy w Polsce jest niewielka, a udział w strukturze zasiewów nie przekracza 1%. Jedną z ważnych przyczyn stosunkowo małego zainteresowania uprawą tej grupy roślin są niezbyt wysokie i zmienne w latach plony nasion.

Potencjalne możliwości plonotwórcze roślin strączkowych są duże, ale ich wrażliwość na niekorzystny przebieg pogody oraz podatność na porażenie przez choroby sprawiają, że uzyskuje się często niskie plony nasion. Ciągle za małe zainteresowanie uprawą roślin strączkowych wynika również z niskich cen zbytu nasion, co znacznie zmniejsza opłacalność ich uprawy w stosunku do innych roślin, na przykład do zbóż. Łatwy dostęp do taniej śruty sojowej w ostatnich latach spowodował zmniejszenie zainteresowania przemysłu paszowego nasionami rodzimych gatunków roślin strączkowych. W ostatnim 10-leciu import śruty sojowej do naszego kraju zwiększył się ponad 4-krotnie.

Do głównych elementów technologii produkcji zaliczamy takie elementy jak:

• dobór stanowiska,

• wybór przedplonu,

• uprawa roli przed siewem i odpowiednie parametry siewu,

• nawożenie,

• pielęgnacja,

• zbiór.

Także każda z tych części składowych różni się w uprawie roślin motylkowatych w zależności od przyjętego systemu gospodarowania. Obecnie w Polsce istnieje kilka ich podziałów. Prof. Górny wyróżnia 2 podstawowe grupy: 1- konwencjonalne, do których zalicza system ekstensywny, intensywny i integrowany, oraz 2- ekologiczny = organiczne, w skład której wchodzi rolnictwo ekologiczne, organiczno - biologiczne oraz inne(biologiczne, alternatywne). Z kolei prof. Tyburski dzieli systemy gospodarowania w rolnictwie na konwencjonalne, którego składowe elementy nie różnią się od poprzedniego podziału, a drugą grupę stanowią tu systemy niekonwencjonalne do których tu należy rolnictwo ekologiczne, rolnictwo chroniące bioróżnorodność oraz rolnictwo wielofunkcyjne.

DOBÓR STANOWISKA

Rośliny motylkowate grubonasienne mają bardzo zróżnicowane wymagania co do stanowiska. Pod względem potrzeb glebowych duże wymagania, czyli najlepiej plonują na kompleksach 1, 2, 3,czyli glebach klas I - III, mają: bobik, groch siewny, wyka jara, łubin biały. Wymagania średnie, czyli najodpowiedniejsze kompleksy do uprawy tych roślin to 4, 5 i warunkowo 6, czyli są to gleby klasy IV, a rośliny należące do tej grupy to łubin wąskolistny i peluszka. Natomiast na kompleksach 4, 6 i 7, czyli glebach klasy V uprawia się rośliny o małych wymaganiach glebowych, czyli łubin żółty i wykę ozimą.

Rośliny te można podzielić także pod względem tolerancji na kwaśny odczyn gleby. Dużą tolerancją na ten czynnik odznaczają się wyka ozima i łubin żółty, małą tolerancję wykazują: peluszka, łubin biały i wąskolistny, a brak tolerancji na kwaśny odczyn gleby posiadają: bobik, wyka siewna, groch siewny i soja.

Odczyn gleby ma także duże znaczenie gdyż wpływa na symbiozę roślin motylkowatych z bakteriami brodawkowymi. Optymalna jego wartość wynosi pH 6 - 7 . Zbytnie obniżenie pH powoduje małą dostępność molibdenu, który wchodzi w skład białka - nitrogenazy, które wiąże wolny azot z powietrza.

PRZEDPLONY

Istnieją 4 podstawowe elementy płodozmianu, czyli takie 4 grupy roślin, które mają podobne wymagania przedplonowe i posiadają podobne wartości przedplonowe. Rośliny strączkowe należą do roślin mało wrażliwych na przedplon, a same okazują się dobrymi przedplonami. Natomiast wieloletnie motylkowate same lub w mieszankach z trawami należą do grupy roślin strukturotwórczych, pozostawiających bardzo dużo dobrej jakości resztek pożniwnych.

Wybór stanowiska w zmianowaniu dla tych roślin powinien zapewnić przeprowadzenie pełnych odchwaszczających zabiegów pożniwnych oraz starannej uprawy przedzimowej.

