ontologia - wywodzący się z metafizyki dział filozofii badający pierwsze zasady i pochodzenie bytu oraz jego strukturę.
estetyka - zajmująca się określeniem piękna, sądów estetycznych oraz sensem i funkcją wypowiedzi artystycznej; częściej obecnie określana jako filozofia kultury.
etyka - odpowiada na pytania dotyczące dobra, które powinno kierować postępowaniem ludzi, wskazywać powszechnie ważne podstawy sprawiedliwego i rozumnego życia i działania, krytycznie analizując podstawy współczesnej moralności. Jej działy to m. in.:
logika - teoria uporządkowanego i ścisłego rozumowania; wywodzi się z klasycznej logiki formalnej badającej pojęcia, sądy i wnioskowanie oraz metody dowodzenia - współczesna logika podlega silnej formalizacji i matematyzacji (logika matematyczna), posługuje się rachunkiem logicznym, do którego wchodzą: system znaków (symboli) oraz należące do niego reguły operacyjne.
idealizm poznawczy - filozofia odrzucająca możliwość poznania zewnętrznej rzeczywistości.
idealizm - filozofia uznająca pierwszeństwo idei nad rzeczywistością materialną. Uznaje ona obiektywne istnienie idei jako bytów samodzielnych i uważa byt materialny za wtórny w stosunku do świata idei. W skrajnej postaci odrzuca istnienie rzeczywistości materialnej i uznaje ją za złudzenie (idealizm subiektywny)
Materializm:
stanowisko filoz. będące odmianą monizmu ontologicznego, głoszące, że jedynie istniejącym, samoistnym bytem jest materia: cielesne, przyr., czasoprzestrzenne, niezniszczalne tworzywo świata, do którego sprowadzają się, lub którego są modyfikacjami, pochodnymi i od którego są zależne wszelkie przejawy rzeczywistości. Z różnymi odmianami materializmu wiążą się: w ontologii niektóre odmiany realizmu i determinizm; w teorii poznania — antyagnostycyzm, agnostycyzm, empiryzm, racjonalizm (jako przeciwieństwo irracjonalizmu), relatywizm (jako przeciwieństwo absolutyzmu i dogmatyzmu). Stanowiskami przeciwstawnymi materializmowi są: spirytualizm jako stanowisko ontologiczne oraz idealizm zarówno w wersji ontologicznej jak i teoriopoznawczej. Prefiguracje materializmu występują już w starożytności filozofii gr. (jońska filozofia przyrody, atomizm Demokryta z Abdery i Epikura). Właściwe sformułowanie tego stanowiska nastąpiło w toku sporu o substancję; w XVII-XVIII w. (T. Hobbes, J. de la Mettrie, P.T. Holbach, C. Helvetius); był to tzw. materializm mechanistyczny, traktujący świat jako mechanizm (rodzaj maszyny) i wyjaśniający ruch i przemiany rzeczywistości przede wszystkim fiz. prawami mechaniki; jego XIX-wieczną kontynuacją był materializm o charakterze biologicznym (zw. wulgarnym) poszukujący wyjaśnienia prawidłowości rządzących światem w prawach biologii (L. Büchner, K. Vogt, J. Moleschott). W filozofii marksistowskiej stanowisko materialistyczne przybrało postać materializmu dialektycznego będącego teorią ewolucji rzeczywistości przyr. (zapoczątkowaną przez F. Engelsa), zbudowaną za pomocą dialektyki heglowskiej oraz materializmu historycznego (autorstwa K. Marksa), stanowiącego ogólną teorię przemian hist. i społ., wyjaśnianych również za pomocą dialektyki oraz upatrującej materialne podłoże i źródło wszelkich zjawisk antropologia, społeczna i kulturowych w sposobach produkcji i stosunkach ekonomicznych powstających przy wytwarzaniu dóbr służących do zaspokajania podstawowych potrzeb ludzkich. F. Engels dokonując ahist. absolutyzacji podziałów i sporów właściwych filozofii XVIII-XIX w. (m.in. krytyki idealizmu G.W.F. Hegla przez L. Feuerbacha) uznał konflikt materializmu z idealizmem za gł. zagadnienie całej historii filozofii (traktując go jako odbicie walk klas organizujących procesy społ.-ekon.); nadał mu zarazem uproszczoną postać dylematu pierwotności ducha bądź materii, przypisywanego ontologicznym koncepcjom idealist. i materialistycznym. W znaczeniu potocznym materializm oznacza postawę życiową polegającą na traktowaniu rzeczy, bogactw materialnych, przyjemności cielesnych jako gł. celu ludzkiego życia; przeciwieństwem tak rozumianego materializmu jest idealizm jako postawa życiowa
Dialektyka (gr.: diálogos 'rozmowa' i dialektikē 'dialektyka', z diálektos 'sposób mówienia) - w filozofii marksistowskiej to mechanizm ścierania się przeciwieństw naturalnie występujących w materii (także społecznej), stanowiący podstawowy motor rozwoju świata i postępu historycznego. Dialektyka to także oparta na tym mechanizmie metoda poznawania i przekształcania świata.
Erystyka - sztuka doprowadzania sporów do korzystnego rozwiązania bez względu na prawdę materialną.
Słowo pochodzi z klasycznego języka greckiego - eristikós czyli kłótliwy, od éris oznaczający kłótnię, spór, walkę oraz imię bogini niezgody, córki Nocy, towarzyszki Aresa na polu bitwy, będącej uosobieniem waśni, niezgody i kłótni.
dialogi sokratejskie- pisane pod wpływem sokratesa. Ich zasadniczym celem jest określanie pojęć etycznych. Platon nie wypowiada w nich swoich poglądów. Referuje możnaby powiedzieć poglądy swojego nauczyciela. Są to np.: I ks. Państwa, Eutyfron, Laches, Protagoras, Gorgiasz.
Ontologia lub metafizyka (por. metafizyka klasyczna) - podstawowy obok epistemologii dział filozofii, który stara się odpowiadać na pytania o strukturę rzeczywistości i problematykę związaną z pojęciami bytu, istoty, istnienia i jego sposobów, przedmiotu i jego własności, przyczynowości, czasu, przestrzeni, konieczności i możliwości.
ontologia fundamentalna Heideggera podporządkowując byt byciu, podporządkowała etyczną relacje z kimś bezosobowemu byciu, czyli relacji wiedzy, czy jeszcze inaczej: podporządkowała sprawiedliwość wolności
Estetyka wg Kanta -estetyka to tyle, co teoria smaku, czyli możność wydania sądu o tym, co piękne. W ocenie piękna podstawą jest wyobrażenie przedmiotu w kategoriach upodobania lub nieupodobania, niezależne od jego realnego istnienia. Z takiego upodobania piękna nie wychodzi żadna korzyść (bezinteresowność doznania estetycznego), jest wyrażalne tylko w oglądzie zmysłowym i odnosi się jedynie do formy, a nie do treści przedmiotu. Tu tkwi główna różnica między pięknem a dobrem, które zakłada jakąś wartość przedmiotową do realizowania. Z pięknem łączy się uczucie wzniosłości jako wrażenie czegoś nieograniczonego i nieskończenie wielkiego albo małego (wzniosłość matematyczna) lub niezwykle potężnego i nadludzkiego (wzniosłość dynamiczna).
Retoryka (gr. ῥητορική rhetorike, od wyrazu ῥήτωρ rhetor "mówca") - krasomówstwo, sztuka wymowy, umiejętność dobrego i rzetelnego przekonywania słuchaczy, czyli przekazywania treści perswazyjnych.
Teoria retoryki opierała się na obserwacji możliwości perswazyjnych ludzkiej mowy, a środki retoryczne nie były wynajdywane przez teoretyków, lecz pochodziły z przemówień sławnych oratorów. Zadaniem teoretyków było natomiast opracowywanie wskazówek przydatnych w układaniu mowy, a także klasyfikacja zabiegów retorycznych - przy czym zasady klasyfikacji, np. tropów i figur retorycznych, różniły się w zależności od autora. Według Arystotelesa, retoryka służy wynajdywaniu tego, co w mowie może mieć znaczenie przekonując
Hylozoizm - (filoz.) koncepcja ożywionej materii, pogląd filozoficzny, wg którego zasada ruchu jest jej immanentna. Powstał na tle przekonań przedfilozoficznych typowych dla animizmu. Został sformułowany przez Talesa z Miletu w twierdzeniu: "wszystko jest ożywione, jak to widać w bursztynie i magnesie". Do hylozoistów należą m.in. także pozostali (prócz Talesa z Miletu ) tzw. filozofowie jońscy czyli Anaksymenes i Anaksymander, ponadto Heraklit, Leukippos czy Demokryt. Hylozoizmowi ostro przeciwstawili się np. pitagorejczycy, Empedokles czy Anaksagoras. Do koncepcji hylozoistycznej powrócono w filozofii hellenistycznej, np. epkiurejczycy czy stoicy
Panpsychizm, pogląd filozoficzny przypisujący całej materii nie tylko życie, lecz także naturę psychiczną (świadomość). Po raz pierwszy został sformułowany przez Talesa.
