Wyższa Szkoła

Zarządzania i Administracji

w Zamościu

Wydział Zarządzania I Administracji

Kierunek: Informatyka i ekonometria

Specjalność: Grafika komputerowa

Jan Kowalski

54321

Zasady formatowania tekstu pracy dyplomowej
w Wyższej Szkole Zarządzania i Administracji w Zamościu

Zamość 2004

Spis treści

STRESZCZENIE

Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Zamościu

Wydział Zarządzania i Administracji / Fizjoterapii i Pedagogiki

Streszczenie pracy dyplomowej

Tytuł pracy

Autor:

Promotor:

Słowa kluczowe:

Treść streszczenia, czyli kilka zdań dotyczących treści pracy dyplomowej w języku polskim.

Wstęp

Na wschodnich rubieżach Polski, przedzielony granicą państwową z białorusią, leży unikatowy w skali Europy kompleks leśny - Puszcza Białowieska. Nie jest to największy kompleks leśny w Europie w ogóle ani też w tej części naszego kontynentu. Jej wyjątkowość wynika z faktu, że właśnie tutaj zachowały się nizinne lasy naturalnego pochodzenia, o cechach lasu pierwotnego, a więc prawdziwie puszczańskie. Wraz z nimi zachował się też największy ssak naszego kontynentu - żubr. Stało się tak dzięki szczególnemu biegowi historii tego obszaru, wskutek czego Puszcza Białowieska uniknęła powszechnej w Europie kolonizacji, pociągającej za sobą karczowanie lasów i zamianę ich na ziemie uprawne. Lasy puszczańskie w wielu partiach uniknęły przekształcania pierwotnych wielopokoleniowych i wielogatunkowych lasów naturalnych w monokultury sztucznego pochodzenia.

Z Puszczą Białowieską łączą się nie tylko historyczne łowy królów Polski, ale też dzieje ochrony przyrody. To właśnie tutaj w 1921 r. powstały początki pierwszego polskiego parku narodowego, tutaj też polscy uczeni i pracownicy parku osiągnęli swój najbardziej spektakularny sukces - przywrócenie wolnych stad żubrów ze sztuk zachowanych po I wojnie światowej w ogrodach zoologicznych i zwierzyńcach. Białowieski Park Narodowy powiększony w 1996 r. do obszaru 10 502 ha, jest jedynym polskim przyrodniczym obszarem chronionym mającym status Obiektu Dziedzictwa Światowego oraz światowego rezerwatu biosfery. Wraz z częścią białoruskiego parku narodowego „Białowieżskaja Puszcza” tworzy on jeden z 7 na świecie i 3 w Europie transgraniczny polsko-białoruski Obiekt Dziedzictwa Światowego. Tutaj od lat polscy i zagraniczni przyrodnicy mozolnie poznają funkcjonowanie lasów pierwotnych. Tutaj zdobywają wiedzę studenci leśnictwa i biologii oraz wszyscy miłośnicy przyrody i turystyki przyrodniczej.

Niniejsza praca ma za zadanie przybliżyć podstawowe informacje o klejnocie ojczystej przyrody, jakim jest bez wątpienia Puszcza Białowieska i będący jej częścią Białowieski Park Narodowy.

Rozdział I. Informacje o parku

1. Położenie, granice i środowisko geograficzne Białowieskiej Puszczy

Dzisiejsza Puszcza Białowieska to rozległy kompleks leśny o obszarze 147 000 ha, położony po obydwu stronach granicy między Polską a Białorusią. W Polsce znajduje się około 60 000 ha, na Białorusi 87 500 ha. Jest to wyraźnie wyróżniająca się jednostka przyrodnicza, otoczona obszarami rolniczymi i niewielkimi lasami, z których wiele powstało na miejscu porzuconych użytków rolnych na glebach ubogich. Współczesna Puszcza Białowieska stanowi pozostałość trzech puszcz: Białowieskiej, Świsłodzkiej i Ludzkiej (dawniej znanej jako Puszcza Bielska). Pod względem geograficznym Puszcza leży w makroregionie Niziny Podlaskiej i mezoregionie Wysoczyzny Bielskiej. Od wschodu Puszcza prawie się łączy z północno-zachodnimi granicami Polesia.

Rozciągłość kompleksu leśnego Puszczy Białowieskiej wynosi w kierunku ze wschodu na zachód 55 km i z północy na południe 51 km. W najwęższym miejscu kompleks leśny ma szerokość 18 km. Geometryczny środek całego kompleksu leśnego znajduje się na terenie Białowieskiego Parku Narodowego, w pobliżu ujścia rzeki Łutowni do Narewki, podczas gdy geometryczny środek właściwej Puszczy Białowieskiej znajduje się na Polanie Białowieskiej, przy ul. Krzyże.

W porównaniu z innymi kompleksami leśnymi w Polsce, Puszczę Białowieską cechuje zawartość kompleksu leśnego, małe rozczłonkowanie oraz niewielka ilość enklaw i polan wewnątrz lasu. Największą z nich jest Polana Białowieska. Obwód całego kompleksu leśnego wynosi około 400 km. Zachodnia część Puszczy Białowieskiej leży w województwie podlaskim, w powiecie Hajnówka, w gminach: Białowieża, Narewka, Hajnówka, Dubicze Cerkiewne i Narew. Sam kompleks leśny jest podzielony na Białowieski Park Narodowy (10 502 ha) oraz Leśny Kompleks Promocyjny (LKP) „Puszcza Białowieska”, utworzony z nadleśnictw: Browsk, Białowieża i Hajnówka.

Puszcza Białowieska zajmuje teren płaski, o słabo zróżnicowanej rzeźbie terenu, której cechy charakterystyczne są mało widoczne. Najwyższe wzniesienie - Kozia Góra - znajduje się w części wschodniej i ma 202 m n.p.m., co daje różnice 68 m. Odległość w linii prostej między najwyższym a najniższym punktem wynosi 44 km. W polskiej części Puszczy najwyższe wzniesienie ma 196,2 m n.p.m. i znajduje się w pobliżu wsi Lipiny.

Przez środek Puszczy, na linii Hajnówka - Czerwonka - Grudki - Krynica, biegnie wał morenowy i tu znajdują się najwyższe wzniesienia, m.in. Góra Batorego (183 m). Od tego wału teren opada w kierunku dolin rzek Narwi (na północy) i Leśnej Prawej (na południu). Pod Puszczą Białowieską zalegają utwory polodowcowe osadzone przez rozpad i wytopienie się lądolodu środkowopolskiego. Dominującą formę stanowi falista równina moreny, zbudowana z piasków gliniastych, miejscami z dodatkiem żwiru lub glin spiaszczonych. Zależnie od podłoża geologicznego, w długotrwałym procesie glebotwórczym, ukształtowały się współczesne gleby reprezentowane przez: gleby brunatnoziemne, gleby płowe, gleby rdzawe, gleby bielicowe, różne postacie gleb oglejonych, czarne ziemie, gleby murszowe i gleby torfowe torfowisk wysokich, przejściowych i niskich.

Puszcza Białowieska leży w pobliżu europejskiego działu wodnego, rozgraniczającego zlewnię Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego. Większość obszaru leży w zlewni Bałtyku, tylko z niewielkiego wschodniego skrawka Puszczy wody trafiają do Jasiołdy, dopływu Prypeci. Najważniejszymi rzekami Puszczy są Narew, zwłaszcza jej dopływ Narewka oraz Leśna Prawa, dopływ Bugu.

W Puszczy brak jest naturalnych zbiorników wodnych, istnieją tylko zbiorniki sztuczne. Największy z nich - Siemianówka, o powierzchni 3 200 ha, wybudowano na Narwi. Miał gromadzić wodę na potrzeby Białegostoku i rolnictwa. Mniejsze zbiorniki to stawy w Parku Pałacowym w Topile, służące ongiś do magazynowania surowca drzewnego w sezonie letnim.

Rzeki puszczańskie na większości swego biegu maja naturalne koryta. Jednak część z nich, m.in. Narewka w górnym biegu, Ługownia, Narew i wiele innych cieków w części wschodniej, zostało uregulowane. Zmieniło to charakter odpływu, nadal jednak cechuje je niewielki spadek i leniwy nurt. Duże zakłócenia stosunków wodnych przyniosło osuszenie w latach sześćdziesiątych XX w. kompleksu bagien Dzikiego Nikomu w części wschodniej. Skutki ujawniły się też w części zachodniej, także w parku narodowym.

