Ogólne uwagi o roli ośrodkowego układu nerwowego (OUN).

Mózg jest siedliskiem centrów regulacyjnych, przyjmuje informacje i magazynuje je, stanowi ośrodek myślenia, mówienia, uczenia się, poznania. W swoich starych filogenetycznych częściach jest miejscem popędów i zachowań archaicznych.

Do komórek nerwowych bodźce docierają drogą aferentną z obwodu, natomiast z komórek nerwowych impulsy biegną drogą eferentną do narządów wykonawczych. Rdzeń kręgowy prowadzi aferentne i eferentne drogi, odpowiada za odruchy rdzeniowe.

Obwodowy układ nerwowy przyjmuje przez receptory bodźce i drogą włókien sensorycznych prowadzi do ośrodkowego układu nerwowego. Stanowi połączenie poprzez drogi motoryczne mózgowia z narządami wykonawczymi (gruczoły, mięśnie, itp.). Część somatyczna służy regulacji stosunku do świata zewnętrznego. W tym celu neurony obwodowego układu nerwowego pracują w określonych polach w korze mózgowia, we wzgórzu, podwzgórzu i przysadce, móżdżku, tworze siatkowatym, rdzeniu przedłużonym i kręgowym.

Część wegetatywna - autonomiczna odpowiada za aktywność motoryczną i sensoryczną wynikającą z przyjmowania i przetwarzania bodźców. Kieruje funkcjami wewnętrznymi życiowymi takimi jak: oddychanie, trawienie, przemiana materii, działanie gruczołów. Ośrodki tego systemu znajdują się we wzgórzu, podwzgórzu, przysadce i centrach odrucho­wych rdzenia kręgowego itd. Układ autonomiczny bierze udział w psychofizycznych procesach, we wszystkich wyższych funkcjach i treściach świadomości: w mowie, myśleniu i woli.

Część centralna i obwodowa układu wegetatywno-autonomicznego zawiaduje, kieruje i prowadzi wszystkie motoryczne i sensoryczne włókna, które nie idą do mięśni poprzecznie prążkowanych. Steruje nieświadomie procesami motorycznymi, kieruje narządami wewnętrznymi.

Wegetatywny układ autonomiczny, w swej części sympatycznej, odpowiada: za pobudzenie, napięcie i gotowość do skoku, natomiast w części parasympatycznej odpowiada za sen, odprężenie oraz trawienie.

Układ nerwowy posiada bazę informacji ze świata zewnętrznego, które przekazuje centrali, podobnie jak wrażenia i informacje z własnego ciała. W sposób uproszczony można to określić tak, że zmysłami przyjmujemy impulsy, które biegną aferentną drogą do jednostek informacyjnych w mózgu, gdzie są poddawane selekcji, analizie, integracji, przetworzeniu i organizacji w 70 miliardach komórek nerwowych zwanych integrującymi, z których następuje wyrzu­cenie impulsów na drogą eferentną, jako odpowiedź moto­ryczna, która zostaje przetworzona i zrealizowana w narządach wykonawczych.

Komórki nerwowe i ich funkcja w OUN

Podstawowa struktura anatomiczno-czynnościowego układu nerwowego jest samodzielną, wysoko wyspecjalizowaną, charakteryzującą się pobudliwością i przewodzeniem bodźców komórką nerwową tzw. neuron. Neurony są bardzo różnorodne, pochodzą z neuroblastów, które tworzą ścianę pierwotnej cewy nerwowej. Szacuje się, że człowiek posiada około 100 miliardów neuronów wysoko wyspecjalizowanych, które się już nie dzielą. Ciało neuronów posiada liczne rozgałęzienia, wypustki krótsze i dłuższe zwane dendrytami i jeden, czasem dwa lub kilka aksonów, które łączą się przy pomocy synaps, tworząc trójwymiarową sieć neuronalną. Na synapsach powstają sub­stancje pobudzające lub hamujące przechodzenie impulsów, zwane neurotransmiterami (około 30 różnorodnych substancji chemicznych m.in. acetylocholina, adrenalina, dopamina, serotonina, itd.). Większe nagromadzenie komórek nerwowych w ośrodkowym układzie nerwowym nosi nazwę substancji szarej mózgu, głównie w korze mózgowej, mniejsze skupiska tworzą jądra nerwowe.

Nagromadzenie komórek nerwowych poza ośrodkowym układem nerwowym nosi nazwę zwojów.

Drugim elementem układu nerwowego są komórki glejowe wywodzące się ze spongoblastów, które podobnie jak neuroblasty wyścielają pierwotną cewę nerwową. Komórki glejowe tworzą rusztowanie dla neuronów, odżywiają je i izolują, likwidują obumierające neurony i ich wypustki, a także współdziałają z neuronami w procesach pamięciowych.

W korze mózgowej i w układzie współczulnym występują neurony (komórki Calaja) z dwoma lub większą ilością wypustek zwanych aksonem. Wszystkie włókna nerwów obwodowych i rdzeniowych, oraz czaszkowych, z wyjątkiem włókien węchowych, posiadają osłonkę mielinowa i osłonkę zwana neurolemmą. Osłonki te stanowią rodzaj izolacji, która zwiększa pobudliwość komórki i szybkość przewodzenia bodźców. Nagromadzenie włókien nerwowych powleczonych osłonką mielinową w ośrodkowym układzie nerwowym nosi nazwę substancji białej mózgu. Powstają tu transmitery działające na receptory w błonie postsynaptycznych drugiego neuronu, które wytwarzają potencjał pobudzeniowy lub hamulcowy, tzw. impuls.

Zniszczona komórka nerwowa nie odradza się, a regeneracja jest tylko możliwa w obrębie wypustek, tj. w samych nerwach, przy czym bodziec do odrodzenia pochodzi zawsze od dośrodkowej części kikuta przeciętego nerwu. Czas regeneracji dla różnych nerwów jest inny, szybszy dla nerwów czuciowych niż ruchowych. Zniszczenie motorycznych komórek nerwowych prowadzi w następstwie do zniszczenia zaopatrywanych przez nie włókien mięśniowych i odwrotnie, komórka nerwowa może zginąć z powodu braku bodźców do­prowadzonych do niej przez neuryt. Jest to tzw. zanik z nieczynności, który występuje w następstwie na przykład zaniku mięśni.

Mielinizacja włókien nerwowych nie przebiega równocześnie. Najczęściej pojawia się w 4 miesiącu płodowym, najpóźniej nawet po dwudziestym roku życia, zawsze postępuje od komórki ku obwodowemu końcowi włókien (jedynie we włóknach nerwu wzrokowego przebiega od mózgowia w kierunku siatkówki).

W trójwymiarowej sieci neuronowej w mózgu, impulsy ulegają wzmocnieniu lub osłabieniu, przetworzeniu w ten sposób, aby mogły być użyte do świadomych lub nieświadomych zachowań człowieka. Gęstość sieci neuronalnej jest zależna od stopnia dojrzałości biologicznej komórki związanej z wiekiem, ciągłości dopływających bodźców, koniecznych dla jej tworzenia się i dojrzewania. Dojrzewanie struktury i funkcji OUN przez rozbudowę sieci połączeń międzyneuronalnych stanowi podstawę do działań w zakresie stymulacji rozwoju, stwarza możliwości wyrównania deficytów, torowania nowych dróg przepływu informacji do i od neuronów kory mózgowej. Wiadomo już, że sensoryczna integracja odbywa się w mózgu, a prawidłowe jej dojrzewanie jest konieczne dla zdrowego kształtowania się ciała, psychiki i ducha. Tak więc przez drażnienie zmysłów, ruch i bodźce powstające w czasie ruchu, pobudzają powstawanie połączeń nerwowych na synapsach, po czym następuje integracja impulsów i przyswajanie ich przez umysł. Ruch ciała, używanie rąk, mowy podlegają koordynacji i stanowią podstawę dla kształto­wania się celowych, sensownych działań.

Według Ayres mózg człowieka stanowi bazę dla uporządkowanego rozwoju psychicznego i duchowego. Jest to możliwe ponieważ istnieje: sensoryczna integracja procesów czuciowo-ruchowych z percepcję wzrokowa i słuchową przy współudziale układu wegetatywnego i limbicznego. Warunkiem sprawnie przebiegających procesów integracji sensorycznej jest:

• jednoznaczność informacji zmysłowych,

• nie zaburzona droga przepływu informacji, bez ich zniekształceń,

• prawidłowe przetworzenie informacji w mózgu,

• wyzwolenie właściwej reakcji, którą dziecko spożytkuje w sposób celowy.

Dla zrozumienia przebiegu pracy mózgu, jako całości, przedstawiono poniżej w dużym skrócie funkcje poszczególnych struktur mózgowia, poczynając od najstarszych, to jest pnia mózgu, kończąc zaś na najmłodszych częściach - półkulach mózgowych.

Funkcje podstawowych struktur mózgowia.

Pień mózgu

Pień mózgu jest najstarszą częścią mózgu, szacuje się, że jego rozwój trwał około 500 milionów lat. W pniu mózgu, w jądrach podstawy mózgu, znajdują się ośrodki zawiadujące animalnymi procesami życiowymi organizmu, oraz centra popędów i archaicznych zachowań człowieka. Można bez większego ryzyka powiedzieć, że w człowieku istnieje zwierzę, podporządkowane strukturze, jaką reprezentuje kora mózgowa.

Pień mózgu zwiększa się, tworząc, w swej dolnej części pasmo szerokości palca zwane rdzeniem przedłużonym.

Poprzez rdzeń przedłużony przechodzą wszystkie włókna nerwowe do rdzenia kręgowego i tu także wszystkie włókna są krzyżowane. Wyjaśnia to fakt, że każda półkula mózgu kontroluje przeciwległą połowę ciała. Większość nerwów mózgowych opuszcza lub wpada na wysokości rdzenia przedłużonego i przylegającego połączenia z mostem, ponadto znajdują się tu ważne ośrodki autonomicznego układu nerwowego, a wiec ośrodek oddechowy, czynności serca, funkcji jelita. W pniu mózgu znajduje się twór siatkowy (Formatio reticularis), zebrana siatkowata struktura, która ma istotne znaczenie w opracowaniu bodźców zmysłowych i przekazywaniu ich dalej do sensorycznego centrum kory mózgowej. Rozciąga się ona od końca rdzenia kręgowego do połączenia z półkulami kory móz­gowej.

Twór siatkowaty stanowi system pobudzania, rodzaj dzwonu alarmowego mózgu. Analogicznie, jak w radiu znajdują się dwie gałki: jedna aktywująca, która szuka sama częstotliwości, druga - regulująca siłę dźwięku.

