FILOZOFIA STAROŻYTNA

SZKOŁA JOŃSKA FILOZOFII PRZYRODY - szkoła filozoficzna funkcjonująca ok. VI w. p.n.e. w Jonii, do której należeli m.in. → Tales z Miletu, → Anaksymander i → Anaksymenes, próbujący objaśniać funkcjonowanie przyrody w jej własnych kategoriach, bez odwołań do mitologii, stąd posługiwanie się takimi pojęciami, jak woda, ziemia, powietrze; swe przemyślenia wywodzili z codziennego doświadczenia.

TALES Z MILETU   (624-547 p.n.e.) - przez starożytnych zaliczany w poczet "siedmiu mędrców greckich"; zajmował się handlem, polityką, matematyką, astronomią i filozofią; założyciel → jońskiej szkoły filozofii przyrody. → Arystoteles uważał go za pierwszego filozofa w ogóle. Jako pierwszy zerwał bowiem z mitologicznym sposobem myślenia, podejmując próbę naukowego wyjaśniania zjawisk. Kwestią zasadniczą dla jońskich filozofów przyrody było pytanie o początek świata, o jego praprzyczynę, czyli pierwszą zasadę, → arché. Tales twierdził, że taką pierwotną zasadą jest woda, z niej wszystko powstało i w nią też wszystko przemieni się u kresu dziejów. Próby uzasadnienia tego stanowiska, jakkolwiek nie odwołujące się do żadnej prawdy religijnej, były jeszcze bardzo nieudolne. Brak odpowiedniej aparatury pojęciowej nie pozwalał na zbyt wyrafinowane rozumowania. W szczególności Tales i pierwsi filozofowie jońscy nie dysponowali jeszcze abstrakcyjnym pojęciem → materii pozwalającym w konkretnej rzeczy dostrzec także inne jej składniki, jak → forma czy → energia. Nic więc dziwnego, że np. zdolność poruszania się ciał uważali za → immanentną cechę materii, która to zdolność nie była dla nich niczym innym jak przejawem życia i duszy. To utożsamienie materii i życia przyniosło im miano → hilozoistów. Prawdziwe znaczenie Talesa i filozofów jońskich polegało bardziej na samym zadaniu pytania o początek świata, o arché, co uważa się powszechnie za początek filozofii i jej pierwsze zagadnienie, niż na udzielonej przez nich odpowiedzi.

ANAKSYMANDER Z MILETU   (ok. 610 - 547 p.n.e.) - filozof grecki, przedstawiciel → jońskiej szkoły przyrody, uczeń → Talesa z Miletu, prawdopodobnie autor pierwszego dzieła filozoficznego w Grecji pt. O przyrodzie. Wykonał mapę, gnomon (wskazywał porę dnia i roku), sferyczny model wszechświata z Ziemią umieszczoną pośrodku; interesowały go także biologia i astronomia. Szukał pierwotnej przyczyny (→ arché), którą rozumiał nie jako początek, ale jako zasadę → wszechświata, rozumianą jako bezkres. Założenia tej zasady ustalał przez → dedukcję. Przyroda powstaje z bezkresu poprzez wyłanianie się przeciwieństw, które powoduje wieczny → ruch (atrybut → materii).

ANAKSYMENES Z MILETU   (585-525 p.n.e.) - filozof grecki, przedstawiciel → jońskiej szkoły przyrody; dał początek naukom fizycznym badając związek między temperaturą a stanem skupienia → materii; zajmował się również zjawiskami metereologicznymi i astronomicznymi. Uczeń → Anaksymandra; przejął od niego pogląd, że świat jest bezkresny, a → ruch wieczny. → Arché to według niego powietrze, wszechożywiające tchnienie, dusza.