Puszcza Białowieska leży w strefie klimatu subkontynentalnego umiarkowanie ciepłego i umiarkowanie wilgotnego. W Polsce na niżu jest to jeden z najchłodniejszych obszarów. Średnia roczna temperatura wynosi +6,8 °C. Średnia temperatura najchłodniejszego miesiąca (lutego) wynosi -5,2 °C, średnia najcieplejszego (lipca) +17,8 °C. Najniższa temperatura zanotowana to -35 °C, najwyższa +34,5 °C. Średnia roczna suma opadów wynosi 641 mm, przy czym waha się od 425,9 do 940,3 mm. Większość opadów przypada na okres wegetacyjny. Trwała pokrywa śnieżna utrzymuje się w Puszczy przez 3 miesiące (ponad 92 dni), a więc dłużej niż w Polsce zachodniej i środkowej. Sezon wegetacyjny w Puszczy jest krótszy o miesiąc w porównaniu np. ze Słubicami i 2 tygodnie w porównaniu z Łodzią. Oznacza to, że wiosna przychodzi do Puszczy później, a jesień szybciej. Na klimat Puszczy oddziałuje też obecność kompleksu leśnego. Dzięki temu mamy tu do czynienia z mniejszym nasłonecznieniem, wiatry są słabsze, a pokrywa śnieżna wolniej znika.

Oddalenie Puszczy od aglomeracji przemysłowych i miejskich sprawia, że środowisko naturalne jest zanieczyszczone w niewielkim stopniu. Istnieją jednak lokalne źródła zanieczyszczeń, np. kotłownie w Hajnówce, Białowieży, Narewce i innych miejscowościach, opalane węglem kamiennym. W ostatnich latach stopniowo są one modernizowane i przechodzą na olej opałowy lub gaz. Kolejnym źródłem zanieczyszczenia jest transport samochodowy zwłaszcza na trasie Hajnówka - Białowieża. Większe zagrożenie stanowi linia kolejowa Cisówka - Hajnówka - Czeremcha, która przewozi się znaczne ilości środków toksycznych (np. chlor). Szlak ten przechodzi przez czaszę zbiornika Siemianówka. W przypadku wykolejenia się transportów środków rozpuszczalnych w wodzie może nastąpić skażenie wód zbiornika i Narwi. Ogólnie jednak biorąc stopień zanieczyszczenia środowiska na obszarze Puszczy należy do najmniejszych w skali kraju, co jest oczywiście bardzo korzystne dla zachowania jej walorów przyrodniczych.

Rysunek 1. Mapa: Białowieski Park Narodowy

Źródło: Opracowanie na podstawie: Serwis Białowieskiego Parku Narodowego,
(http://www.bpn.com.pl) [10.01.2007]

Tabela 1. Przykład formatowania tabeli w pracy dyplomowej

BIAŁOWIESKI PARK NARODOWY
Położenie		(w tys.)	w tym kobiety (w tys.)
	Zamość
	Lublin
	Warszawa

Źródło: Opracowano na podstawie: Rocznik Statystyczny za rok 2001, GUS,
Warszawa 2001

Rozdział II. Flora Białowieskiego Parku Narodowego

Puszcza Białowieska położona jest w klimacie przejściowym, dlatego też można w niej spotkać gatunki roślin typowe dla różnych stref geograficznych. Flora Puszczy jest typowo leśna, niewiele jest elementów związanych z innymi zbiorowiskami. Ogólnie stwierdzono występowanie ok. 990 gatunków roślin naczyniowych (953 gat. roślin kwiatowych, 37 gat. paprotników) oraz 254 gat. mszaków. Stanowi to 40% wszystkich roślin (ok. 2 500 gat.) występujących na terenie Polski. Na terenie Białowieskiego Parku Narodowego występuje 725 gat. roślin naczyniowych, 277 gat. porostów oraz prawie 200 gat. mchów. W puszczy występuje 25 gat. drzew, w tym 4 iglaste (w białoruskiej części, w uroczysku „Cisówka” znajduje się stanowisko jodły), 56 gat. krzewów oraz 14 krzewinek.

Obok gatunków pospolitych, spotykanych na terenie całego kraju, rośnie tutaj wiele roślin rzadkich, będących reliktami lasu pierwotnego. Szczególnie flora Rezerwatu Ścisłego cechuje się dużym udziałem gatunków rodzimych i dosyć małym „zaśmieceniem” gatunkami obcymi, zawleczonymi przez człowieka bądź też wkraczającymi samorzutnie.

Ze względu na otwarty charakter Puszczy i brak naturalnych barier nie ma tu gatunków endemicznych. Znaczny natomiast jest udział roślin pochodzących z różnych stref klimatycznych. Szczególnie liczna jest grupa gatunków kontynentalno-euroazjatyckich, np. kosaciec syberyjski, rutewka mniejsza oraz europejskich, jak trzmielina brodawkowata, jaskier kaszubski. Liczną grupę stanowia gatunki północne (borealne), np. widlak wzroniec, parzydło leśne, gruszyczka mniejsza, oraz borealno-kontynentalne, jak wielosił błękitny, brzoza niska. Reliktem epoki lodowcowej jest występująca na torfowiskach niskich w dolinie Narewki skalnica torfowa. Gatunki południowe reprezentowane są m.in. przez pięciornik biały czy też naparstnice zwyczajną.

Niezwykle bogata, licząca 375 gatunków, jest flora porostów, dotyczy to zgłasza gatunków nadrzewnych. Najwięcej jest porostów o plesze skorupiastej, a w miejscach bardziej nasłonecznionych można spotkać rzadkie gatunki brodaczek, które wymagaja niezwykle czystego powietrza. Bardzo różnorodny i jednocześnie nie do końca poznany jest świat grzybów. W samym tylko Rezerwacie Ścisłym ich liczebność szacuje się na 5-7 tys. gatunków, w większości mikroskopowych. Liczną grupę stanowią tzw. gatunki puszczańskie, występujące na obumierających lub martwych drzewach. Spotkać je możemy w starych, liczących z górą 100 lat drzewostanach, ale przede wszystkim w Rezerwacie Ścisłym Białowieskiego Parku Narodowego. Znajdujące się tu wiekowe drzewa, dożywające swej biologicznej starości, oraz nie usuwane drzewa martwe, są żywicielami wielu rzadkich gatunków, takich jak: solówka gałęzista, ozorek dębowy, żagiew okółkowa czy też żagwica listkowata. Ta ostatnia wyrasta u podnóży starych dębów, na których pasożytuje.

Z Puszczy Białowieskiej opisano też kilka gatunków grzybów nowych dla nauki, takich jak murawka białowieska. Dla wielu grzybów jedyne europejskie stanowisko znane jest właśnie z Białowieży. Powszechnie znane gatunki jadalne grzybów stanowią bardzo nieliczną grupę. Wyjątek stanowią jedynie opieńki, rosnące w cienistych i wilgotnych puszczańskich lasach szczególnie licznie, stanowiąc jeden z białowieskich „towarów eksportowych”. W białowieskich lasach żyją też 81 gatunki śluzowców. Organizmy te najbardziej zbliżone do grzybów, charakteryzujących się wieloma cechami z pogranicza świata roślin i zwierząt.

Z terenu całej polskiej części Puszczy znanych jest ponad 100 zbiorowisk roślinnych, z czego na terenie Parku Narodowego stwierdzono 50, w tym 20 leśnych. Zbiorowiska lesne tworzy 25 gatunków drzew, z czego tylko kilka odgrywa rolę lasotwórczą, reszta występuje jako gatunki domieszkowe. Najważniejszym gatunkiem zajmującym największą powierzchnię jest świerk. Wchodzi w skład niemal wszystkich zbiorowisk leśnych, co świadczy o borealnych charakterze Puszczy. Kolejne gatunki to sosna, dąb szypułkowy, lipa, brzoza, olcha, i grab.

W warunkach parku narodowego drzewa mogą dożywać okresu swej biologicznej śmierci, osiągając wiek rzadko spotykany w lasach zagospodarowanych - dęby dorastają przeważnie w wieku 400-500 lat, sosny 350, a świerki 300 lat.

1. Grądy

Najliczniej reprezentowane drzewostany, są to wielogatunkowe lasy liściaste dębowo-grabowo-lipowe, z udziałem klonu, świerka, jesionu i wiązu. Niegdyś było to najczęściej spotykane zbiorowisko leśne spotykane na terenie Polski. Pod względem powierzchniowym grądy stanowią prawie połowę puszczańskich drzewostanów. W gradach ze względu na dobre warunki wzrostu, większość drzew osiąga swoje maksymalne wymiary, np. dęby osiągają 41 m wysokości i prawie 2 m pierśnicy (średnica na wysokości piersi), lipy, klony i jesiony do 43 m, a najwyższe z puszczańskich drzew- świerki nawet do 50 m.

Białowieskie grądy od podobnych lasów Europy różnią się wieloma cechami, jak np. większym udziałem lipy drobnolistnej i świerka oraz obecnością takich roślin, jak pszeniec gajowy czy zdrojówka. Występuje w nich wiele roślin charakterystycznych dla lasów bukowych. Są to żywiec cebulkowy, Kostrzewa leśna, marzanka wonna.