Przykład: cichy płacz dziecka budzi matkę natychmiast, a burza z grzmotami - pozwala jej spać.

Twór siatkowaty współpracuje z systemem limbicznym i ma wielkie znaczenie w formowaniu i regulowaniu odczuć psychicznych. Psychiczne zrównoważenie wydaje się być związane również z pniem mózgu, a nie tylko z systemem limbicznym i korą mózgu.

Górne części tworu siatkowego oddziałują aktywująco na sensoryczne i motoryczne impulsy, zaś dolne części mają działanie hamujące, a nawet znoszące impulsy (hamują, zmniejszają, przytłumiają).

Dla utrzymania stanu czuwania potrzebny jest stały dopływ bodźców zmysłowych, tym samym twór siatkowaty kontroluje rytm czuwania i spania oraz stopień jasności czuwania i świadomości. Ponadto pień mózgowy stanowi centrum kontrolne krążenia, ciśnienia, rytmu serca oraz reguluje procesy trawienia, wypróżniania, oddychania.

W dolnej części pnia mózgu, bezpośrednio nad rdzeniem przedłużonym, znajduje się most (pons).

Most leży bezpośrednio nad rdzeniem przedłużonym, w dolnej części mózgu. W tej części pnia można zauważyć szeroką taśmę włókien, które starawi pomost pomiędzy mózgiem i móżdżkiem. W obrębie pnia mózgu znajdują się jądra niektórych nerwów mózgowych (czaszkowych), które odgrywają rolę w przyjmowaniu pokarmu z fizjonomii twarzy. Tutaj także znajdują się jądra podstawy mózgu, które nazywamy zwojami podstawy mózgu. Zadania tej grupy jąder mózgu są mało znane, zaledwie wyjaśniono procesy podstawowe. Odgrywają one rolę motoryczną kontroli u ssaków, a wiec i u człowieka. Należy pamiętać, że stacje przekaźnikowe dróg motorycznych, umieszczone są w różnych okolicach.

Śródmózgowie (mesencephalon)

Najmniejsza dolna część pnia mózgu zwana śródmózgowiem jest przedłużeniem mostu łączącego pień mózgu z móżdżkiem. W śród­mózgowiu można zauważyć strukturę rurkowatą rdzenia kręgowego. W dolnej części śródmózgowia znajdują się jądra nerwów czaszkowych, które kierują ruchami gałek ocznych oraz wszystkie włókna zstępujące i wstępujące, łączące wzajemnie górne i dolne regiony mózgu. Śródmózgowie na bazie 4 małych wzgórków umożliwia elementarne normy widzenia i słyszenia.

Międzymózgowie (diencephalon) - wzgórze, podwzgórze, przysadka

Wzgórze (thalamus) - thalamus słowo pochodzenia greckiego, oznacza łóżko do leżenia i rzeczywiście, obie półkule mózgowe leżą na nim. Stanowi on wielki analizator kory mózgowej. Z wyjątkiem zmysłu powonienia wszystkie impulsy zmysłowe są przekazywane przez wzgórze. Stanowi więc centrum przełącznikowe dla wrażeń (odczuć) cielesnych. Wzgórze przetwarza bodźce dopływające z receptorów sensorycznych narządów wewnętrznych i narządów zmysłowych oraz przesyła odpowiednie impulsy do sensorycznej kory mózgowej, które jakby odsyła z powrotem potwierdzenie odbioru sygnału. Inne jądra wzgórza, zwane także "bramą świadomości" wydają się kierować, obok tworu siatkowatego, rytmem czuwania, spania oraz świadomości obok tworu siatkowatego. Jądra te mają połączenie z systemem limbicznym. Jądra wzgórza mają prawdopodobnie udział w procesach motorycznych.

Podwzgórze (hypotalamus) - leży pod wzgórzem i jest filogenety­cznie starsze od systemu limbicznego. Stanowią go grupy małych zbiorowisk jąder nerwowych, pozostających w związku z licznymi polami mózgowia. Podwzgórze reguluje system hormonalny i procesy wegetatywne, steruje gospodarką cieplną, elektrolitową i wodną, przemianą materii, krążeniem krwi i przyjmowaniem pokarmów.

Hormony podwzgórza kierują przysadką, wywierają wpływ na tak różne procesy, jak: wzrost, reakcje walki albo ucieczki, pobudzenie seksualne oraz stany psychiczne. Podwzgórze zdaje się stanowi obok systemu limbicznego centrum kontrolne dla emocji.

Układ limbiczny - tworzą: jądro migdałowate z hipocampus. Razem z sąsiadującymi obszarami limbicznej kory i regionu prze­grody utrzymują kontakt ze wzgórzem, pod­wzgórzem i korą mózgową. Pierwotnie system limbiczny był mózgiem węchowym, rozwinął się w ewolucji jako pierwsza część przodomózgowia. Filogenetycznie więc, nasze centrum emocjonalne, tzn. system limbiczny jest dawnym centrum węchowym. Limbiczne przodomózgowie zawiera jeszcze dziś standardowy repertuar: agresja, ucieczka, wycofanie się oraz dobór naturalny, zmysłowy pociąg itp. Wydaje się, że dziś już ustalono, iż system limbiczny, jako kompleksowy twór ma podstawowy wpływ w powstawaniu emocji i zachowań towarzyszących uczuciom. Zadaniem systemu limbicznego jest utrzymanie się jednostkowe i gatunkowe. Ponadto w systemie limbicznym są ste­rowane i regulowane pobudzenia wegetatywne narządów wewnętrz­nych, procesy hormonalne, procesy pamięci i przyswajania (uczenia się ).

3.5. Móżdżek (cerebellum)

Móżdżek stanowi kalafiorowaty twór w tylnym dole czaszki, integralna część tyłomózgowia. Leży nad mostem i rdzeniem przedłużonym, miedzy płatami skroniowym i potylicznym. Wspomaga centra motoryczne w ich pracy, tj. orientację w przes­trzeni i koordynację ruchu. Funkcja móżdżku jest dobrze poznana. Na pierwszym miejscu jest on odpowiedzialny za hamowanie (komórki Purkiniego, które stanowią system aparatów zwalniających i hamujących). Móżdżek pomaga w: płynności i precyzyjnym kierowaniu ruchami ciała, w regulowaniu postawy, orientacji w przestrzeni, napięciu mięśniowym i koordynacji siły mięśniowej. Stanowi pewien rodzaj magazynu pamięci dla pewnych rodzajów wyuczonych motorycznych reakcji (np. pamięć jeżdżenia na rowe­rze). Kora móżdżku i okolice jąder móżdżku przyjmują bodźce ważne dla stanu równowagi. Móżdżek stary (archicersbellum) bierze udział w zachowaniu równowagi oraz kontroli ruchów głowy i oczu. Otrzymuje sygnały aferentne z narządu przedsionkowego i wysyła włókna aferentne, miedzy innymi do rdzenia. Uczestniczy w regulacji odruchów: ustalenia głowy ( błędnikowym i wzrokowym), ustalenia poziomu oczu, zbieżności oczu, widzenia peryferyjnego, koordynacji wzrokowej. Móżdżek dawny (paleocellebellum) kontroluje ruchy tułowia i proksymalnych (bliższym) części kończyn. Otrzymuje informacje o napięciu mięśni i pozycji kończyn, na tej podstawie dokonuje ich koordynacji, zabezpieczając odpowiednią pozycję ciała, w przestrzeni z uwzględnieniem grawitacji. Móżdżek nowy (noocerebellum) to największa część móżdżku, która koordynuje ruchami dystalnymi (dalsze) kończyn. Otrzymuje informacje z kory ruchowej i pomaga jej w planowaniu ruchu.

Uszkodzenie lub usuniecie móżdżku prowadzi do nieskoordynowanych, gwałtownych ruchów ciała. Móżdżek odgrywa również dużą rolę w procesach uczenia się i pamięci.

Mózgowie (telencephalon)

Mózgowie stanowi dwie półkule: prawą i lewą, mocno pofałdowane cztery płaty korowe. Morfologicznie tworzą je pola projekcyjne i pola tworzenia asocjacji.

Pola projekcyjne utworzone są przez: korę motoryczną i korę sensoryczną. Korowe pola projekcyjne sięgają od ucha do ucha, przy czym kora ruchowa znajduje się przed bruzdą centralną, a kora sensoryczna za bruzdą, w zakręcie poza centralnym w kierunku centrum wzrokowego. Pozostałe pola stanowiące 3/4 powierzchni kory ludzkiej są polami asocjacyjnymi czyli kojarzeniowymi.

Kora sensoryczna - sfera czucia proprioceptywnego ciała zawiera reprezentacje ciała. Obraz ciała, który powstaje przy pomocy własnych odczuć zmysłowych jako wyobrażenie własnego ciała.

Kora motoryczna - znajduje się w dolnej części płatów czołowych. Daje wskazówki motoryczne ciału w oparciu o wiele informacji z różnych pól mózgowia. Z badan wynika, że każda z części narządu ruchu, a dokładniej grup mięśniowych, ma tam swoja reprezentację. Największy obszar kontroluje ruch rąk, szczególnie palców oraz mięśni twarzy i języka. Wyraźnie mniejsza część kory zawiaduje pracą tułowia i kończyn dolnych. Ruch ma swoją reprezentację także w jądrach podkorowych, do których należą: jadro ogoniaste, jadro soczewkowate, ciało migdałowate. Ich zadaniami są, miedzy innym, wytworzenie napędu ruchowego, regulowanie napięcia mięśni i jego korygowanie, zgodnie z zamiarem.

Pola asocjacyjne - są to te części kory, które służą raczej integrującym lub symbolicznym funkcjom, niż przetwarzaniu bez­pośrednio sensoryczno-motorycznych bodźców.

Mózgowie składa się z licznych warstw komórek nerwowych, które są podzielone na przestrzeni większej niż 200 pól i obdarzone specjalnymi funkcjami.

Korą mózgową nazywamy pofałdowaną mocno, zewnętrzną warstwą mózgową. Nasz najwyższy organ świadomości prezentuje się w postaci dwóch półkul podzielonych na 4 płaty. Tu najprawdopodobniej znajduje się siedziba: myślenia, świadomości, woli i czucia, przy czym topografia mózgu jest coraz bardziej dysku­towana i częściej przebija się pogląd holistycznej roli mózgu zgodnie z poglądem Hipokratesa.