HERAKLIT Z EFEZU   (ok. 540-480 p.n.e.) - filozof grecki nawiązujący do problematyki → jońskiej szkoły filozofii przyrody. Twórca teorii powszechnej zmienności, → wariabilizmu, zgodnie z którą niezmienne trwanie rzeczy jest tylko złudzeniem. W rzeczywistości bowiem wszystko się zmienia, nie ma rzeczy o stałych własnościach. To przekonanie o powszechnej zmienności doprowadziło go do → relatywizmu. Przeciwieństwa to tylko dwa stany tego samego: czuwanie przechodzi w sen, młodość w starość, życie w śmierć. Tak naprawdę pewna jest tylko zmiana, stawanie się: "Wszystko płynie" i "Niepodobna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki". Osnowę świata, jego pierwszą zasadę, → arché stanowi najbardziej zmienny z żywiołów - ogień. "Wszechświata nie stworzył żaden bóg ani żaden człowiek, lecz był on zawsze, jest i będzie zawsze żywym ogniem". Jedyną stałą własnością przyrody jest więc jej zmienność. Zmienność ta nie jest jednak chaotyczna, prawo, jakie rządzi przemianą wszystkiego, jest całkowitym przeciwieństwem chaosu, jest → logosem, rozumem kosmicznym. Rozum rządzący światem jest w nim czynnikiem boskim i odwiecznym, to on sprawia, że wszystkie przeciwieństwa tworzą razem cudowną harmonię, która, choć niewidoczna w poszczególnych zjawiskach, obecna jest na wyższym, dostępnym tylko rozumowi poziomie. Z prac Heraklita zachowało się ponad sto różnych fragmentów jako cytaty w dziełach innych autorów.

ELEACI - szkoła filozoficzna zapoczątkowana przez Ksenofanesa z Kolofonu, a uformowana przez Parmenidesa, istniejąca w VI-V w. p.n.e. Należeli do niej: Zenon z Elei. Poglądy eleatów można streścić następująco: istnieje tylko wieczny, niezmienny i nieruchomy byt, nie ma niebytu, ruch zaś jest przechodzeniem od bytu do niebytu. Szkoła eleatów była reakcją na przyrodnicze koncepcje jońskiej szkoły filozofii przyrody i stanowiła w pewnym sensie podbudowę idealizmu Platona (wprowadziła rozróżnienie między światem rzeczy samych w sobie a światem fenomenów).

KSENOFANES Z KOLOFONU   (ok. 575-480 p.n.e.) - filozof grecki, pochodził z Jonii, z której po podbiciu jej przez Persów przeniósł się do Elei. W przeciwieństwie do Jończyków, których filozofię znał (był podobno uczniem → Anaksymandra), nie interesowała go przyroda, lecz kwestie religijne. O Bogu zaś twierdził, że jest tylko jeden i niezmienny. Obok polemiki ze zwolennikami → politeizmu i → antropomorfizmu podjął się także zdefiniowania boskich przymiotów. Według niego Bóg jest: "cały patrzeniem, cały myśleniem, cały słuchaniem", "zawsze pozostaje w tym samym miejscu, nie ruszając się nigdzie", "bez trudu siłą ducha wywija światem". Nie pojmował jednak Boga jako bytu w stosunku do świata → transcendentnego, tylko jako jego niezbywalną energię wewnętrzną; był więc → panteistą w zgodzie z jońskim → hilozoizmem. Do historii przeszedł jako nauczyciel → Parmenidesa, który z jego idei jedności stworzył doktrynę filozoficzną.

