Metodyka pracy opiekuńczo - wychowawczej (wykłady)

Plan - jest to pewien opis, zmysłowo uchwytny wytwór zbudowany ze znaków (na przykład układ zdań bądź wykres graficzny). Wyróżnić można następujące etapy planowania:

1. określenie celu nadrzędnego i celów operacyjnych (szczegółowych)

2. ustalenie koncepcji - jest to etap określania zasobów oraz środków; stanowi podstawowe ogniwo planowania, obejmuje zestrajanie i alternatywne planowanie

3. etap pozyskiwania zasobów i środków (również kadry)

4. wdrażanie planu, czyli działanie

5. kontrola bądź nadzór

Do warunków dobrego planowania należą:

• znajomość podstaw planowania, czyli: statutu szkoły, regulaminu, kodeksu ucznia, dokumentów i rozporządzeń

• posiadanie źródeł rozwiązania (eksperymenty)

• posiadanie informacji dotyczących charakteru oraz perspektywy rozwojowej placówki, a więc jej tradycji, doświadczeń, problemów oraz sukcesów

• znajomość środowiska wychowawczego placówki, czyli nauczycieli, dzieci, rodziców, poziomu rozwoju intelektualnego i społecznego

Dobry plan posiadać powinien następujące właściwości:

• jest celowy, czyli trafnie ocenia cel oraz środki działania

• jest wykonalny, czyli w sposób realistyczny zakłada osiąganie ustalonych celów w określonym terminie

• jest wewnętrznie zgodny, czyli konsekwentny, co wyraża się w tym, iż jego poszczególne zamierzenia nie wykluczają się wzajemnie

• jest operacyjny, a więc prosty do zastosowania w konkretnym działaniu

• jest elastyczny, czyli zakłada możliwość wycofania się

• jest odpowiednio szczegółowy, a więc zawarte w nim zadania są zrozumiałe dla osoby realizującej

• jest długodystansowy, czyli wybiega w przyszłość

• jest terminowy - posiada pewne ograniczenie czasowe

• jest kompletny, czyli uwzględnia całokształt działań dotyczących realizacji założonych celów

• jest racjonalny - uwzględnia aktualne potrzeby, warunki oraz możliwości realizacji założonych zadań

Podstawę opracowywania planów okresowych stanowi plan roczny, obejmujący całokształt najbardziej istotnych zadań, jakie są przewidziane do realizacji przez rok czasu. Struktura planu okresowego obejmuje:

A. część diagnostyczno - wnioskowa - jest to wstęp stanowiący uzasadnienie założonych celów, zadań wychowawczych oraz form realizacji; zawarty jest tutaj również opis aktualnej sytuacji placówki, potrzeby i możliwości wychowanków oraz kadry, środki materialne

B. część opiekuńcza - obejmuje ona sprawy dotyczące opieki, wychowania, celów działalności opiekuńczo - wychowawczej; tutaj znajdują się także odpowiednie terminy oraz osoby ponoszące odpowiedzialność za realizację założonych zadań; jest to część zasadnicza planu okresowego (rocznego)

C. część wychowawcza i doskonalenia pracy - zawiera opis zamierzeń związanych z udoskonalaniem pracy kadry pedagogicznej:

• hasło tygodnia - cele, formy, nazwa cyklu zajęć:

• zajęcia opiekuńczo - wychowawcze

• zajęcia dydaktyczne

• zajęcia literackie

• zajęcia kulturalno - rozrywkowe

• zajęcia plastyczno - techniczne

• zajęcia rekreacyjno - turystyczne

• zajęcia muzyczne

• gry i zabawy

• stałe i ruchome pozycje dnia - konspekt pracy opiekuńczo-wychowawczej, osoba prowadząca (jednostka metodycznie zmienna) temat zajęć i cele:

• cele kształcące (odpowiadają sferze poznawczej)

• cele wychowawcze (sfera moralna)

• cele poznawcze (nowe elementy)

• cele uniwersalne

Proces opiekuńczo - wychowawczy - jest to cykl następujących po sobie zmian, które wzajemnie się warunkują, adekwatnych do kolejnych etapów samodzielności oraz niezależności życiowej wychowanka (jest to proces ewolucyjny). Jako proces globalny (czyli całościowy) zawiera pewne pasma zmian poczynając od stanu wyjściowego do stanu końcowego, natomiast jako proces parcjalny obejmuje on zmiany zachodzące w czynnościach oraz zależnościach opiekuńczych dotyczące tylko niektórych elementów składowych. Przebieg procesu zakłada:

• proces ewolucyjny

• normalny

• nadzwyczajny

• proces opiekuńczo - wychowawczy

• inwolucyjny

• nadzwyczajny

* globalny

* parcjalny

Poznawanie wychowanków stanowi podstawę dla pracy opiekuńczo - wychowawczej. Wymienia w tym zakresie następujące reguły:

• należy dopasować metodę do etapu rozwoju psychicznego wychowanka, jego zainteresowań oraz rozwoju wyobrażeń i wypowiadania się

• należy uwzględnić w badaniach kulturowe środowisko dziecka

• konieczna jest postawa zaangażowania

• konieczna jest znajomość struktury testu

• uzyskiwane wyniki należy interpretować w obrębie określonych schematów

Istnieją następujące zasady przygotowywania charakterystyk:

• charakterystyki należy opracowywać w oparciu o schemat zawierający podstawowe informacje o wychowanku, takie jak:

• jego dane biograficzne

• opis jego sytuacji społecznej i środowiskowej

• rozwój w zakresie poszczególnych sfer

• zainteresowania

• prognoza rozwojowa wychowanka

• charakterystyki powinny być:

• obiektywne

• zakładać długotrwały kontakt

• zawierać historię i sytuację rodzinną

• posiadać interpretację przyczyn

• powinny być prognostyczne

Podział charakterystyk:

1. indywidualne

2. merytoryczne, które według kryterium treści podzielić można na charakterystyki:

• funkcjonalne

• osobowości

• przyczynowe

• zachowania

• formalne, które według kryterium zakresu informacji można podzielić na:

• całościowe

• częściowe

• opisowe

• swobodne

Skorny proponuje następujący podział charakterystyk:

• zachowania

• osobowości

• cząstkowe

• całościowe

• swobodne

• opracowane według planu

• opisowe

• przyczynowe

Charakterystyka osobowości - stanowi uogólnienie oraz podsumowanie wielu obserwacji wychowanka, jest ona końcowym etapem jego poznawania. Zawiera pojęcia psychologiczne, służące do opisywania podstawowych cech osobowości, a jej cel stanowi stwierdzenie, jaki jest wychowanek, jakie posiada on właściwości. Opis jest tutaj dokonywany w kategoriach cech osobowości, takich jak:

• agresywność

• aktywność

• inteligencja

• kłamliwość

• nieśmiałość

• obowiązkowość

• pracowitość

• staranność

• tchórzliwość

Charakterystyka zachowania - ten rodzaj charakterystyki obejmuje jedynie podsumowanie reakcji oraz działań, jakie zostały zaobserwowane u wychowanka, jak na przykład:

• często zgłaszanie się na lekcji do odpowiedzi

• poprawne wysławianie się

• uczestnictwo w grach i zabawach ruchowych

• wywoływanie kłótni

• reakcja na atak - płacz bądź ucieczka

Charakterystyka przyczynowa - skupia się na wyjaśnieniu genezy powstawania analizowanych cech, a jej punkt wyjścia stanowi charakterystyka opisowa, dostarczająca materiałów do analizy czynników, które miały wpływ na powstawanie opisywanych cech osobowości.