Zależnie od miejscowych warunków glebowo-wilgotnościowych wyróżniono pięć podzespołów grądu: grąd czyśćcowy, typowy, miodownikowi, turzycowy i trzcinnikowy.

1.1. Grąd czyśćcowy

Grąd czyśćcowy występuje na bardzo żyznych glebach brunatnych, o wysokim poziomie wody gruntowej. W skład drzewostanu wchodzi tu także jesion, w warstwie podszytu często rośnie wawrzynem wilczełyko. W bardzo bogatym runie wystepuje m.in. jaskier kaszubski, zdrojówka rutewkowata, kokoryczka wielokwiatowa czy też rosnący łanowo czosnek niedźwiedzi. Niekiedy dosyć licznie pojawia się łuskiewnik różowy - bezzieleniowa roślina, pasożytująca na korzeniach drzew liściastych, głównie grabu. Zbiorowiska te występują w miejscach obniżonych, dlatego na wiosnę mogą być zalewane przez wodę.

1.2. Grąd typowy

Grąd typowy występuje w miejscach suchszych, na glebach żyznych. Charakteryzuje się panowaniem w drzewostanie grabu, a pozostałe drzewa - świerk, dąb, lipa, rzadziej klon, pełnią rolę domieszkową. W runie liczne są: zawilce, przylaszczka pospolita, gwiazdnica wielkokwiatowa, szczawik zajęczy i turzyca palczasta.

1.3. Grąd miodownikowy

Ciepłolubna odmiana tych zbiorowisk, występująca na przewiewnych glebach płowych i brunatnych, na terenach lekko wyniesionych. Drzewostan tworzy głównie dąb z sosną. W warstwie krzewów i podszytu znajdziemy wiele roślin ciepłolubnych, takich jak wiciokrzew suchodrzew, miodownik mielisowaty czy też groszek czerniejący.

1.4. Grąd turzycowy

Grąd turzycowy występuje na słabo przepuszczalnych glebach, w obniżeniach terenowych. Drzewostan tworzy dąb szypułkowy, grab i świerk. W ruinie spotykamy gatunki siedlisk podmokłych, takie jak tępawa blotna czy też tojeść rozesłana, liczne są też mchy.

1.5. Grąd trzcinnikowy

Występuje na ubogich glebach bielicowych. Ze względu na duży udział drzew iglastych, głównie świerka oraz takich roślin, jak trzcinnik leśny czy siódmaczek leśny, z wyglądu podobny jest do zbiorowisk borowych.

2. Lasy łęgowe

Lasy łęgowe występują w pobliżu rzek i strumieni, w miejscach podtapianych i sporadycznie zalewanych. Najczęściej są to przystrumykowe łęgi olchowo-jesionowe. Drzewostan tworzy w nich jesion, olcha i wszędobylski w Puszczy świerk. Ze względu na dużą żyzność siedliska niezwykle bujna jest roślinność runa, która w pełni sezonu wegetacyjnego przekracza 1 m wysokości. Dominuje w nim wiązówka błotna, ostrożeń warzywny, jaskier kosmaty oraz pokrzywa, dla której to właśnie lasy łęgowe są rodzimymi zbiorowiskami. Żyzność siedliska przejawia się w rozmiarach drzew - to właśnie z łęgów pochodzi puszczański rekord miąższości drzewostanów, wynoszący ponad 800 m³ drewna na 1 ha. Lasy te cechują się również niezwykłym bogactwem ptactwa - dotyczy to zarówno ilości gatunków (63), jak i zagęszczenia. Najpiękniejsze i najlepiej zachowane łęgi są nad strumieniem Orłówka

3. Dąbrowa świetlista

Dąbrowa świetlista występuje w kilku miejscach, m.in. w okolicy osady Czerwonka. Jest to jedno z najbardziej osobliwych zbiorowisk leśnych Puszczy, typowe dla obszaru Europy południowo-wschodniej. Dabrowa utrzymywała się częściowo dzięki wypasowi bydła w lesie przez okoliczną ludność. Obecnie można stwierdzić, że dąbrowa znika z krajobrazu Puszczy.

4. Olsy

Bagienne lasy tworzone przez olse czarną, z niewielka domieszką świerka, czasem też brzozy, rosną w bezodpływowych, zatorfionych nieckach terenowych. Olsy cechują się charakterystyczną mozaikową, kępkowo-dolinkową budową. Na wywyższonych kepkach rosną drzewa, natomiast dolinki przez znaczna część roku są wypełnione wodą, która wysycha dopiero latem. Bardzo rzadką odmiana olsu jest opisany z B.P.N. tzw. ols debowy, w którym zamiast olszy rosnie dąb szypułkowy. Z biegiem czasu w olsach zachodzą zmiany, polegające na rozrastaniu się kęp, kosztem dolinek, co z czasem może doprowadzić do zaniku tych ostatnich. W tak zmienionych warunkach doskonale rozwija się świerk, doprowadzając do przekształcenia się olsu w świerszczynę bagienną.

5. Bory

Bory to lasy iglaste, są obok grądów zbiorowiskami zajmującymi największe połacie zarówno puszczy jak i samego parku narodowego. Bór mieszany świeży jest najbardziej po grądzie rozpowszechnionym typem lasu. Zajmuje około 25% całej Puszczy i ok. 20% w samym rezerwacie ścisłym, a w białoruskiej części Puszczy jest wręcz lasem dominującym. Bory te wystepują na glebach bielicowych w terenach lekko pofałdowanych. Drzewostan tworzą zarówno gatunki iglaste - sosna i świerk, jak i liściaste - dąb szypułkowy, brzoza i osika. Warstwę runa tworzą zarówno rośliny typowe dla borów, takie jak borówki, gruszyczki czy też siódmaczek leśny, jak i występujące w lasach liściastych - przylaszczka, zawilec gajowy czy też perłówka zwisła. Rosną tam również rośliny typowe dla siedlisk zakwaszonych oraz ciepłolubne, takie jak turówka wonna, potocznie zwana żubrówką.

W nieckach terenowych występują bory mieszane wilgotne. Panującym gatunkiem jest tutaj świerk. W warstwie runa dominują paprocie, a w jego niższej warstwie widłak jalowcowaty oraz bujnie rozwijające się mchy. Tereny suchsze - wyniesione grzbiety wydm, głównie w północnej części Puszczy - porastają bory brusznicowe. Tworzy je sosna ze świekiem, ubogą warstwę runa tworzą przeważnie borówki, wrzos, szczodrzewniec oraz widłaki i gruszyczki.

Na zmienność roślinności w Puszczy wpływają zmieniające się w miarę oddalania się od cieku wodnego warunki glebowe i wilgotnościowe - od żyznych i wilgotnych do suchych i ubogich. Różnice te powodują też niezwykle charakterystyczne dla Puszczy, odmienne dla różnych zbiorowisk, następstwo pór roku. Przedwiośnie najwcześniej rozpoczyna się w grądach, a najpóźniej w olsach, gdzie długo zalegająca czesza lodowa powoduje opóźnienie wegetacji 0 20-30 dni. Na wiosnę, podczas nawet krótkiej wycieczki, można odbyć podróż w czasie. W późniejszych okresach różnice te się zacierają.

Rozdział III. Fauna Białowieskiego Parku Narodowego

Świat zwierząt w Puszczy należy do najlepiej poznanych w kraju - w samym rezerwacie ścisłym stwierdzono dotychczas prawie 9 000 gatunków zwierząt, z czego najliczniejszą grupę stanowią bezkręgowce. Liczbę gatunków w skali całej puszczy szacuje się na 20-25 tysięcy. Istnieje spora grupa gatunków, dla których Puszcza jest miejscem liczniejszego występowania lub wręcz ostatnią ostoją na naszym kontynencie. W skali kraju jest kilkaset gatunków z różnych grup systematycznych, niespotykanych poza Puszczą. Są to przede wszystkim tzw. relikty lasu pierwotnego, nierozerwalnie związane ze starodrzewiami i występującymi w nich drzewami dożywającymi swej naturalnej starości. W skali całego świata to właśnie ta grupa zwierząt, związana z późnymi stadiami sukcesyjnymi lasu, uważana jest za najbardziej zagrożoną wyginięciem. Dla wielu z nich Puszcza jest ostatnią ostoją w Europie. Z tego obszaru opisano też około 100 gatunków nowych dla nauki.

1. Owady

Stanowią najliczniejsza grupę zwierząt, których w samym rezerwacie ścisłym znaleziono ok. 7 000 gatunków. W całej puszczy ich liczbę szacuje się na 15-18 000 gatunków.