Najlepszymi przedplonami i jednocześnie najczęstszymi do uprawy tej grupy roślin z przeznaczeniem na zielonkę są zboża. Nie należy ich uprawiać po okopowych pod które dawany był obornik, gdyż powoduje to nadmierny rozwój części wegetatywnych, co przedłuża wegetację i nie sprzyja dobremu plonowaniu. Najkorzystniej jest umieszczać je w zmianowaniu w 3-4 roku po oborniku. Niedopuszczalnym przedplonem są inne rośliny motylkowate, z uwagi na niebezpieczeństwo nasilania się zgorzeli korzeniowej, pasożytniczych nicieni i allelopatii ujemnej. W systemie konwencjonalnym ze względu na, można powiedzieć, znikomy już udział roślin motylkowatych w strukturze zasiewów zjawisko takie jest praktycznie niemożliwe. Także w rolnictwie ekologicznym zjawisko to jest mało prawdopodobne ze względu na racjonalnie układane płodozmiany.

Rośliny te na to samo pole nie powinny wracać częściej niż co 4-5-6 lat.

UPRAWA ROLI

Rośliny strączkowe należą do tej grupy roślin, która wymaga dobrze doprawionej, lecz najczęściej odleżałej roli z uwagi na płytki siew. Najlepiej udają się w uprawie w 2-3 roku po oborniku.

Główną uprawką we wszystkich systemach gospodarowania w uprawie przedzimowej pod rośliny jare powinna być orka pogłębiona lub z pogłębiaczem, gdyż jest to grupa roślin głęboko korzeniących się.

Uprawa roli pod poszczególne rośliny jest zależna od gatunku, a nawet odmiany tej rośliny i jej wymagań co do stanowiska, od przeznaczenia uprawy, od przyjętego systemu gospodarowania, od przedplonu oraz w dużej mierze od przebiegu pogody i typu gleby.

BOBIK

Rośliną strączkową mającą najwyższe wymagania glebowe jest bobik. Najlepiej udaje się na glebach zwięzłych, zasobnych w składniki pokarmowe, dobrze utrzymujących wilgoć, o wysokiej kulturze, o odczynie obojętnym lub zasadowym. Odmiany samokończąca tej rośliny odznaczają się wyższymi wymaganiami siedliskowymi i agrotechnicznymi niż odmiany tradycyjne.

Po zbiorze przedplonu należy wykonać pełen zestaw uprawek pożniwnych, łącząc te zabiegi z wapnowaniem, gdy jest konieczne. Pierwszym zabiegiem w tym zespole upraw jest podorywka ścierni, a następnie jak najszybciej wykonuje się bronowanie. W celu przeciwdziałania zachwaszczeniu pole bronujemy 2-3 krotnie w odstępach 10-20-dniowych. Przed zimą należy wysiać nawozy fosforowe i potasowe i wykonać orkę przedzimową, pozostawiając rolę w ostrej skibie. Wiosenną uprawę rozpoczyna się włókowaniem lub bronowaniem. Następnie po wysiewie nawozów azotowych, ewentualnie P i K, gdy nie były dane na zimę, spulchnia się glebę kultywatorem o łapach sztywnych lub półsztywnych, połączonym z broną lub wałem strunowym.

ŁUBIN ŻÓŁTY

Ma najwyższe wymagania glebowe z łubinów. Najlepiej udaje się na glebach kompleksu żytniego dobrego. Roślina ta nie znosi gleb o odczynie obojętnym, zasadowym lub świeżo wapnowanych (optymalne pH 5-6). Na glebach zasadowych w wapń cierpi na chlorozę, która związana jest prawdopodobnie z brakiem łatwo dostępnego żelaza, manganu, miedzi i cynku. Im gleba jest lżejsza, tym mniejsza jest pojemność buforowa, a wapnowanie bardziej szkodliwe.

Najlepszym przedplonem dla tej rośliny uprawianej na nasiona są zboża. Uprawiany w 2 roku po oborniku rozwija się nadmiernie wegetatywnie i przedłuża wegetacje, co nie sprzyja dobremu plonowaniu. Należy unikać też stanowiska po ziemniakach, gdyż zwiększa możliwość zakażenia chorobami.