Charakterystyka grupy - ten rodzaj charakterystyki opracowuje się, by poznać strukturę grupy; zawiera ona następujące informacje:

• liczebność grupy

• sposób powstania grupy

• wiek i płeć jej uczestników

• sytuacja szkolna

• określenie, czy jest to grupa formalna, nieformalna czy też nowa

• rodzaj więzi pomiędzy członkami grupy - sytuacyjna, osobista, formalna

• charakter kontaktów pomiędzy uczestnikami grupy

• struktura grupy - podziały wewnętrzne, panujący układ ról i pozycji

• zwartość i stabilność grupy

• określenie, czy mają miejsce czynniki dezintegrujące grupę

• dążenia oraz aspiracje grupy

• panujące w grupie prawa i obowiązki

• sposób, w jaki są podejmowane decyzje w grupie

• sposób kształtowania się norm obowiązujących w grupie

• atrybuty zewnętrzne

• zwyczaje panujące w grupie, tradycje grupowe

W poznawaniu dziecka duże znaczenie ma zastosowanie technik projekcyjnych (z łac. "proiectio" - wyrzucenie). Rysunki projekcyjne mogą stanowić podstawę poznania osobowości wychowanka - szczególnie jego motywacji, celów, dążeń i sposobu odbierania rzeczywistości społecznej. Projekcja to mechanizm psychiczny, za pomocą którego można przenosić uczucia, postawy, właściwości czy pragnienia na pewne przedmioty bądź osoby. Taki test rozwojowy może stanowić rysunek, co jest podyktowane następującymi faktami:

• rysunki autorstwa dzieci lub młodzieży zawierają wiele różnych elementów związanych z kolorem, formą i treścią

• rysunki odzwierciedlają bardziej poziom rozwoju umysłowego niż estetycznego - są determinowane posiadanymi przez dziecko spostrzeżeniami, wyobrażeniami i pojęciami w dużo większym stopniu niż wyobraźnią wzrokową lub zręcznością

• rysunki te wykorzystuje się jako źródło poznania osobowości ich autorów

• rysunki odkrywają zainteresowania, potrzeby, postawy, cechy temperamentu, motywację, przeżycia emocjonalne czy samoocenę dziecka

• są kształtowane pod wpływem doświadczeń

• są również determinowane kulturowo

Wyróżnia się następujące etapy rozwoju rysunku u dzieci:

1. bazgroły: do 3 roku życia, są to początki wyrażania przez dziecko się rysunku:

• jest to spontaniczne i pozbawione głębszej treści działanie

• dziecko kreśli ołówkiem na papierze pewne ślady

• bazgroły powstają w sposób mechaniczny dzięki rytmicznym ruchom ręki i są one odbiciem fizycznego i psychicznego rozwoju dziecka

• okres przedszkolny: 3 - 6 roku życia, jest to faza przedschematyczna, charakteryzująca się tym, iż:

• istnieje pewne podobieństwo do rysowanego przez dziecko przedmiotu

• rysowanie człowieka bazowane jest na kole

• następują tutaj próby przedstawiania postaci ludzkiej, a więc jest to okres uruchamiania wyobraźni dziecka

• występuje zależność między tym, co rysuje, a tym, co chce narysować dziecko

• jest to czas ujawniania się podstawowych procesów umysłowych

3. okres wczesnoszkolny: 7 - 11 roku życia, jest to faza schematu:

• dziecko posiada własny schemat rysowania istoty ludzkiej, który ciągle udoskonala

• rozwojowi fizycznemu towarzyszy rozwój psychiczny

• rysunki zawierają bogate treści, można rozróżnić płeć postaci

• rysunku stają się coraz bardziej harmonijne i zintegrowane

• starszy wiek szkolny: 11 - 15 roku życia, jest to faza realizmu, charakteryzująca się następującymi cechami:

• dziecko stara się na rysunku uchwycić wszystkie szczegóły

• rysunek człowieka zaczyna odzwierciedlać proporcje prawdziwej postaci

• rysunki są realistyczne, dziecko staraj się kopiować spostrzegane zjawiska czy wzory

• odejście od schematu

Wyróżnia się następujące rodzaje metod projekcyjnych:

• projekcja antyczna

• projekcja racjonalna

• projekcja w sensie atrybutowym

• projekcja w ujęciu klasycznym

Istnieją następujące rodzaje technik projekcyjnych:

• oparte na swobodnej asocjacji, słownej bądź pisemnej (na przykład: testy słowne czy plamy Roschacha

• konstrukcyjne - osoba badana musi ułożyć pewną historyjkę lub opowiadanie (obrazkowe)

• uzupełniające - treść obrazka bądź opowiadania, różne wersje niedokończonych bajek czy opowiadań

• wyboru - bardzo duża spontaniczność reakcji badanej osoby

• ekspresyjne - bardzo często wykorzystywane w terapii, zalicza się tutaj również swobodną twórczość artystyczną oraz swobodne zabawy

* klockowe

* słowne

* obrazkowe

Wyróżnić można następujące testy projekcyjne:

• test Bellocka

• test Buck'a - wyodrębnia trzy elementy, które razem ujawniają bliskość bądź odległość:

1. dom - środowisko rodzinne

2. drzewo - stosunek do otoczenia (rozłożyste oznacza szczerość i komunikatywność, natomiast szczupłe może oznaczać nieśmiałość)

3. człowiek - stosunek do innych ludzi

• test Diamond'a - stanowi odmianę testu Buck'a; dziecko układa opowiadanie z trzema elementami - z domem, drzewem i człowiekiem, które ukazują jego pewne cechy osobowości, umiejętność wypowiadania się oraz przekazywania własnych myśli

• test Goodenough

• test Kocha - bezsłowny, dziecko ma ułożyć w ustalonym czasie oraz porządku pewne figury geometryczne poczynając od najprostszych, kończąc na najtrudniejszych

• test Kohsa

• test Levy'ego

• test Machover'a

• test Murraye'a

• test Roschacha - polega na swobodnej interpretacji przypadkowych form: 10 czarnych oraz 10 kolorowych plam z atramentu

• test Rosenberga - można dokonywać dowolne zmiany w rysunku: dziecko dostaje 2 kartki pomiędzy którymi znajduje się kalka - na jednej kartce rysuje mężczyznę, a na kopii może dokonać jakichkolwiek zmian (tak samo postępuje w przypadku rysunku kobiety); test ten ujawnia na przykład postawę nieprzyjazną do rodziców, do samego siebie, sztywność bądź plastyczność, osobowościowy dynamizm

Zawód opiekuna - zadaniem opiekuna jest wychodzenie naprzeciw potrzebom społecznym oraz kształtującemu się rynkowi pracy, jeśli chodzi o opiekę nad dzieckiem (do 4 roku życia przede wszystkim). Opiekun powinien posiadać szeroki zakres wiedzy z nauk takich jak anatomia i fizjologia dziecka, psychologia, socjologia i pedagogika. Odpowiednia praca z dzieckiem poprzez kształtowanie jego sfery fizycznej jak również zdolności plastycznych czy muzycznych, daje wynik w postaci właściwego rozwoju psychicznego.