W okresie średniowiecza zwolennikiem panpsychizmu był Siger z Brabancji. W XVI w. B. Telesio oraz G. Bruno. Bruno koncepcję panpsychizmu rozciągnął na całą przyrodę, twierdząc, że każda cząstka świata obdarzona jest życiem, które jest duchem (świadomością).
Tak sformułowany panpsychizm wzbogacił w XVIII w. J.O. de La Mettrie, uznając, że myślenie jest nie tylko własnością materii, ale samo jest procesem materialnym. Stąd też uważał duszę za substancję, która znajduje się nawet w najdrobniejszej cząstce istot organicznych. Każdy zatem okruch materii ma, jego zdaniem, własności psychiczne.
W 2. poł. XIX w. poglądy te kontynuował G.T. Fechner, stojący na sta nowisku, że wszelkie dociekania metafizyczne prowadzą do panpsychizmu.
Paradoks - sformułowanie zawierające efektowną, zaskakującą myśl, skłóconą z powszechnie uznawanymi przekonaniami, sprzeczną wewnętrznie, powstałą przez zestawienie całości znaczeniowo maksymalnie kontrastowych (opartych często na antytezie). Zaskakując nieoczekiwanymi zestawieniami, paradoks ujawnia zwykle jakąś oryginalną prawdę filozoficzną, moralną, poetyczną... np. Pierwszym warunkiem nieśmiertelności jest śmierć (Stanisław Jerzy Lec).
paradoksy filozoficzne:
paradoksy Zenona z Elei - żółw i Achilles; strzała która nigdy nie dotrze do celu
paradoks Chyla z Tybetu - jak przegrasz to i tak wygrasz
paradoks strzelby i służącego - inaczej paradoks związku przyczynowo-skutkowego (David Hume)
paradoks omnipotencji - czy Bóg może stworzyć tak ciężki kamień, by sam nie mógł go unieść?
paradoks skazanego - skoro dzień egzekucji ma być niespodzianką dla wieszanego, to zdarzenie to nigdy nie nastąpi
paradoks Curry'ego - wszystko jest prawdą
paradoks ciotki - która lubi tych, co nie lubią siebie
paradoks Protagoras przeciwko Euathlosowi - obaj sobie przypisują rację, lecz który ją ma?
paradoks wody i diamentu - dlaczego woda, która jest niezbędna do życia jest tania, podczas gdy diamenty są bardzo drogie, choć można się bez nich obejść?
paradoks szklanki wody - w jaki sposób mogą istnieć dwa zdania prawdziwe, stojące ze sobą w sprzeczności?
paradoks Bremera - Dla reguły mówiącej, że nie ma reguł bez wyjątków, wyjątek stanowi jedynie reguła mówiąca, że nie ma reguł bez wyjątków, ponieważ od tej reguły nie ma wyjątków
paradoks kłamcy - Kłamca zaczyna mówić zarówno prawdę, jak i kłamstwo.
paradoks wszechmogących - Czy może istnieć więcej niż jedna istota wszechmogąca?
teoria typów logicznych Russella. Teoria ta, stworzona dla rozwiązania pewnych kłopotów w podstawach matematyki, wprowadziła dwie hierarchie: ontologiczną i lingwistyczną. Z punktu widzenia ontologii stratyfikowała rzeczywistość na indywidua, ich klasy i relacje pomiędzy nimi, klasy klas i relacji itd. Z tym sprzężona była hierarchia typów wyrażeń odnoszących się do poszczególnych rodzajów przedmiotów
Antynomia - sprzeczność logiczna, paradoks, zdanie logiczne bądź rozumowanie dedukcyjne, które prowadzi do sprzeczności.
Kant wymienił cztery takie antynomie. Pierwsza dotyczy nieskończoności wszechświata. Można sformułować dwie tezy: świat miał początek w czasie i granice przestrzenne; świat nie ma początku w czasie ani granic przestrzennych. Rozstrzygnięcie, która z tych tez jest prawdziwa, jest niemożliwe. Druga antynomia dotyczy podzielności wszechświata. Można powiedzieć, że świat jako całość składa się z prostych elementów, ale można również powiedzieć, że jest on nierozkładalną całością. Trzecia antynomia polega na przeciwstawieniu pojęć wolności i konieczności. Można powiedzieć, że w świecie obok uwarunkowań przyczynowych jest miejsce na wolność. Można jednak uznać, że w świecie nie ma wolności, a wszystko jest wyznaczone koniecznością. Wreszcie czwarta antynomia mówi o zależności świata od istoty koniecznej. I tu możliwe są przeciwstawne tezy. Można powiedzieć, że świat zależy od istoty koniecznej jako swej przyczyny, ale można także uznać, że żadna istota konieczna nie jest potrzebna. Kant próbował rozwiązać zasygnalizowane antynomie, odróżniając sferę fenomenów i noumenów. Nauka dociera jedynie do sfery fenomenów. Jest to sfera zjawiskowa. Nie ma tam miejsca na wolność ani zależność od istoty koniecznej. Wolność lub zależność od istoty koniecznej mogą występować w sferze noumentów, ale jej poznanie przekracza możliwości metafizyki.
Różnica między idealizmem a materializmem: w idealizmie dopuszczamy niezależność od czasu lub przestrzeni. Leibniz stwierdził, że czas oznacza następstwo zdarzeń, a przestrzeń wzajemne rozmieszczenie, więc nie są one substancjami.
Determinizm (łac. determinare — oddzielić, ograniczyć, określić) — koncepcja filozoficzna, według której wszystkie zdarzenia mają zawsze swoją przyczynę, a zatem znając stan wszechświata w danym momencie można teoretycznie przewidzieć wszystkie przyszłe wydarzenia i nie ma tu miejsca na przypadkowość czy działanie wolnej woli.
Dyskusja argumentów za i przeciw determinizmowi znajduje się w haśle wolna wola.
W naukach społecznych bywa też rozumiany jako uproszczone wyjaśnienie zjawisk opierające się na pojedynczej przyczynie.
Determinizm kazualny-każde zjawisko jest wyznaczone przez swoje przyczyny i całokształt warunków
IDOLE- Bacon krytycznie zapatrywał się na umysł ludzki, który uważał za podległy z konieczności różnorodnym złudzeniom. Wyróżnił on cztery rodzaje takich złudzeń (jest to tzw. teoria idoli):
złudzenia plemienne (idola tribus) - wynikające z natury ludzkiej i wspólne wszystkim ludziom; należy do nich antropomorfizm i doszukiwanie się celowości w świecie;
złudzenia jaskini (idola specus) - przesądy jednostek, spowodowane przez wpływ wychowania i środowiska;
złudzenia rynku (idola fori) - powodowane przez niedokładność, nieadekwatność i wieloznaczność pojęć, niedoskonałość języka;
złudzenia teatru (idola theatri) - powodowane przez błędne spekulacje filozoficzne, których wyniki są przyjmowane na mocy autorytetu.
Indeterminizm - koncepcja filozoficzna, która zakłada, że we wszechświecie istnieje obszar wolności umożliwiający podejmowanie świadomych aktów woli.
Argumenty na rzecz i przeciw indeterminizmowi można znaleźć w haśle Wolna wola.
Indetermizm neguje determinizm. Występuje w formach skrajnych, radykalnych (negacja istnienia jakichkolwiek uwarunkowań) i umiarkowanych (negacja tylko pewnego typu uwarunkowań lub twierdzenie, że ta sama przyczyna niekoniecznie musi zawsze powodować ten sam skutek). W etyce indeterminizm to koncepcja zakładająca, że ludzkie działania nie są uwarunkowane czynnikami zewnętrznymi i są zawsze wolnym wyborem indywidualnej woli.
Logika trójwartościowa
Dział logiki zapoczątkowany między innymi przez: Łukasiewicza, Lewisa i Sulskiego.
Rozpatruje się w niej 3 wartości:
P(1)- zdanie, którego wszystkie kryteria są spełnione,
F(0)- zdanie, którego żadne z kryteriów nie jest spełnione.,
T(1/2)- zdanie, którego tylko niektóre kryteria są spełnione.
Idealizm absolutny (Hegel)
G. W. F. Hegel (1770-1831) skrytykował kantowski dualizm zjawiska i rzeczy samej w sobie. Dopatrzył się u Kanta wewnętrznej sprzeczności jego systemu. Z jednej strony Kant twierdzi, że kategoria przyczyny stosuje się tylko do zjawisk, a nie do rzeczy samej w sobie. Z drugiej zaś uważa on rzecz samą w sobie za źródło, czyli przyczynę wrażeń. Zatem Kantowskie rozwiązanie problemu wolności trzeba odrzucić. Rozwiązanie Hegla przedstawia się (w skrócie) następująco:
Wolność atrybutem ducha.
Duch jest wolny, gdy jest u siebie samego.
Duch dąży do samowiedzy (wiedzy o sobie samym)
tj. do uświadomienia sobie własnej wolności.
Duch sam siebie tworzy (przez swoje przedstawienia).