Wśród owadów znaczna grupę stanowią chrząszcze, a wśród nich interesującą rodziną są kózkowate, odznaczające się znacznych rozmiarów czułkami często o długości przekraczającej długość ciała. Larwy większości kózkowatych żyją w drewnie lub pod korą, owady dorosłe natomiast żerują na liściach lub też kwiatach, zjadając pyłek. Do najciekawszych gatunków należy żerdzianka Urussowa, której larwy przez kilka lat żerują wewnątrz martwych świerkowych pni. Ze świerkiem związana jest również inna kózka - Evodinus borealis, której larwy żerują w wykrotach świerkowych. Interesującą grupą są też bogatkowate - większość z nich ma niewielkie rozmiary - ok. 1 cm, cechują się jednak niezwykle bogatym i kolorowych ubarwieniem. Larwy większości z nich żerują pod korą drzew. Podobny sposób żerowania maja korniki, których opisano tutaj 64 gatunki. Najliczniejszy jest występujący na świerku kornik drukarz, zarówno jego larwy jak i osobniki dorosłe żerują pod korą, w łyku, tam też spędzają zimę.

Typowo leśna jest większość chrząszczy z rodziny żukowatych. Należą do niej m.in. bardzo licznie spotykane żuki leśne i żuki gnojarze czy też chrabąszcze majowe. Część gatunków rozwija się w próchniejących pniakach. Larwy największego z nich - rohatyńca, spędzają 3-4 lata w próchniejących pniakach drzew liściastych, zwłaszcza dębowych. Wyrośnięte larwy, zwane pędrakami, osiągają ponad 10 cm długości. Osobniki dorosłe, długości do 4 cm, SA jednymi z najpiękniejszych chrząszczy. W pniakach drzew liściastych rozwijają się również larwy innych chrząszczy - kruszczycy złotawki, orszoła prążkowanego oraz bardzo rzadkiej pachnący. Swoista „miniaturą” rohatyńca jest należący do rodziny jelonkowatych kostrzeń, którego larwy rozwijaja się w drewnie martwych lub obumierających dębów. Z drzewami liściastymi związana jest większość interesujących motyli nocnych, takich jak wstęgówka jesionka i wstęgówka pąsówka czy też lotnica zyska. Ciekawą grupą motyli są przezierniki, reprezentowane w Puszczy przez 10 gatunków. Największym z nich jest przeziernik osowiec. Jak wszystkie przezierniki ma nietypowy jak na motyla wygląd - przezroczyste, wąskie skrzydła i żółto-czarny odwłok, upodabniający go do osy. Jest to przykład ubarwienia ochronnego „podszywania” się zupełnie bezbronnego motyla pod inny gatunek. Gąsienice przeziernika osiowca żerują przez 2 lata w drewnie osiki i innych topól. Motyle dzienne reprezentowane są przez 128 gatunków. Do ciekawszych można zaliczyć szlaczkonia torfowca i szlaczkonia szfrańca, mieniana strażnika i mieniana tęczowa, kraśnika mokradłowca, kraśnika kminkowca oraz perłowca tundrowego.

Inne grupy owadów SA również licznie reprezentowane w Puszczy - przykładowo tylko w grądach żyje 430 gatunków bleskotkowatych. są to niewielkich rozmiarów błonkówki, o rozpiętości skrzydeł rzadko przekraczającej 10 mm, których larwy pasożytują na innych owadach i ich larwach, bądź też żywia się zielonymi częściami roślin.

2. Płazy

Puszcza jest miejscem występowania 13 nizinnych gatunków płazów, z czego 2 - ropucha paskówka i kumak nizinny są niezwykle rzadkie i zagrożone wyginięciem. Większość płazów związana jest z terenami otwartymi, tak więc zasiedlają skraje lasu oraz znajdujące się wewnątrz Puszczy osady. Jednym z ciekawszych gatunków jest ropucha zielona - chyba najpiękniejszy z naszych rodzimych płazów, o przepięknym ubarwieniu w postaci ciemnozielonych plam na szarym tle. Ropucha zielona jest przede wszystkim w miejscach suchych, piaszczystych, na nasłonecznionych żwirowniach i piaskowniach.

Niemal we wszystkich zbiorowiskach leśnych można spotkać ropuchę szarą, która jest jednym z najliczniejszych płazów. Równie liczne w środowisku leśnych są żaby brunatne - szczególnie żaba trawna, która zasiedla niemal wszystkie rodzaje lasów, oraz unikająca gęstych, cienistych drzewostanów żaba moczarowa. W warunkach leśnych jako miejsca rozmnażania służą im przede wszystkim zalane woda olsy. Typowo leśnym gatunkiem jest rzekotka drzewna. Z powodu zielonego ubarwienia ochronnego i skrytego trybu życia jest trudna do zaobserwowania. Rzekotki są naszymi jedynymi płazami prowadzącymi niemal wyłącznie nadziemny tryb życia - przebywają przede wszystkim na krzewach i niskich drzewach liściastych. Umożliwiają jej to specjalne przylgi na końcach palców, dzięki którym potrafi wspinać się na gładkich i pionowych pniach.

Na stałe ze zbiornikami wodnymi związane są żaby zielone, w sąsiedztwie wody bytują też traszka pospolita i o wiele rzadsza traszka grzebieniasta.

3. Gady

Puszczańskie gady reprezentowane są przez 7 gatunków. Najpospolitszymi są jaszczurka zwinka i jaszczurka żyworódka. Zwinka lubi miejsca suche i nasłonecznione, toteż spotkamy ją przede wszystkim na słonecznych polanach i skrajach dróg leśnych. Jaszczurka żyworodna natomiast bytuje w miejscach bardziej wilgotnych i cienistych. Dosyć liczna jest jaszczurka beznoga - padalec.

Najpospolitszym i najczęściej spotykanym puszczańskim wężem jest zaskroniec. Dorosłe okazy mogą przekraczać 1 m długości. Dzięki znajdującym się w tylnej części głowy plamom, o kształcie półksiężyca i barwie żółtopomarańczowej, jest łatwy do odróżnienia od pozostałych gatunków węży. Zaskrońce występują przede wszystkim w lasach liściastych i mieszanych, często w pobliżu wody, w której doskonale pływają i nurkują. Żywia się przede wszystkim żabami, rzadziej ropuchami. Znacznie rzadsza jest żmija zygzakowata, występująca w miejscach suchych i nasłonecznionych. Jest ona jedynym rodzimym wężem jadowitym, jej ukąszenie może być śmiertelne. Najrzadszym wężem jest gniewosz (zwany też miedzianką), gatunek wybitnie ciepłolubny, zamieszkujący nagrzane, śródleśne polanki.

Puszcza Białowieska jest jednym z nielicznych miejsc występowania żółwia błotnego. Bytuje on nad puszczańskimi rzekami. Ze względu na niedostępne środowisko i ukryty tryb życia spotkania z nim są bardzo rzadkie. Są drapieżne, żywią się przede wszystkim płazami, ich larwami, ślimakami, dużymi bezkręgowcami, rzadziej rybami. Żółw jest najbardziej długowiecznym przedstawicielem puszczańskiej fauny - osiąga wiek kilkudziesięciu, a nawet 100 lat.

4. Ptaki

Niezwykle bogaty jest świat ptaków puszczy. Liczy około 250 gatunków. W całym kompleksie leśnym, łącznie z częścia białoruską, gniazduje ponad 170 gatunków ptaków. Podobnie jak w przypadku innych grup zwierząt nie ma w puszczy gatunków, których nie można spotkać także w innych polskich kompleksach leśnych. Bytuje tutaj jednak cała grupa ptaków, przeważnie związana ze starodrzewami, których liczebność w Puszczy jest o wiele wyższa niż w innych kompleksach leśnych. Na przestrzeni obecnego stulecia z Puszczy ubyło kilka gatunków, między innymi kania czarna, kraska i sokół wędrowny.

Grupa ptaków związana wyłącznie ze środowiskiem leśnym liczy 109 gatunków w polskiej części, a w całej puszczy 114. Pozostałe gniazdują na terenach otwartych - w dolinach rzecznych oraz w polanach osadniczych. Bogactwo gatunkowe ptaków typowo leśnych zdecydowanie wyróżnia puszczę na tle pozostałych obszarów leśnych. Samo ich zagęszczenie nie jest jednak zbyt duże, co prawdopodobnie wynika z dużej presji ze strony licznej grupy drapieżników (ponad 30 gatunków ptaków i ssaków) oraz pierwotnych cech biologii puszczańskich ptaków. Wiele gatunków zachowało tutaj pierwotne cechy zachowania, jak np. polowanie myszołowa i bociana czarnego wewnątrz kompleksu leśnego.