PARMENIDES Z ELEI   (ok. 540-470 p.n.e.) - uczeń → Ksenofanesa. Wychodząc od tzw. → ontologicznej zasady tożsamości, która, sformułowana najprościej, głosi: "Byt jest, a niebytu nie ma", doszedł na drodze czysto rozumowej do paradoksalnych, sprzecznych z potocznym doświadczeniem rezultatów. Twierdził, że byt nie ma początku ani końca, jest wieczny, ciągły, nieruchomy i niepodzielny, istnieć może tylko jeden niezmienny byt. Parmenides stał więc w radykalnej opozycji zarówno do → Heraklita, jak i do jońskich → hilozoistów. Wskazał na niezgodność prawdy rozumu z prawdą doświadczalną, opowiadając się zdecydowanie po stronie tej pierwszej, dokonał de facto rozróżnienia pomiędzy porządkiem bytu i porządkiem zjawisk. Wiedzę → aprioryczną wydedukowaną z założonych przesłanek ogólnych stawiał ponad doświadczenie, ufając bardziej poznaniu myślowemu niż zmysłowemu. Na płaszczyźnie → epistemologicznej utożsamiał byt z myślą, którą jednak przeciwstawiał doznaniom zmysłowym. Pisał: "…nie daj się powodować wzrokowi, który nie umie patrzeć, szumiącemu słuchowi i językowi […] myślą rozsądź sporne dociekania, o których ci rzekłem". Założona przez niego szkoła elejska (→ eleaci) udoskonaliła jego → dialektyczną i → dedukcyjną metodę, mnożąc liczbę sprzecznych z doświadczeniem paradoksów, do jakich dochodził rozum na drodze czysto pojęciowej spekulacji, w czym celował zwłaszcza → Zenon z Elei.

ZENON Z ELEI   (ok. 490-430 p.n.e.) - obok → Parmenidesa najbardziej znany przedstawiciel szkoły elejskiej (→ eleatów). Pamięć potomnych zawdzięcza zwłaszcza swoim paradoksom, które miały dowodzić niemożliwości wielości i zmiany. Wśród nich najsłynniejszy jest tzw. paradoks Achillesa, w którym Zenon udowadniał, że Achilles nigdy nie dogoni żółwia, gdyż musi on najpierw przebyć drogę od punktu startowego do miejsca, w którym znajdował się żółw na początku. W międzyczasie żółw posunie się jednak nieco do przodu i tak dalej w nieskończoność. Zenon sądził błędnie, że suma nieskończonej ilości nawet bardzo małych składników musi być także wielkością nieskończoną, co w powyższym przykładzie oznaczałoby, że Achilles nigdy żółwia nie dogoni. Podobnie skonstruowane są inne paradoksy dowodzące rzekomo niemożliwości ruchu i wszelkiej zmiany, jak paradoks strzały czy stadionu. Natomiast argumenty przeciw wielości zasadzały się z jednej strony na niemożliwości nieskończonej podzielności (bo nieskończona ilość części składowych prowadziłaby do nieskończonej wielkości całości) lub, jeśli podział miał być skończony na niepodzielnych, a więc nie posiadających już wielkości częściach, to i ich suma nie mogła posiadać żadnej wielkości. Jakkolwiek paradoksy Zenona opierały się na błędach w rozumowaniu, to jednak stały się początkiem dociekań nad naturą czasu i przestrzeni, istotą ruchu oraz stosunkiem części do całości, zaprzątając przez długie wieki umysły filozofów.

ATOMIZM   - teoria naukowa głoszona m.in. przez → Demokryta, zgodnie z którą → natura składa się z niepodzielnych, małych cząstek, (atomów); została potwierdzona i rozwinięta przez współczesną fizykę.

DEMOKRYT Z ABDERY   (ok. 460-370 p.n.e.) - filozof grecki z Tracji, uważany za twórcę → atomizmu, teorii istnienia świata, w myśl której podstawowym jego budulcem są atomy, rozumiane jako → formy, → idee przedmiotów dostrzeganych intelektualnie, a nie zmysłowo, istniejące w próżni i podlegające → ruchowi. Demokryt rozumiał próżnię jako → niebyt konieczny do zaistnienia tego, co jest → bytem, ruch natomiast pojmował jako przemieszczanie się atomów, mogących tworzyć skupiska różnych światów, bo atomów jest nieskończenie wiele, jak i wiele jest postaci ruchu, np. pierwotny, kosmogoniczny, prekosmiczny, chaotyczny, niescentralizowany, wirowy.

SOFIŚCI   - grupa filozofów, nauczycieli i wychowawców, działających w Atenach w V w. p.n.e., wędrujących i przygotowujących ludzi do życia publicznego poprzez naukę wysławiania się, dopingowanie do zdobywania wykształcenia; w swej pracy wykorzystywali → dialektykę, znajomość słowotwórstwa i → estetyki, czym sprawili, że filozofia nabrała humanistycznego wyrazu; za nauczanie pobierali pieniądze; najoryginalniejszym sofistą był → Protagoras.