Dążąc do samowiedzy, Duch przedstawia sobie siebie samego. To przedstawienie nazywa się tezą. Teza może być zrozumiała jedynie przez dialektyczne przeciwstawienie jej antytezie (por. Heraklita: nie znano by imienia sprawiedliwości, gdyby nie było niesprawiedliwości). Antyteza zatem jest również przedstawieniem Ducha, a tym samym jego częścią. Z chwilą, gdy Duch sobie to uświadomi, tworzy syntezę, w której przedstawia sobie siebie samego jako tezę i antytezę zarazem.
Dialektyczny schemat rozwoju Ducha (Nauka logiki 1812-16):
teza antyteza
synteza
Antyteza jest alienacją (wyobcowaniem) Ducha, tj. przedstawieniem sobie czegoś własnego jako coś obcego. Synteza jest zniesieniem alienacji (łac. alienus = należący do kogoś innego), czyli przyswojeniem na powrót tego, co błędnie przedstawiało się jako obce. Rozwój Ducha następuje zatem przez kolejne alienacje i zniesienia.
Przykłady:
Byt Niebyt Idea Przyroda
Stawanie się Duch
Idealizm subiektywny - pogląd, charakterystyczny zwłaszcza dla myśli filozoficznej George'a Berkeleya, wedle którego rzeczy istnieją tylko o tyle, o ile są postrzegane (zasada esse = percipi). Byty dane nam w doświadczeniu zewnętrznym są jedynie zespołami poszczególnych jakości zmysłowych, a wszystkie owe jakości są subiektywne. Berkeley argumentował to w ten sposób, iż np. jeśli mówię "książka istnieje", to nie znaczy to nic poza faktem, że mogę jej dotknąć, zobaczyć itp. Jeśli jednak ani ja, ani żaden inny umysł nie odbiera na jej temat żadnych wrażeń zmysłowych, to o książce tej nie można powiedzieć iż "istnieje". Pogląd ten jest mocno związany z immaterializmem.
Najpopularniejsze próby polemiki:
Jeśli widzę książkę i jednocześnie jej dotykam to czy mam do czynienia z jedną czy z dwiema rzeczami?
Berkeley nie wahał się stwierdzić, że to co widzimy jest inną rzeczą od tej którą dotykamy. Podobnie jest również np. gdy patrzymy na jakiś przedmiot z bliska i daleka. Traktowanie tych różnych bytów jako jednego wynika tylko z nieprecyzyjności używanego języka.
Czy gdy budzę się rano każdego dnia moja sypialnia stwarza się na nowo?
Wedle Berkeleya rzeczy są postrzegane również przez Boga przez co są trwałe i istnieją bez przerwy.
Nominalizm pojęciowy - pogląd filozoficzny odmawiający realnego (to znaczy poza umysłem i poza mową ludzką) istnienia pojęciom ogólnym (uniwersaliom), uznający je za nazwy, służące jedynie komunikacji językowej. Nominalizm często wiąże się z empiryzmem oraz pozytywizmem. Przeciwstawnym poglądem jest realizm pojęciowy. Według nominalistów każdemu pojęciu odpowiadają jednostkowe konkretne przedmioty, czyli desygnaty.
Arystoteles odrzucił platoński dualizm rzeczy materialnych i idei. Uważał on, że idee "nie przyczyniają się też w żaden sposób do poznawania innych rzeczy [...] ani do wyjaśniania ich istnienia, bo nie znajdują się w poszczególnych rzeczach, które w nich uczestniczą [...]". Jego zdaniem istota rzeczy (substancja, οὐσία ousia) zawiera się w niej samej.
W miejsce dualizmu platońskiego powstał jednak inny: materii i formy. Forma była odpowiednikiem idei platońskiej, lecz nie jako osobny, niezależny byt, a jako coś nadające kształt i postać materii - tworzywu. Relację między formą a materią można więc sobie wyobrazić jak relację między naczyniem a wodą, albo gliną i palcami garncarza.
Formy w zasadzie nie mogą istnieć bez materii, a z drugiej strony sama materia bez form nie posiadałaby kształtu, koloru, ruchu i innych cech; byłaby czystym chaosem. Tak więc znany nam z doświadczenia świat jest nierozerwalną kombinacją materii i idei-form.
Przyczynił się do rozwoju teorii atomistycznej twierdząc, że cała materia składa się z tych samych ciągłych substancji pierwotnych.
TELEOLOGIZM - w bycie występuje celowość, każdy byt ma miejsce w ogólnej harmonii, gdyby go nie było to zanika harmonia - zostaje zachwiana. Spór między teologizmem a kauzalizmem biologii ,psychologii ,materializmem a spirytualizmem - o istotę bytu. Materia - nie ma w bycie ducha wszystko jest materią , którą wszystko co istnieje jest związane. Duch - duchowy byt, substancja duchowa i jej celowość jest nieodzowna w życiu.
Teologia naturalna
Nauka zajmująca się wiedzą o Bogu dostępną tylko przy pomocy samego rozumu (zob. Ps 19, 1-4; Mdr 13, 1-9; Dz 14, 17; 17, 22-31; Rz 1, 18-23; 2, 14-15). Teologia naturalna, rozwinięta przez św. Tomasza z Akwinu (ok. 1225-1274), została zakwestionowana w czasach Oświecenia, kiedy to celem ataku stała się słuszność argumentów na istnienie Boga. Sobór Watykański I (1869-1870) nauczał, że „z rzeczy stworzonych można z całą pewnością rozpoznać Boga przy pomocy naturalnego światła rozumu ludzkiego” (DH 3004; ND 113; zob. DV 6). Sobór stwierdził wprawdzie możliwość takiego poznania („można rozpoznać”), nie wskazał jednak sposobu, w jaki Boga poznajemy (dowody rozumowe? intuicja? przeżycie mistyczne?), nie rościł też sobie prawa do zapewnienia, że ktokolwiek tę możliwość zrealizował bez ukrytej pomocy łaski. Karl Barth (1886-1968) i inni przedstawiciele teologii dialektycznej, dowodząc, że grzech po prostu uniemożliwił rozumowi ludzkiemu poznanie Boga, zdecydowanie odrzucają jakąkolwiek teologię naturalną. Teologię naturalną najczęściej uprawiają wierzący chrześcijanie. Jeżeli nawet pomijają oni to, co wiedzą z objawienia, to jednak podnoszą te zagadnienia o Bogu, które zakładają uprzednie zżycie się z odpowiedziami. Ostatecznie teologia czysto naturalna wskazuje na abstrakcyjny i filozoficzny sposób patrzenia na ludzkość — zupełnie różny od konkretnego spojrzenia na ludzkość grzeszną, jaką nam ukazuje teologia dziejów zbawienia. Sobór Watykański II ustawia poznanie Boga z rzeczy stworzonych (czyli teologię naturalną) w nawiązaniu do dziejów objawienia i zbawienia (DV 2-6, 14-17). Zob. argumenty na istnienie Boga, dzieje zbawienia, Oświecenie, pięć dróg, teodycea, teologia, teologia dialektyczna.
teologia racjonalna, (z gr. Theos Bóg logos- nauka, łac. Ratio- czyli rozum.) czyli poznawanie Boga drogą rozumu. Nie wyklucza to jednak poznawania empirycznego czyli doświadczalnego. Również teologia naturalna oznacza poznanie oparte na zwykłych i naturalnych ludzkich metodach poznawczych. Inaczej mówiąc- to jak człowiek według swoich naturalnych zdolności poznaje Stworzyciela, nie opierając się na objawieniach.
Fideizm (od łac. fides - wiara) to pogląd filozoficzny i teologiczny głoszący prymat wiary nad poznaniem rozumowym i teoriami naukowymi. Według fideisty poznanie religijne w postaci objawienia wyprzedza poznanie rozumowe, a jedynym źródłem wiedzy w kwestiach wiary i etyki może być jedynie stała tradycja ludzkości oparta ostatecznie na pierwotnym Bożym Objawieniu. Jest to więc antyracjonalizm i irracjonalizm, bo przyjmuje się istnienie prawd niedostępnych poznaniu rozumowemu.
Tendencje fideistyczne występowały już w pismach ojców kościoła, w szczególności w patyrystyce Zachodu. Szczególnie wyraźne są w pismach Tertuliana, a także św. Augustyna. Początkowo (mniej więcej do XI wieku, kiedy zaczyna kształtować się klasyczna postać filozofii średniowiecznej) tendencje fideistyczne i augustynizm były silne, dojrzałe średniowiecze przynosi jednak powolny odwrót od tendencji fideistycznych, starając się pogodzić rozum i wiarę. Jednak i wtedy się czasem pojawiały - za głównego średniowiecznego ich przedstawiciela można uznać Mikołaja z Autrecourt, którego tezy zostały potępione przez Stolicę Apostolską w 1348. Tendencje te pojawiają się ponownie w nowożytności, w dużej mierze pod wpływem protestanckich zasad sola fides i sola gratia, wywodzących się w pewnej mierze z luterańskiej interpretacji św. Augustyna, a także z niemieckiego mistycyzmu średniowiecznego.