Opiekun pracuje z dziećmi w odpowiednich ośrodkach, placówkach opieki, lub też w jego domu rodzinnym, jako samodzielny opiekun. Osoba taka organizuje odpowiednie warunki dla rozwoju osobowości oraz cały czas modyfikuje sposoby zaspakajania potrzeb swoich podopiecznych indywidualizując proces wychowania ze względu na możliwości rozwojowe dziecka. Opiekun dba o zdrowie oraz codzienną higienę dziecka, uczestniczy również w różnego rodzaju rehabilitacjach. Do głównych cech dobrego opiekuna należą:

• cierpliwość

• niesienie pomocy słabszym

• postawa opiekuńcza

• postawa otwarta na potrzeby dzieci

• wrażliwość

• wyrozumiałość

• zdolność do nawiązywania kontaktów oraz dzielenia się emocjami

• życzliwy stosunek do dzieci

W strukturze postaw opiekuńczych wyodrębnia się:

• spostrzeżeniowo - empatyczne nastawienie

• altruizm

• wiedza oraz zaspokajanie ludzkich potrzeb

• motywacje działaniowe

Postawa opiekuńcza - jest to pewna stała organizacja o charakterze uczuciowym, poznawczym i behawioralnym. Po raz pierwszy termin ten został zdefiniowany przez Żabickiego, który uważał postawę opiekuńcza za jednolitą linię postępowania, która jest wynikiem zamiłowania do opiekowania się dziećmi. Wyrazem postawy opiekuńczej jest traktowanie dziecka w sposób podmiotowy, a więc między innymi:

• akceptacja dziecka takim, jakie jest

• szacunek

• życzliwość

• gotowość niesienia pomocy

• stawianie rozumnych wymagań

Jeśli chodzi o wychowanków placówek całkowitej opieki, to potrzebują oni w szczególności bliskich i serdecznych więzi z innymi osobami, które nie są możliwe do osiągnięcia w jedynie formalnych układach zależności oraz powiązań. Zatem, przy wyborze kandydatów na wychowawców do tego typu placówek należy brać pod uwagę nie tylko ich wykształcenie (tutaj: wyższe studia licencjackie lub magisterskie w zakresie pedagogiki opiekuńczo - wychowawczej), kwalifikacje zawodowe bądź umiejętności psychologiczno-pedagogiczne, lecz także ich cechy osobowe oraz własne zainteresowania, którymi mogliby oni zarazić swoich przyszłych podopiecznych.

Osoba na stanowisku wychowawcy jest zobowiązana do nieustannego podnoszenia własnych kwalifikacji w drodze samokształcenia, uczestnictwa w różnego rodzaju kursach specjalistycznych, studiach podyplomowych czy też konsultacji z doradcą metodycznym. Wychowawcy, którzy są lubiani przez swoich podopiecznych, najczęściej przejawiają następujące cechy:

• czułość

• dyskrecja

• empatia

• opiekuńczość

• serdeczność

• sprawiedliwość

• sympatia

• tolerancja

• troska

• wyrozumiałość

• zrozumienie

• życzliwość

Funkcje zabawy w okresie przedszkolnym:

• funkcja autoedukacyjna

• funkcja edukacyjna

• funkcja ekspresyjna

• funkcja manipulacyjna

• funkcja poznawcza

• funkcja samoregulacyjna

• funkcja terapeutyczna

Termin terapia używany jest zazwyczaj do określenia takiej pracy z dzieckiem, której celem jest rozładowanie jego wewnętrznych konfliktów, frustracji oraz napięć o charakterze emocjonalnym. Obserwując zewnętrzne zachowania dziecka, staramy się określić przyczyny jego działania - świadomego i nieświadomego. Poznanie prawdziwych przyczyn jego zachowań bądź trudności wyznacza kierunek określonej działalności terapeutycznej.

Wszystkie dzieci, które zaczynają chodzić do przedszkola mają podświadome, intuicyjne przekonania co do tego miejsca oraz związane z nim oczekiwania, które w przypadku ich niespełnienia, mogą się manifestować w postaci pewnych zewnętrznych zachowań o charakterze agresywnym lub wręcz odwrotnie - dziecko staje się bierne, ogarnia je apatia. Źródłem informacji o otaczającym świecie jest dla dziecka wszystko, co mieści się w granicach jego spostrzegania w postaci różnych obiektów, sytuacji czy zachowań. Przeżycia oraz doznania będące efektem kontaktu ze światem zewnętrznym mogą być wyrażane przez dziecko w różny sposób, a potrzeba takich zachowań stanowi immanentną właściwość dorastającego dziecka.

Sposób wyrażania swoich doświadczeń przez dziecko może mieć różnoraki charakter - werbalny lub pozawerbalny, zabawowy czy plastyczny. Doświadczenia te mogą się również ujawniać w interakcjach społecznych z innymi osobami. Przyczyną zaburzeń emocjonalnych dziecka jest brak możliwości całkowitego wyrażania swoich przeżyć, a podejmowana w takich przypadkach terapia polega przede wszystkim na tworzeniu dziecku warunków odpowiednich dla swobodnego wyrażenia się. Najlepsze podłoże dla takich zachowań, jak również dla rozładowania napięcia emocjonalnego stanowi zabawa, szczególnie spontaniczna, która powoduje względną równowagę oraz zaspokaja potrzeby i oczekiwania dziecka. Z tego też powodu zabawa stanowi podstawową metodę pracy terapeutycznej z dziećmi w wieku przedszkolnym. Istnieją następujące zasady zabawy terapeutycznej:

1. zasada nakierowania się - polega na nie udzielaniu uwag czy pochwał oraz nie poprawianiu błędów dziecka

2. zasada nieprzyspieszania - nie należy przyspieszać zabawy

3. zasada życzliwości - zachowanie przyjaznych stosunków z dzieckiem oraz nie narzucanie się

4. zasada usprawiedliwiania - nie należy krytykować, pozbycie się lęku i postawy obrony

5. zasada przyzwalania - dziecko bawi się w taki sposób, jaki mu odpowiada

6. zasada refleksji nad sferą uczuć - należy skłaniać dziecko do pewnych refleksji

7. zasada ograniczania - mimo panowania swobodnej atmosfery, istnieją pewne granice, na przykład dziecko nie może niszczyć zabawek

Socjalizacja - najogólniej mówiąc, jest to proces wrastania w społeczeństwo; jednostka uczy się właściwego zachowania w obrębie danej grupy, przez co staje się istotą społeczną. proces socjalizacji obejmuje dwa etapy:

• stopniowa nauka obowiązujących nakazów oraz zakazów

• zdolność do przestrzegania obowiązujących norm społecznych (warunkowanie instrumentalne)

Podstawową formą aktywności u małych dzieci jest zabawa, której pojęcie i klasyfikacja na gruncie psychologii nie są jednolite. Istnieje wiele teorii zabaw, które skupiają się na różnych jej właściwościach i źródłach (biologicznych bądź społecznych), celach oraz znaczeniu ich w rozwoju dziecka. Wiele z nich ma już dzisiaj wartość jedynie historyczną, inne ukazują istotne cechy zabaw, co umożliwia lepsze zrozumienie tego zjawiska.