Uprawa roli po zbiorze zbóż powinna polegać na dobrym jej odchwaszczeniu. W celu tym, podobnie jak przy bobiku, stosuje się w uprawie konwencjonalnej podorywkę i kilkukrotne bronowanie, w miarę jak wschodzą chwasty, a późną jesienią głęboką orkę przedzimową. Wiosną na glebach lekkich wystarczy bronowanie, a na glebach średnich natomiast potrzebne jest nieco głębsze wzruszenie roli agregatem uprawowym.

GROCH

Wymagania glebowe grochu są zróżnicowane w zależności od typu odmian i kierunku uprawy. Odmiany jadalne mają większe wymagania od pastewnych, zwłaszcza barwnie kwitnących. Do uprawy grochu jadalnego najlepsze są gleby kompleksu pszennego dobrego do żytniego bardzo dobrego. Plantacji nasiennych nie należy lokalizować na zbyt dobrych glebach, gdyż w tych warunkach rozwój wegetatywny przeważ nad generatywnym, przedłuża się wegetacja roślin, nasiona nierównomiernie dojrzewają, ich plon obniża się.

W zmianowaniu groch stanowi często roślinę przerywającą następstwo zbóż, wiec najczęstszym jego przedplonem są właśnie te rośliny. Należy unikać stanowiska bezpośrednio po okopowych, gdyż w tych warunkach groch rozwija się nadmiernie wegetatywnie i często wylega, co nie sprzyja wytwarzaniu nasion.

Po zbiorze przedplonu należy wykonać pełny zespół upraw pożniwnych i przedzimowych jak to było opisane wyżej. Uprawiając rolę wiosna należ pamiętać, że groch musi być głęboko siany. Na glebach średnich i zwięzłych pierwszym zabiegiem powinno być włókowanie, następnie stosuje się agregat uprawowy, aby wzruszyć i doprawić warstwę roli na głębokość siewu. Na glebach lżejszych, przydatnych do uprawy form pastewnych, można ograniczyć się do bronowania. Głębokie wzruszenie gleby jest podstawowym warunkiem prawidłowego przykrycia nasion i zapewnienia im odpowiedniej wilgoci do kiełkowania.

Tak najczęściej wygląda uprawa w systemie tradycyjnym - konwencjonalnym uprawy roli. Z uwagi na przyjęte przez inne systemy zasady gospodarowania, w tych zespołach upraw mogą następować różne modyfikacje, najczęściej dążące do uproszczenia lub zmniejszenia liczby zabiegów uprawowych.

W systemie integrowanym pług stosuje się tylko w zespole upraw przedzimowych, a w pozostałych zespołach zastępuje się go narzędziami nieodwracającymi rolę, a bardziej mieszającymi i kruszącymi. W tym systemie zaleca się pozostawienie na powierzchni pola części resztek pożniwnych, co przyczynić ma się do zwiększenia zawartości substancji organicznej i podwyższenia biologicznej aktywności tej gleby.

Główną zasadą rolnictwa ekologicznego jest płytkie odwracanie i mieszanie, a głębokie odwracanie, ale tylko w warstwie uprawnej 10-30cm. W zespole upraw pożniwnych zalecana jest bardziej uprawa bezpłużna, czyli stosowanie kultywatora podorywkowego, który lepiej miesza resztki pożniwne i część zostawia na powierzchni. Można tu także stosować typową uprawą płużną z zastosowaniem pługa i kilkakrotnie brony. W zespole upraw przedzimowych zaleca się uprawę płużną z płytkim odwracaniem a głębokim spulchnianiem. Rzadko można tą uprawę uprościć do zastosowania kultywatora podorywkowego.

We wszystkich tych systemach uprawa wiosenna pod rośliny strączkowe nie wymaga użycia pługa, wiec nie różni się, ponieważ głównie modyfikacje zespołów upraw polegają na zastępowaniu tego narzędzia innymi.

SIEW I JEGO PARAMETRY

Wszystkie rośliny motylkowate są roślinami wczesnego terminu siewu z uwagi na fakt wysokiego zapotrzebowania na wodę w początkowej fazie pęcznienia w której zwiększają swoją objętość o 150%. Jedynym jej źródłem w tym czasie jest gleba. Wśród strączkowych jest tylko jedna forma ozima: wyka kosmata, a pozostałe są jare.