PROTAGORAS Z ABDERY   (ok. 480-411 p.n.e.) - filozof grecki, najbardziej znany → sofista; jego → minimalistyczna, → sensualistyczna i → relatywistyczna filozofia miała wymiar → antropologiczny. "Wszystkiego miarą jest człowiek" - tak brzmi jedyne zdanie zachowane z jego najważniejszego dzieła Rozprawa polemiczna o prawdzie i bycie. Nie istnieje żadne absolutne → kryterium prawdy, nie ma opinii mniej lub bardziej prawdziwych, są tylko lepsze lub gorsze, jeśli weźmiemy pod uwagę ich praktyczne konsekwencje. Wszystkie zdania są jednakowo prawdziwe, ale jeśli jedne są lepsze od drugich, to należy trzymać się tych lepszych - tak pokrótce wyglądał → praktycyzm Protagorasa. Bezpośrednią konsekwencją relatywizmu sofistów był → konwencjonalizm. Skoro wszystkie prawdy są względne, to o ich powszechnym obowiązywaniu może decydować tylko wspólna umowa. Prawo, religia, moralność oraz język to najdobitniejsze przykłady obowiązywania takiej konwencji. Z relatywizmem i konwencjonalizmem Protagorasa i sofistów polemizował → Sokrates oraz → Platon.

FILOZOFIA KLASYCZNA

SOKRATES   (469-399 p.n.e.) - filozof grecki; o jego poglądach wiemy głównie z dialogów → Platona oraz wspomnień → Ksenofonta i → Arystotelesa, przy czym niewyjaśniona pozostaje kwestia, na ile postać z platońskich dialogów odpowiada autentycznej postaci Sokratesa. Prowadził działalność nauczycielską, był przez to przez wielu brany za → sofistę, choć radykalnie sprzeciwiał się ich → relatywizmowi. W centrum jego zainteresowań był człowiek. "Zajmował się jedynie sprawami etycznymi, całą zaś przyrodą nie zajmował się wcale" - pisał Arystoteles. Największe dobro upatrywał w → cnocie (arete). Jego zdaniem cnotę i związane z nią prawo moralne można wywieść z samej natury rzeczywistości, są więc konieczne i powszechnie obowiązujące wszystkich ludzi bez wyjątku. Życie w cnocie wiązał ze szczęściem i pożytkiem, a jedyną przeszkodę w powszechnej szczęśliwości dostrzegał w niewiedzy co do prawdziwej natury dobra. Sokrates stał bowiem na stanowisku → intelektualizmu etycznego, tzn. uważał, że czynienie zła jest wyłącznie rezultatem nieznajomości dobra, bowiem każdy, kto zna dobro, wie, że przynosi ono szczęście, nie będzie mu się więc sprzeciwiał. Dlatego ciężar filozofii powinien się skupić na badaniu cnoty i poszukiwaniu jej prawdziwego oblicza. Sokrates rozróżnił dwie metody dochodzenia do prawdy: → elenktyczną, polegającą na doprowadzaniu do sprzeczności tezy fałszywej, co pozwalało oczyścić umysł z wiedzy niepewnej (słynne "wiem, że nic nie wiem") oraz → maieutyczną, umożliwiającą zdobycie wiedzy pozytywnej w oparciu o właściwą każdemu człowiekowi intuicję dobra. Poglądy Sokratesa silnie wpłynęły na jego ucznia → Platona, a pośrednio na → Arystotelesa. Sokrates, oskarżony o bezbożność i deprawację młodzieży, po skazaniu go przez ateński sąd na karę śmierci wypił w więzieniu kielich cykuty.