Okres burzliwych sporów światopoglądowych między reformacją i reformą trydencką niósł za sobą konieczność krytycznego ustosunkowania się do twierdzeń przeciwników, a tym samym bujny rozwój teologii katolickiej i protestanckiej. W XVI w. pojawiły się jednak także tendencje sceptyckie, zwłaszcza we Francji. Najważniejszymi ich reprezantantami byli Michel de Montaigne i jego uczniowie Pierre Charron i biskup Jean Pierre Camus, którzy głosili, że rozum ludzki nie jest zdolny do poznania prawd metafizycznych. W opozycji do tych prądów sceptyckich rozwijał się XVII-wieczny racjonalizm, reprezentowany zwłaszcza przez Kartezjusza, a wyrastał z nich fideizm XVII-wieczny. Na gruncie teologii katolickiej pewne tendencje fideistyczne rysowały się także na tle sporu o łaskę i usprawiedliwienie między jezuitami (reprezentującymi molinizm) a dominikanami (reprezentującymi tomizm). Żywym ośrodkiem antyjezuickim był zwłaszcza Uniwersytet w Lowanium, gdzie ukształtował się bajanizm, pogląd, który wywarł znaczny wpływ na myśl Korneliusza Jansena.
Jednym z ważniejszych prądów XVII-wiecznego fidezmu był jansenizm stworzony przez Korneliusza Jansena, a na gruncie filozofii reprezentowany przede wszystkim przez Blaise'a Pascala. Jansenizm chciał zerwać z teologią i filozofią opartą na rozumie, opierając się na własnej interpretacji ojców kościoła, w szczególności św. Augustyna, a także Tertuliana. W przekonaniu katolickich krytyków jansenizmu interpretacja ta była obciążona błędami typowymi dla protestanckiej interpretacji myśli św. Augustyna. Interpretacja ta jest odrzucana także przez większość współczesnych badaczy.
Tendencje fideistyczne po raz kolejny pojawiły się w katolicyzmie w wieku XIX. Był to nowy kierunek myślenia, który rozwinął się we Francji na początku XIX w.jako reakcja na idee osiemnastowiecznego racjonalizmu.
Głównym przedstawicielem tego kierunku był Louis Eugene Bautain. Napisał on w 1835 dzieło O filozofii chrześcijaństwa, w którym przedstawia poglądy fideistyczne. Dzieło zostało jednak krytycznie ocenione przez teologów i ostatecznie odrzucone. W 1846 Pius IX wydał encyklikę Qui pluribus traktującą o ówczesnych problemach doktrynalnych, wśród których odrzucił fideizm, jako kierunek błędny. Encyklika ta stanowiła później fundament dekretu o wierze wydanego przez Sobór Watykański I. Sobór ten w Konstytucji dogmatycznej o wierze katolickiej „Dei Filius” (1870) ostatecznie potępił fideizm twierdząc, że przylgnięcie do wiary nie może być równoznaczne ze ślepym ruchem duszy. Ten sam sobór potępiał jednak także skrajny racjonalizm teologiczny, pozostający pod wpływem pozytywizmu.
Obecnie Kościół katolicki także przeciwstawia się tendencjom fideistycznym, co widoczne jest w szczególności w encyklice Jana Pawła II Fides et ratio.
Deizm - pogląd filozoficzny uznający istnienie Boga, jako stwórcy świata materialnego (w rozumieniu duchowej siły sprawczej), lecz odrzucający przekonania religijne, w myśl których, Bóg ma moc ingerowania w życie człowieka i kierowania światem materialnym. Według deistów, o istnieniu duchowej siły sprawczej świadczy racjonalny porządek świata materialnego i stałość praw fizyki.
Deiści nazywani niekiedy bywają agnostykami poznawczymi z uwagi na to, że wyznają pogląd, iż bezpośrednie poznanie duchowej siły sprawczej nie jest dostępne dla człowieka. Deiści twierdzą natomiast, iż o istnieniu stwórcy można wnioskować w sposób pośredni, a mianowicie poprzez odkrywanie porządku świata w rozumieniu praw fizyki rządzących materią. Deistów, jako uznających istnienie metafizycznej siły sprawczej, nie należy zatem mylić z agnostykami sensu stricto.
Deiści odrzucają głoszone przez wyznawców religii monoteistycznych przekonania religijne, w myśl których objawienia, cuda, proroctwa i święte księgi posiadają faktyczną wartość poznawczą.
Deizm był bardzo popularny w XVIII wieku zwłaszcza we Francji oraz w Stanach Zjednoczonych. Najbardziej znanymi deistami tych czasów byli Wolter, Denis Diderot, Jan Jakub Rousseau, Napoleon Bonaparte, Jerzy Waszyngton, Benjamin Franklin i Thomas Jefferson. Uważa się także, iż jest to dominujące wyznanie wśród masonów. Deizm jest też do dzisiaj bardzo popularny w kręgach naukowych, zwłaszcza wśród fizyków. Deistami byli: Albert Einstein, Maksymilian Robespierre, Linus Pauling, Werner Heisenberg[potrzebne źródło] oraz inni.
Jedną z najstarszych znanych grup społecznych wyznających formę deizmu byli żydowscy saduceusze, którzy nie wierzyli w istnienie świata duchowego poza samym Bogiem (Dzieje Apostolskie 23:8) oraz w zmartwychwstanie (Mateusza 22:23), odrzucając prawdopodobnie tym samym wiarę w sąd ostateczny i życie pozagrobowe. Elementów deizmu można także doszukiwać się w różnych szkołach filozoficznych starożytnej Grecji.
Prowidencjalizm - (łac. providentia - opatrzność) - pogląd historiozoficzny uznający Opatrzność za siłę kierującą losami ludzi i świata. Przekonanie o istnieniu opatrzności, która czuwa nad światem i dziejami.
Prowidencjalizm - podstawowe założenie wczesnośredniowiecznej historiografii; przekonanie, że zdarzenia dziejowe mieszczą się bez reszty w planie Opatrzności i poprzez nie Bóg realizuje własne zamierzenia i decyzje. Pogląd ten wywodzi się z historiozofii św. Augustyna: ludzkość, według Boskiego planu, zmierza ku celowi ostatecznemu, jakim jest powrót do stanu sprzed upadku człowieka.
Scholastyka - okres w rozwoju filozofii chrześcijańskiej (właściwie katolickiej), który rozpoczął się około XII wieku. Obejmowała wiele nurtów filozoficznych, których wspólną cechą było podejmowanie problemu zgodności prawd wiary chrześcijańskiej z rozumem naturalnym. Powstała z potrzeby pełnego zrozumienia tego, w co się wierzy (zgodnie z formułą św. Anzelma z Canterbury: fides quaerens intellectum - wiara szukająca rozumienia). Również metoda (scholastyczna) polegająca na rozwiązywaniu problemów poprzez racjonalne badanie argumentów za i przeciw.
Scholastyka jest to filozofia głosząca, że każde twierdzenie można udowodnić za pomocą Biblii.
Podstawowe założenie scholastyki: Dogmaty i prawdy wiary są niepodważalne, można je jednak uzasadnić za pomoca rozumu.
Metody rozumowego dowodzenia oparte były na pismach logicznych Arystotelesa i Boecjusza.
Scholastyka stała się podstawą teologii, czyli nauki o Bogu.
Najbardziej znanym filozofem i teologiem scholastycznym był św. Tomasz z Akwinu, który połączył myśl chrześcijańską z arystotelizmem. Wielkim myślicielem średniowiecza, zasłużonym dla rozwoju scholastyki był także Albert Wielki.
Ze względu na rygorystyczne stosowanie jednego, ustalonego sposobu rozumowania, z czasem scholastyka zdobyła sobie wielu przeciwników. Dziś potocznie "scholastyka" oznacza dogmatyczne filozofowanie, rozstrzyganie sporów przez odwoływanie się do autorytetów; formalistyczne, jałowe dociekania; metodę nauczania polegającą na udowadnianiu z góry przyjętych praw.
Panteizm - poglądy teologiczne i filozoficzne lub przekonania religijne utożsamiające Boga ze światem, często rozumianym jako przyroda. Panteizm często łączył się z ideami rozumnego rozwoju wszechświata, jedności, wieczności oraz żywości świata materialnego. Neguje istnienie Boga jako istoty rozumnej.
Do ważniejszych filozofii panteistycznych można zaliczyć stoicyzm, neoplatonizm, teozofię, filozofię Eriugeny, Giordana Bruna oraz Spinozy. Idee panteizmu głosiło też wiele ruchów religijnych: m.in. średniowieczni amalrycjanie i begardzi. Koncepcja ta nie ma natomiast nic wspólnego z ideą przebóstwienia (theopoiesis) wyznawaną w chrześcijaństwie, zwłaszcza w prawosławiu, która głosi możliwość powrotu dusz do Boga i połączenia z Bogiem.