W pierwszym roku życia dziecko podczas zabawy nie stara się naśladować czynności, jakie zaobserwowało w codziennym życiu, nie potrafi też naśladować zabaw demonstrowanych przez dorosłych. Zmienia się to od drugiego roku życia - dziecko naśladuje czynności bezpośrednio pokazane mu na jego zabawkach, nie potrafi jednak przenieść zademonstrowanych czynności na zabawki inne. Od trzeciego roku życia odtwarza coraz więcej złożonych czynności życiowych wiążąc je ze sobą. Dziecko powoli zaczyna podczas zabawy nadawać zastępcze znaczenia przedmiotom oraz zabawkom i coraz częściej stara się odtwarzać zachowania podpatrzone z życia dorosłych. Przełom trzeciego i czwartego roku życia to okres wczuwania się i odtwarzania różnych roli, co następuje dzięki nagromadzonej wiedzy oraz rozwijającej się u dziecka wyobraźni. Dzieci w wieku sześciu i siedmiu lat potrafią ciągnąć ten sam temat zabawy nawet przez kilka dni jednocześnie go rozwijając.

Dzieci w młodszym wieku szkolnym nadal bawią się w zabawy tematyczne, lecz ich tematyka i zakres ulega zmianie - na pierwszy plan wychodzi tutaj szkoła. W III i IV klasach zabawa staję się nawet podstawą organizacji nauki - praca uczniów generuje duże napięcie, dlatego też jej zabawowy charakter umożliwia im łatwiejsze przezwyciężanie trudności. takie zabawy tematyczne są wzbogacane również o treści przedstawień teatralnych czy obrazów filmowych, przez co stają się ważnym czynnikiem intelektualnego, emocjonalnego i społecznego rozwoju.

Zabawa tematyczna - jest to forma zabawy aktywnej, gdzie dzieci w swoim zachowaniu i mowie traktują przedmioty bądź sytuacje w taki sposób, jakby posiadały one cechy inne niż w rzeczywistości. Zabawy takie mogą mieć dwojaki charakter:

• odtwórczy (reprodukcyjny) - dzieci starają się odtwarzać pewne zaobserwowane w rzeczywistości sytuacje

• wytwórczy (twórczy) - bazą są tutaj rzeczywiste sytuacje, które są przekształcane przez dzieci w różny sposób

W obydwu tych rodzajach zabaw dzieci odgrywają główne role, podczas gdy pozostałymi aktorami początkowo są zabawki, a później - rówieśnicy. Zatem w pierwszej fazie zabawy mają charakter indywidualny i dopiero z czasem stają się zabawami społecznymi. Z chwilą osiągnięcia przez dziecko poziomu dojrzałości szkolnej, zainteresowanie tego typu zabawami zaczyna ulegać zmniejszeniu - zabawa tematyczna jest więc zabawą typową dla okresu "wczesnego dzieciństwa".

Funkcje opiekuńczo - wychowawcze szkoły realizowane są przez następujące podmioty:

• bursy

• internaty

• kluby

• świetlice profilaktyczno - terapeutyczne

• świetlice socjoterapeutyczne

• świetlice specjalne

• świetlice szkolne

• świetlice środowiskowe

Świetlica szkolna - jest to prowadzona przez szkołę placówka opiekuńczo - wychowawcza, która pozwala uczniom na uczestniczenie w wielu interesujących zajęciach oraz na odrabianie ich prac domowych. Jest to jedyna na terenie szkoły komórka wychowawcza, która pełni funkcje opiekuńcze, wychowawcze i dydaktyczne w sposób ciągły i zorganizowany. Ze świetlicy korzystają zazwyczaj ci sami uczniowie, przede wszystkim z najmłodszych klas. Przyjmuje się, iż pierwszeństwo w korzystaniu ze świetlicy mają dzieci w jakiś sposób zaniedbane oraz wykazujące trudności w nauce, lecz prawidłowo działająca świetlica szkolna nie powinna się ograniczać jedynie do tej wąskiej grupy uczniów. Do funkcji pełnionych przez świetlice szkolne zalicza się:

• funkcja opiekuńcza- czuwanie nad zdrowiem, bezpieczeństwem oraz właściwym rozwojem dzieci

• funkcja profilaktyczna - stymulowanie procesów rozwojowych dzieci przez ich własną inicjatywę i aktywność

• funkcja reedukacyjna - działania prowadzące do wyrównywania braków, korygowania wad oraz nieprawidłowości rozwojowych z wcześniejszych lat życia dzieci

• funkcja kompensacyjna - wyrównywaniu niedostatków środowiska rodzinnego dzieci

W pracy świetlicy obowiązują następujące zasady:

• zasada motywacji- uczniowie zmotywowani do uczestnictwa w atrakcyjnych zajęciach mają możliwość zaspokojenia potrzeby swoich doznań emocjonalnych, nie jest konieczne namawianie ich pójścia na spacer czy obejrzenia filmu

• zasada aktywności- wzbudzenie u wychowanków ich własnej inicjatywy - wszystkie metody bazujące na działaniu i samodzielnym angażowaniu mobilizują do aktywności

• zasada indywidualizacji - bardzo znaczące jest tutaj indywidualne podejście do dziecka oraz znajomość jego potrzeb, zdolności i zainteresowań; wszystkie oddziaływania wychowawcze należy dostosować do indywidualnych możliwości ucznia jak i całego zespołu; zajęcia indywidualne są prowadzone w stosunku do dzieci wymagających opieki bądź pomocy

• zasada poglądowości - przykładami środków poglądowych są na przykład: ilustracje, filmy, obrazy czy obserwacje środowiska; uczniowie posługują się tutaj wzrokiem i dotykiem, słuchem i węchem

• zasada systematyczności - wszystkie zajęcia należy dokładnie planować i dbać, by były logicznie ze sobą powiązane

• zasada swobody - wychowawca powinien inicjować i zachęcać uczniów do zajęć w taki sposób, by uczestniczyli oni w nich z własnej woli

• zasada atrakcyjności - wychowawca musi doskonalić i wzbogacać swoją metodykę pracy w różne, atrakcyjne formy zajęć

• zasada higieny i bezpieczeństwa - wychowawca świetlicy ponosi całkowitą odpowiedzialność za swoich podopiecznych - za ich zdrowie i bezpieczeństwo

Do metod pracy w świetlicy szkolnej należą:

• metoda pracy grupowej - praca w zespołach angażuje wszystkich uczniów umożliwiając im wykazanie się

• metoda pracy indywidualnej - podczas zajęć indywidualnych uczeń sam wybiera sobie zadania i je wykonuje, w czym może pomagać mu wychowawca; przykładem takich zajęć może czytanie książki i czasopism, kolekcjonowanie czy też wykonywanie jakiś elementów dekoracyjnych

• metoda pracy masowej - zajęcia takie angażują wszystkich uczniów na świetlicy, na przykład udział w koncercie, rozgrywkach sportowych, imprezie środowiskowej czy konkursach itp.