PLATON właśc. Arystokles,   (427-347 p.n.e.) - jeden z największych filozofów starożytnej Grecji, uczeń → Sokratesa, założyciel szkoły filozoficznej nazwanej później → Akademią Platońską, która prowadziła działalność aż do VI w. n.e. Był twórcą pierwszego dopracowanego systemu → idealizmu obiektywnego. Zdaniem Platona świat → idei, mimo że niedostępny bezpośrednio naszym zmysłom, o wiele bardziej zasługuje na miano prawdziwej rzeczywistości. Idee rozumiał przy tym jako → desygnaty pojęć ogólnych. Pojęciom ogólnym nie mogą bowiem odpowiadać rzeczy konkretne, jako złożone i zmienne, lecz muszą to być byty innego rodzaju cechujące się jednością i niezmiennością. Stanowisko takie, przypisujące rzeczywisty byt desygnatom pojęć ogólnych (→ powszechnikom), zwane jest → realizmem pojęciowym. Idee, podobnie jak pojęcia, tworzą hierarchię, a na ich czele stoi idea dobra. W dziedzinie ontologii → dualizm platoński rozwiązywał zapoczątkowany przez → Heraklita i → eleatów spór o naturę bytu, o to, czy jest on zmienny, czy niezmienny. Platon odpowiadał, że istnieją dwa światy: zmienny i nietrwały świat rzeczy postrzegalnych zmysłowo oraz niezmienny świat idei poznawalnych rozumem, przy czym tak naprawdę prawdziwym bytem obdarzone są tylko wieczne i niezniszczalne idee. Stosunek rzeczy do idei został zobrazowany przez Platona w słynnej paraboli jaskini. Tak jak więźniowie w jaskini widzą tylko przesuwające się po jej ścianach cienie, tak my postrzegamy tylko rzeczy zmysłowe, które są tylko cieniami idei. Podobnego rozszczepienia doznała w nauce Platona natura ludzka. → Platonizm jest bowiem także dualizmem niematerialnej i nieśmiertelnej duszy oraz podległego rozkładowi i zniszczeniu ciała, przy tym duszy przypisał Platon również funkcję poznawczą. Na poziomie → epistemologicznym platoński idealizm objawił się przekonaniem, że obok niepewnej wiedzy zmysłowej i doświadczalnej musi istnieć wrodzona, → aprioryczna wiedza rozumowa, a co za tym idzie, nad wszelką → empirię należy przedłożyć metodę → dialektyczną. W → etyce z kolei, za Sokratesem uważał, że celem człowieka jest życie w zgodzie z → cnotą, którą rozumiał jako dążenie do idei dobra. Oprócz tego stworzył → utopijny model państwa idealnego. W wizji Platona hierarchicznie zbudowane państwo rządzone było przez oświeconą kastę kapłanów filozofów. Karl R. → Popper w państwie Platona dostrzegł pierwowzór ustrojów → totalitarnych. Filozofia Platona po kilku wiekach zapomnienia przeżyła swój renesans pod koniec starożytności. Około I w. p.n.e. filozofię zdominował bowiem prąd zwany → neoplatonizmem. Do najważniejszych dzieł Platona należą dialogi: Obrona Sokratesa, Protagoras, Fajdros, Uczta, Timajos oraz Państwo i Prawa.