Gnostycyzm (z gr. γνωστικός gnostikos "dotyczący wiedzy, służący poznaniu") - doktryny i ruchy religijne powstałe w I i II w. na wschodzie cesarstwa rzymskiego, gł. w Syrii i Egipcie będące kontynuacją gnozy, dualistyczne i łączące elementy chrześcijaństwa z grecko-egipskim hermetyzmem. Ok. VI wieku ruchy gnostyckie zostały wchłonięte przez szerzący się manicheizm.
Gnoza oznacza specyficzną wiedzę, która ma człowiekowi przynieść wyzwolenie i zbawienie. Wiedza ta jest pochodzenia boskiego i przekazywana tylko wybranym. W gnozie zawarta jest pewna wizja rzeczywistości, w tym Boga, powstania niebios i świata, człowieka i zbawienia. Nie da się ona do końca sprowadzić do synkretycznej mieszanki, choć oczywiście wiele zawartych w niej elementów ma swoje odniesienie do innych religii, a także do filozofii greckiej.
Gnostycki obraz całości świata obejmuje ziemię zamieszkałą przez ludzi, 7 sfer niebios i różnego rodzaju bóstwa. W odróżnieniu od greckiej wizji bytu jako ładu (kosmos), gnostycy prezentują skrajny antykosmizm. Świat ich zdaniem jest chaotyczny, nieuporządkowany i zły; nie może więc pochodzić od dobrego Boga, jego autorem jest więc zły bóg (bóstwo). Niektórzy gnostycy uważali, że świat pochodzi od aniołów ostatniego nieba, którego królem jest Jahwe, Bóg żydowski; inni złego Boga nazywali Jaldabaoth; kieruje się on w swoim działaniu gniewem i pychą; to przez niego świat jest zły, bo jako demiurg uczynił dzieło niedoskonałe.
Gnoza przepojona jest wizją walki bogów. Gnostyk Saturninus uważał, że Chrystus Zbawca po to przyszedł, aby pokonać Boga Starego Testamentu. Świat, pochodząc od bóstw niższej sfery niebieskiej, nie został stworzony z niczego, lecz z preegzystującej materii.
Gnostycy nie uznawali zmartwychwstania ciał, głosili teorię metempsychozy, czyli wędrówki dusz. Obok antykosmizmu w ich poglądach obecny był antysomatyzm, czyli negatywny stosunek do ciała uznawanego za źródło zła, i w konsekwencji antyseksualizm; stanowi to zradykalizowaną formę myśli orfickiej, pod której wpływem byli pitagorejczycy i Platon, głoszącej, że ciało jest więzieniem dla duszy.
W mitologii gnostyckiej pojawia się pogląd, że człowiek jest upadłym bogiem, a ten nieszczęśliwy związek z ciałem wziął się stąd, że dusza wskutek pragnienia rozkoszy upadła na ziemię, przelatując poprzez 7 sfer niebieskich. Wobec faktu, że ciało jest czymś złym i bóg, od którego pochodzi zły świat, jest także zły, człowiek - zdaniem gnostyków - stoi w obliczu absurdu. Gnostycyzm niesie ze sobą skrajnie pesymistyczny pogląd na świat.
Jedyną drogą do zbawienia jest zdobycie tajemnej wiedzy (gnosis); posiada ją wybraniec Boży, a więc ktoś kto pozostaje w łączności z Bezimiennym Bogiem. Wtajemniczone grono wsłuchane w głos takiego wybrańca może oczekiwać na wyrwanie się z absurdalnego świata. Tajna wiedza jest przypomnieniem prapoczątków duszy i uświadomieniem boskości własnej jaźni. Elitarność gnostycyzmu bierze się stąd, że nous (intelekt zdolny do intuicji) nie został równo między ludźmi rozdzielony, stąd nie wszyscy mogą mieć udział w boskości.
Zgodnie z ustaleniami przyjętymi na konferencji w Messynie (1966) gnoza to wiedza o boskich tajemnicach przeznaczona dla wybranych, natomiast gnostycyzm to grupa systemów II wieku po Chrystusie, które głosiły, że w człowieku jest iskra Boża pochodząca ze świata Bożego; iskra ta spadła na świat i ma powrócić z powrotem do Boga, aby z Nim się zintegrować. W gnostyku jest jedność i tożsamość jaźni, iskry Bożej, boskiej rzeczywistości i poznania. Wobec chaosu i absurdu świata gnoza ma być jedyną drogą wyzwolenia.
to system religijny stworzony w III wieku przez Babilończyka Maniego (Manesa). Był syntezą wielu religii: staroirańskiego zoroastryzmu, buddyzmu i chrześcijaństwa. Dwa podstawowe elementy systemu filozoficzno-religijnego manicheizmu to dualizm i podkreślanie poznania w procesie wyzwalania się spod wpływu zła. Wyznawcą (374-383), a później krytykiem manicheizmu był m.in. święty Augustyn. Manicheizm objął swoim zasięgiem znaczne obszary Azji, północnej Afryki i Europy.
Podobnie do staroirańskiego zoroastryzmu i irańskiej myśli religijnej podstawowym elementem manicheizmu jest dualizm. W świecie toczy się walka między dwoma przeciwstawnymi pierwiastkami: światłem (dobrem) i ciemnością (złem). Historia kosmosu dzieli się na trzy etapy: przeszłość - złoty wiek, gdy pierwiastki te współistniały odrębnie, teraźniejszość - gdy pierwiastki te są wymieszane i walczą o dominację w kosmosie oraz przyszłość, w której nastąpi oczyszczenie: rozdzielenie wyznawców światła i ciemności. Przejawem zła jest materia. Walka między dobrem i złem toczy się w każdym człowieku. Człowiek ma dwie dusze: jedną związaną z dobrem i drugą związaną ze złem. Odpowiedź manicheizmu na jeden z centralnych dylematów chrześcijaństwa jest radykalna: zło jest wszędzie i jest wieczne. Manicheizm dzieli w ten sposób z gnostycyzmem pesymizm co do kondycji człowieka i świata. Doktrynę Maniego ilustruje bogata kosmogoniczna i antropogeniczna mitologia, której przykładem jest mit powstania świata, opisujący walkę między Ojcem Światłości i Księciem Ciemności, w wyniku której powstają Adam i Ewa. Mitologia manicheizmu czerpie z wielu tradycji, przemawiających do ludzi różnych kultur.
Drogą wyzwolenia spod wpływu zła jest poznanie. Zbawienie może być osiągnięte nie tylko dzięki wierze i moralności, ale przede wszystkim dzięki własnemu rozumowi. Dzięki zdobywaniu wiedzy o sobie i Bogu można zrozumieć naturę siebie, świata i przeznaczenia, to skąd przychodzimy, gdzie jesteśmy i dokąd zmierzamy. Ten aspekt manicheizmu zbliża go do gnostycyzmu, czyniąc go czymś więcej niż systemem religijnym: mieszaniną systemu religijnego i filozoficzno-naukowego. To właśnie racjonalność manicheizmu tak pociągała świętego Augustyna.
W odróżnieniu od innych nurtów gnostycyzmu manicheizm miał ambicję religii uniwersalnej, nie zarezerwowanej jedynie dla wtajemniczonych. Mani prowadził działalność misyjną. Po próbach zdobycia wyznawców wśród buddystów w południowo-wschodnim Iranie, Mani powrócił do Persji, gdzie pod przychylnym okiem Szapura I, władcy państwa perskiego, i jego urzędników zdobywał swoich wyznawców w Persji. Przewodzony przez Maniego Kościół manichejski zaczął zdobywać wyznawców także poza granicami imperium. Po blisko ćwierćwieczu zmienił się stosunek władz do manicheizmu, głównie ze względu na konflikty z hierarchami oficjalnej religii - zoroastryzmu. Z ich inicjatywy około roku 276 r. Mani został stracony. Manichejczycy byli w Cesarstwie Rzymskim zwalczani zarówno przez władzę, jak i jeszcze silniej przez chrześcijańską ortodoksję. Również muzułmanie nie tolerowali ich, wyznaczając do ich ścigania specjalnych inkwizytorów. Kościół manichejski był w średniowieczu przez krótki okres oficjalną religią państwa Ujgurów, a w Chinach przetrwał do XIV wieku (wiernych Kościoła spotkał tam Marco Polo).
Manichejskie teksty sakralne Wybór manichejskich tekstów sakralnych (m.in.: psalmy, hymny, modlitwy, przypowieści, Księgę Gigantów) na język polski przełożył Andrzej Sarwa, a wydało je w formie książkowej Wydawnictwo Armoryka w Sandomierzu w roku 2006.
Tomizm bazuje na filozofii Arystotelesa tylko częściowo, ponieważ jest w dużym stopniu nowatorskim systemem filozoficznym. Przejmuje z filozofii arabskiej realną różnicę między istotą i istnieniem. Głównym pojęciami są: istnienie, akt, możność, forma, materia, przyczyna sprawcza, przyczyna celowa, substancja, przypadłości, istota, natura.
Cechy charakterystyczne tomizmu to:
człowiek posiada władze poznawcze i pożądawcze. Władze poznawcze to zależne od ciała zmysły oraz niezależny od ciała intelekt; władze pożądawcze to zależne od ciała emocje i uczucia oraz niezależna od ciała wola. Tomizm zakłada pierwszeństwo władz poznawczych nad pożądawczymi.
człowiek znajduje się na drabinie bytów pomiędzy aniołami i zwierzętami.