Istnieje również inny podział stosowanych metod (według Wiechów):

1. metody zajęć praktycznych - wykorzystywane we wszelkich formach pracy, posiadają różny charakter w zależności od założonych celów, są to:

• techniki plastyczne, teatr lalek, uczestnictwo w zespole tanecznym - kształtują wrażliwość estetyczną uczniów

• zabawy i gry dydaktyczne, różne konkursy kształtują zdolności intelektualne uczniów

• imprezy, uroczystości, działalność społecznie użyteczna - kształtują patriotyczne uczucia uczniów

• ćwiczenia, sporty oraz wycieczki - rozwój sprawności uczniów

2. metody oglądowe - służą pogłębianiu i utrwalaniu wiadomości; przykładem mogą tu być:

• przedmioty

• fotografie

• mapy

• tablice

• przeźrocza

3. metody słowne:

• pogadanka

• opowiadanie bajek, różnych przygód i wrażeń

Do głównych zadań świetlicy szkolnej należy:

• pomoc w nauce oraz tworzenie warunków i przygotowywanie do samodzielnej nauki i pracy umysłowej

• organizacja gier, zabaw ruchowych i innych zajęć zarówno na terenie szkoły jak i na świeżym powietrzu, kształtujących prawidłowy rozwój fizyczny

• wykrywanie i rozwijanie u uczniów uzdolnień i zainteresowań oraz organizacja odpowiednich zajęć

• dbanie o uczestnictwo uczniów w kulturze - udział w kulturalnej rozrywce, kształtowanie nawyków kultury życia codziennego

• upowszechnianie zasad higieny, czystości i dbałości o zdrowie

• rozwój samodzielności i społecznej aktywności

• współpraca z rodzicami oraz z nauczycielami uczniów uczęszczających na świetlicę, jak również z placówkami kulturalnymi, sportowymi itp.

Szkoła, która realizuje opiekuńczo - wychowawcze funkcje, zaspokaja tym samym potrzeby swoich uczniów, lecz również rozwija je i wzbogaca. W zakresie opieki wychowawczej, niezwykle istotnym jest dbanie o indywidualny rozwój każdego ucznia. Funkcje opiekuńczo - wychowawcze szkoły pełnione są w różnych formach, między innymi:

• diagnoza rodzinnej sytuacji uczniów

• działania kompensacyjne

• działania profilaktyczne

• indywidualne ratownictwo

• integracja

• koordynacja różnych działań opiekuńczo - wychowawczych

• poradnictwo

• stymulacja rozwoju

Jeśli chodzi o środowisko zamieszkania uczniów, funkcje opiekuńczo - wychowawcze szkoła pełni głównie przez inicjowanie tworzenia sportowych i rekreacyjnych urządzeń w jej pobliżu oraz przez tworzenie innych placówek wychowania i warunków dla właściwego spędzania czasu wolnego przez uczniów. Organizacja takiej działalności wymaga również uwzględnienia zasady aktywnego udziału dzieci i młodzieży w zaspokajaniu swoich potrzeb, jak i potrzeb ich kolegów. Realizacja funkcji opiekuńczo - wychowawczej wymaga także odpowiednich warunków, czyli lokum, wyposażenia i odpowiednio przygotowanej kadry.

Aby szkoła właściwie wypełniała swoje funkcje, jej dyrekcja i cały personel muszą mieć świadomość równorzędności potrzeby nauczania z potrzebą opieki i wychowania uczniów. Ponadto zakres realizowanych zadań opiekuńczych musi być adekwatny do wieku uczniów oraz do obowiązujących w szkole przepisów związanych z higieną i bezpieczeństwem. Nauczyciele powinni nie tylko posiadać dobrą znajomość problematyki opiekuńczo - wychowawczej, lecz również szukać wciąć lepszych rozwiązań dotyczących organizacji optymalnych warunków rozwoju, gdzie największe kompetencje w tym zakresie posiadać powinien pedagog szkolny, który powinien służyć pomocą w rozwiązywaniu trudności przez nauczycieli, lecz nie wyręczać ich w tych zadaniach.

Funkcje - są to skutki wywoływane przez działania, zachowania członków grupy, które występują w szerszej zbiorowości bez względu na to, czy były one zamierzone. Główne zadania szkoły w zakresie opieki wychowawczej to:

• zapewnianie uczniom optymalnych warunków dla rozwoju

• zaspokajanie ich biologicznych, psychicznych oraz społecznych potrzeb

• rozwijanie u uczniów zainteresowań

• zapewnienie w miarę możliwości warunków do indywidualnego rozwoju uczniów

• działalność korekcyjna i wyrównawcza

• pomoc w kształtowaniu właściwego systemu wartości przez uczniów oraz odnalezieniu własnej drogi realizacji i życia

• wychowanie do czasu wolnego, czyli organizacja czasu wolnego młodzieży

Podstawową funkcją szkoły w zakresie opieki i wychowania jest tworzenie optymalnych warunków dla psychicznego i fizycznego rozwoju uczniów, co zarazem umożliwia realizowanie ich potrzeb. W ciągu czasu spędzanego codziennie w szkole przez uczniów, należy zabezpieczyć im możliwość zaspokojenia wszystkich potrzeb podstawowych. Do biologicznych potrzeb należy tutaj racjonalne żywienie, ochrona życia i zdrowia, zapewnienie ruchu, właściwego oświetlenia itd. Jednak znacznie trudniej jest realizować psychiczne potrzeby uczniów - poczucia bezpieczeństwa, życzliwości i szacunku, uznania czy samorealizacji.

Działalność opiekuńczo-wychowawcza szkoły jest zintegrowana, a więc tworzy ona pewną spójną całość z systemem wychowawczym. Celem integracji pionowej jest zapewnienie ciągłości procesów opiekuńczo- wychowawczych poczynając od wczesnego dzieciństwa a kończąc na najwyższych stopniach szkolnego systemu.

Strategia - jest to logiczny dobór celów, metod oraz środków, które stanowią operacyjne założenia edukacyjnej działalności nauczycieli, szkół i systemów oświaty. Przejawem codziennie stosowanych strategii jest na przykład to, iż zajęcia są prowadzone przez nauczycieli w sposób przemyślany, natomiast wyrazem strategii dalekosiężnych są reformy w systemie oświaty.

Główną zaletą strategii jest ich aktywizacyjne działanie. Wybór strategii uzależniony jest od założonych celów i od indywidualnych cech oraz predyspozycji uczniów. Ze strategii korzystać można w trakcie planowania procesu nauczania jak i podczas jego realizacji, przy czym strategiczne myślenie powinno dotyczyć nie tylko nauczycieli, lecz również uczniów, gdyż dopiero taka sytuacja może doprowadzić do wspólnego sukcesu. Zatem to właśnie uczniowie powinni być zachęcani do stosowania różnych strategii, ponieważ ich zaangażowanie i aktywność stanowią podstawę jakiegokolwiek sukcesu nauczyciela.