ARYSTOTELES ZE STAGIRY   (384-322 p.n.e.) - filozof grecki, syn lekarza króla macedońskiego, uczeń → Platona, w którego Akademii zdobył gruntowne wykształcenie. Był wychowawcą Aleksandra Macedońskiego. Założył własną szkołę znaną pod nazwą Lyceum (Likejon), określaną też jako szkoła → perypatetyków. Najbardziej wszechstronny uczony grecki, którego w późniejszych wiekach nazywano Filozofem. Pozostawił po sobie ogromny dorobek, zajmował się → etyką, → logiką, → metafizyką, literaturą i naukami przyrodniczymi. Wprowadził szczegółowy podział filozofii, wyodrębnił logikę i szczegółowo ją opracował. W pismach z zakresu etyki rozważał problem szczęścia (→ eudajmonii) - widział je w działaniu właściwym człowiekowi, czyli w działaniu → rozumu, które obejmuje dwie dziedziny: teoretyczną i praktyczną. Człowiek rozumny powinien kierować się prawością i żyć cnotliwie. Cnót - których wyróżnił kilkanaście - można się nauczyć, żyjąc według zasady "złotego środka". Logikę traktował jako odrębną dziedzinę nauki. Jej wpływ na filozofię średniowiecza był ogromny, na jej bazie powstała → scholastyka. Zdefiniował pojęcia → dedukcji i → indukcji, przedstawił teorię → sylogizmów, → paralogizmów i użytecznych w dyskusji forteli. Koncepcję → bytu wyłożył w Metafizyce, zawarł w niej teorię → ruchu i zmiany. Zakładał, że ruch nie może trwać, jeśli nie jest podtrzymywany przez siły poruszające, stąd wysnuł wniosek o pierwszym poruszycielu - sile boskiej. Jego poglądy doprowadziły do zastoju w mechanice (fałszywie sformułował prawo ruchu) i astronomii (odrzucił hipotezę ruchu Ziemi). Sformułował koncepcję bytu samoistnego, → substancji jako konkretnej, realnej rzeczy. Filozofia miałaby badać byt samoistny, na który składałaby się → forma, czyli własności ogólne, pojęciowe i → materia, czyli własności jednostkowe, "nieokreślone podłoże zjawisk". Pogląd Arystotelesa dotyczący substancji został nazwany → hilemorfizmem. Z ogromnego dorobku zachowały się m.in. Kategorie, Topiki, Fizyka, O niebie, O duszy, Zoologia, Metafizyka, Etyka nikomachejska, Polityka, Retoryka, Poetyka.

PLATONIZM   - nazwa doktryny filozoficznej, zawierającej następujące założenia: 1. prymat tego, co idealne, nad tym, co realne 2. istnienie duszy i ciała zależnego od niej 3. prymat wiedzy wrodzonej, rozumowej nad zmysłową 4. uznanie → metody dialektycznej za najważniejszą z metod naukowych 5. celem życiowym człowieka powinno być zabieganie o dobra idealne, a nie realne czy materialne.

STOICYZM   - doktryna filozoficzna będąca kontynuacją poglądów → cyników, zakładająca istnienie jedynie bytów materialnych (co jest niematerialne, jest niebytem, np. próżnia, → czas, → przestrzeń), łącząca → racjonalizm z → materializmem; dziś bardziej kojarzona z rygoryzmem moralnym, żądającym od człowieka prowadzenia życia cnotliwego, umiarkowanego, pozbawionego skrajności emocjonalnych, logicznego, mądrego (za wzór stawiano mędrca), przestrzegającego zasady współżycia z → naturą.

ZENON Z KITION   (ok. 336-264 p.n.e.) - założyciel szkoły i twórca kierunku filozoficznego zwanego → stoicyzmem, którego nazwa pochodzi od "Malowanej Bramy" (z gr. stoa poikile) gdzie mieściła się szkoła, w której nauczał. Studiował najpierw w Akademii, a później u → cynika Kratesa. Stoicy powrócili w → ontologii do przedplatońskiego → monizmu głosząc pogląd, że cały świat jest materialny, przy czym → materia jest ożywiona i przeniknięta → pneumą (tchnieniem), subtelniejszą formą materii, stanowiącą jej składnik aktywny, odpowiadający mniej więcej arystotelesowskiej → formie. Pneuma odpowiedzialna za nieustanny ruch wszechświata działa zgodnie z kosmicznym rozumem → logosem. Świat jako głęboko racjonalny, celowy i ożywiony, posiada boską naturę. Bóg jednak nie jest bytem wobec świata → transcendentnym (jak np. platoński → demiurg), nie jest poza kosmosem, lecz jest jego wewnętrzną zasadą, jest z nim identyczny. Tak manifestował się → panteizm stoików. Jednak ich głównym polem zainteresowania były kwestie etyczne. Podobnie jak → Sokrates, → szczęście upatrywali w cnotliwym życiu, przy czym → cnotę rozumieli jako zdolność do zapanowania nad samym sobą i uniezależnienia się od zewnętrznych okoliczności, co ich zdaniem najłatwiej osiągnąć żyjąc w zgodzie z własną naturą, a tym samym z naturą w ogóle. I choć w naturze nic nie dzieje się bez przyczyny, wszystko więc jest konieczne, to poddanie się tej konieczności, czyli życie cnotliwe, jest życiem wolnym, co w filozofii zapoczątkowało dosyć paradoksalne rozumienie wolności w kwestiach etycznych ("Wolność to uświadomiona konieczność" → Hegel).