Negatywna teologia, teologia apofatyczna (z greckiego apofatikos - przeczący), określenie jednego z 2 gł. sposobów uprawiania teologii. Wychodząc z założenia, że natura Boga i tajemnice wiary przekraczają możliwości poznawcze rozumu, teologia negatywna posługuje się jako metodami negacją, antynomią, paradoksem, doświadczeniem mistycznym itp. Boga określa się tu przede wszystkim za pomocą formuł przeczących, mówiąc kim lub czym nie jest i wyprowadzając tak myśl zarówno poza wszelkie obrazy czy symbole, jak i poza pojęcia abstrakcyjne. Stosuje się też równoczesne formuły afirmacji i negacji (jest i nie jest).
Teologia negatywna wywodzi się z neoplatonizmu, rozwinięta została w kręgu chrześcijańskiej tradycji wsch. - gł. przez Pseudo-Dionizego - skąd przejął ją Zachód. Na Wschodzie stosowali ją m.in. Klemens z Aleksandrii, Bazyli Wielki, Grzegorz z Nysy, Grzegorz z Nazjanu, Maksym Wyznawca, Jan Damasceński, na Zachodzie - św. Augustyn, Mikołaj z Kuzy i mistycy niemieccy: Mistrz Eckhart, J. Tauler, J. Boehme
Apofatyczność charakterystyczna jest również dla hinduizmu i buddyzmu, zwłaszcza zen. Przeciwieństwem i uzupełnieniem teologii negatywnej jest teologia pozytywna, czyli katafatyczna.
ETYKA CNÓT
Cnota jest to cecha charakteru stanowiąca trwałą dyspozycję człowieka do czynienia dobra, uzyskana droga powtarzania czynności, przejawiająca się w codziennym działaniu.
Przykłady cnót: pracowitość, rzetelność, lojalność, uprzejmość uczciwość, oszczędność męstwo, życzliwość, współczucie
Życie teoretyczne było synonimem życia dobrego, szczęśliwego. Pierre Hadot w swoich pracach ten aspekt filozofii antycznej poddaje głębokim i wyczerpującym analizom.
Rachunek utylitarystyczny polega na mnożeniu ilości osób szczęśliwych, zaspakajających swoje preferencje itd. przez intensywność przeżywanego szczęścia, intensywność preferencji itd. Taki rachunek jest jednak trudno przeprowadzić. Trudno jest także uznać, że np szczęście sadysty ma się w nim liczyć.
ETYKA UTYLITARYZMU (łac. utylis - użyteczny)
Klasycy:
Jeremy Bentham (1748 - 1832)
Jon Stuart Mill (1808 - 1873)
Zasada użyteczności: „ Jak najwięcej szczęścia jak największej liczbie ludzi“ (hedonizm społeczny)
Uniwersalna formuła prawa moralnego - imperatyw kategoryczny - ma kilka sformułowań, m.in. nakazuje postępowanie według zasad, które dają się uogólniać na wszystkie racjonalne istoty oraz traktowanie drugiego człowieka nie tylko jako środek do celu, ale także jako cel sam w sobie, czyli w taki sposób, jakby jego cele były moimi własnymi celami. Przyswojenie moralnej doktryny Kanta daje podstawy do równego traktowania wszystkich istot ludzkich przez siebie nawzajem, powstrzymuje przed wydawaniem osądów w sprawie naszych bliźnich (któż bowiem wie, jakie intencje kierują drugim człowiekiem, czy jego wola determinowana jest przez szacunek dla prawa moralnego, czy przez inne pobudki) i kładzie moralność zasad - uczciwość intencji - na pierwszym miejscu wśród osiągnięć, na jakie może zdobyć się racjonalna istota.
Imperatyw hipotetyczny głosi, że jeśli chcesz osiągnąć określony cel, to musisz działać w określony sposób. Imperatywy hipotetyczne dotyczą więc działań ostrożnych. Na przykład, jeśli chcesz najkrótszą drogą dojechać z punktu A do punktu B, to dyrektywą może być imperatyw hipotetyczny: „Jeśli chcesz dojechać najkrótszą drogą do punktu B, to jedź drogą X,Y i Z”. Imperatyw kategoryczny z kolei zaleca działania bezwarunkowe, bez względu na efekty. Zaleca on zrobienie czegoś bezwarunkowo. Jest to więc reguła, wedle której postępując, zachowujemy się moralnie.
Imperatyw kategoryczny - zasada etyczna która powiada, że należy postępować zawsze wedle takich reguł, co do których chcielibyśmy, aby były one stosowane przez każdego i zawsze. Termin filozoficzny utworzony przez Immanuela Kanta
Konsekwencjonalizm - metoda odkrywania norm moralnych polegająca na formułowaniu kryteriów słuszności określonego działania analizując jedynie przewidywane skutki realizacji konkretnego wyboru. To one zasadniczo stanowią o tym, czy działanie jest moralnie dobre, czy złe. Nie uznaje istnienia norm absolutnych, tzn. takich które w każdych okolicznościach i w każdej kulturze sprzeciwiają się wartościom moralnym (por. Jan Paweł II, Veritatis splendor, 75).
Teleologizm - (gr. teléo - zmierzać do celu), wg Arystotelesa jest to teoria wyjaśniająca prawa przyrody, a w znaczeniu ogólnym prawa rzeczywistości, zgodnie z którymi wszelki akt posiada przyczynę celową, a więc cel do którego jest skierowany. W ten sposób orzeka się o różnych rzeczach ze względu na jakiś cel, np. „człowiek żyje aby osiągnąć szczęście”. W etyce jest to pogląd podkreślający wartość celu działania i intencję związaną z osiągnięciem celu dobrego. Jan Paweł II pisze, że „życie moralne człowieka ma charakter głęboko teleologiczny, ponieważ polega na świadomym przyporządkowaniu ludzkich czynów Bogu - najwyższemu dobru i ostatecznemu celowi człowieka” (Veritatis splendor, 73). Nie można jednak rozumieć teleologicznego wymiaru moralności w tym sensie jakoby wartość moralna czynów zależała od intencji i przewidywanych konsekwencji, nie zaś w pierwszym od przedmiotu rozumnie wybranego przez świadomą wolę.
Deontologia (ang. deontology, pierwotnie "etyka prywatna" (Jeremy'ego Benthama), z gr. déon - to, co niezbędne, właściwe; obowiązek i logos - mowa, słowo) - to nauka o powinnościach i obowiązkach. Jest to dział etyki, zajmujący się postępowaniem moralnym i klasyfikujący uczynki w kategoriach moralnych.
Wyróżnia się także deontologię lekarską. Stanowi ona swoisty kodeks postępowania moralnego lekarzy w stosunku do:
pacjentów,
innych lekarzy,
badań naukowych (np. na małpach).
Deontologia lekarsko-weterynaryjna określa kodeks postępowania moralnego lekarzy weterynarii wobec swoich pacjentów, czyli zwierząt, badań na zwierzętach, a także wobec innych lekarzy weterynarii.
Emotywizm - pogląd we współczesnej etyce, sformułowany przez Alfreda Julesa Ayera, głoszący iż etyczny namysł i wynikające z niego postanowienia, mają jedynie charakter ekspresji subiektywnych doznań i uczuć jednostki
błąd naturalistyczny polega na tym, że próbuje się zdefiniować predykat moralny "dobry" przy pomocy innych pojęć spoza sfery moralności. Przykładem takiego błędu będzie np. definicja: dobry = zwiększający przyjemność.
Resentyment polegał na błędnym, wypaczonym stosunku do wartości. Jest to brak obiektywizmu w ocenie i wartościowaniu, a źródła jego leżą w słabości woli. Chodzi o to, że wyższa wartość domaga się większego wysiłku, woli, jeśli chcemy ją osiągnąć lub zrealizować. Aby więc subiektywnie zwolnić się od tego wysiłku, aby przed samym sobą usprawiedliwić brak takiej wartości, pomniejszamy jej znaczenie, odmawiamy jej tego, co w rzeczywistości jej przysługuje, widzimy w niej wręcz jakieś zło, choć obiektywizm zobowiązuje do uznania dobra. Resentyment posiada, jak widać, znamienne cechy tej kardynalnej wady, jaką jest lenistwo. Św. Tomasz określa lenistwo (acedia) jako "smutek płynący stąd, że dobro, jest trudne". Sam smutek jeszcze nie fałszuje dobra, a nawet pośrednio podtrzymuje on w duszy uznanie dla jego wartości. Resentyment idzie jednak dalej: nie tylko fałszuje obraz dobra, ale deprecjonuje to, co powinno zasługiwać na uznanie, aby człowiek nie musiał z trudem podciągać siebie do prawdziwego dobra, ale mógł "bezpiecznie" uznawać za dobro to tylko, co jemu odpowiada, co dla niego wygodne. Resentyment mieści się w mentalności subiektywistycznej: przyjemność zastępuje tu nadrzędną wartość.