4. Integracja sensoryczna

4.1. Teoria sensorycznej integracji.

Model sensorycznej integracji został rozwinięty przez amerykańska terapeutkę zajęciową i psychologa Jean J. Ayres. Wywodzi ona swój model z modeli neurofizjologicznych mózgu i norm za­chowania. W oparciu o te badania stara się wyjaśnić zaburzenia poznawcze, emocjonalne i sensomotoryczne u dzieci. J. Ayres określa mianem integracji sensorycznej uporządkowanie logiczne, względnie układanie pobudzeń zmysłowych w mózgu tak, że człowiek sobie dokładnie uświadamia otoczeni postrzega je i odbiera. Jest zdolny do procesów uczenia się i jest zdolny do reagowania w sposób wyważony na dane sytuacje z otoczenia.

Zaburzenia sensorycznej integracji wywołują określone zaburzenia uczenia się. Zaburzenia te mogą zostać złagodzone przez poprawę procesów sensorycznej integracji. Do pojęcia zburzenia ucze­nia się należą: według definicji J. Ayres trudności w czytaniu, pisaniu, liczeniu, ale także problemy z zachowaniem, takie jak hiperak­tywność, bojaźliwość i zaburzenia funkcji sensomotorycznych. Celem postępowania leczniczego sensorycznej integracji nie jest usunięcie symptomów, ale modyfikacje neurologicznych dysfunkcji, które te zaburzenia spowodowały. Dzięki tej terapii zostanie rozszerzona pojemność mózgu to znaczy, mózg rozwinie zdolności lepszego postrzegania, przypominania i wykonywania funkcji motorycznych, co przyczyni się do lepszego opanowania wszystkich realizowanich zadań.

Co znaczy sensoryczna integracja?

Integracja zmysłów u większości ludzi jest procesem, nad którym się nie zastanawiamy. Dopiero, gdy pojawiają się zaburze­nia integracji zmysłów, dochodzi do uświadomienia sobie dysfunkcji.

Nie ma wątpliwości, iż integracja sensoryczna jest powiązana z mózgiem i centralnym systemem nerwowym, stąd najważniejsze systemy zmysłowe muszą być właśnie w mózgu zintegrowane. Proces integracji stanowi porządkowanie wrażeń zmysłowych w celu właściwego doboru ich użycia tzn. korzystania z nich we właściwy sposób. Integracja jest formą organizowania wrażeń zmysłowych. Zintegrować coś znaczy połączyć najróżniejsze części w całość. Jeżeli coś jest zintegrowane wówczas wszystkie jego części pracują jako jedność.

Pod pojęciem części pracującej jako całość, rozumiemy proces nerwowy. System nerwowy jest w stanie szereg uporządkowanych wrażeń zmysłowych przesłać do mózgu i tam te wrażenia przetworzyć. Do mózgu trafiają jednocześnie najróżniejsze wrażenia i tam są porządkowane. Pojecie porządkowania w sensorycznej integracji ma bardzo wielkie znaczenie. Integracja zmysłów jest jednozna­czna z porządkowaniem wrażeń w celu ich wykorzystania.

Sensoryczna integracja jest procesem przetwarzania wrażeń zmysłowych, co umożliwia nam zebrać wszystko razem i zachowywać się w sposób dostosowany (adekwatny).

Przetworzenie umożliwia nam uczenie się. Bodźce, wzrokowe, dźwiękowe, przedmioty, osoby są postrzegane tylko wtedy, gdy mogą być włączone w proces integracji, jeżeli mają jakieś znaczenie dla danej osoby Wszystko inne zostaje łatwo przeoczone, niedosłyszane nieuświadomione, niespostrzeżone, albo szybko zapomniane. Poszczególne informacje narządów zmysłowych muszą zostać porównane, zmienione, ustawione we właściwej kolejności, we właściwym miejscu jak często w układance, np. przed nami leży cytryna, wszystko co o niej wiemy jest produktem końcowym integracji sensorycznej. Pierwsze nasze doświadczenia z cytryną pobudziło nasze zmysły do odbioru i przetworzenia bodźców. Jednostkowe informacje zostały przyjęte i przetworzone, aby mógł powstać produkt końcowy wyobrażenia cytryny.

Aby mózg mógł pracować jako całość, potrzebna jest ciągłość przetwarzania bodźców. Neurony muszą otrzymywać bodźce, aby powstała sieć połączeń w OUN.

Pobudzanie zmysłów, ruch, bodźce powstające w czasie ruchu inspirują do powstawania połączeń nerwowych na synapsach, następnie dochodzi do integracji impulsów i połączenia ich z ruchem. Ruch ciała, używanie rąk, mowy podlegają koordynacji, która stanowi podstawę dla kształtowania się celowych sensownych działań. Ważne jest, aby informacja zmysłowa była jednoznaczna, wtedy zostaje ona zatrzymana przez umysł tzn. nie mogą zaistnieć żadne modalne zaburzenia przyswajania, ponadto informacja, aby została przetworzona, musi dotrzeć w stanie nie zniekształconym do mózgu. Mózg musi być w stanie niezaburzonym, zdolnym do prawidłowego przetworzenia informacji zmysłowej i wyzwolenia właściwej reakcji, którą dziecko potrafi spożytkować adekwatnie w swoim środowisku. Sensoryczna integracja odbywa się w mózgu. Prawidłowe dojrzewanie sensorycznej integracji umożliwia zdrowe dojrzewanie ciała dziecka i jego psychiki. Proces ten nie jest możliwy, jeśli nie zaistnieje powiązanie integracji sensomotorycznej z percepcją wzrokową, słuchową oraz nie nastąpi współdziałanie z systemem wegetatywnym i limbicznym.

Noworodek posiada narządy zmysłowe gotowe do pełnienia swych funkcji, zatem jest on zdolny do uogólnionej aktywności motorycznej i reakcji odruchowych. Należy sobie uświadomić, że:

1. Percepcja z poszczególnych kanałów zmysłowych i motoryczna aktywność niemowlęcia są słabo ze sobą powiązane,

2. Informacje poszczególnych kanałów zmysłowych mają dostarczyć wspólnej informacji dla mózgu,

Żaden kanał nie powinien dostarczać informacji niezależnie od innych zmysłów, (nie może się izolować).

Łączenie się informacji poszczególnych kanałów tworzy się po urodzeniu i stopniowo doskonali, dzięki temu dziecko osiąga coraz bardziej kompleksową percepcję i wykonuje coraz doskonalsze odpowiedzi przystosowawcze. Doskonalenie się integracji zmysłowej rozwija się głównie w pierwszych 10 latach życia. Dziecko uzyskuje coraz lepszy obraz zróżnicowany swego ciała i świata otaczającego, a także zdolności takie jak: samokontrola, samoocena, zdolność do koncentracji, lateralizacji. Uczenie się, myślenie abstrakcyjne nie pojawia się automatycznie, są one wynikiem wielu lat rozwoju i przetwarzania bodźców w mózgu. J. Ayres wyróżnia 4 poziomy integracji sensorycznej, przy czym jeden poziom buduje się na drugim

Na poziomie I ulegają powiązaniu bodźce dotykowe, co pozwala dziecku na ssanie, jedzenie, odczuwanie przyjemne dotyku i umożliwia wytworzenie się więzi z matką. Integracja błędnikowych i proprioreceptywnych bodźców umożliwia dziecku koordynację ruchów gałek ocznych, utrzymanie postawy, napięcia mięśniowego, równowagi i poczucia pewności w stosunku do siły grawitacji.

Na poziomie II podlegają łączeniu w bodźce systemu błędnikowego, proprioreceptywnego i dotykowego (zmysły podstawowe), to z kolei warunkuje koordynację, uwagę, planowanie ruchu, świadomość percepcji własnego ciała, oraz koordynacji czynności obu stron ciała.

Poziom III integracji sensorycznej obejmuje także bodźce wzrokowe i słuchowe. Poprzez powiązanie bodźców przedsionkowych, słuchowych, proprioreceptywnych uzmysławiających ciało dochodzi do zdolności rozumienia mowy i jej uczenia się. Współgranie bodźców optycznych z bodźcami zmysłów podstawowych umożliwia dokładną percepcję wzrokową, a co za tym idzie koordynację oko - ręka. Dzięki temu dziecko może włożyć kurtkę, nalać sobie mleka, budować z klocków dom, malować.

Na poziomie IV rozwoju są integrowane bodźce ze wszystkich kanałów zmysłowych. Powstają produkty końcowe procesów przetwarzania, które odbywały się na poprzednich trzech poziomach. Poczucie własnej wartości, samokontrola, poczucie zaufania do siebie samego rozwijają się w oparciu o tą świadomość, że ciało egzystuje jako godny zaufania twór sensomotoryczny i wywodzi się ono z dobrej integracji systemu nerwowego.

Zrezygnowano ze szczegółowego określenia wieku dziecka, w którym odbywają się poszczególne poziomy integracji, bowiem odbywają się one w całym okresie życia, wraz z wiekiem i dojrzewaniem funkcji organizmu dziecka.

Celem postępowania leczniczego sensorycznej integracji jest modyfikacja neurologicznych dysfunkcji, dlatego taż w pierwszym rzędzie należy dążyć do:

1. Normalizacji odbioru bodźców dotykowych i regulacji napięcia mięśniowego,

2. Normalizacji uświadomienia ruchu (przez odbudowanie czucia wewnętrznego ciała, odczucie ruchu i poprawienie czucia głębokiego),

3. Regulacji równowagi (przez poprawienie statycznego podporu i postawy), reakcje przystosowawcze w utrzymaniu równowagi podczas stania i dowolnego zachowania,

4. Odbudowę schematu ciała (poprawa motoryki wizualnej, koordynacja oko -ręka-noga),

5. Poprawy wzrokowej percepcji (kształtu, stałości formy, położenia w przestrzeni, percepcji warunków przestrzennych i wyobrażenia przestrzeni),

6. Planowania motoryki (kierunek ruchu, koordynacja ciała w działaniu ukierunkowanym na ciało),

7. Samokontroli słuchowej dźwięków i szumów, zdolności izolowania dźwięku, naśladownictwa rytmu, magazynowania schematu.

4.2. Zaburzenia integracji sensomotorycznej.

Zburzenia integracji manifestują się tym silniej, im niższy poziom integracji jest upośledzony, np. zaburzenie I poziomu integracji, zwłaszcza w zakresie zdolności wiązania informacji proprioreceptywnych i przedsionkowych ze zmysłu równowagi prowadzi do upośledzenia pewności odczucia grawitacji i reakcji odruchowej postawy, czego efektem jest wrażenie sztywności i braku płynności ruchów. Zaburzenia na II poziomie prowadzą do nieprawidłowej percepcji własnego ciała i nieprawidłowej uwagi. Zaburzenie napięcia uwagi daje obraz dziecka wiercącego się na krześle, ponieważ jego percepcja własnego ciała nie dostarcza informacji o położeniu, przestrzennej orientacji poszczególnych części jego własnego ciała. Skutkiem tego, dziecko ma trudności ze skierowaniem się na zadaniu, z obraniem celu działania. Na tych poziomach budują się poszczególne integracje sensomotoryczne. Osiągniecie IV poziomu integracji wymaga kompleksowego przetwarzania, które nie może być zaburzone na wszystkich poziomach struktur anatomicznych, szczególnie na poziomie pnia mózgu i wzgórza.