Najliczniej reprezentowane są drobne ptaki śpiewające (wróblowate). Gatunkami dominującymi są tutaj: zieba, rudzik, świstunka, śpiewak, a w rezerwacie ścisłym dodatkowo muchołówka białoszyjna. Jest ona niewielkim ptakiem, samiec w okresie godowym charakteryzuje się pięknym biało-czarnym ubarwieniem, poza tym okresem jest, podobnie jak samica, barwy szarawej z jasnym brzuchem. Liczną grupę stanowia zamieszkujące niemal wszystkie typy laśów świstunka, pierwiosnek oraz nieco rzadszy piecuszek. Stwierdzono również pojedynczy lęg niezwykle rzadkiego wójcika (świstunka zielonawa). Lasy z dobrze rozwinięta warstwą krzewiastą są środowiskiem występowania pokrzewek - kapturki i gajówki, w mlodnikach występuje piegża, a na terenach otwartych cierniówka i jarzębatka. Sikory reprezentowane są przez 6 gatunków, z których najliczniejsza jest modraszka i bogatka, nieco mniej szarytka.

Lasy liściaste, zwłaszcza wilgotne, są miejscem gniazdowania strzyżyka, który szczególnie chętnie zakłada gniazda w wykrotach. Znaczną grupę stanowią drozdy - śpiewak, paszkot, kos oraz droździk. Innymi pospolitszymi drobnymi ptakami są grubodziób, wilga, pełzacz leśny, kowalik, mysikrólik, pokrzywnika i świergotek drzewny, liczny jest również zniczek. Z większych ptaków interesującą grupą są dzięcioły, których w Puszczy wystepuje 8 gatunków. Najliczniejszym jest dzięcioł duży, spotykany we wszystkich typach drzewostanów. Nieco mniej liczy jest preferujący stare lasy liściaste dzięcioł średni. W łęgach, zwłaszcza niskich, występuje jeden z najciekawszych przedstawicieli tej grupy ptaków - dzięcioł bialogrzbiety. Gatunek ten, dla którego Puszcza jest największa ostoją w Polsce, uważany jest za typowego przedstawiciela fauny lasów o charakterze pierwotnym. Podobny status ma dosyć liczny w Białowieży dzięcioł trójpalczasty. Swoją nazwę zawdzięcza faktowi posiadania tylko trzech palców, podczas gdy inne ptaki mają ich cztery. Największym białowieskim dzięciołem jest dzięcioł czarny spotykany przede wszystkim w borach.

Licznie reprezentowane są gołębie, z których w środowiskach leśnych wystepuje grzywacz, siniak i turkawka. W borach i innych drzewostanach z dużym udziałem świerka gnieździ się orzechówka. Typowo puszczańskimi gatunkami są kuraki leśne - głuszec i jarząbek. Głuszec, związany przede wszystkim z rozległymi powierzchniami starych borów sosnowych, jeszcze na początku naszego stulecia był w miarę liczny. Obecnie znajduje się na skraju wyginięcia, pojedyncze osobniki spotykane są jeszcze w północnej części Puszczy. O wiele liczniejszy jest rozpowszechniony na całym obszarze Puszczy jarząbek. Zamieszkuje lasy o strukturze mozaikowej, z młodszymi fragmentami, bujnym runem i podszytem oraz występującymi wykrotami i powalonymi drzewami.

Wilgotne olsy i łęgi, najczęściej w pobliżu cieków wodnych, zamieszkuje samotnik. Z zimowisk powraca w kwietniu, wtedy też przystępuje do lęgów. Jest jedynym brodźcem gnieżdżącym się na drzewach - zajmuje gniazda innych ptaków, głównie drozdów, sójek czy gołębi. W podmokłych lasach oraz grądach bytuje słonka. Ptak ten wielkości gołębia posiada doskonałe ubarwienie maskujące - czerwonobrązowe z ciemnymi plamami. Bagniste ostępu Puszczy zamieszkują żurawie, bytujące tutaj w ilości 25-30 par. To największe krajowe ptaki, osiągające 115 cm wysokości i 130 cm rozpiętości skrzydeł, są niezwykle ostrożne i płochliwe. Nieco liczniejszy jest bocian czarny, gniazdujący w ilości ponad 30 par. Zamieszkuje podmokłe lasy.

Niezwykle ciekawą grupą puszczańskich ptaków są sowy. Największym ich przedstawicielem jest puchacz. To największa krajowa sowa osiągająca 70 cm wysokości, gniazduje bardzo nielicznie (2-3 pary) w zabagnionych lasach, zwłaszcza olsach. Najliczniejszą białowieska sową, której liczebnośc przekracza 500 par, jest puszczyk, zamieszkujący głównie stare grądy oraz osiedla ludzkie. Zarówno na skrajach lasu, jak też i w jego głębi występuje sowa uszata. W rozległych borach, zwłaszcza o urozmaiconej strukturze wiekowej, gnieździ się włochatka - gatunek spotykany przeważnie na terenach górskich. Najmniejszą białowieską sową jest sóweczka (ponad 30 par). Ten ptak, nieco mniejszy od szpaka, zasiedla przede wszystkim bory sosnowo-świerkowe, świerczyny bagienne, rzadziej inne.

Na obszarze całej Puszczy, w starych borach występują kurki, których liczebność przekracza 80 par. Grupą ptaków, która zarówno pod względem składu gatunkowego, jak i liczebności, wyróżnia Puszczę na tle innych kompleksów leśnych, są ptaki drapieżne. Najpospolitszym jest myszołów, którego liczebność wynosi około 350 par. Zamieszkuje lasy różnego typu, zwłaszcza grądy. Jednym z liczniejszych drapieżników jest jastrząb. Żywi się przeważnie ptakami schwytanymi w locie, chociaż nie gardzi też małymi ssakami, nawet do wielkości zająca. Największym drapieżnikiem jest orlik krzykliwy, gnieżdżący się w liczbie około 60 par, co jest jednym z większych zagęszczeń w naszym kraju. Środowiskiem jego życia są wilgotne lasy, położone w pobliżu terenów otwartych. Najrzadszymi drapieżnikami są: orzełek, dla którego Puszcza jest jedynym miejscem gniazdowania w naszym kraju oraz gadożer (2 pary). Ptaki terenów nieleśnych reprezentowane są przez kilkadziesiąt gatunków, z których najbardziej zauważalny jest bocian biały. Do ciekawszych należa derkacz, przepiórka, dzieżby: gąsiorek i rokosz czy też bardzo nieliczna pójdźka. Na terenach podmokłych wystepują m.in. czajka i bekas.

Kolejna grupą ptaków są gatunki migrujące. Należą tu przede wszystkim spotykane w okresie wędrówek wiosenno-jesiennych ptaki wodno-błotne. W okresie zimowym w Puszczy pojawiaja się gniazdujące w północnej Europie myszołowy włochate, jemiołuszki oraz gile (które również SA tutaj lęgowe). Od wielu lat regularnie w okresie zimowym pojawiają się też bieliki

5. Ssaki

Obecnie na terenie Puszczy Białowieskiej żyją 54 gatunki ssaków. W okresie historycznym wyginął tur, rosmak, tarpan, polatucha, niedźwiedź oraz jeleń wschodni, w czasach nam współczesnych zniknęła norka europejska, wyparta przez norke amerykańską. Kilka innych gatunków, takich jak żubr, łoś czy też bóbr, powróciły po dlugim okresie niobesności. Pomimo tego bogactwo puszczańskich ssaków jest o wiele większe niż w innych kompleksach leśnych, jest to jedno z nielicznych europejskich miejsc, gdzie bytują nizinne populacje dużych drapieżników - wilka i rysia.

5.1. Owadożerne

Najliczniejszymi przedstawicielami owadożernych są ryjówki. Ryjówka aksamitna zamieszkuje niemal wszystkie środowiska, szczególnie jednak te żyzne i wilgotne - olsy i turzycowiska. Z lisci mchu buduje gniazdo, w którym rodzą się młode. Podobny tryb życia prowadzą pozostałe ryjówki - malutka, najmniejszy europejski ssak oraz ryjówka średnia, zwana też białowieską, dla której Puszcza jest jedynym miejscem wystepowania w Polsce. W lasach, w sąsiedztwie cieków oraz zbiorników wodnych o zarośniętych brzegach, żyją rzęsorki - rzeczek i mniejszy. Rzęsorki są jedynymi jadowitymi europejskimi ssakami, a zawarty w ślinie jad służy do zabijania ofiar - wodnych skorupiaków oraz małych ryb i żab. Pokarm zdobywają zarówno na lądzie jak i w wodzie, gdzie doskonale pływaja i nurkują. Największym z grupy owadożernych jest jeż, występujący głównie w pobliżu skraju lasu oraz w zadrzewieniach na terenach otwartych. W miejscach o suchszych glebach bytują krety. Nietoperze reprezentowane są przez 12 gatunków, wśród których do częściej spotykanych należy mopek. Typowo leśnym gatunkiem jest borowiec wielki, aktywny jest już wczesnym wieczorem, potrafiący latać wysoko ponad koronami drzew.