EPIKUREIZM   - system filozoficzny stworzony w tym samym czasie co → stoicyzm, w założeniach propagujący trzeźwe i pozytywne myślenie, spokój, mądrość, uznający przyjemność za najwyższe → dobro, a co za tym idzie i → szczęście, człowiek powinien rozumieć ową przyjemność nie jako łatwą rozkosz, lecz jako stan osiągany poprzez praktykowanie → cnoty, doskonalenie umysłowe; epikureizm był w opozycji wobec → idealizmu, głosząc generalnie postawy hedonistyczne, materialistyczne, sensualistyczne i podporządkowując filozofowanie praktycznym celom życiowym.

EPIKUR Z SAMOS   (341-270 p.n.e.) - filozof grecki, twórca kierunku nazwanego → epikureizmem, założyciel szkoły ateńskiej zwanej też "ogrodem Epikura" (o filozofach z jego szkoły mówiono często "filozofowie z ogrodów"). W centrum jego zainteresowań znajdowały się kwestie etyczne; w ślad za → Arystypem uznawał, że → szczęście polega na doznawaniu przyjemności, przy czym przyjemnością był dla niego już sam negatywny fakt braku cierpienia; traktowano go jednak często jako typowego → hedonistę, zwolennika uciech cielesnych. On sam jest autorem powiedzenia: "przyjemność brzucha jest podstawą i korzeniem wszelkiego dobra", ale twierdził też: "Nie uczty i pochody świąteczne, rozkosze miłości i rozkosze podniebienia przy zastawnych stołach czynią życie słodszym, lecz trzeźwy rozum, który […] odrzuca błędne mniemania, najwięcej niepokoju sprawiające duszy". W badaniu przyrody, które ma wartość przede wszystkim terapeutyczną, uspokajającą umysł, był trzeźwym → materialistą i → sensualistą nie widzącym konieczności odwoływania się do jakichkolwiek pozaświatowych bytów, traktował wszelkie zdarzenia przyczynowo i → mechanistycznie, dlatego → Kant nazwał epikurejczyków najlepszymi filozofami przyrody wśród myślicieli greckich. W efekcie człowiek sam jest odpowiedzialny za swe szczęście. Wolność od bólów cielesnych i umysłowych trosk jest naturalnym celem jego dążeń. Najwięcej przyjemności nie daje wcale nieumiarkowane używanie wszelkich uciech, lecz rozumny i cnotliwy tryb życia.

SCEPTYCYZM   (gr. skeptomai - szukam, roztrząsam) - potocznie to postawa człowieka wątpiącego, wahającego się, nie zajmującego wyraźnego stanowiska w określonej sprawie; doktryna filozoficzna zrodzona mniej więcej w tym samym czasie co → epikureizm i → stoicyzm (przełom IV/III w. p.n.e.), której podstawowym założeniem było twierdzenie, że → prawda jest nieosiągalna, umyka → poznaniu, gdyż dla każdego → argumentu twierdzącego można znaleźć kontrargument, równie silny w swej wymowie, podważający słuszność tego pierwszego; w takiej sytuacji należy się powstrzymać od jakiegokolwiek kategorycznego sądu; dlatego zwolennicy sceptycyzmu, tacy jak → Pirron, Agryppa, Karneades, Arkezylaos, Sekstus kwestionowali prawdziwość teorii filozoficznych, naukowych, ale nie kwestionowali → zjawisk, stosując → izostenię pragnęli obalać fałszywość i niepewność → sądów, przy okazji usuwając wiele dowolności i błędów w nauce; → Kartezjusz uczynił ze sceptycyzmu narzędzie naukowe, metodę dociekania prawdy, pozwalającą stworzyć system filozoficzny, swą precyzją nie ustępujący naukom ścisłym, np. matematyce; → Hegel rozróżniał dwa rodzaje postawy sceptycznej: wątpienie w to, co istnieje realnie, a zawierzanie temu, co duchowe, jak proponował → Berkeley, albo wiara w to, co podają nam nasze zmysły, a wątpienie w świat duchowy, jak z kolei proponował → Comte.