Sensoryczna terapia integracyjna powinna dlatego pobudzać funkcje pnia mózgu i wzgórza, działalność, których odpowiada za I poziom integracji sensorycznej w mózgu, ponieważ możliwości zniwelowania tych zaburzeń drogą procesów świadomych są ograniczone, ponieważ optymalny przebieg procesów integracji sensorycznej zależy od funkcji mózgu, które zostaną przedstawione poniżej.

Mózg funkcjonuje przez łączenie pracy poszczególnych pól mózgowych co określamy współzależnością struktur mózgowych. Żadna struktura nie pracuje niezależnie od pozostałych, natomiast w optymalnym funkcjonowaniu jest zależna od niezaburzonej pracy innych pól mózgowych. Poziomy funkcjonalne mózgu znajdują się w stałej interakcji i są od siebie zależne i na siebie zdane.

Pień mózgu opracowuje podstawowe wrażenia dotykowe, słuchowe i optyczne. Jeśli nie opracowuje ich prawidłowo, kora mózgowa nie jest w stanie osiągnąć precyzyjnej percepcji wzrokowej, słuchowej i dotykowej.

Dalszą ważną funkcją sensorycznej interakcji przedstawia asocja­cja pomiędzy zmysłami. Informacje sensoryczne z różnych systemów zmysłowych albo jąder zbiegają się drogą konwergentnych neuronów na jednym poziomie mózgowym i tu podlegają wzajemnemu połączeniu, nowemu uporządkowaniu i poprawieniu. Zostają ujęte wspólnie jako uświadomienie, wrażenie. Powstają nowe jakościowo informacje. Niektóre konwergentne neurony i jądra są w stanie dobiegające do nich bodźce odesłać je z powrotem, co stanowi podstawę integracji. Asocjacja zmysłów dokonuje się na wszystkich poziomach mózgu, w szczególnym rozmiarze obserwuje się ten proces w tworze siatkowatym. Do najbardziej znaczących mechanizmów integracji sensorycznej zalicza się ponadto torowanie i hamowanie informacji sensorycznej. Nie wszystkie informacje przyjęte przez receptory zmysłowe mogą zostać przez mózg przetworzone. Bez wystarczającego hamownia impulsy sensoryczne rozprzestrzeniałyby się w systemie nerwowym jak pożar stepu, a mózg byłby przez informacje zniewolony. W tym celu istnieje mechanizm, który sprawia, że ważnym informacjom, w sposób preferowany, drogi są torowane, innym zaś hamowane lub blokowane. U dzieci z trudnościami w nauce lub zaburzeniami zachowania, istnieje często niewystarczające hamowanie napływających bodźców, co może prowadzić do niepohamowanych zachowań, niewystarczającej percepcji i niezręczności. Natomiast jeżeli hamowanie jest zbyt silne, do świadomości napływa za mała ilość informacji, np. dziecko jest mało wrażliwe, nie otrzymuje wystarczająco dużo dokładnych informacji na temat własnej aktywności. Dzieci z zaburzeniami w tej sferze nie zauważają jak np. niszczą kruche przedmioty niezręcznie się z nimi obchodząc, albo trącą równowagę balansując na murze, z tego powodu nie mogą uruchomić reakcji przystosowawczych.

Poruszanie się dziecka (ruch) ma znaczący wpływ na rozwój mózgu, zatem percepcja zmysłowa i ruch pozostają w bliskim związku przyczynowo-skutkowym. Dziecko gromadzi doświadczenie z otaczającego świata, w szczególności poprzez najróżnorodniejsze ruchy swego ciała. W ten sposób docierają informacje do mózgu z poszczególnych systemów zmysłowych. Informacje te ulegają uporządkowaniu, przetworzeniu i połączeniu. W wyniku tego mózg może tworzyć reakcje adaptacyjne, które znowu związane są z ruchem.

„Kamienie milowe” integracji sensomotorycznej

Od 1 do 3 miesiąca życia

W pierwszym miesiącu życia dziecko uzmysławia sobie nieliczne wrażenia (odczucia) swego ciała i reaguje przeważnie ruchami odruchowymi. Wykonuje wiele ruchów przypadkowo, które stanowią jednak podstawę dla późniejszych ruchów skoordynowanych. Rozwój motorycznych umiejętności odbywa się kompleksowo i przebiega on podobnie, jak w życiu płodowym: od głowy ku palcom stóp, z centralnych części ciała do obwodowych, uruchamiając muskulaturę barków i ramion. W tym też czasie zbiera dziecko pierwsze doświadczenia ze swego otoczenia. Poprzez ruchy rak, ramion, nóg i tułowia dotyka przedmiotów w swoim otoczeniu. Przedmioty te stawiają opór jego ruchom. To dostarcza informacji dotyczących egzystencji jego ciała i poszczególnych części, umożliwia odróżnienie swego ciała od otoczenia.

Od 4 do 6 miesiąca życia.

W tym wieku dziecko jest w stanie wykonywać takie czynności moto­ryczne, jak stukanie klockami o stół, wyciągać ramiona w kierunku przedmiotów, którymi jest zainteresowane, jednak uchwycić ich jeszcze nie potrafi. W tym celu jego koordynacja oko - ręka nie jest jeszcze wystarczająco rozwinięta. Niemowlę zaczyna spoglądać na swoje ręce i inne części ciała. jeżeli są one dotykane. Zaczyna też rozglądać się za źródłem odgłosów. Te osiągnięcia polegają na postępującej zdolności mózgu do łączenia różnych informacji sensorycznych.

Od 6 do 9 miesiąca życia.

W tym wieku dziecko potrafi czołgać się i raczkować na rękach i kolanach, co daje mu doświadczenie bycia istotą niezależną. Uczy się rozpoznawać fizykalne struktury przestrzeni, w której się znajduje, co pomaga mu lepiej rozumieć to co widzi.

Od 7 miesiąca życia udaje się dziecku uchwycić pożądany przedmiot i objąć go ręką. Cztery tygodnie później opanuje też chwyt noży­cowy i obcęgowy, jest w stanie zaplanować ruch ręki. Z tym wiąże się umiejętność oceny swego ciała i przedmiotów znajdujących się w zasięgu jego wzroku, pod względem wielkości, formy, ciężaru i funkcji.

Od 9 do 12 miesiąca życia.

W wieku około 10 miesięcy dziecko potrafi stać, a kilka tygodni później chodzić trzymane za rękę. Te umiejętność należy uznać za produkt końcowy przetwarzania wszystkich informacji dotyczących siły ciążenia, ruchów dziecka, odczuć mięśniowych i stawowych wszystkich poprzednich miesięcy.

Rozwój od 2 roku życia.

W wieku 14 - 15 miesięcy dziecko potrafi bez pomocy z zewnątrz stać, chodzić, biegać. Teraz jest często w ruchu, uczy się jak jego ciało funkcjonuje i jak się obchodzić z fizykalnym światem otaczającym. Od 2 roku życia dziecko potrafi określić mniej więcej, w którym miejscu zostało dotknięte. Dzięki tej zdolności lokalizacji już wie gdzie jego ciało się zaczyna, a gdzie kończy - tworzy schemat własnego ciała. Od 2 roku życia rozpoznaje się, jako indywidualną osobę, ponieważ odczuwa swoje ciało, jako jedność. Wytwarza się poczucie własnej wartości. Dziecko w tym wieku znajduje się w fazie ogromnej chłonności dla stworzenia percepcyjnego, posiada najlepsze warunki by je łączyć i porządkować. Dziecko jest stale aktywne, rozszerza zebrane dotychczas doświadczenia w stosunku do otaczającego świata. Jego reakcje adaptacyjne w stosunku do otaczającego świata stają się coraz bardziej kompleksowe, a każda reakcja adaptacyjna poszerza zdolność dla coraz większego przetwarzania doznań. J. Ayres definiuje reakcję adaptacyjną, jako twórczą i sensowną reakcję osoby na dane z otoczenia, np. zwrot głowy w kierunku szmeru: „zobaczę co się dzieje”. Dopiero w wieku 7 - 8 lat dziecko rozwija zdolność myślenia abstrakcyjnego i zdolność dyskutowania. Autorka twierdzi, że zdobyte w pierwszych i latach umiejętności sensomotoryczne stanowią podstawę dla rozwoju intelektualnego, socjalnego i osobowego.

Krótka charakterystyka zaburzeń.

Zaburzenia sytemu przedsionkowego

Zaburzenia systemu przedsionkowego charakteryzują się nieprawidłowym przetwarzaniem bodźców napływające do mózgu z receptorów grawitacji i recep­torów równowagi. Osoba dotknięta tym zaburzeniem nie ma wykształconych prawidłowo reakcji przystosowawczych. Informacje przedsionkowe sprzęgają się w ośrodkach integracyjnych mózgu ze wszystkimi innymi doznaniami zmysłowymi, w związku z tym, zaburzenia systemu przedsionkowego wywierają wpływ nie tylko na reakcje postawy i reakcje równowagi, ale także na percepcję wzrokową i przestrzenną, rozwój psychiczny i samopoczucie, szczególnie istnieje ścisły związek ze stanami czuwania, procesami trawienia itd. Niedoczynność systemu przedsionkowego sprawia, że dzieci szukają z upodo­baniem zajęć, które dostarczają im nadmiaru przedsionkowej stymulacji. Zachowanie nasuwające podejrzenie hypofunkcji to: stawanie na głowie, koziołki, kręcenie się wokół własnej osi, podskakiwanie, skakanie, wprawianie przedmiotów w ruch obrotowy, toczenie się. Przy hypofunkcji systemu przedsionkowego bodźce mogą być nadmiernie hamowane lub zbyt słabo wywołują pobudzenie czyli zaburzone jest torowanie. Hypofunkcję można diagnozować przy pomocy wyzwalania oczopląsu postrotacyjnego, który trwa zbyt krótko, ponieważ mięśnie gałek ocznych otrzymują zbyt mało bodźców po wirowaniu ciała a to ma wpływ na powstanie oczopląsu porotacyjnego. Mięśnie oczne otrzymują zbyt mało motorycznych informacji, by mogły podążać wzrokiem za obiektami ruchomymi, który jest postrzegany. Oczy również nie mogą przerzucać wzroku z jednego przedmiot na drugi, co wpływa na naukę czytania, pisania, rysowania, reakcje postawy, lateralizacji i mowę.