5.2. Gryzonie

Największym puszczańskim gryzoniem jest bóbr. Liczny w przeszłości, w ciągu ostatniego stulecia został wytępiony. Z powrotem pojawił się dopiero w latach pięćdziesiątych, przywędrowując zza wschodniej granicy. Obecnie bobry opanowały niemal wszystkie cieki wodne Puszczy. Bóbr jest zwierzęciem roślinożernym. W pobliżu cieków lub zbiorników wodnych żyją też piżmak i karczowniki. Bez wątpienia najpospolitszym gryzoniem jest nornica ruda. Prowadzi zmierzchowo-nocny tryb życia. Żywi się mieszanym pokarmem - wiosną i latem są to liście, zioła, owady i ich larwy, jesienią i zimą owoce i nasiona. Jednym z najciekawszych białowieskich gryzoni jest smużka. Jest drobnej budowy, z ciemną smugą na grzbiecie. Żywi się nasionami, jagodami, owocami oraz drobnymi bezkręgowcami.

5.3. Łasicowate

Łasicowate reprezentowane są przez 8 gatunków, z których najpospolitsza jest łasica. Można ja spotkać niemal we wszystkich rodzajach środowisk. Podobny do łasicy jest gronostaj, różniący się czarnym końcem ogona, który pozostaje taki nawet w ubarwieniu zimowym, gdy reszta ciała jest biała. W pobliżu skraju lasu bytuje tchórz i kuna domowa. Zwierzęta te nie unikaja także osiedli ludzkich, gdzie zapuszczaja się w celach zdobycia pokarmu. Ze środowiskiem wodnym związana jest wydra. Prowadzi nocny tryb życia, po lądzie porusza się sprawnie, choc pozornie niezgrabnie. Jej prawdziwym żywiołem jest jednak woda.. W podobnym środowisku wystepuje norka amerykańska. Ten mało wybredny gatunek, bytujący także na terenach bagnistych i brzegach kanałów, został sprowadzony z kontynentu amerykańskiego i całkowicie wyparł z wielu terenów, w tym także i Puszczy Białowieskiej, żyjącą tam wcześniej norke europejską.

Tytuły rozdziałów formatowane stylem nagłówkowym pierwszego poziomu Nagłówek 1 (Times New Roman 16 pkt., pogrubiony, odstęp przed 12 

Tytuły rozdziałów formatowane stylem nagłówkowym pierwszego poziomu Nagłówek 1 (Times New Roman 16 pkt., pogrubiony, odstęp przed 12 

Tytuły rozdziałów formatowane stylem nagłówkowym pierwszego poziomu Nagłówek 1 (Times New Roman 16 pkt., pogrubiony, odstęp przed 12 

Stanowią najliczniejsza grupę zwierząt, których w samym rezerwacie ścisłym znaleziono ok. 7 000 gatunków. W całej puszczy ich

w formatowane stylem nagłówkowym grupTytuły rozdziałów formatowane stylem nagłówkowym

pozycję literaturową cytujemy po raz kolejny, aby nie przepisywać jeszcze raz pełnej noty należy używać zwrotów:

• nie należy napisać zgodnie z podanym wzorem. Obowiązuje czcionka Times New Roman o rozmiarze 11 pkt., odstęp między wierszami pojedynczy. Nie należy pomijać żadnego z elementów podanych we wzorze. Wymagane w streszczeniu słowa kluczowe należy rozumieć jako 3 do 5 charakterystycznych słów, nazw, określeń, które oddają przedmiot i zawartość

• Numer albumu autora (lub autorów, oddzielone przecinkiem) (Times New Roman, 16 pkt.).

• Tytuł pracy, (Times New Roman, 18 pkt., pogrubiona, kursywa, wyśrodkowane).

• Oświadczenie o własnoręcznym napisaniu pracy o treści:

„Ja niżej podpisany/a oświadczam, że składana przeze mnie praca dyplomowa została przygotowana samodzielnie i nie narusza praw autorskich innych osób. W pracy wykorzystałem/łam publikowane materiały i nie ujawniłem/łam informacji poufnych”.

Pod oświadczeniem własnoręczny, czytelny podpis autora (autorów pracy). Tekst oświadczenia pisany czcionką (Times New Roman, 12 pkt., wyjustowany).

• Informacje o promotorze w postaci: Słowo Promotor:, w nowej linii tytuł naukowy, imię i  nazwisko promotora, w nowej linii po odstępie, fraza: akceptuję pracę i miejsce na podpis promotora. (Times New Roman, 12 pkt., wyrównanie do prawej krawędzi strony).

• Miejsce i rok w jakim powstała praca. (Times New Roman, 12 pkt., pogrubiony).

Układ tekstu na stronie

Tekst pracy powinien spełniać wymagania:

• strona formatu A4, układ tekstu poziomy, marginesy 2 cm, na oprawę 1 cm,

• czcionka podstawowa Times New Roman, rozmiar 12 punktów, grubość normalna,

• odstęp między wierszami 1,5 wiersza,

• wcięcie akapitu 1,25 cm, wcięcia muszą być automatyczne (np. przez wstawienie tabulatora), niedopuszczalne jest robienie wcięć przez kilkukrotne naciśnięcie spacji,

• tekst pracy wyjustowany (wyrównany do obu krawędzi), między wyrazami dopuszczalna jest tylko jedna spacja,

• na końcu tekstu nie wolno pozostawiać spójników oraz wyrazów typu „lub”, „ale”; w tym celu należy przenieść je do następnej linii przez związanie z następnym wyrazem tzw. „twardą spacją” (przez wciśnięcie bezpośrednio między spójnikiem a następnym wyrazem kombinacji klawiszy [Crtl] [Shift] [Spacja]; niedozwolone jest przenoszenie wyrazu/spójnika przez wstawianie wielokrotnych spacji, miękkiego entera,

• rozdziały powinny zaczynać się od nowej strony - w tym celu należy wstawić tzw. „podział strony” (robimy to przez jednoczesne naciśnięcie kombinacji klawiszy [Crtl] [Enter]); niedozwolone jest wielokrotne naciskanie klawisza enter,

• wyliczenia w tekście - za pomocą automatycznego wypunktowania lub numerowania,

• znak rozdzielający nie jest myślnikiem, piszemy np.: Curie-Skłodowska, biało-czerwony
  (bez spacji!) ale „tak - albo nie” (po obu stronach znaku „ - ”spacje!)

• cudzysłowy przylegają bezpośrednio do tekstu który obejmują, należy stosować cudzysłowy drukarskie tj. „” (początkowy położony na dole, końcowy na górze),

• nawiasy także przylegają bezpośrednio do tekstu który obejmują (tekst w nawiasie),

• po tytułach rozdziałów i podrozdziałów nie stawiamy kropki,

• spis treści automatyczny.

Nagłówki rozdziałów i podrozdziałów

Tytuły rozdziałów formatowane stylem nagłówkowym pierwszego poziomu Nagłówek 1 (Times New Roman 16 pkt., pogrubiony, odstęp przed 12 pkt., po 3 pkt.).

Każdy rozdział powinien zaczynać się na nowej stronie. Numer rozdziału pisany cyfrą rzymską, po numerze kropka i nazwa rozdziału (po nazwie rozdziału nie stawiamy kropki).

Podrozdziały pierwszego poziomu (Times New Roman 14 pkt., pogrubiony, odstęp przed 24 pkt., po 3 pkt.). Podrozdziały mogą być numerowane (w takim przypadku numeracja podrozdziałów automatyczna, cyfry arabskie pisane tą samą czcionką co nazwa rozdziału). Dla podrozdziałów pierwszego poziomu należy stosować styl: Nagłówek 2.

Podrozdziały drugiego poziomu (Times New Roman 13 pkt., pogrubiony, odstęp przed 12 pkt., po 3 pkt.). Formatowanie stylem Nagłówek 3. Jeżeli podrozdziały drugiego poziomu były numerowane, wtedy numery podrozdziałów trzeciego poziomu powinny uwzględniać numer podrozdziału nadrzędnego.

Przykładowy układ jeżeli stosujemy numerowanie podrozdziałów:

Rozdział I. Internet jako źródło informacji

1. Strony internetowe

1. Historia powstania

2. Podział stron ze względu na zawartość

4. ...

2. Grupy dyskusyjne

1. Czym się różni grupa dyskusyjna od listy mailowej

2. Netykieta

3. ...

3. Fora dyskusyjne

4. ...

Rozdział II. Zagrożenia ...