Obiektywizm aksjologiczny - jest to stanowisko, zgodnie z którym wartości (etyczne i estetyczne ) istnieją niezależnie od odbierającej je świadomości. Wartości przysługują przedmiotom jako ich własne (nie nabyte) kwalifikacje lub jako własności nierelacjonalne.
Subiektywizm aksjologiczny - oznacza stanowisko uzależniające sądy o wartościach (moralnych i estetycznych ) od osobistych przeżyć, wrażeń, reakcji emocjonalnych. Subiektywizm głosi, że oceny wyrażają indywidualne lub zbiorowe doznania bądź dyspozycje do tych doznań, są więc zdaniami psychologicznymi, które sprawdzić można jedynie drogą introspekcji lub ankiet. Według subiektywizmu aksjologicznego, w zdaniach wyrażone są emocje, wzruszenia (subiektywizm emocjonalny), doznania popędowe (subiektywizm woluntarystyczny) bądź przeżycia poznawcze (subiektywizm intelektualistyczny).
Naturalizm (fr. naturalisme) - kierunek w filozofii, którego celem jest wyjaśnienie rzeczywistości przyczynami naturalnymi, tłumaczący całość zjawisk działaniem praw przyrody.
Naturalizm metafizyczny postuluje zwrócenie całej uwagi na człowieka i jego dzieła, bliski humanizmowi. Naturalizm bliski jest antropocentryzmowi zaś jego główne prądy biorą się z odrzucenia Boga a ubóstwiania człowieka. Przejawia się w liberalizmie jak również w prądach nowożytnych.
Cechy naturalizmu posiadają:
realizm
koncepcja marksistowska
teoria Petrażyckiego
W filozofii kultury naturalizm to egzystencja, w której podstawowe wartości to przyjemność zmysłowa, życie w zdrowiu i dobrobycie. Stanowią one przeciwieństwo przykrości, choroby i śmierci. Najgorszą sytuacją jest jednak nie śmierć lecz życie w ciężkiej chorobie i nędzy, będąc zdanym na opiekę innych. Hierarchia wartości powoduje, że w naturaliźmie zezwala się na eutanazję (śmierć jest lepsza od cierpienia) oraz aborcję (dobrobyt ważniejszy od życia), a także wszelkie inne działania poprawiające jakość życia (np. eksperymenty na embrionach). Jej przeciwieństwem jest transcendentalizm.
Aksjologia
1. W węższym znaczeniu — szczegółowa teoria wartości, wchodząca w skład poszczególnych dyscyplin naukowych, dziedzina rozważań nad wartościami określonego rodzaju, np. moralnymi, estetycznymi, poznawczymi, ekonomicznymi, religijnymi...
2. W szerokim znaczeniu — ogólna teoria wartości, nauka o wartościach, wieloaspektowe rozważania teoretyczne dotyczące pojęcia wartości, wywodzące się z etycznych koncepcji dobra.
Aksjologia w szerokim znaczeniu zajmuje się:
w aspekcie teoretycznym
analizą natury wartości (tego, co cenne, dobre), a więc zagadnieniem, czym jest wartość, jaki jest jej charakter (subiektywny, obiektywny, absolutny, względny itp.),
dociekaniem źródeł i mechanizmów powstawania wartości;
w aspekcie systematyzującym i postulatywnym
podstawami i kryteriami wartościowania,
klasyfikacją wartości (np. wyodrębnianiem wartości autotelicznych (jako celów samych w sobie) i służących do ich realizacji wartości instrumentalnych),
budowaniem ich hierarchii i ustalaniem, co stanowi wartość najwyższą (tzw. summum bonum),
ich statusem ontycznym, relacjami z innymi bytami, sposobami ich poznawania i realizowania;
w aspekcie socjologicznyczm i teoretyczno-kulturowym
badaniem społecznego funkcjonowania wartości w danej epoce historycznej, zbiorowości społecznej i kulturze.
Problematyka aksjologii jest prawie tak dawna jak sama filozofia. W czasach nowożytnych pojęcia wartości używał m.in. Kant. Współcześnie znaczenie (na którym opiera się aksjologia) zaczyna się od R.H. Lotzego w połowie XIX w.; rozpowszechnia w filozofii europejskiej, zwłaszca na początku XX w., głównie przez przedstawicieli badeńskiej szkoły neokantyzmu (Wilhelm Windelband, Heinrich Rickert), fenomenologii (Max Scheler, Nicolai Hartmann) i neorealizmu (George Edward Moore, R.B. Perry). Termin aksjologia został wprowadzony przez P. Lapiego w Logique de la volonté (1902) oraz Nicolai Hartmann w Grundriss der Axiologie (1908).
Problematyce aksjologii są poświęcone liczne prace Alexiusa Meinonga, R. Müllera-Freienfelsa, Franza Brentano, Dietricha von Hildebranda.
W Polsce tematykę aksjologii analizowali zwłaszcza Florian Znaniecki (Zagadnienie wartości w filozofii 1910), Władysław Tatarkiewicz (O bezwzględności dobra 1919) i Roman Ingarden (Przeżycie, dzieło, wartość 1966).
Etyka normatywna, zajmuje się ustalaniem, co jest dobre moralnie a co złe oraz, na podstawie przyjętych ocen i związanych z nimi powinności, wytyczaniem zadań, dyrektyw - norm moralnie pozytywnego postępowania, prowadzących do osiągnięcia pożądanego z punktu widzenia religijnego, społecznego lub politycznego ideału moralnego.
Filozofia Praktyczna - kolejny dział filozofii wyróżniony przez Arystotelesa. Obejmuje m.in. etykę i politykę, stanowi przeciwieństwo filozofii teoretycznej.
Teoria fenomenologiczna (Schultz, Berger, Luckmann) - najbardziej skrajne stanowisko subiektywistyczne. Świat społeczny składa się jedynie z sumy stanów świadomości członków społeczeństwa. Nie ma pozaświadomościowej rzeczywistości. Stany świadomości jednostkowych upodobniają się do siebie, stają się intersubiektywne. Uchwycenie procesu tworzenia się wspólnego obrazu świata - jest wg głosicieli tej teorii głównym zadaniem socjologii.
Sceptycyzm naukowy to praktyczna postawa przyjmowana przez olbrzymią większość społeczności naukowej, która polega na uznawaniu za wiarygodne tylko tych teorii i wyników badań, które spełniają elementarne zasady metodologii naukowej, a w takich samych warunkach dają ten sam wynik.
Sceptycyzm naukowy jest często atakowany jako postawa nazbyt konserwatywna, blokująca rozwój nauki. Jednak atak ten pochodzi zazwyczaj ze strony zwolenników pseudonauki, których teorie i opisy zdarzeń bardzo często nie są podbudowane rzetelnymi wynikami badań i sprawdzalnymi faktami. Elementarną zasadą metody naukowej jest to, że obowiązek rzetelnego dowodu proponowanej nowej teorii spoczywa na osobie, która tę teorię proponuje. Teorie nieudokumentowane rzetelnie, zwłaszcza jeśli stoją one w ostrej sprzeczności z dotychczas zebraną wiedzą naukową, są odrzucane ze względu na sceptycyzm naukowy tak długo, aż ktoś przedstawi przekonujące dowody na ich prawdziwość.
W wielu krajach świata istnieją stowarzyszenia sceptyków naukowych, które zajmują się wyjaśnianiem rzekomych zjawisk paranormalnych, a także tropieniem wszelkiej maści oszustów bazujących na ludzkiej naiwności.
Angielski termin debunker oznacza osobę lub instytucję, która specjalizuje się w wyszukiwaniu, a następnie publicznym demaskowaniu rzeczywistych technik stosowanych przez osoby twierdzące, że posiadają rozmaite zdolności paranormalne. Do najbardziej znanych debunkerów należą: James Randi, Basava Premanand, Penn and Teller oraz Harry Houdini.
Sceptycyzm filozoficzny to pogląd filozoficzny, podważający pełną wiarygodność ludzkiego poznania. Należy odróżnić współczesny sceptycyzm filozoficzny od sceptyków, szkoły filozoficznej starożytnej Grecji, założonej przez Pyrrona z Elidy.
idealizm transcendentalny stanowisko kwestionujące
możliwość poznania "lw;rzeczy samych w sobie"up;, ograniczając
poznanie do świata zjawisk współtworzonych przez strukturę (formy, kategorie)
poznającego umysłu
krytycyzm teoriopoznawczy nazywany też transcendentalizmem, wg którego podmiot jest warunkiem przedmiotu, a pojęcia są warunkiem doświadczenia.
Pesymizm poznawczy - Agnostycyzm (niewiedza) - niepoznawalność świata.
Eudajmonizm (z gr. εὐδαίμων eudaimon - "szczęśliwy", dosł. "mający dobrego ducha") - stanowisko etyczne głoszące, że szczęście (eudaimonia) jest najwyższą wartością i celem życia ludzkiego. Eudajmonizm występuje prawie wyłącznie w teoriach etycznych hellenizmu. Eudajmonista rozumie szczęście inaczej, niż zazwyczaj rozumie się je współcześnie: nie jako subiektywne zadowolenie, ale jako pewien stan zachodzący na skutek właściwego postępowania, np. apatheię, ataraksję czy eutymię.