Kolejną zaletą strategii jest indywidualizacja nauczania, co wymaga od nauczycieli poczucia empatii; emocjonalna więź z uczniem, umiejętność wczucia się w jego rolę i zrozumienia jego uczuć, w znacznym stopniu przyczyniają się do zwiększenia efektywności nauczania. Wyróżnić można następujące rodzaje strategii:

1. strategie kognitywne - ich celem jest intelektualna i emocjonalna stymulacja uczniów; strategie te stymulują obydwie półkule mózgowe - lewą, która odpowiada za procesy intelektualne oraz prawą, związaną z emocjami - oraz w optymalny sposób wykorzystują "corpus collosum" - ogniwo łączącego te półkule

2. strategie socjoafektywne - ich celem jest likwidowanie barier komunikacyjnych; podstawowym ich założeniem jest obalenie przekonania, iż w procesie komunikacji uczeń skupiać się powinien głównie na językowej poprawności swojego komunikatu; strategie socjoafektywne wykorzystywane powinny być przede wszystkim w sytuacjach, gdzie rozmówca o ograniczonych kompetencjach językowych nie potrafi swobodnie wyrażać swoich myśli; wielką zaletą jest tutaj przezwyciężanie zahamowań oraz barier psychologicznych zakłócających proces komunikacji

3. strategie metakognitywne - polegają na zarządzaniu procesem uczenia się; pozwalają one w sposób świadomy planować ten proces, rozwijają zdolność selekcjonowania materiału oraz koncentracji na elementach relewantnych, umożliwiają także kontrolę i właściwą ocenę procesu uczenia się; stosowane są przez nauczycieli i przez uczniów

Ćwiczenia korekcyjno-kompensacyjne - jest to kompleksowe oddziaływanie - ćwiczenie (korekcja) funkcji zaburzonych wraz z ćwiczeniem funkcji niezaburzonych, by mogły stanowić one wsparcie bądź zastępstwo dla funkcji upośledzonych (kompensacja). Organizacja tego typu zajęć jest regulowana przez odpowiednie akty prawne, jak na przykład Zarządzenie nr 15 Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 maja 1993 roku w sprawie zasad udzielania uczniom pomocy psychologiczno-pedagogicznej.

Jednak system pomocy dzieciom dyslektycznym jest niewystarczający - zajęcia korekcyjno - kompensacyjne prowadzone są tylko w niektórych szkołach, co wiąże się przede wszystkim z koniecznością wygospodarowania etatu dla reedukatora, czyli specjalisty od prowadzenia terapii pedagogicznej. Należy tutaj zaznaczyć, iż tego typu zajęcia są niezbędne, dlatego też powinny być prowadzone we wszystkich szkołach. Treść, forma i stosowane metody pracy w ramach tych zajęć są dostosowywane przez prowadzącego do możliwości i potrzeb każdego ucznia, dlatego też osoba taka powinna:

• poznać wytwory tych uczniów w postaci zeszytów czy prac plastycznych

• obserwować określonych uczniów na tle całej klasy

• poznać sytuacją środowiskową swoich podopiecznych

• utrzymywać z każdym z uczniów indywidualny kontakt

Forma oraz materiały wykorzystywane w trakcie zajęć korekcyjno - kompensacyjnych różnią się od tych stosowanych na zwykłych lekcjach; odbywają się one w stosunkowo krótkich oraz zróżnicowanych jednostkach czasu, czego powodem są problemy z koncentracją uwagi oraz motywacją i niską wydolnością tych uczniów. Zajęcia takie odbywać się powinny w małych grupach, gdzie panować będzie życzliwa atmosfera. Prowadzący musi być z jednej strony wyrozumiały, lecz również konsekwentny, powinien on opierać się zawsze na tym, co dany uczeń robi bez większych problemów. Aktywność poznawcza uczniów jest tutaj poddawana różnym zabawom oraz grom dydaktycznym.

Ostatnio coraz więcej uwagi jest poświęcanej dzieciom ze specyficznymi trudnościami w czytaniu oraz w pisaniu, które są uwarunkowane przez fragmentaryczne zaburzenia funkcji percepcyjno - motorycznych. Przyczyną tych trudności mogą być zaburzenia analizatora wzrokowego, słuchowego bądź kinestetyczno - ruchowego. Uczniowie przejawiający te trudności charakteryzują się również:

• robieniem błędów ortograficznych

• niewłaściwą lateralizacją

• obniżoną motywacją do nauki

• opóźnieniem w rozwoju myślenia słowno - pojęciowego

• przekręcaniem wyrazów

• przestawianiem liter, sylab lub wyrazów

• słabą pamięcią słuchową

• trudnościami w rozróżnianiu liter

• trudnościami z różnicowaniem zmiękczeń

• ubogim zasobem pojęć

• wolniejszym tempem czytania

Odpowiednio zorganizowane zajęcia i stosowanie ćwiczeń, metod oraz technik pracy adekwatnych do możliwości takich dzieci, daje im szansę właściwego rozwoju nie tylko w sferze intelektualnej, lecz również emocjonalnej, co sprzyja także budowaniu pewności siebie.

Uatrakcyjnieniem nauki (szczególnie u uczniów przejawiających trudności) może być praca na komputerze, gdzie wykonywane ćwiczenia prowadzą do korygowania zaburzeń rozwojowych, które wiążą się z trudnościami w czytaniu i pisaniu. Stosuje się następujące rodzaje ćwiczeń:

• ćwiczenie procesów analizy i syntezy wzrokowej

• ćwiczenie orientacji czasowo - przestrzennej

• ćwiczenie procesów analizy i syntezy słuchowej

• ćwiczenia sprawności ruchowej

• kształtowanie umiejętności matematycznych

Profilaktyka - to całokształt działań, których celem jest zapobieganie niepożądanym zjawiskom w zakresie rozwoju oraz zachowania. Na gruncie pedagogiki, profilaktyka będzie się odnosić między innymi do zapobiegania niepożądanym przyzwyczajeniom i postawom, błędom w uczeniu się czy też wadom postawy ciała. Można również stwierdzić, iż działaniem profilaktycznym są również wszelkie pożądane wpływy pedagogiczne, które wytwarzając pewne wartościowe cechy, zapobiegają jednocześnie powstawaniu tych niepożądanych. Do zadań szkoły, związanych z profilaktyką niedostosowania uczniów zalicza się:

• wczesne diagnozowanie braków organicznych

• współpraca z rodzicami i lekarzami

• prowadzenie działalności kompensacyjnej, polegającej na wczesnej pomocy psychopedagogicznej dzieciom mniej zdolnym oraz wykrywaniu zaburzeń charakterologicznych

• prowadzenie działalności sprzyjającej adaptacji społecznej poprzez poznawanie potrzeb dzieci, ich warunków rodzinnych oraz sposobu spędzania czasu wolnego

Do zasad procesu opiekuńczo - wychowawczego zalicza się:

• zasada aktywności wychowanków w zaspakajaniu ich potrzeb

• zasada odpowiedniego łączenia działań opiekuńczych z wymaganiami

• zasada opieki sprawiedliwej wyrażająca się w równym i moralnym traktowaniu wszystkich dzieci oraz równej gratyfikacji i oczekiwaniu wdzięczności

• zasada optymalizacji opieki mówiąca, iż zarówno niedostatek jak i nadmiar działań niesie za sobą negatywne skutki

• zasada wychowawczego charakteru sprawowanej opieki

• zasada wychowawczego oddziaływania na potrzeby

W stosunku do Domu Dziecka wymienia się następujące funkcje wychowania opiekuńczego:

1. funkcje bezpośrednio wychowawcze to:

• diagnostyczna

• adaptacyjna

• wyrównawcza

• inspiracyjna

• samokształceniowa

• funkcje pośrednie to:

• opiekuńcza

• wychowawcza

W przypadku instytucji kształcenia wymienia się następujące funkcje:

1. w odniesieniu do wykładowców oraz do treści kształcenia

• instrumentalna

• kreatywna

• w odniesieniu do słuchaczy:

• informacyjna

• kształcąca

Funkcja samokształceniowa - poszerzanie, pogłębianie wiedzy, kształtowanie odpowiednich przekonań i postaw, doskonalenie kultury pedagogicznej, zaangażowanie ideowe w pracę oraz kształtowanie własnego systemu wartości.

Funkcja adaptacyjna - aktualizowanie i przystosowanie wiedzy i umiejętności nabytych w trakcie studiów do specyficznych wymagań praktyki opiekuńczo - wychowawczej w danej placówce

Funkcje wychowawcze:

1. funkcja homeostatyczna - jest to najbardziej podstawowa i fundamentalna, a zarazem kreatywna funkcja, której następstwa dokonują się w osobie podopiecznego; są to następstwa:

• obiektywne - stan zaspokojenia potrzeb oraz równowagi (szczególnie biochemicznej)

• subiektywne - inaczej hedonistyczne, są to emocjonalne doznania takie jak odrzucenie, przyjemność, błogość czy zadowolenie

2. funkcja egzystencjalna - efektem spełnienia funkcji homeostatycznej jest zachowanie na odpowiednim poziomie życia i zdrowia wychowanka oraz jego normalnego funkcjonowania, co stanowi podstawę dla podjęcia wobec niego oddziaływań wychowawczych. Poziom zaspokojenia potrzeb wpływa na jednostkę w następujący sposób:

- rezultatem opieki jest zachowanie jej życia

- zaspokojenie potrzeb ponadpodmiotowych stanowi o zachowaniu gatunku

- powoduje jej wielostronny rozwój

3. funkcja regulacyjna - stanowi rozbudzenie oraz regulowanie potrzeb wraz z granicami, normami i sposobami ich zaspokajania

4. funkcja usamodzielniająca - jej celem jest doprowadzenie do pewnego poziomu samodzielności oraz niezależności życiowej wychowanka (jego usamodzielnienie)

5. funkcja socjalizacyjna - prowadzi do uspołecznienia potrzeb oraz ich zaspokojenia. Funkcja ta realizowana jest pośrednio przez opiekuna urzeczywistniającego w sprawowanej opiece wartości oraz bezpośrednio - w oddziaływaniu ich na wychowanka zdolnego do przystosowawczych reakcji. Socjalizacyjne następstwa opieki rozpatrywane mogą być w dwojaki sposób:

- jako przekształcenie się roli podopiecznego w rolę opiekuna

- jako podporządkowanie sposobu zaspokajania potrzeb ogólno przyjętym wartościom społecznym

Profilaktyka - w ogólnym ujęciu, jest to szereg działań podejmowanych w celu zapobiegania zjawiskom niepożądanym. Profilaktyka szkolna obejmować będzie działania profilaktyczne których celem jest pomoc dzieciom krzywdzonym. Wyróżnić można następujące rodzaje działań profilaktycznych:

• działania pierwotne - są one organizowane w szkole, a ich celem jest przykładowo: podnoszenie samooceny ucznia, przygotowywanie go do radzenia sobie w sytuacjach trudnych, edukacja rodziców itd.

• działania wtórne - ich celem jest wykrywanie i likwidowanie niepożądanych objawów, niedopuszczanie do ich rozwoju; są to działania eliminacyjno - uprzedzające

• działania trzeciorzędowe - ich celem jest ochrona ucznia przed kolejnym wykorzystaniem

Wychowankowie domów dziecka są podzieleni odpowiednio na poszczególne grupy wychowawcze, których liczebność waha się od 13 do 18 osób. Każda grupa posiada przewodniczącego (czyli grupowego). Zależnie od możliwości finansowych i lokalowych placówki oraz od realizowanego programu wychowawczego, tworzy się jeden z następujących typów grup wychowawczych:

• grupy jednorodne - obejmują one dzieci tylko jednej płci, w tym samym wieku i w podobnej sytuacji szkolnej

• grupy rozwojowe - obejmują wychowanków jednej płci lecz w różnym wieku i w podobnej sytuacji szkolnej

• grupy mieszane - ich skład jest mieszany i przypadkowy, bardzo rzadko występują w domach dziecka

• grupy rodzinkowe - obejmują wychowanków o różnej płci, w rożnym wieku, bez rozdzielania rodzeństwa (te grupy są uważane za optymalne rozwiązanie); członkowie grup koedukacyjnych chodzą na wspólne zajęcia, posiadają wspólny pokój do nauki i oddzielne sypialnie; grupy te są zbliżone do naturalnych warunków, co w pewnym stopniu kompensuje ich członkom prawdziwego życia rodzinnego; grupy te mają wydzielone w domu dziecka mieszkanie, przez co spełniają one funkcje opiekuńcze czy gospodarcze, a przebywające w nich dzieci uczą się nie tylko razem bawić czy pracować, lecz również kształtuje się w nich postawa współodpowiedzialności za swoją "rodzinę"

Wyróżnia się następujące typy rodzin (kryterium stopnia zagrożenia):

• rodzina wzorowa

• rodzina normalna

• rodzina jeszcze wydolna

• rodzina niewydolna

• rodzina patologiczna

Każda rodzina realizuje kilka rodzajów działań opiekuńczo - wychowawczych o następujących kierunkach:

• kierunek działań podstawowych - ich celem jest umożliwienie korzystania członkom rodziny z niezbędnych, podstawowych dóbr

• kierunek działań stymulacyjnych - jest to stymulowanie aspiracji członków rodziny

• kierunek działań asekuracyjnych - działania te są wynikiem świadomości członków rodziny istnienia pewnych deficytów

• kierunek działań kompensacyjnych - ich celem jest wyrównywanie wszelkich niedostatków

• kierunek działań ratowniczych - podejmowane są w przypadku zaistnienia deformacji rodzinnych

Działania opiekuńczo - wychowawcze obejmują całokształt życia, a ich granice wyznaczane są przez możliwość samodzielnego zaspokajania swoich potrzeb przez jednostki bądź grupy. Rodzina jest typem grupy wychowawczej; wyróżnić można następujące cechy grupy:

• ze względu na typ więzi - grupa pierwotna

• ze względu na stopień trwałości - grupa międzypokoleniowa

• według kryterium wielkości grupy - mała

• ze względu na charakter członkostwa - autentyczna, dobrowolna, nierozerwalna

Rodzina stanowi instytucję wychowania naturalnego, jest to grupa społeczna, generująca różne wpływy wychowawcze:

• wpływy niezamierzone i nieobojętne wychowawczo

• wpływy niezamierzone i obojętne wychowawczo

• wpływy zamierzone i nieobojętne wychowawczo

• wpływy zamierzone i obojętne wychowawczo

Wśród zadań opiekuńczo - wychowawczych rodziny wymienia się następujące:

1. rozwój fizyczny

• dbanie o higienę osobistą i higienę otoczenia (przede wszystkim mieszkania)

• dbanie o właściwe odżywianie oraz przestrzeganie zasad higieny przygotowywania i spożywania posiłków

• prowadzenie racjonalnego trybu życia, a więc przestrzeganie odpowiedniego dla wieku dziecka czasu nauki, zabawy i wypoczynku wraz z aktywnością ruchową

• chronienie przed chorobami, różnymi wypadkami i innymi zagrożeniami dla zdrowia

• opieka nad chorym dzieckiem wraz z likwidowaniem negatywnych skutków choroby i innych zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu

• profilaktyka nałogów (palenie tytoniu, picie alkoholu czy zażywanie narkotyków)

2. rozwój psychiczny

• organizowanie poznawczych doświadczeń dziecka prowadzących do doskonalenia procesu spostrzegania oraz ćwiczenia jego uwagi

• stwarzanie warunków odpowiednich dla rozwoju pamięci i wyobraźni oraz mowy i myślenia

• kształtowanie u dziecka wrażliwości oraz umiejętności okazywania, odwzajemniania uczuć

• kształtowanie umiejętności samokontroli oraz silnej woli i przezwyciężania trudności

• zabezpieczanie przez traumami zaburzającymi rozwój procesów psychicznych u dziecka

• tworzenie klimatu życzliwości oraz zaufania, co zapewnia dziecku poczucie bezpieczeństwa oraz kształtuje silną więź uczuciową z rodziną

3. rozwój społeczny

• kształtowanie motywacji oraz pozytywnego stosunku do pracy

• czuwanie nad zadaniami wypełnianymi przez dziecko w rodzinie, szkole i innych środowiskach

• przygotowanie dziecka do podjęcia pracy adekwatnej do jego zdolności, zainteresowań i możliwości

• rozwój umiejętności współdziałania i gotowości niesienie pomocy innym osobom

• kształtowanie postawy prospołecznej

• przestrzegania panujących w danym społeczeństwie norm i obowiązków

• kształtowanie postawy samokrytycznej

• zaszczepienie właściwych wzorów rodziny

4. rozwój kulturalny

• bierny udział w dorobku kulturowym społeczeństwa (film, literatura, teatr itd.)

• czynny udział w życiu kulturalnym (uprawianie sportu, uczestnictwo w różnych zespołach artystycznych itp.)

• współudział w tworzeniu dóbr kultury społeczeństwa (komponowanie, pisanie, malowanie itd.)

Panujące w rodzinie relacje muszą być jasne i klarowne - nie wskazane jest tutaj kultywowanie tematów tabu, zwyczajów ukrywania pewnych rzeczy przed sobą. Niezwykle ważna jest tutaj szczerość oraz umiejętność prowadzenia rozmów o różnych problemach czy niepowodzeniach i troskach. W rodzinie powinna panować atmosfera zaufania i wyrozumiałości. W rodzinie normalnej problemy poszczególnych jej członków rozwiązywane są wspólnie, a wszyscy cieszą się szczęściem innych osób. W rodzinie wzorowej, oprócz zachowania tej normy, rodzice starają się dodatkowo podnosić poziom wykształcenia i wychowania swoich dzieci. W przypadku rodziny wydolnej wychowawczo, sytuacja finansowa jest na tyle dobra, by nie potrzebowała ona pomocy ze strony państwa, lecz panujące w niej relacje są nieprawidłowe. Natomiast jeśli chodzi o rodzinę patologiczną, ma w niej miejsce trwały rozpad pożycia oraz więzi emocjonalnej. W każdej z tych rodzin, rodzice stanowią pewien wzór dla swoich dzieci. Wszystkie normalnie funkcjonujące rodziny potrzebują takich czynników, jak:

• akceptacja

• kontakt emocjonalny

• miłość

• okazywanie uczuć

• poczucie bezpieczeństwa

• szacunek

• więź

• wzajemne wspieranie się

• zaufanie

• wypoczynek i rekreacja - wspólne spędzanie wolnego czasu (spacery, wyjazdy itp.)

Przemoc wobec dziecka - według WHO to każde zamierzone i niezamierzone działanie osoby dorosłej, społeczeństwa lub państwa, które ujemnie wpływa na zdrowie, rozwój fizyczny lub psychospołeczny dziecka. Do przyczyn stosowania przemocy w rodzinie zalicza się następujące czynniki:

• wśród przyczyn tkwiących w sprawcy przemocy wymienia się między innymi:

• negatywne doświadczenia z własnego dzieciństwa

• czynniki okołoporodowe

• nieprzystosowanie społeczne

• wśród czynników tkwiących w mikrosystemie rodziny wymienić można takie jak:

• dziecko z poprzedniego małżeństwa

• kłopoty finansowe

• patologia rodzinna

• wielodzietność

• stosunek kobiet do dzieci, na przykład daleko idący liberalizm w stosunku do syna

• pozycja społeczna rodziców

• wśród czynników tkwiących w ekosystemie wymienia się:

• odizolowanie rodziny w jej środowisku lub wśród znajomych

• brak umiejętności korzystania z pomocy środowiskowej i oferowanych form profilaktyki

• do czynników tkwiących w makrosystemie zaliczyć można na przykład lansowane przez media postawy wobec karania dzieci

Istnieją następujące formy pomocy dzieciom:

A. działania interwencyjne w postaci:

• zapewnianie wsparcia emocjonalnego oraz poczucia bezpieczeństwa

• udzielanie dziecku pierwszej pomocy

• uniemożliwianie dalszej patologii

• działalność Niebieskiej Linii (od 1995 roku)

B. działania terapeutyczno - lecznicze:

• minimalizowanie i usuwanie urazów oraz krzywd

• działalność ośrodków interwencji kryzysowej z funkcją terapeutyczną - jak na przykład działający od 1991 roku, pierwszy taki w Polsce Ośrodek Interwencji Kryzysowej (Kraków)

D. działalność profilaktyczna:

• profilaktyka pierwotna - związana z promocją zdrowia, poprawą społecznego samopoczucia oraz z eliminowaniem patologii dotyczącej przemocy w rodzinie

• profilaktyka wtórna - jej celem jest wczesne wykrywanie faktu maltretowania dziecka przed ujawnieniem się u niego poważnych i trwałych zmian

• profilaktyka trzeciorzędowa - jej celem jest zapobieganie przed pojawieniem się w przyszłości podobnych, niepożądanych sytuacji

9

---