W uprawie strączkowych na nasiona stosuje się przeważnie siew czysty, a w uprawie na zielonkę mogą to być mieszanki z trawami, zbożami, innymi motylkowatymi. Jest to grupa roślin wymagająca odpowiednio dobranych parametrów siewu i jak najwcześniejszego jego terminu. Zbyt duże zagęszczenie na m² powoduje zmniejszenie liczby strąków na roślinie, większą podatność na wyleganie i mniejszą odporność, a zbyt małe zagęszczenie przyczynia się do silnego zachwaszczenia łanu i obniżki plonu. Natomiast wczesny termin siewu powoduje silniejszy rozwój systemu korzeniowego, wcześniejszą jarowizację(o 10-20 dni), mniejszy rozwój masy wegetatywnej, wcześniejsze zakwitanie, krótszy okres kwitnienia (o 5-10 dni), wcześniejsze i równomierniejsze dojrzewanie, mniejsze porażenie przez choroby(lepsza zdrowotność roślin) i gwarancja uzyskania wysokiego plonu.

BOBIK

Wyniki badań ostatnich lat wykazują, że optymalna obsada roślin bobiku odmian tradycyjnych powinna wynosić 40-60, a odmian samokończących 65-85 roślin na m² w zależności od warunków klimatyczno-glebowych. W agrotechnice bobiku ważna jest odpowiednia głębokość siewu, która powinna wynosić 6-8cm. Głębokie umieszczenie nasion w glebie powoduje lepsze ukorzenienie się roślin, zwiększa ich odporność na wyleganie i umożliwia bezpieczne stosowanie herbicydów doglebowych.. Rozstawa rzędów wiąże się ściśle ze sposobem pielęgnowania. Najczęściej stosuje się rozstawę 15-25cm i pielęgnowanie chemiczne.

ŁUBIN

Roślinę tą sieje się najczęściej w części południowo-zachodniej kraju zwykle na przełomie marca i kwietnia, a na północy w pierwszej połowie kwietnia. Duże znaczenie w uprawie tej rośliny ma także odpowiednie zagęszczenie roślin na jednostce powierzchni. Dotychczasowe wyniki badań wykazały, że optymalna ilość wysiewu łubinu żółtego i wąskolistnego wynosi 100 do 120 nasion o pełnej wartości użytkowej na 1 m² i zależy w duży stopniu od właściwości genetycznych odmian i warunków siedliskowych. Norma wysiewu waha się w granicach 120-140 kg/ha. Odmiany samokończące wymagają większego zagęszczenia. Optymalne zagęszczenie łubinu białego wynosi 60-80 nasion na m², a wysiew waha się od 220 do 260 kg/ha.

Rozstawa rzędów zależy pewnym stopniu od gatunku łubinu i wiąże się też ze sposobem pielęgnowania. Łubin żółty i wąskolistny wysiewa się w rozstawie rzędów 15-20cm. Dla łubinu białego, który uprawia się na glebach zwięźlejszych, można zastosować szerszą rozstawę, to jest 25-30cm.

Łubin nie wymaga zbyt głębokiego przykrycia nasion, ponieważ kiełkuje epigeicznie. Łubin żółty i wąskolistny wymagają przykrycia nasion na głębokość 3-4cm, a łubin biały- na 4-5cm, ponieważ nasiona tego gatunku są większe.

GROCH

Roślinę tą w południowo-zachodniej Polsce wysiewa się już w marcu, a w rejonie północno-wschodnim w pierwszych dniach kwietnia- bezpośrednio po rozpoczęciu prac polowych. Wyniki badań dla tej rośliny wykazują, że optymalny wysiew dla odmian jadalnych średnio- i długołodygowych wynosi 80-100, a dla krótkołodygowych i wąskolistnych- do 120 nasion na m². Pastewne odmiany długołodygowe wystarczy siać w zagęszczeniu 75 nasion na 1 m², a odmiany o krótszych łodygach - w zagęszczeniu 100 nasion na 1 m².

Ilość wysiewu nasion pełnej wartości użytkowe waha się w zależności od planowanej obsady od 220 do 280 kg/ha dla odmian wielonasiennych, jadalnych i od 120 do 160 kg/ha dla drobnonasiennych odmian pastewnych.