Tabele

Tekst tabeli powinien być pisany czcionką Times New Roman o rozmiarze 11 pkt., odstęp między wierszami tekstu pojedynczy. Należy unikać dzielenia tabel między strony, jeśli jednak zajdzie potrzeba podziału, dla nagłówka tabeli należy włączyć Powtarzanie nagłówków wierszy. Nagłówki tabeli powinny być pisane czcionką pogrubioną, tekst nagłówka wyrównany do środka komórki. Jeśli w tabeli pierwszą kolumnę stanowi liczba porządkowa, należy włączyć automatyczne numerowanie dla tej kolumny.

Jeżeli tabela (lub dane w tabeli) zapożyczono z publikacji pod tabelą należy podać źródło danych. Cytując całą tabelę tekst wpisany w źródle powinien być sformatowany tak samo jak przypisy (patrz rozdział  Przypisy). W przypadku opracowania własnego na podstawie danych z innych publikacji przed tytułem należy wstawić frazę: „Opracowano na podstawie” i podać tytuł publikacji z jakiej zaczerpnięto dane.

Podpis tabeli automatyczny, umieszczony nad tabelą (czcionka Times New Roman, 11 pkt., pogrubiona). Tabele w całej pracy powinny być numerowane numeracją ciągłą.

Tabela 1. Przykład formatowania tabeli w pracy dyplomowej

L.p.	Miasto	Liczba mieszkańców		Powierzchnia (w km^2)	PKB na mieszkańca
						(w tys.)	w tym kobiety (w tys.)
	Zamość
	Lublin
	Warszawa

Źródło: Opracowano na podstawie: Rocznik Statystyczny za rok 2001, GUS,
Warszawa 2001

Wykresy, schematy, rysunki, zdjęcia i inne obiekty osadzone

Obiekty osadzone w dokumencie takie jak: wykresy, rysunki, zdjęcia powinny być wyrównane do lewej krawędzi strony. W przypadku schematów składających się z kilku obiektów wszystkie obiekty składające się na schemat należy zgrupować. Obiekty wstawiane do pracy powinny być czytelne. Zdjęcia i rysunki przed wklejeniem należy zoptymalizować (w przeznaczonych do tego celu programach graficznych), aby nie były za duże.

Podpisy tak samo jak w przypadku tabel automatyczne, umieszczane nad obiektem, numerowanie podpisów ciągłe (Times New Roman, 11 p., pogrubiona). Jeżeli korzystasz z  tego dokumentu pisząc swoją pracę, do formatowania podpisów użyj stylu Legenda.

Zasady cytowania i oznaczania źródła jak w przypadku tabel. Jeżeli korzystasz z tego dokumentu pisząc swoją pracę, do formatowania podpisów użyj stylu Źródło.

Rysunek 1. Przykład rysunku

Źródło: Opracowanie własne

Wzory

Wzory należy wyrównywać do środka strony. Każdy wzór powinien posiadać numer w nawiasie (umieszczony w tej samej linii co wzór), wyrównany do prawej krawędzi strony. W celu łatwego formatowania najlepiej umieścić wzór w tabeli o niewidocznych krawędziach jak na zamieszczonym przykładzie:

(1)

W pracy należy zdefiniować następujące rozmiary symboli:

• normalny: 12 pkt.

• indeks dolny/górny: 7 pkt.

• indeks dolny/górny podrzędny: 5 pkt.

• symbol: 18 pkt.

• podsymbol: 12 pkt.

W pracy nie wolno wstawiać wzorów w postaci rysunków, każdy wzór powinien być edytowalny, tj. powinien dawać możliwość dokonania w nim zmian.

Nagłówek, stopka, numerowanie stron

W nagłówku strony nie należy wpisywać żadnego tekstu. Strony powinny być numerowane numeracją ciągłą (strona tytułowa jako jedyna nie powinna być numerowana). Numer strony umieszczony na dole po prawej stronie, pisany czcionką o rozmiarze 11 pkt. Numeracja automatyczna (ustawiamy przez wybór z menu Wstaw opcji Numery stron). Jeżeli korzystasz z tego dokumentu pisząc swoją pracę, do formatowania numerów stron użyj stylu Numer strony.

Przypisy

Cytując daną pozycję literaturową na końcu cytatu należy wstawić przypis (przez jednoczesne naciśnięcie prawego klawisza [Alt] i [j]).

Zasady formatowania przypisów

W treści przypisu wstawiamy pełny opis danego dzieła na który składa się:

W przypadku wydawnictw zwartych:

• Autor (jeśli było więcej oddzieleni przecinkiem) w formie:

Nazwisko [twarda spacja] Pierwsza litera imienia [kropka] [przecinek]

• Tytuł pozycji [enter]

• Wydawnictwo [przecinek] Miejsce wydania rok wydania [przecinek] Strona [kropka]

np.:

Manikowski A., Tarapata Z., Ocena projektów gospodarczych. Część 1 Modele i metody

Difin, Warszawa 2001, s. 121.

W przypadku wydawnictw zwartych cytowanych jako całość:

Manikowski A., Tarapata Z., Ocena projektów gospodarczych. Część 1 Modele i metody

Difin, Warszawa 2001.

W przypadku artykułów z czasopism:

Mitchell T.M., Generalization as search

Artificial Intelligence 18 (1997) 203-226.

W przypadku pracy zbiorowej, artykułów z zeszytów naukowych:

Pucek Z., Kultura w refleksji socjologicznej

[w:] Sowa K. (red.), Socjologia w Polsce, Wyd. WSP Rzeszów 1998, s. 33-39.

W przypadku źródeł internetowych:

Autor, Tytuł artykułu

pełny adres internetowy (url), [data kiedy korzystano z artykułu] np.:

Mikoś M., Linux w zastosowaniach rządowych

http://www.linux.pl/?id=article&kategoria=12&show=40, [10.11.2004 r.]

Zasady jakich należy przestrzegać przy cytowaniu

Jeżeli daną pozycję literaturową cytujemy po raz kolejny, aby nie przepisywać jeszcze raz pełnej noty należy używać zwrotów:

• Op. cit. - opus citatum, opere citato (łac.) - dzieło cytowane, w dziele cytowanym

• 
  Ibidem - (łac.) tamże; w tym samym dziele, na tej samej stronie, w tym samym miejscu; wyraz wskazujący na to samo źródło, na ten sam fragment dzieła, o którym była mowa wyżej (pisany zwykle w skrócie: ib. lub ibid.). np.:

1. Pluta W., Planowanie finansowe w przedsiębiorstwie
   PWE, Warszawa 1999, s. 8-9.

2. Ibidem s. 30 (oznacza, że przypis dotyczy s. 30 wyżej wymienionej książki)

3. Ibidem (oznacza, że nadal aktualna jest s. 30)

4. Dudycz T., Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa
   PWE, Warszawa 2004.

5. Pluta W., Planowanie ..., op. cit., s.88 i następne

Inne zalecenia jakich należy przestrzegać podczas pisania pracy

Nawiasy

W tekście stosujemy nawiasy okrągłe ( ). Nie stosujemy nawiasów kwadratowych [ ], kresek ukośnych / / itp. Znaki przestankowe piszemy bezpośrednio za nawiasem. Jeżeli zdanie w nawiasie stanowi odrębną całość kropkę stawiamy przed nawiasem a nawias bezpośrednio po kropce (bez spacji oddzielających).

Kropki przecinki i inne znaki przestankowe

Znaki przestankowe stawiamy zawsze bezpośrednio po wyrazie - nie oddzielamy spacją. Nie stawiamy kropek w podpisach i tytułach, np.:

...sowa.

...sowa, która...

...sowa!

...sowa?

Skróty

Najważniejsze skróty i ich pisownia:

tysiące tys. a nie tyś.

złote zł bez kropki na końcu

osiedle os. a nie oś.

ulica ul. z małej litery

jak wyżej jw.

wyżej wymienione ww.

do spraw ds.

według wg

spółka z ograniczona odpowiedzialnością sp. z o.o. bez spacji między „o.o.”

Skróty nazw programów, języków programowania, nazw urzędów piszemy kapitalikami, lub zgodnie z przyjętą pisownią np.: WWW, PHP, CMS, UML, CSS, MENiS.

Inicjały górne i dolne

Wpisujemy bezpośrednio po znaku, którego dotyczy, np.:

25 m² 300 m³ H₂O

Kopiowanie i cytowanie tekstu

Jeżeli zachodzi potrzeba wklejenia do dokumentu fragmentu tekstu pochodzącego z innego źródła (np. inny dokument programu Word, strona internetowa, publikacja w formacie pdf) należy zwrócić szczególną uwagę, aby wklejany tekst miał taki sam styl formatowania jak pozostałe części pracy. Należy w tym celu zamiast standardowo wklejać tekst do pracy wybrać z menu Edycja opcję: Wklej specjalnie, i z okienka jakie się pojawi opcję: Tekst niesformatowany. Zapobiegnie to skopiowaniu razem z tekstem opisującego go formatowania (stylu).