Hypofunkcja systemu przedsionkowego charakteryzuje się :

1. Oczopląs postrotacyjny jest krótszy niż normalnie,

2. Dziecko jest zdrowe, rozwój fizyczny i intelektualny są odpowiednie do wieku, ale mimo to występuje zaburzenie umiejętności czytania i liczenia,

3. Dziecko jest słabo wysportowane tzw „łamaga sportowa”, niezręczne i niezgrabne ruchowo, potyka się często podczas poruszania się, pada,

4. Balansowanie sprawia dziecku trudności, nie umie chodzić na równoważni,

5. W pozycji na brzuchu nie umie równocześnie unieść głowy, rąk i nóg (tzw pozycja samolotowa lub „pływanie”),

6. Ramiona i nogi nie pracują w sposób skoordynowany,

7. Dziecko nie preferuje żadnej ręki. Można myśleć, że jest niezlateralizowane.

8. Dziecko często myli prawą i lewą stronę, podczas pisania myli d i b albo p i q,

9. Oprócz tego czyta czasem wyrazy w odwrotna stronę, np osioł - łoiso, dom - mod, itp.

Hyperfunkcja systemu przedsionkowego: występuje wtedy gdy zbyt wiele bodźców dociera do mózgu na skutek niewystarczającej funkcji hamowania. Doprowadza to do przesilenia układu przedsionkowego. Dzieci nie chcą odpowiadać na odczucia ciążenia ziemskiego, a tym samym unikają zmiany pozycji ciała. Każda nagła zmiana pozycji napawa dziecko lękiem. Dzieci z hyperfunkcją odczuwają siłę natężenia jako negatywną siłę ciążenia: niechętnie się poruszają, doznają przykrych odczuć podczas podnoszenia w górę i opuszczanie w dół. Spontanicznie podczas takich zabaw nie unoszą ramion w geście, aby je podnieść, mogą nawet płakać kiedy gwałtownie podrzucamy je w górę. To co dla dorosłego może wydawać się dobrą zabawą dla dziecka może być bardzo przykre.

Przykładami hyperfunkcji układu przedsionkowego są następujące objawy:

1. Oczopląs porotacyjny trwa zbyt długo,

2. Dziecko łatwo zapada na chorobę morską, lokomocyjną itp,

3. Dziecko niechętnie bawi się na ruchomych przyrządach, łatwo ma nudności,

4. Unika skakania na niższe poziomy i niechętnie wstępuje na wysokości,

5. Bardzo się boi upadku,

6. Niechętnie pochyla głowę w dół, nie wykonuje stójki na głowie ani koziołków,

7. Jeśli się obraca to może odczuwać, że traci równowagę,

8. Wchodzenia po schodach uczy się późno, mocno trzyma się poręczy,

Obserwując dziecko podczas poruszania odnosi się wrażenie, że ocena przestrzeni i ruchu jest niedokładna ( często wpada na przedmioty, potyka się).

Stosunek do sił ciążenia stanowi najważniejsze źródło naszego poczucia bezpieczeństwa. Dziecko z niepewnością grawitacyjną prawdopodobnie doznaje takich odczuć, które rejestruje jako unoszenie się w powietrzu, uciekanie podłoża z pod nóg ( fruwanie).

Stymulacja systemu przedsionkowego.

Ayres uważa stymulację przedsionkową za drogę dla leczenia tych zaburzeń. Terapia powinna być zastosowana bardzo wcześnie. Terapeutka odróżnia stymulację aktywną i stymulację pasywną, gdy dziecko samo się kołysze, albo obraca się na różne strony w sposób stereotypowy.

Stymulacja aktywna polega na dozowaniu wrażeń podczas huśtania się, aby nie wywołać lęku np. w pozycji na brzuchu, przy równoczesnym dotyka­niu rękoma i nogami podłoża. tzw „kołyska”. Odpychając się lekko dziecko samo reguluje siłę stymulacji. Ważne jest, aby dzieci te prowadzić bardzo powoli w kierunku coraz to silniejszych bodźców, nie dostarczając dziecku wrażenia zagrożenia. Równolegle należy podnosić granice tolerancji i lepszych zdolności organizacyjnych w mózgu w stosunku do bodźców przedsionkowych podczas ćwiczeń np. w jazda na rowerze, skoki na trampoliny itp.

Postępowanie w zaburzeniach układu przedsionkowego

Ayres uważa stymulację przedsionkową za skuteczny sposób terapii zaburzeń integracji sensorycznej. Uważa, że należy ją wprowadzać możliwie wcześnie i równolegle z pobudzaniem zmysłu dotyku. Rozróżnia się dwa rodzaje stymulacji przedsionkowej: aktywny i bierny. Stymulacja bierna (pasywna) następuje, kiedy dziecko jest kołysane lub okręcane np. w rozwieszonej macie w kocu, na huśtawce lub na karuzeli. Dzieci te, odczuwają lęk przed masywnymi ruchami, zostają aktywnie zaangażowane w odbywający się ruch poprzez np. dotykanie podłogi rękami i nogami w czasie huśtania się w pozycji na brzuchu. W tej pozycji może się dziecko lekko odpychać i tym samym samodzielnie regulować siłę stymulacji. Ważne jest, aby dziecko kierować całkiem wolno do coraz intensywniejszej stymulacji, unikając wyzwalania poczucia zagrożenia. W miarę podnoszenia się granicy tolerancji i poprawy zdolności organizacyjnych mózgowia wobec bodźców przedsionkowych, zmniejsza się opór dzieci przed silniejszymi bodźcami i z czasem nie cofają się one nawet przed silnym huśtaniem, skokiem z trampoliny czy jazdą na rowerze. W niedomodze systemu przedsionkowego potrzebne są dla stymulacji przedsionkowej silne bodźce na różnych poziomach. U tych dzieci bodźce równowagi nie docierają do mózgu w wystarczającej mierze. Dzieci te, co potwierdzają obserwacje, wyszukują spontanicznie zabaw, które zawierają silne bodźce przedsionkowe. Ayres wymienia tu: kręcenie się w siatce huśtawkowej, obroty w pozycji na głowie, brzuchu, plecach lub na boku, huśtanie się do przodu i do tylu lub powolne, rytmiczne kołysanie się na dużej (90 cm) piłce do terapii.

Ayres podkreśla dużą wagę obserwowania reakcji dziecka podczas wymienionych terapii, ponieważ może ona, niezależnie od tego, czy bodźce są dostarczane drogą aktywną czy pasywną, wywierać działanie zarówno organizujące jak i dezorganizujące, np. mogą wywołać zaburzenia oddychania, nudności lub wymioty.

Autorka obserwowała np. że czasem dzieci z hypofunkcją układu przedsionkowego domagają się podczas huśtania coraz większego rozpędu, ale mają przy tym skurczone twarze i śmieją się gwałtownie. Takie zachowanie może świadczyć o tym, że mózg dzieci nie jest w stanie adekwatnie przetworzyć bodźców przedsionkowych wywołanych huśtaniem, w takim wypadku należy huśtanie bezwzględnie przerwać. Nie znaczy to jednak, że dziecko nie potrzebuje bodźców przedsionkowych. Należy w tych przypadkach dobrać inne rodzaje bodźców przedsionkowych, które będą przez dziecko lepiej przetwarzane. Być może mózgowie dziecka będzie mogło lepiej integrować bodźce równowagi takie, jakie dostarcza jazda na deskorolce lub zabawa na batucie.

Terapie zaburzeń równowagi porządkuje Ayres jako:

1. Normalizowanie układu czuciowego i przedsionkowego.

2. Integracja prymitywnych odruchów postawy.

U dzieci z zaburzeniami systemu przedsionkowego prymitywne odruchy postawy nie są adekwatnie integrowane w systemie nerwowym. W związku z czym, późniejsze reakcje równowagi są upośledzone, dlatego do terapii równolegle należy wprowadzać normalizowanie i integrowanie odruchów.

Celem terapii jest wygaszenie, stłumienie prymitywnych odruchów postawy, zwłaszcza TNR (toniczny odruch szyjny) i TRL (toniczny odruch przedsionkowy), aby tym samym umożliwić optymalne budowanie na nich reakcje równowagi. W tym celu dziecko zajmuje aktywnie pozycję, albo wykonuje ruchy takie, które wyzwalają oporowanie (kokontrakcję) mięśni w stosunku do tych, jakie wyzwala prymitywny odruch. Pozycją szczególnie efektywną, jeśli chodzi o TLR, jest zjeżdżanie po pochylni na deskorolce w pozycji na brzuchu. Często nie jest łatwo skłonić dziecko do tej pozycji, preferuje ono zwykle zjeżdżanie w pozycji siedzącej. Doświadczenie wskazuje, że dobrze jest, kiedy terapeuta uczestniczy w zabawach w tych samych pozycjach.

3. Aktywacja reakcji pionizacji i równowagi.

W następnym stadium pracuje się nad reakcjami pionizacji i motorycznymi wzorcami obrotu, które to pojawiają się wkrótce po urodzeniu. Toniczny odruch labiryn­towy (TRL) dzięki, któremu dziecko może unieść głowę zostaje przywołany podczas zjeżdżaniu na brzuchu w wyciągniętej pozycji. Dla przywołania motorycz­nego wzorca obrotu można dziecko owinięte kocem toczyć w beczce albo w rurze zrobionej z połączonych dętek samochodowych ( 5 dętek), tak, aby wystawały nogi i głowa.

Zaleca się również, jako pobudzające rozwój, zabawy na dużej (90 cm) piłce terapeutycz­nej. Dziecko kładzie się na piłkę na brzuchu i rękami obejmuje ręce terapeuty. Leżąc w tej pozycji pociąga i odpycha ręce terapeuty. Następujące przy tym ćwiczeniu wyrównujące ruchy tułowia i nóg, umożliwiają naturalne utrzymanie równowagi. Dzieci z niewystarczająco rozwiniętymi mechanizmami postawy lub równowagi nie są w stanie zademonstrować takich reakcji przystosowawczych. Leżą one na piłce jak „worek pełen kartofli”. W tych wypadkach zaleca się, aby ostrożne pociąganie i odpychanie trzymanego za ręce dziecka wykonywał terapeuta. Jeśli dziecko po pewnym czasie wykaże odpowiednie reakcje postawy w pozycji na brzuchu, można przejść do ćwiczeń w pozycji czworaczej. Takie możliwości stwarza huśtawka platforma lub piłka terapeutyczna. Następnym krokiem rozwojowym jest siad.