Agnostycyzm poznawczy to pogląd filozoficzny polegający na przyjęciu niemożności pełnego, rozumowego lub empirycznego ustalenia prawdziwości kluczowych faktów z dziedziny teorii bytu, takich jak istnienie materii, Boga, czy nawet realności świata zewnętrznego. Agnostycyzm poznawczy w odróżnieniu od agnostycyzmu religijnego nie musi stać w ostrej sprzeczności z religiami — głosi tylko, że religie to kwestia pozarozumowej wiary. Wiara nie jest pozarozumowa, może być budowana i podtrzymywana na drodze rozumowania przy użyciu indywidualnego sumienia, ale wg agnostycyzmu poznawczego człowiek nie ma zmysłów i narzędzi do jej ostatecznych rozstrzygnięć. Immanuel Kant przeczy poznawalności kategorii „rzeczy samych w sobie”, David Hume podawał w wątpliwość możliwość poznania praw związków przyczynowo-skutkowych.
Psychologizm - (gr. psyche - dusza, życie) - określenie dla poglądów w różnych dziedzinach wiedzy (pedagogika, teoria literatury, religioznawstwo, filozofia) zakładające, że czynniki psychologiczne mają determinujący i najważniejszy charakter, albo wręcz stanowią osnowę zjawisk.
Także nurt w prozie i dramcie XX-wiecznym. Tworzące go utwory koncentrują się na przedstawieniu psychicznych motywów działań bohatera, jego kompleksów (tzw. psychoanaliza postaci[potrzebne źródło]), emocji, często także mechanizmów prowadzących do jego wyobcowania.
empiryzm genetyczny, filoz. pogląd przeciwstawny natywizmowi, zakładający, że treści poznawcze pochodzą pośrednio lub bezpośrednio z doświadczenia zewn. (zmysłowego) lub wewn. (introspekcji).
Koncepcja duszy Kartezjusza dla starożytnych dusze posiadała każda istota żywa, dla nowożytnych tylko istota świadoma. Co innego teraz, życie zostało przesunięte do sfery przedmiotów materialnych. Dysza zaś straciwszy łączność z życiem straciła łączność z ciałem. Wytworzył się radykalny dualizm duszy i ciała. Istnieją dwie substancje: myśląc i rozciągła - dusza i ciało. Ciała są rozciągłe ale pozbawione świadomości, dusze są świadome ale za to pozbawione rozciągłości. Stanowią dwa światy. Na ogół się ze sobą nie stykają. Jedyny wypadek gdzie te substancje są złączone to człowiek, który złożony jest z duszy i ciała. Zachowanie człowieka robi wrażenie że dusza i ciało oddziaływają na siebie. Ale znów założenie nie pozwalało przyjąć by dusza mogła cokolwiek zmienić w przebiegu cielesnym, a ciało w duchowym. Znalazł się w trudnym położeniu, uciekł się do rozwiązania kompromisowego. Ciało nie może spowodować by cokolwiek powstało czy zmieniło się w duszy, ani dusza nie może spowodować by cokolwiek powstało czy zmieniło się w ciele. Ale ciało może wpłynąć na zmianę kierunku tego ci dzieje się w dyszy, a dusza na zmianę kierunku tego co dzieje się w ciele.
Racjonalizm genetyczny, natywizm - stanowisko epistemologiczne w sporze o źródła poznania głoszące, że wszystkie pojęcia, które znamy, są w naszym umyśle od urodzenia. Przeciwieństwo empiryzmu genetycznego, mówiącego, że pojęcia te zapisują się w nas wraz z doświadczeniem. Przedstawicielem natywizmu jest Platon, który zakłada, że dusza posiada wiedzę wrodzoną.
Koncepcja arystetelowska duszy stanowi w systemie Arystotelesa formę życia organicznego. Dusza ludzka (rozum, νοῦς nus) stała się najdoskonalszą z form; jedyną, która posiadła zdolność rozumienia świata zewnętrznego i świadomość samej siebie. Jako najdoskonalsza jest też najbliższa połączenia się z Bogiem. Dusza jest jednak tylko formą materii, nierozerwalnie z nią związana. Dusza i ciało człowieka tworzą więc swoistą całość, a nie dwa oddzielne byty.
Anihilacja, najprościej mówiąc, to proces unicestwienia materii korpuskularnej i zamiany jej na promieniowanie
Brzytwa Ockhama - wprowadzona przez Williama Ockhama (ok. 1285-1349) zasada: istnień nie należy mnożyć ponad potrzebę (łac. Non sunt multiplicanda entia sine necessitate), tłumaczona także tradycyjnie jako: Bytów nie mnożyć, fikcyj nie tworzyć, tłumaczyć fakty jak najprościej. W praktyce tłumaczy się to jako: proste rozwiązanie jest najlepsze albo nie wymyślaj nowych czynników jeżeli nie istnieje taka potrzeba, a jeżeli już, to udowodnij najpierw ich istnienie.
Zasada brzytwy Ockhama zwana jest także zasadą ekonomii myślenia. Jest to jedna z podstawowych zasad, których przestrzega się w trakcie tworzenia poprawnych teorii naukowych.
Interesujące, że zasada brzytwy Ockhama, w formie jaką znamy dzisiaj nie została w gruncie rzeczy wymyślona przez niego, lecz przez Arystotelesa. Sam Ockham zastosował dość specyficznie rozumianą zasadę ekonomii myślenia do krytykowania współczesnych jemu poglądów teologicznych. Oryginalna zasada Ockhama brzmiała "Jedynym realnym bytem jest Bóg - wszystko, co da się wywieść bezpośrednio od Boga jest prawdą, a reszta to czcze spekulacje". Ockham zasłynął z bardzo rygorystycznego stosowania tej zasady. Pracując ze studentami w bibliotece w Oxfordzie zwykł był dawać im do ręki brzytwy i kazać wycinać im z ksiąg stronice, które były w sprzeczności z jego zasadą.
Tradycję Ockhama rozpowszechnił później David Hume, który przypadkowo natknął się na stare opisy obyczajów jakie wprowadził Ockham i zafascynowany tym nazwał w swoich pismach, starą, arystotelesowską zasadę ekonomii myślenia brzytwą Ockhama, dzięki czemu termin ten wszedł na stałe do współczesnej teorii poznania.
Historycyzm (inaczej zwany ukąszeniem heglowskim) - popularna nazwa poglądu filozoficznego głoszącego, że w historii istnieją nieubłagane prawa i rozwija się ona w określonym kierunku po to aby osiągnąć teoretycznie konieczny cel. Pogląd ten występuje w wielu systemach filozoficznych. Najpełniej został wyrażony przez Hegla, a następnie został zaadoptowany do marksizmu.
Postulat optymizmu metafizycznego Leibniza, tak niemiłosiernie wyśmiany przez Woltera w Kandydzie, próbuje wyjść poza tę aporię. Bóg nie chce zła - pisze Leibniz - ale je dopuszcza z pewnych istotnych powodów
Imperatyw kategoryczny, naczelna zasada w etyce I. Kanta, która stanowi czysto formalne prawo działania, wyrażone w trzech nakazach:
1) " postępuj zawsze tak, abyś mógł chcieć, by zasada twego postępowania była prawem powszechnym".
2) "postępuj tak, aby ludzkość nigdy tobie ani innym jednostkom nie służyła za środek, lecz zawsze była celem".
3) "postępuj tak, abyś swoją wolę mógł uważać za źródło prawa powszechnego".
Takie postępowanie, wg Kanta, jest podstawą i równocześnie gwarancją wolności i autonomii
Zakład Pascala (Gra Pascala) - rozumowanie przedstawione przez Blaise'a Pascala mające dowodzić, iż warto wierzyć w Boga. Pascal rozpatrzył dwa proste przypadki dotyczące istnienia Boga:
Bóg istnieje i nagradza za wiarę życiem wiecznym.
Bóg nie istnieje i nie istnieje życie wieczne.
Człowiek może wierzyć lub nie wierzyć w istnienie Boga. Jeśli wierzy, to traci życie doczesne (na rzecz modlitw i czynienia dobra) i otrzymuje życie wieczne, ale tylko w pierwszym przypadku. Jeśli nie wierzy, to zatrzymuje życie doczesne i traci życie wieczne. Pascal wywnioskował, że wiara bardziej się opłaca, ponieważ ryzykujemy tylko czas życia, który jest zazwyczaj krótki (człowiek żyje średnio około 70 lat), a nagrodą może być życie wieczne.
Dowód ontologiczny - łac. ratio Anselmi, dowód na istnienie Boga autorstwa Anzelma z Canterbury. Historia filozoficznej polemiki nad poprawnością dowodu sięga czasów dzisiejszych, a jej głównymi postaciami są Gaunilon i Immanuel Kant. Właśnie ten ostatni jest autorem nazwy "dowód ontologiczny".