Tekst skopiowany z innego źródła powinien być odpowiednio, zgodnie z zasadami cytowania oznaczony jako cytowany. Każdy cytat powinien zawierać źródło z jakiego pochodzi (patrz zasady cytowania).

Źródło programów, wywołania powłoki

Jeżeli autor zamieszcza źródło programów komputerowych, skryptów lub wywołania powłoki powinien oznaczać je przez zastosowanie czcionki nieproporcjonalnej (Curier New, 10 pkt.). Wywołania powłoki powinny być pisane od nowej linii i zaczynać się znakiem zachęty systemu operacyjnego jakiego dotyczą np.:

$ ls -la | grep abc > abc.txt

Jeżeli tekst zamieszczanego źródła jest dłuższy niż jedna strona A4 należy przenieść go do załącznika, a w samym tekście pracy jedynie odwoływać się do tego załącznika.

W tym dokumencie stylem przygotowanym do formatowania źródeł programów jest styl o nazwie Nieproporcjonalna.

Bibliografia

Bibliografię tworzymy tak samo jak przypisy. Bibliografię umieszczamy na końcu pracy dyplomowej. Pozycje w bibliografii powinny być ułożone alfabetycznie. W pierwszej kolejności podajemy wydawnictwa zwarte i ciągłe zaś na samym końcu źródła internetowe. Należy stosować poprzednio podane sposoby cytowania literatury. Bibliografia powinna być numerowana automatycznie.

Załączniki

Załącznik 1. Formatowanie przy pomocy stylów

Używanie stylów automatyzuje proces formatowania tekstu, ponieważ uwalnia nas od konieczności powtarzania wielokrotnie tych samych czynności. Krótko mówiąc styl jest opisem jak dany fragment tekstu ma wyglądać, np. załóżmy, że imiona zawsze piszemy czcionką: Verdana, 10 p. pogrubioną o kolorze niebieskim czyli tekst wygląda tak: Ania

Formatując bez użycia stylów jeśli imię wystąpi w tekście drugi raz, wszystkie czynności zmiany kroju, rozmiaru i koloru należy powtórzyć. Jeśli mamy dużo imion cały proces zajmie dużo czasu.

Prościej i szybciej będzie zdefiniować sobie styl, który będzie pamiętał jak dany fragment tekstu ma wyglądać i stosować go za każdym razem gdy chcemy nadać tekstowi formatowanie. W tym celu należy:

1. Zaznaczyć dany fragment tekstu i nadać mu oczekiwany format (kolor, rozmiar etc.):

2. 
   Na pasku Formatowanie w okienku Styl wpisać swoją własną nazwę Stylu
   (w tym przykładzie nasz styl będzie się nazywał Imiona) i nacisnąć klawisz [Enter]

3. 
   Właśnie zdefiniowaliśmy własny styl, którego nazwa powinna pojawić się po rozwinięciu listy stylów. Tekst jakim jest pisana nazwa pokazuje jakie formatowanie dany styl przechowuje.

4. 
   Teraz wystarczy zaznaczyć inny fragment tekstu (inne imię), wybrać z listy nasz styl a  edytor sam nada zaznaczonemu tekstowi zdefiniowane w stylu formatowanie.

Raz zdefiniowane style można poprawiać. W tym celu wystarczy zaznaczyć fragment tekstu z już nadanym stylem jeszcze raz, zmienić formatowanie i z listy stylów ponownie wybrać styl jakim formatowano wcześniej. Program zapyta czy wprowadzić zmiany w przechowywanym stylu, czy przywrócić poprzedni wygląd zaznaczonego tekstu.

W celu wywołania okna ze wszystkimi stylami (zarówno zdefiniowanymi standardowo w programie jak i utworzonymi przez użytkownika) należy z menu Format wybrać polecenie Styl. Pokaże się okienko, w którym możemy dodawać nowe style oraz modyfikować i  usuwać już istniejące.

W stylach zdefiniowanych standardowo w programie część stanowi style specjalne, których nie można usunąć. Należą do nich style nagłówkowe. Style te są ważne, ponieważ za ich pomocą tworzymy automatyczny spis treści. Dla celów pracy należy przyjąć, że stylem:

Nagłówek 1 (nagłówek pierwszego poziomu) formatujemy tytuły rozdziałów oraz nagłówki: Wstęp, Zakończenie, Bibliografia, Załączniki, Streszczenie

Nagłówek 2 (nagłówek drugiego poziomu) formatujemy podrozdziały pracy

Nagłówek 3 (nagłówek trzeciego poziomu) formatujemy podrozdziały drugiego poziomu pracy

Jeżeli piszesz pracę w ten sposób, że modyfikujesz dokument instrukcji (usunąłeś wszystko z  instrukcji i wstawiasz swój tekst) to style rozdziałów i podrozdziałów są już ustalone. Jeśli dokument z pracą tworzysz od początku, musisz zmodyfikować style nagłówkowe (Nagłówek 1, 2 i 3) zgodnie z wytycznymi zawartymi na początku instrukcji.

Załącznik 2. Generowanie automatycznego spisu treści

Do wygenerowania spisu treści układ nagłówków w Twojej pracy powinien wyglądać tak:

Strona tytułowa

Spis treści Nagłówek 1

Streszczenie Nagłówek 1

Wstęp Nagłówek 1

Rozdział I. Nagłówek 1

Podrozdział 1 Nagłówek 2

Podrozdział 2 Nagłówek 2

Podrozdział drugiego poziomu 1 Nagłówek 3

Podrozdział drugiego poziomu 2 Nagłówek 3

.... Nagłówek 3

Podrozdział drugiego poziomu n Nagłówek 3

Podrozdział 3 Nagłówek 2

... Nagłówek 2

Rozdział II. Nagłówek 1

Podrozdział 1 Nagłówek 2

... Nagłówek 2

Podrozdział n Nagłówek 2

Podrozdział drugiego poziomu 1 Nagłówek 3

.... Nagłówek 3

Rozdział III. Nagłówek 1

Zakończenie Nagłówek 1

Bibliografia Nagłówek 1

Załączniki Nagłówek 1

Jeżeli ten układ stylów w pracy jest zachowany wystarczy z menu Wstaw wybrać opcję Indeksy i spisy i w nowo otworzonym okienku przełączyć się na zakładkę Spis treści

Jak łatwo zauważyć spis jest generowany na podstawie trzech pierwszych stylów nagłówkowych. Nawet jeżeli już po wygenerowaniu spisu dopiszemy coś w treści pracy, usuniemy dany rozdział czy wstawimy
nową stronę nie ma potrzeby tworzenia spisu na nowo. Wystarczy kliknąć prawym klawiszem myszy gdziekolwiek na obszarze spisu treści i wybrać opcję Aktualizuj pole. W zależności od tego co chcemy zrobić można zaktualizować cały spis lub tylko numery stron.

Załącznik 3. Edytor tekstu i format pliku wersji elektronicznej

Praca powinna być przygotowana w edytorze tekstu pozwalającym na zapis plików w formacie doc (dokument programu Microsoft Word). Jest to jedyny akceptowalny format. Studenci nie dysponujący komputerem w domu mają możliwość samodzielnego przepisania pracy korzystając z  komputerów zlokalizowanych na terenie Uczelni podczas godzin tzw. samokształcenia.

Plik pracy nie może być zabezpieczony hasłem, tekst pracy powinien być edytowalny. Reguła ta dotyczy także wszystkich obiektów osadzonych w pracy.

Preferowanym edytorem tekstu jest program Microsoft Word w wersji 2000 (w tym programie został przygotowany powyższy dokument i wszystkie style formatowania są z nim zgodne). Istnieje możliwość zredagowania pracy w innych edytorach (np. dostępnym na prawach licencji GPL edytorze Open Office) pod warunkiem zachowania wszystkich wytycznych opisanych w tym dokumencie. Studenci przygotowujący pracę w innym edytorze niż zalecany proszeni są o dopisanie na samym dole strony ze streszczeniem tekstu identyfikującego edytor (Times New Roman, 10 pkt. kolor szary):

Zredagowano w edytorze: Pełna nazwa i wersja użytego edytora

Więcej o formatowaniu przy pomocy stylów w załączniku nr 1.

Więcej o formatowaniu przy pomocy stylów w załączniku nr 1.

Więcej o formatowaniu przy pomocy stylów w załączniku nr 1.

Więcej o formatowaniu przy pomocy stylów w załączniku nr 1.

19

cytujemy tę samą pozycję

cytujemy po raz pierwszy

cytujemy kolejną pozycję

ponownie cytujemy pierwsza pozycję

---