Reakcje równowagi na tym poziomie otrzymujemy np. przy zabawie rzucania i chwytania piłki w pozycji siedzącej na huśtawce platformowej. Ostatni stopień stanowią ćwiczenia - zabawy równowagi w pozycji stojącej np. "taniec na linie", polegający na balansowaniu po namalowanej na podłodze linii, trzymając w ręce parasol. Ayres zaleca, aby przed wprowadzeniem ćwiczeń (zabaw) na kolejnym wyższym poziomie, dobrze opanować reakcje postawy i równowagi na niższym poprzedzającym poziomie. Jeżeli wprowadzenie ćwiczeń wyższego poziomu sprawia dziecku trudności, tzn. jeżeli powtarzane próby nie prowadzą do wytworzenia się reakcji przystosowawczych należy powrócić do zadań niższego znajdujących się na niższym poziomie. Należy podczas ćwiczeń wyższego szczebla stale powracać do repertuaru także poprzednich stopni, ponieważ istnieje niebezpieczeństwo, że system nerwowy może powracać do swoich starych, nieadekwatnych, umocnionych w poprzednich latach form organizacyjnych.

4.Doskonalenie koordynacji sensomotorycznych funkcji prawej i lewej części ciała.

Po opanowaniu opisanych szczebli rozwoju reakcji równowagi i postawy, obydwie połowy (strony) ciała lepiej ze sobą współpracują. Bardzo dobrym ćwiczeniem dla poprawy integracji półkul mózgowych stanowią: uderzanie zawieszonej piłki tekturową rurą oraz chwytanie zawieszonej na linie piłki przy pomocy dwóch wgłębionych tarcz.

Jeżeli nie obserwujemy poprawy osiągnięć w tym zakresie ćwiczeń, należy traktować jako sygnał, że niższe szczeble nie zostały jeszcze dostatecznie wykształcone i wymagają dalszego stymulowania.

Percepcja kinestetyczno - proprioceptywna i jej zaburzenia.

System proprioceptywny jest współodpowiedzialny za prawidłową integrację. Propriocepcja przekazuje nam również schemat własnego ciała (poprzez samoodczucia stawów, mięsni, itd. ), a dobry schemat własnego ciała umożliwia równie dobrą koordy­nację ciała. Postrzeganie własnego ciała ma swe źródło w neutralnej pamięci, która dotyczy wszystkich odcinków naszego ciała: wielkości, ciężaru, granic, aktualnej pozycji poszczególnych części ciała wobec siebie i wobec reszty ciała, a także wszy­stkich ruchów wykonywanych jakąkolwiek częścią ciała. Neuronalna pamięć zawiera też wspomnienia odnoszące się do naszego otoczenia, informacje o naturze ciążenia, o konsystencji poszczególnych rzeczy, elastyczności itd. Bez dojrzałego schematu ciała nie wiedzielibyśmy, jak poszczególne części naszego ciała są usytuowane w przestrzeni, a nawet, czy w ogóle istnieją.

Czucie głębokie informuje nas, ile trzeba siły, aby np. podnieść do ust szklankę, a przede wszystkim, gdzie się usta znajdują. System proprioceptywny i obydwa pozostałe systemy zmysłów umożliwiają nam funkcjonowanie w otoczeniu. Doświadczenia, które pozostały w pamięci ułatwiają pojęcie otaczającego świata i uświadomienie sobie przestrzennej struktury otoczenia, w którym się znajdujemy. W przypadkach, gdy informacje zmysłowe z ucha wewnętrznego, z mięśni i stawów­ - tzn. impulsy przedsionkowe i proprioceptywne nie zostaną w mózgu wystarczająco między sobą zintegrowane, dzieci maja trudności z uzmysłowieniem sobie własnego usytuo­wania w przestrzeni i własnych ruchów. Przytłaczająca, lękliwa potrzeba niezmienności otoczenia, lęk przed zmianą stanowią charakterystyczne zachowania dzieci z tymi zaburzeniami.

Dzieci autystyczne:

Zaburzenie w obrębie propriocepcji, w połączeniu z obydwoma pozostałymi systemami bazowymi może prowadzić do niedoinformowania o otaczającym świecie. Gdy nie ma wystarczających powiązań pomiędzy ciałem, a przestrzenią, dziecko prawdopodobnie nie może uporać się z przestrzenią. Pomieszczenie, w którym nie zachodzą zmiany umożliwia, autystycznemu dziecku, urządzenie się w nim. Dziecko stworzyło relacje pomiędzy otoczeniem a własnym ciałem. To dostarcza mu poczucia bezpieczeństwa, gdy w otoczeniu zajdzie jakaś zmiana, mogą wyzwolić się stany lękowe, ponieważ sytuacja będzie wymagała stworzenia nowych relacji. Ponieważ nie następuje to wystarczająco szybko, można sobie wyobrazić, dlaczego otoczenie ma pozostawać możliwie niezmienne. Tym tłumaczy się również lęk przed obcymi pomieszczeniami. Nowe otoczenie, nowe pomieszczenie budzi prawdopodobnie uczucie zagubienia w otaczającym świecie, ponieważ dziecko autystyczne nie jest w stanie świadomie doznać wielu bodźców płynących z otoczenia, nie może także tych odczuć wbudować w swój system nerwowy. Nie doświadcza dlatego jasno otaczającego świata i własnego powiązania z tym światem. Potrzebuje ono długiego czasu, aby sobie stworzyć wizualny obraz świata, a często nawet jeśli coś widzi, może być tak, że danego obiektu nie rozpoznaje jeszcze dostatecznie.

Niewystarczający obraz własnego ciała może też tłumaczyć, dlaczego dzieci poświęcają uwagę tylko niektórym jego częściom, gdy mózg nie posiada kompletnego obrazu całego ciała, a tylko poszczególnych jego części, dziecko musi się ograniczyć tylko do tych części, które sobie uzmysławia.

Stymulacja

Stymulację proprioceptywną wykonuje się głównie drogą pobudzania kontrakcji pracy mięśni (skurczów mięśniowych). Szczególne znaczenie przypisuje Ayres skurczom skierowanym przeciw oporowi, np. u dziecka leżącego w pozycji na brzuchu naśladującego samolot, uniesienie głowy powoduje silne napięcie mięśni karku, oprócz tego muszą ulec napięciu mięśnie pasa biodrowego, miednicowego i barkowego oraz tułowia umożliwiające uniesienie ramion i nóg. Przygotowanie i motywacja do wykonania przez dziecko tego ćwiczenia widzi autorka w zabawach w pozycji na brzuchu na deskorolce. Ponadto wysiłki terapeutyczne należy kierować na stymulację receptorów stawów. Przykłady ćwiczeń: pociąganie dziecka leżącego na podłodze po pokoju za nogi albo pchanie wyciągniętych ramion dziecka w kierunku jego tułowia. Silną kokontrakcję mięśni, a jednocześnie pociąganie i nacisk uzyskuje się w następujący sposób: dwóch terapeutów trzyma poziomo linkę ok. 40 cm nad podłogą, dziecko leżące na deskorolce przed linką ujmuje ją oburącz, terapeuci ciągnąc za linkę, ciągną dziecko w kierunku ściany osłoniętej miękką matą. Na krótko przed zetknięciem z matą dziecko puszcza linkę i uderza ciąłem w matę.

Dalszych możliwości pobudzania proprioceptywnego dostarczają skoki z trampoliny, obciążanie leżącego dziecka przez nakładanie na nie mat, woreczków z piaskiem itp.

Percepcja dotykowa i jej zaburzenia.

Wszystkie nasze wrażenia zmysłowe maja swoje źródło w specjalnych receptorach. Receptory te zaopatrują stale nasz mózg strumieniem informacji. Zmysły, którymi odbieramy wrażenia dotyku, gorąca, zimna i bólu nazywamy zmysłami czuciowymi (tactus - łac. dotknięcie, czucie).

System czuciowy jest systemem podstawowym, jak każdy inny system może ulec zaburzeniom, w kierunku nadczynności lub niedoczynności.

Pierwsze odczucia, zanim ogarną całe ciało dotyczą skóry. Wrażenie dotyku wywołuje stopniowo w mózgu obraz schematu ciała. Jeżeli to wrażenie nie może być we właściwy sposób opracowane (przetworzone), może dojść do powstania niedokładnego schematu ciała, wówczas dziecko nie wie dokładnie, która część ciała została dotknięta.

Bodźce dotykowe muszą w mózgu ulec swoistej ocenie, musi dojść do rozróżniania czynników (bodźców), dziecko będzie się bronić przed dotykiem jeśli bodźce dotykowe będą odczuwane jako bolesne lub nieprzyjemne.

Nadmierne odczucie dotyku

Z obroną przed dotykiem spotykamy się wtedy, kiedy bodźce dotykowe są odczuwane jako bolesne, nieprzyjemne lub niedostosowane. Bodźców tych dziecko usiłuje uniknąć, albo też reaguje aktywną obroną.

Obrona przed dotykiem u dzieci autystycznych może posłużyć jako przykład ekstremalny. Dziecko broni się przed bodźcami dotykowymi, ponieważ odczuwa je jako zagrożenie. Dodajmy, że w pniu mózgu nie dochodzi do dokładnej lokalizacji zadziałania bodźca. Bodźce podlegają uświadomieniu w sferach sensorycznych kory mózgowej, oznacza to, że konieczny jest udział tych wyższych poziomów apercepcji dla dokładnego zlokalizowania bodźca. W przypadku niewystarczającego wyhamowywania bodźców i braku możliwości odróżnienia charakteru doznań może powstać całkiem inne wrażenie dotyku. Począwszy od rdzenia kręgowego wzwyż do poszczególnych pól w korze bodziec dotykowy ulega przetwarzaniu, każdy poszczególny poziom tworzy właściwy sobie obraz i przekazuje go ewentualnie wyżej. Na każdym poziomie odróżnianie bodźca jest coraz bardziej precyzyjne. Siły torujące i hamujące sprawiają, że bodziec ulega prawidłowemu opracowaniu. W przypadku nieprawidłowego opracowania (zestrojenia) impulsu dotykowego może dojść do nadwrażliwości i obrony przed dotykiem. Takie dziecko dotknięte gdziekolwiek odczuje dotyk zbyt intensywnie, a ponadto może mieć trudności ze zlokalizowaniem bodźca. Nie trudno wyobrazić sobie dlaczego dzieci te reagują lękiem i nie lubią, aby je dotykano. Nawet nowe ubranie może wywoływać lęk z powodu ucisku na ciało. Szczególnie niekrytyczne dla dziecka z nadwrażliwością dotykową są dotknięcia głowy, ponieważ stamtąd bodźce szybciej docierają do rejonów mózgu.