Rozstawa rzędów wiąże się tu także z metodami pielęgnacji. W przypadku zwalczania chwastów tylko herbicydami zaleca się węższą rozstawę rzędów, w granicach 15-20cm, a przy stosowanej międzyrzędowej pielęgnacji mechanicznej rozstawa wynosi 25-35cm.

Głębsze przykrycie nasion warunkuje przede wszystkim dobre wschody. Gdy są one głębiej przykryte, mogą tworzyć się korzenie przybyszowe na części łodygi znajdującej się w glebie, co ułatwi roślinom pobieranie składników pokarmowych i wody. Optymalna głębokość siewu grochu waha się od 6 do 8cm w zależności od warunków glebowych. Na glebach lżejszych i suchszych należy przykrywać nasiona głębiej niż na zwięźlejszych i wilgotniejszych.

Siew w różnych systemach gospodarowania nie różni się. W każdym z nich parametry dobiera się do warunków glebowych stanowiska przeznaczonego pod uprawę konkretnej rośliny, a także od zastosowanej metody pielęgnacji. W każdym przypadku należy stosować kwalifikowany materiał siewny, najlepiej od razu zaprawiony, za wyjątkiem ekologicznego systemu gospodarowania w którym zaprawy nasienne są nie dopuszczalne.

NAWOŻENIE

Dawki nawozów czy to organicznych, czy mineralnych ustalane są na podstawie zapotrzebowania konkretnej rośliny, zakładanego jej plonu oraz zasobności gleby w te składniki. Generalna zasada jest taka, że pod te rośliny nie daje się nawozów azotowych, gdyż są one w stanie same go pozyskać dzięki symbiozie z bakteriami brodawkowymi. Czasami stosuje się jedynie tzw. dawki startowe azotu, by wzmocnić rośliny jeszcze przed rozpoczęciem współżycia z tymi bakteriami glebowymi. By ono mogło nastąpić konieczne jest odpowiednie pH podłoża, które należy uregulować stosując nawozy wapniowe oraz konieczna jest obecność żelaza, molibdenu i boru.

Nawożenie organiczne dopuszczalne jest we wszystkich systemach gospodarowania, jednak niekiedy w specjalistycznych gospodarstwach, najczęściej ze względu na brak inwentarza żywego, nie stosuje się obornika, gnojowicy, czy gnojówki. Z kolei w systemie rolnictwa ekologicznego niedopuszczalne jest stosowanie syntetycznych nawozów mineralnych. Tu dopuszczalne jest stosowanie naturalnych nieprzetworzonych nawozów mineralnych jak np. dolomit wykorzystywany do wapnowania gleby, a lista jest jeszcze długa. Rolnictwo integrowane najlepiej łączy te dwa sposoby nawożenia i dzięki temu ma wypośrodkowane wskaźniki ekologiczne i ekonomiczne, czyli nie ponosi za wysokich kosztów i nie przyczynia się do zanieczyszczenia środowiska naturalnego.

BOBIK

Najlepiej plonuje na glebach o pH 6-7. Poniżej tych wartości konieczne jest wapnowanie pola. Nawozy wapniowe należy wysiewać w okresie od zbioru przedplonu do czasu wykonania orki przedzimowej. W zależności od odczynu i rodzaju gleby, dawki nawozów wapniowych wahają się od 1,5 do 4 t/ha CaO. W przypadku gleb o niskiej zawartości Mg należy nawozić wapnem magnezowym.

Bobik jako roślina o dużym potencjale plonowania, wymaga odpowiedniego nawożenia makro- i mikroskładnikami. Dawka fosforu po uwzględnieniu wszystkich parametrów wcześniej wymienionych, powinna wynosić od 60 do 100 kg/ha, a potasu od 80 do 149 kg/ha. Obydwa te składniki należy stosować jesienią przed orką zimową.

Pod bobik konieczne jest także stosowanie dawki startowej azotu mineralnego w wysokości 20-30 kg/ha. Taka ilość pokrywa zapotrzebowanie roślin na ten składnik do fazy 2-3 liści właściwych w której zaczyna się symbioza. Jednym z głównych czynników decydujących o efektywności symbiozy jest zaprawianie nasion nitraginą. Zabieg ten należy wykonać bezpośrednio przed siewem po uprzednim zaprawieniu przeciwko chorobom i szkodnikom.