Hypolokacja systemu czuciowego

Hypolokacja percepcji dotyku jest przypuszczalnie związana z niedostatecznym procesem torowania. W przypadku tym bodźce dotykowe przyjęte przez skórę giną w drodze do mózgu lub tracą swoją intensywność. Aby miało miejsce prawidłowe zachowanie w wyniku zadziałania bodźca musi pozostać na właściwej drodze pobudzanie nerwowe. Jeśli bodziec sensoryczny nie wywołuje stosownego postrzegania albo reakcji to wiadomo, że gdzieś w systemie nerwowym synapsy nie przekazują bodźca dalej. Informacje te giną w labiryncie systemu nerwowego. Można sobie wyobrazić, że autystyczne dzieci ulegając np. oparzeniu nie odczuwają przy tym bólu. Podobno istnieją dzieci, które się uśmiechają kiedy są bite. Można przypuszczać, że intensywny nacisk, jakim jest uderzenie, nie jest świadomie postrzegany tak, jak przez dzieci z dobrą integracją sensoryczną, które odczuwają bodźce dotyku w stopniu odpowiednim (dostosowanym). Dzieci mające trudności ze świadomymi doznaniami dotyku potrzebują bodźców dotykowych tak, jak inne dzieci, gdyż stymulują one mózg. Często obserwuje się dokonywanie stymulacji na własnym ciele, przy czym może dochodzić do samookaleczeń. Dzieci te często nie reagują też na upadek czy zderzenie, jak gdyby w ogóle nie odczuwały bólu - z wyjątkiem uderzeń bardzo intensywnych. Bodźce czucia dotyku są interpretowane jako grożące niebezpieczeństwo, a reakcja następuje w postaci ruchów obronnych, ucieczki albo słownego sprzeciwu. Syndrom ten występuje często w połączeniu z apraksją, ponieważ obydwie te nieprawidłowości są wynikiem zaburzeń w dotykowej modalności.

Analiza poszczególnych czynników tego zespołu wykazuje zawsze, że obrona przed dotykiem występuje w powiązaniu z upośledzoną zdolnością rozróżniania bodźców, hyperkinezją, zaburzeniami koncentracji i zaburzeniami zachowań.

Nadwrażliwość dotykowa stanowi część składową ogólnej nadwrażliwości systemu nerwowego. Dzieci z tym zaburzeniem wykazują również nadwrażliwość na bodźce słuchowe, węchowe a czasem i wzrokowe. Symptomy obrony przed dotykiem są rezultatem niedostatecznego albo nieuporządkowanego autogenetycznego rozwoju modalności systemu dotykowego, a nie niedostatku bodźców dotykowych.

Istnieje wiele teorii dotyczących filogenetycznego rozwoju systemu czucia dotyku, jego typów i rodzajów. Ogólnie można powiedzieć, że istnieje pewien brak równowagi (dysproporcja) pomiędzy pewnym typem zwanym „czuciowym systemem obronnym” związanym z ogólną wrażliwością zmysłową i odczuciem, a między typem tzw. „systemem różnicującym, który odróżnia jakości przestrzenne i czasowe bodźców dotykowych. Ten „system różnicujący” jest w stanie wychwycić różnice temperatury kilku stopni. Obydwa te systemy dostarczają informacji o bólu. Z powodu upośledzonej inhibicji (być może na gruncie uszkodzenia mózgu) dominuje bardziej prymitywny system obrony przed dotykiem. System ten interpretuje bodźce dotykowe, słuchowe, węchowe stale jako przypuszczalne czynniki uszkadzające. System obronny przed dotykiem jest filogenetycznie starszy i niezbędny dla ochrony i przeżycia ciała, odgrywa istotną rolę w życiu noworodka. Stopniowo ulega wyhamowaniu tak, że przewagę uzyskuje system różnicujący. System różnicujący dostarcza dziecku specyficznych informacji o otaczającym go świecie. Kiedy na skutek upośledzonej inhibicji przewagę posiada system obronny, zaburzeniom ulega nie tylko percepcja, ale cały rozwój: cielesny, umysłowy i duchowy. Dziecko takie nie potrafi zlokalizować dotyku, nie rozróżnia siły dotyku ani temperatur. Nawet czułość wyrażona głaskaniem odczuwana jest nieprzyjemnie. Są dzieci unikające butelki, łyżeczki i stałych pokarmów. Bodźce dotykowe wywołane przez przedmioty są dla nich zbyt „bolesne”. Dziecko usztywnia się albo krzyczy. Jest stale rozdrażnione i stale w ucieczce. Otaczający go świat dostarcza mu wyłącznie lęków.

Syndrom obrony przed dotykiem występuje też w formie łagodniejszej, np. dzieci protestują, kiedy głaszcze się je po głowie, wzięte na kolana wytrzymuje tylko kilka sekund, skarży się na „drapiące” ubrania, nie znosi szczoteczki do zębów.

Symptomy obrony przed dotykiem:

1. Dziecko nie lubi dotyku. Wyraża to sprzeciwem przy myciu twarzy i włosów przez matkę, obcinaniu paznokci, czyszczeniu uszu, oferowaniu pomocy przy ubieraniu.

2. Dotknięcia u dentysty i fryzjera odczuwane są nieprzyjemnie. Wyraża się to ustawicznym wierceniem na fotelu.

3. Unika cielesnego kontaktu z osobami zaprzyjaźnionymi (przyjaciółmi) i nie lubi, kiedy inni ludzie stoją blisko.

4. Dziecko preferuje ubrania z długim rękawem, nawet gdy jest mu ciepło.

5. Odmawia wkładania ubrań z niektórych materiałów.

6. Dziecko odczuwa niezwyczajną potrzebę dotykania lub unikania pewnych powierzchni lub tkanin, takich jak koce, dywany, zabawki z miękkich materiałów.

7. Nie lubi zanurzać rąk w piasku, ani malować palcami.

8. Nie lubi biegania boso.

Stymulacja czuciowa zmysłu dotyku

W sensorycznej terapii integracyjnej centralne znaczenie ma stymulacja czucia dotyku, ponieważ wpływa ona silnie na całokształt neurologicznej integracji, a także na inne sensoryczne doznania.

Stymulację dotykową można wykonywać pokrywając skórę pianką do golenia, nacierając kremem zabarwionym barwnikiem do produktów spożywczych, szczotkowaniem, gładzeniem pędzlem lub piórem, pocieraniem skóry najrozmaitszymi materiałami: aksamitem, bawełną, itp., dotykaniem przedmiotami, których dziecko nie widzi (szorstkie - gładkie, ciepłe - zimne, duże - małe). Stymulacja skóry z użyciem aksamitu lub jedwabiu, są odczuwane najprzyjemniej. Dodatkowo należy podkreślić, że samodzielny dotyk własnego ciała jest akceptowany wcześniej niż dotyk innych osób. Nie można podać recepty, które części ciała i w jakiej kolejności najlepiej stymulować. J. Ayres poleca szczególnie stymulację ust i okolicy, a to z powodu ich podstawowej natury i ich powiązań z mową. Najlepsze informacje o skuteczności terapii i doborze bodźców dotykowych otrzymuje terapeuta obserwując dokładnie reakcje dziecka. To, co dziecku sprawia zadowolenie może zostać uznane za zintegrowane. Należy jednak wziąć pod uwagę, że dziecko w przeciągu krótkiego czasu może zmienić swoją tolerancję wobec określonych bodźców. Wiąże się to z faktem, że interpretacja bodźca jest do pewnego stopnia zależna od stanu systemu nerwowego w momencie zadziałania bodźca, a ten może się całkiem nagle zmieniać. Stymulację dotykową należy przerwać również wtedy, kiedy była zbyt silna i wywarła efekt dezorganizujący na mózg, co może wyrażać się zaburzeniami snu i koncentracji.

Percepcja słuchowa i jej zaburzenia

Odbiór akustyczny jest zbliżony w swej istocie do postrzegania wizualnego, także tutaj bodźce dochodzące do płatów mózgowych połączone są z innymi informacjami odbieranymi przez zmysły, dzięki czemu ich znaczenie staje się wyraźniejsze. Tak jak w funkcjach optycznych mózg ze swoimi procesami opracowywania bodźców wytwarza bazę dla bardziej kompleksowych funkcji, które występują na wyższej płaszczyźnie i są niezbędne do wytwarzania mowy.

Objawy zaburzeń słuchu:

1. Słabe rozróżnianie wysokości dźwięku przez dziecko.

2. Upośledzona zdolność rozróżniania kierunków, z których dochodzą dźwięki.

Niektóre dzieci z zaburzeniami interpretacji dźwięków są wyjątkowo wrażliwe na dźwięk.

Budowa ucha pozwala na wyłapywanie fal dźwiękowych, fale dźwiękowe podrażniają ucho wewnętrzne a następnie są prowadzone do rdzenia mózgu. Tam wraz z innymi impulsami (przedsionkowymi, orientacji przestrzennej, czucia głębokiego) podlegają procesowi interpretacji. Impulsy akustyczne łączone są wraz z innymi wrażeniami zmysłowymi i systemem limbicznym (centrum uczuć), który ma bardzo duże znaczenie w odbieraniu mowy. Impulsy akustyczne wysyłane są w systemie limbicznym wraz z impulsami emocjonalnymi do różnych obszarów kory mózgowej. Gdyby informacje wpływające przez kanał słuchowy nie były kojarzone na każdej płaszczyźnie mózgu wraz z innymi informacjami wprowadzanymi przez inne zmysły, mięlibyśmy duże trudności z rozpoznaniem znaczenia usłyszanych informacji. Połączenie integracji z równowagą oraz impulsów pochodzących z innych organów zmysłów jest niezbędne dla zrozumienia usłyszanych informacji. Na każdym następnym poziomie mózgu informacja staje się bardziej wyraźna i zrozumiała. Najtrudniejszym i zarazem najbardziej skomplikowanym momentem tego procesu jest przetworzenie określonych dźwięków na sensowne sylaby i słowa.

Nadwrażliwość systemu słuchowego

Jeśli bodźce słuchowe są za silne, tzn. mózg nie jest w stanie w odpowiedni sposób zahamować bodźców akustycznych, dźwięk może zostać odebrany za głośno. Dziecko autystyczne wydaje się unikać odbieranych głośnych bodźców, zatyka sobie uszy w celu przytłumienia szumów, lub całkowicie próbuje się wyłączyć. W takim przypadku zachowuje się jakby było zupełnie głuche.