ŁUBIN

Jest rośliną słabiej reagującą na nawożenie mineralne, gdyż jego głęboki i dobrze rozwinięty system korzeniowy może pobierać trudno dostępne składniki pokarmowe znajdujące się w głębszych warstwach gleby. Dawki nawozów zależą przede wszystkim od zasobności gleby w składniki mineralne i wynoszą od 60 do 100 kg/ha P2O5 i od 120 do 180 kg/ha K2O. Na glebach średnich, gdzie nie ma obawy wypłukania potasu, wskazane jest nawożenie na jesieni, a na glebach lekkich - wczesną wiosną. Fosfor wpływa na wcześniejsze i równomierniejsze dojrzewanie łubinu i stosuje się go najczęściej przed orką zimową.

Łubin reaguje ujemnie na nadmiar wapnia i na zasadowy odczyn gleby. Jednak bardzo kwaśny odczyn wpływa niekorzystnie na rytm pobierania składników pokarmowych. Wapnowanie gleby pod przedplon może być uzasadnione tylko dla łubinu białego. Przy pH gleby poniżej 4,5 optymalna dawka CaCO3 wynosi 1 t/ha.

Powszechnie uważa się, że w uprawie na nasiona należy unikać nawożenia łubinu azotem w obawie przed opóźnieniem rozwoju generatywnego, porażeniem roślin chorobami wirusowymi i brakiem efektu plonotwórczego.

Do prawidłowego rozwoju łubin potrzebuje mikroskładników, przede wszystkim molibdenu, boru, miedzi i manganu.

GROCH

Groch ma duże wymagania pod względem odczynu gleby i jej zasobności w składniki pokarmowe. W zależności od zwięzłości i kwasowości gleby dawki nawozów wapniowych w przeliczeniu na CaO wahają się od 1,5 do 3 t/ha.

Nawozy fosforowe należy wysiewać jesienią przed orką zimową w dawce 80 do 120 kg/ha P2O5.

Potas na glebach zwięzłych i średnich stosujemy jesienią, a na lżejszych w obawie przed wypłukaniem, lepiej stosować wiosną. Zalecana dawka pod odmiany jadalne waha się od 140 do 200 kg/ha K2O, a pod odmiany pastewne może być nieco niższa.

Pod groch można zastosować przedsiewną dawkę startową azotu w ilości od 20 do 30 kg/ha N. Pod obficie plonujące odmiany jadalne, krótko- i średniołodygowe, uzasadnione jest zwiększenie dawki do 60 kg/ha N.

PIELĘGNACJA

Istnieją 2 główne metody pielęgnacji roślin: mechaniczna i chemiczna. Coraz większe uznanie zyskuje metoda pośrednia wykorzystująca elementy tych wyżej wymienionych, stosowana najczęściej w rolnictwie integrowanym. W gospodarstwach ekologicznych natomiast dopuszczalne jest wykorzystanie tylko metod mechanicznych, które wspierane są prawidłową agrotechniką, przyrodniczo poprawnym płodozmianem oraz metodami biologicznymi. W systemie konwencjonalnym o intensywnej uprawie, ze względu na duże areały upraw, w ochronie roślin stosuje się jedynie środki chemiczne: herbicydy doglebowe i dolistne, fungicydy i insektycydy.

BOBIK

Długi okres wschodów (15-30 dni) oraz małe zagęszczenie roślinna jednostce powierzchni sprzyjają silnemu zachwaszczeniu plantacji. Mechaniczne zwalczanie jest zazwyczaj mało skuteczne. W okresie od siewu do wschodów, gdy nie stosujemy herbicydów doglebowych, zaleca się jedno- lub dwukrotne bronowanie plantacji w poprzek rzędów lub na ukos celem zniszczenia wschodzących chwastów lub ewentualnego zaskorupienia. Nie wolno bronować w fazie wschodów, aby nie uszkodzić młodych roślin. Kolejne bronowanie (bronami średnimi) należy wykonać, gdy rośliny wytworzą 2-3 liście właściwe i kontynuować do osiągnięcia przez nie 8-10cm wysokości. Wskazane jest przeprowadzenie tego zabiegu w godzinach przed- i popołudniowych, gdy rośliny mają najmniejszy turgor.

Chemicznie zwalcza się chwasty preparatami doglebowymi lub nalistnymi. Warunkiem stosowanie herbicydów doglebowych takich jak Afalon, bezpośrednio po siewie, jest umieszczenie nasion na głębokości wynoszącej co najmniej 5cm. Po zastosowaniu takich środków pola nie należy bronować, a na wschodzące później chwasty dwuliścienne stosujemy Basagran w dwóch terminach, co zmniejsza ryzyko uszkodzenia roślin.

Szkody powodowane przez choroby są określane tu na ok.10%. Najczęściej występują grzybowe choroby takie jak plamistość czekoladowa bobu, askochytoza bobiku, fuzarioza bobiku oraz rdza bobu. Zwalczanie chorób polega na zaprawianiu materiału siewnego, stosowaniu prawidłowego zmianowania, z co najmniej czteroletnią przerwą w uprawie bobiku lub innych motylkowatych, wysiewaniu zdrowych, niepokrytych plamami nasion, stosowaniu wczesnego siewu oraz opryskiwaniu roślin fungicydami na początku kwitnienia( Benlate, Dithane, Sportak i inne).

Najgroźniejszymi szkodnikami bobiku są mszyce, oprzędziki, strąkowiec bobowy, wciornastki i niszczyk zjadliwy. Walka z nimi zaczyna się od prawidłowej agrotechniki ograniczającej ich występowanie, poprzez zaprawiania nasion i opryski insektycydami.

ŁUBIN

Łubin żółty rozwija się początkowo wolno, dlatego jest podatny na zachwaszczenie. Z zabiegów mechanicznych można stosować lekkie bronowanie, nawet przed wschodami roślin(jeśli nie zastosowano herbicydów po siewie), w celu zniszczenia skorupy glebowej i chwastów. Nie należy bronować łubinu w okresie wschodów, aby nie uszkodzić słabo jeszcze ukorzenionych roślin, zaleca się natomiast ten zabieg w czasie listnienia. W przypadku szerszej rozstawy rzędów do spulchnienia i odchwaszczenia międzyrzędzi można użyć pielnika. Zabiegi mechaniczne wpływają korzystnie na współżycie roślin z bakteriami brodawkowymi.

Spośród wielu herbicydów można wymienić następujące najczęściej stosowane: Afalon, Azotop, Linurex i inne.

Na plantacjach nasiennych celowe jest zwalczanie chwastów jednoliściennych. Owies głuchy i chwasty prosowate można niszczyć od fazy 2-3 liści łubinu preparatami: Fokus Ultra, Pantera, Fusilade. Do niszczenia perzu, gdy jest on w fazie 4-6 liści, można użyć tych samych preparatów pod warunkiem, że rośliny łubinu wytworzyły co najmniej 2-3 liście.

Do głównych chorób łubinów zaliczamy fuzariozę, antraknozę, opadziznę liści, szarą pleśń i wąskolistność łubinu. Najważniejszymi zabiegami ograniczającymi występowanie tych chorób jest prawidłowa agrotechnika i zaprawianie nasion. Niektóre z nich, jak antraknoza, można ograniczać stosując opryski takimi preparatami jak Bravo Plus, Gwarant, Sarfun.

Do szkodników na plantacjach łubinu zaliczamy oprzędzika szarego, który jedna wyrządza mniejsze szkody niż w uprawach grochu, czy bobiku. Zwalczanie polega na zaprawianiu nasion oraz stosowaniu oprysków insektycydami.

GROCH

Na plantacjach grochu uprawianego w czystym siewie można stosować zabiegi mechaniczne i chemiczne w celu spulchnienia gleby i zniszczenia chwastów można bronować skośnie do rzędów jeszcze przed wschodami roślin i po wschodach roślin, aż rośliny osiągną wysokość około 5cm. Nie należy bronować przed wschodami po zastosowaniu herbicydów doglebowych i unikać bronowania w momencie wschodów. W przypadku szerszej rozstawy rzędów jest możliwe użycie pielnika do czasu zwarcia się roślin.

Do chemicznego zwalczania chwastów dwuliściennych można stosować po siewie Afalon, Afalon Dyspersyjny, Linurex, Topogard i inne.

Chwasty jednoliścienne niszczy się po wschodach grochu, gdy owies głuchy jest w fazie 2-4 liści, a perz właściwy w fazie 4-6 liści stosując takie preparaty jak: Fusilade, Pantera, Targa i inne.

Z chorób grzybowych występują tu fuzariozy, askochytoza, rdza grochu, mączniak prawdziwy grochu i mozaika grochu. Zwalczanie w tym przypadku nie różni się od wypisanego w bobiku i łubinie.