Innego zdania jest J. Ayres: "dziecko autystyczne nie przyzwyczajone jest do stałego szumu, dlatego nie jest w stanie "wyłączyć się". Niekiedy szum rejestrowany jest u dzieci autystycznych za mocno, niekiedy za słabo. Może oznaczać to, iż po pierwsze zawodzi w tym momencie wstrzymywanie, po drugie następuje facylitacja, jednak w nie wystarczającym zakresie, by przetworzyć odbierane bodźce.

Niedomoga systemu słuchowego

Zbyt mała podaż bodźców słuchowych, dochodzących do kory mózgowej, charakteryzuje się tym, że dzieci poszukują głośnych szumów, w przeciwieństwie do dzieci reagujących nadwrażliwie. Wyszukają one głośnych szumów, przykładając nieraz ucho do wibrujących powierzchni.

Upośledzenia mowy (upośledzenia mowy i słuchu).

Ogólne opóźnienie rozwoju mowy i trudności w artykulacji.

Integracja czuciowa jest stałym procesem, każdy wyższy poziom integracji wymaga osiągnięcia niższego poziomu integracyjnego. Zanim dziecko zrozumie wyrazy, musi ono zintegrować swoje zdolności odbierania bodźców dźwiękowych i zanim zacznie mówić, musi mieć dobrą zdolność odbioru kinetystyczno-propriocetywną. Wszystkie wrażenia stoją w wąskim kręgu wraz z systemem westybularnym w uchu wewnętrznym.

Według Ayres rozwój mowy u dzieci z określonymi zaburzeniami westybularnymi jest spowolniony, chociaż mowa, kiedy pojawia się po raz pierwszy, jest często normalna. Wymowa wyrazów wymaga trzech podstawowych systemów sensorycznych. Nawet prosty wyraz jednosylabowy jak "łuk" lub "dom" wymaga dokładnego ustawienia języka i ust.

Wiele dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej nie może dokładnie wyczuć, gdzie znajduje się ich język i w jaki sposób dotykają się ich usta, tak więc można zrozumieć ich słowa jedynie z trudnością.

Opóźnienie rozwoju mowy jest według Ayres symptomem sensorycznego zaburzenia integracji. Mówienie wymaga wykorzystania licznych funkcji czuciowo-motorycznych i dlatego zdolność mowy jest często opóźniana, kiedy jakiś wycinek mózgu nie funkcjonuje efektywnie.

Szkic mowy i sensoryczne przetwarzanie mowy są w szczególnej mierze połączone z organem równowagi, jak tez z systemem słuchowym.

"Ponieważ społeczeństwo wywiera nacisk na szkoły, aby zwiększyły wysiłki zmierzające do lepszej nauki czytania przez dzieci, szkolnictwo reaguje w ten sposób, że próbuje uczyć czytania dzieci coraz to młodsze. U niektórych dzieci w wieku przedszkolnym mózg jest właśnie zdolny do nauki czytania. U innych jednak zdolność przenoszenia bodźców optycznych w postaci słowa drukowanego na język mówiony nie jest jeszcze odpowiednio rozwinięta. Dla dzieci tych siedzenie w ławce to odbieranie doświadczeń westybularnych, propriocetywnych i dotykowych, które wymagane są dla rozwoju zdolności mówienia. Jeśli jednak wstrzyma się naukę czytana tak długo, aż działanie integracji sensorycznej pomoże dziecku poprawić jego wizualne procesy przetwarzania, można doprowadzić do tego, że będzie się ono uczyło czytania dużo szybciej i lepiej. Pomoże mu to też, zachować pewność siebie, rozwinie również motywację do nauki.

Dzieci z zespołem Downa - zaburzenia SI

Deficyty integracji sensorycznej w zespole Downa mają wpływ na zaburzenia zachowania, uczenia się i rozwoju ruchowego. Zaburzenia najczęściej dotyczą sensorycznej rejestracji i modulacji bodźców sensorycznych i mają związek przedwczesnym ukończeniem procesu różnicowania tkanki mózgowej co ogranicza możliwości plastyczności neuronalnej. Badania wykazują, że w pierwszych pięciu latach życia następuje zahamowanie wzrostu dendrytów, i zaniku połączeń synaptycznych. Również móżdżek, pień mózgu i hipokamp są nieco mniejsze, co może mieć wpływ na procesy integracji sensorycznej (w tym funkcji posturalnych, koordynacji ruchu, integracji odruchów w tym tonicznych) i pamięci.

System przedsionkowy- zaburzenia integracji impulsów pochodzących z receptorów przedsionkowych.

Dzieci z zespołem Downa przejawiają hipotonię, słaby antygrawitacyjny wyprost, zaburzone automatyczne reakcje posturalne i tendencję do poszukiwania ruchu. Obserwacja taka może nasuwać podejrzenie o podwrażliwym systemie przedsionkowym, ale niekoniecznie u dzieci z zespołem Downa. Badając oczopląs porotacyjny można przypuszczać, że jeżeli u tych dzieci będzie skrócony, tym czasem jest on wydłużony, po mimo hipotonii. Przypuszcza się, że hiperreaktywna reakcja jest rezultatem nieprawidłowego dojrzewania mechanizmów hamowania w ośrodkowym układzie nerwowym. Należy również pamiętać, że wydłużony oczopląs porotacyjny nie musi być wskaźnikiem dysfunkcji przedsionkowej, ale na przykład wynika z mikrouszkodzenia mózgu baz związków z zaburzeniami posturalnymi.

Zaburzenia integracji impulsów pochodzących z receptorów systemu proproceptywnego.

Dzieci z zespołem Downa często przejawiają deficyty w zakresie przetwarzania przetwarzania bodźców proprioceptywnych. Najczęściej dotyczy to czucia pozycji i ruchu, utrzymania pozycji, zaburzoną pamięcią pozycji przy braku kontroli wzrokowej. Taka słaba percepcja ciała (zdolność czucia ciała, czucia pozycji) wpływa na interakcję dziecka z otoczeniem. Dzieci z zespołem Downa poruszają się ciężko, mają problemy ze sprężystym krokiem, ze skakaniem, zderzają się z przedmiotami, często się przewracają.

Zaburzenia integracji sensorycznej impulsów pochodzących z receptorów systemu dotykowego.

Dzieci z zespołem Downa eksplorują raczej wzrokowo obiekty z otoczenia niż poznają je przez dotyk czy manipulację co ma wpływ na dostarczanie sobie odpowiedniej ilości bodźców dotykowych i proprioceptywnych. System nerwowy ma mniej czasu na rozpoznanie i zapamiętanie bodźców płynących z manipulacji przedmiotami co przekłada się na uczenie się bardziej zgeneralizowanych zachowań manipulacyjnych.

Deficyty dotykowe są dobrze widoczne już w okresie niemowlęcym i wczesno dziecięcym co manifestuje się :

- ograniczoną dotykową eksploracja otoczenia

- słabym reagowaniem na bodźce dotykowe

- słabą zdolnością do różnicowania obiektów

- słaba stereognozją

Zaburzenia integracji sensorycznej impulsów pochodzących z systemu wzrokowego.

- stały oczopląs

- dalekowzroczność

- bliskowzroczność

- katarakta , zez

- opóźnienia w dojrzewaniu percepcji wzrokowej,

- obniżony rozwój przetwarzania informacji wzrokowych co wpływa na słabą uwagę wzrokową, ograniczoną wzrokowa eksploracje otoczenia. W początkowym okresie rozwojowym podczas zabawy, dzieci z zespołem Downa częściej wpatrują się w matkę niż manipulują przedmiotami. Występują widoczne problemy na poziomie wzajemnej uwagi podczas koordynacji wzrokowej w relacji z drugą osobą, preferencji jednego wymiaru nad drugim (np. wielkość nad wzorem) i zgubienie kiedy są prezentowane dwa wymiary potrzebne do wzrokowej oceny zdarzenia (przedmiotu).

Zaburzenia pochodzące z receptorów systemu słuchowego

Z badań wynika, że nawet 80% dzieci z zespołem Downa ma jakiś stopień utraty słuchu. Obserwuje się również słaby rozwój dróg słuchowych w pniu mózgu, anatomiczne anomalie w budowie systemu słuchowego. Wymienione zaburzenia mają wpływ na : opóźnienie rozwoju mowy, deficyty w zdolnościach wokalnego naśladowania dźwięków, wolniejsze tempo przetwarzania informacji słuchowych ( wolniej reagują na polecenia i pytania), ograniczone zdolności przetwarzania informacji słuchowych.

Dzieci z zespołem Downa mają najczęściej problemy z koordynacja procesów słuchowo- ruchowych, dlatego trudniej im wykonywać polecenia słowne jeśli dotyczą mechanizmów planowania motorycznego.

Zaburzenia planowania motorycznego

Deficyty w rozwoju ruchowym, integracji sensorycznej oraz niepełnosprawność intelektualna wpływają na naukę nowych zadań ruchowych włączając w to pomysł, plan i wykonanie. Pomysł jest blokowany najczęściej przez deficyty umysłowe, dlatego też dzieci te maja mało pomysłów na działanie na zabawę, maja problem z generalizowaniem nowych nabytych sposobów interakcji z otoczeniem. Dzieci z zespołem Downa mają problem z wykorzystaniem informacji sensorycznych czerpanych z otoczenia do organizacji zachowań ruchowych , gubią się w działaniach na sekwencyjne polecenia słowne. Słaba sekwencyjność przejawia się niechęcią, zagubieniem lub problemami z aktywnościami wymagającymi szybkiego, regularnego i rytmicznego ruchu.

Terapia integracji sensorycznej w zespole Downa

Cel: wzmocnienie poziomu pobudzania, poprawy zdolności ruchowych, schematu ciała i planowania ruchu.

Ruch liniowy wzmacniający napięcie mięśni prostowników( antygrawitacyjnych) w celu poprawy reakcji posturalnych. Ruch liniowy i rotacyjny również wpływa na poziom pobudzenia aktywizując układ przedsionkowy. Należy również wprowadzać terapie dotykowa, która podnosi napięcie mięśniowe u tych dzieci. Również w terapii ważne są doświadczenia proprioceptywne: ciągnięcie, pchanie, przenoszenie ciężarów. Takie doświadczenia poprawiają stabilizację stawów, powiększają repertuar zachowań eksploracyjnych. Zauważono, że u dzieci poddanych wczesnej terapii pojawia się znacznie szybciej kontrola głowy, szybsze siedzenie, chodzenie, samodzielne jedzenie i mowa.

1

31

---