Do głównych szkodników zaliczmy oprzędzika pręgowanego i pachówkę strąkóweczkę. W ich zwalczaniu stosować można takie insektycydy jak Alfamor, Bulldock, Karate, Trefon i inne. Do innych szkodników możemy zaliczyć także mszyce grochową, strąkowca grochowego, wciornastka grochowa i paciornicę grochowiankę. Do walki z nimi znajdziemy także kilka skutecznych preparatów chemicznych z grupy insektycydów.

ZBIÓR

Do zbioru nasion przystępujemy, gdy ponad 60% strąków jest charakterystycznych dla danego gatunku. Na równomierność dojrzewania znaczący wpływ ma przebieg pogody. Na ten parametr wpływ ma także odmiana. Formy samokończące charakteryzują się wcześniejszym o 7-10 dni dojrzewaniem i równomiernością dojrzewania strąków i nasion. Sposób wykonania zbioru zależy od dostępnego parku maszynowego w gospodarstwie.

BOBIK

Odmiany samokończące charakteryzują się równomiernością dojrzewania, natomiast odmiany tradycyjne szczególnie w lata wilgotne wymagają zastosowania desykacji preparatem Reglone. Do zbioru roślin przystępuje się wtedy, gdy nasiona zawierają od 16 do 20% wody. Rośliny zbiera się jednoetapowo kombajnem. Należy wyregulować odpowiednio zespoły młócące, aby uniknąć uszkodzeń nasion lub strat powstałych przez niedokładne wymłacanie. Bezpośrednio po omłocie nasiona czyści się na wialni wstępnego czyszczenia w celu usunięcia strączyn i resztek roślinnych, mogących powodować zawilgotnienie nasion. Nasiona wymagają dosuszenia do wilgotności poniżej 15%.

ŁUBIN

Łubin wąskolistny dojrzewa stosunkowo wcześnie(połowa sierpnia), łubin żółty i biały natomiast mają dłuższy okres wegetacji i ich zbiór przypada zwykle na przełom sierpnia i września. W celu wyrównania dojrzewania nasion można stosować desykację. Dojrzałe rośliny zbiera się jednoetapowo kombajnem, po wyregulowaniu zespołu młócącego, co zapobiega stratom lub uszkodzeniu nasion. W przypadku nierównomiernego dojrzewania zachodzi konieczność zbioru dwuetapowego. Nasiona po omłocie należy dosuszyć do wilgotności poniżej 15%. W przeciwnym razie łatwo się psują, gdyż zawierają dużo białka które szybciej ulega rozkładowi niż inne składniki.

GROCH

Rośliny grochu dojrzewają nierównomiernie i często wylegają przed zbiorem. Gdy pogoda jest niekorzystna, wówczas można przyspieszyć dojrzewanie i zasuszenie roślin, stosując preparaty chemiczne. Zaleca się jednoetapowe zbieranie roślin kombajnem z podbieraczem. Należy wyregulować odpowiednio zespołu młócące, aby uniknąć uszkodzeń nasion lub strat powstałych przez niedokładne wymłócanie. Nasiona wymagają, tak jak w poprzednich przypadkach, dosuszenia do wilgotności poniżej 15%.

BIBLIOGRAFIA

1. http://www.acta-agrophysica.org/artykuly/acta_agrophysica/ActaAgr_125_2005_6_1_213.pdf

Acta Agrophysica, 2005, 6(1), 213-224

Artykuł problemowy

ROŚLINY STRĄCZKOWE W POLSCE - PERSPEKTYWY UPRAWY

I WYKORZYSTANIE NASION

Janusz Podleśny

Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy w Puławach

ul. Czartoryskich 8, 24-100 Puławy

e-mail: [e-mail]

2. Z. Jasińska, A. Kotecki, Rośliny strączkowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993

3. G. Fordoński, A. Łapińska, Stan i perspektywy uprawy roślin strączkowych w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywności, Warszawa 1997

4. Z. Jasińska, A.Kotecki, Szczegółowa uprawa roślin, t.2, Wydawnictwo Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Wrocław 2003

5. B. Świętochowski, Ogólna uprawa roli i roślin, Państwowe Wydawnictwo rolnicze i leśne, Wrocław 1996

---