PIRRON Z ELIDY   (ok. 376-286 p.n.e.) - malarz i filozof grecki, twórca kierunku filozoficznego nazwanego → pirronizmem, będącego radykalną odmianą → sceptycyzmu. Pirron, w zgodzie z przekonaniem, że nie sposób zdobyć jakiejkolwiek wiedzy, nie pozostawił żadnych pism. Założył szkołę w Elidzie, cieszącą się powszechną czcią i poważaniem. Prawdopodobnie pod wpływem indyjskich ascetów i fakirów, których spotkał, uczestnicząc w wyprawie Aleksandra Wielkiego do Azji, za najpewniejszą metodę osiągnięcia szczęścia uznał zobojętnienie zarówno na radości, jak i na cierpienia, które niesie nam życie. → Sceptycyzm w wydaniu Pirrona miał naturę praktyczną - zawieszenie wydawania sądów (→ epoché), powstrzymanie się od rozstrzygnięcia jakiejkolwiek kwestii (akatalepsja) i w końcu niezabieranie na ich temat głosu (afazja), miało doprowadzić do uspokojenia i wyciszenia umysłu (→ ataraksja), który to stan był dla niego koniecznym warunkiem osiągnięcia szczęścia. Sądził, że na pytanie o naturę rzeczy odpowiedzieć musimy, że wszystko, co na ten temat wiemy, jest to, jak się nam one pojawiają, a pytani o postawę w stosunku do rzeczywistości, powinniśmy odpowiedzieć zawieszeniem sądu. Radykalizm pirrońskiego sceptycyzmu polegał na zawieszeniu wszelkich sądów. Pirron twierdził, że nie możemy rościć sobie pretensji nie tylko do wiedzy pewnej, ale nawet do prawdopodobnej. Różnił się tym od umiarkowanej wersji sceptycyzmu reprezentowanej przez akademików Arkezylaosa z Pitane i Karneadesa z Cyreny. Starożytny sceptycyzm nie odwoływał się przy tym do krytycznej analizy ludzkiego umysłu, która miałaby wykazać jego poznawczą nieudolność, tylko skoncentrował się na logicznym rozbiorze zdań. Doprowadziło go to do sformułowania zasady → izostenii, czyli równoważności sądów przeciwnych.

NEOPLATONIZM   - jeden z kilku teocentrycznych systemów filozoficznych, oparty na → schemacie metafizyki aleksandryjskiej, będący kontynuacją i rozwinięciem poglądów → Platona, w którym płaszczyzna religijna stanowiła podstawę refleksji filozoficznych, → monizm był podstawową ideologią pozwalającą wywodzić → byt "niższy", ziemski z "wyższego", boskiego, tworząc tym samym emanacyjną postać → panteizmu, próbując przezwyciężyć dualizm świata realnego i idealnego, ziemskiego i boskiego; schemat myślenia naukowego, tzw. "drogi wzwyż i w dół" ujmował w całość dyscypliny filozoficzne, takie jak np. → etyka, → estetyka, → teoria poznania, → kosmologia, psychologia; do twórców neoplatonizmu zalicza się przede wszystkim → Plotyna oraz członków → szkoły aleksandryjsko-rzymskiej, → szkoły syryjskiej i → szkoły ateńskiej.

PLOTYN   (ok. 203-270 n.e.) - filozof grecki, twórca kierunku filozoficznego zwanego → neoplatonizmem. Uważał, że istotą bytu jest nie tyle trwanie, ile stawanie się. Byt ma naturę świetlistą, promieniuje, wytwarzając nowe rodzaje bytu. Każdy wytworzony byt to → emanacja bytu wyższego rzędu. Świat jest więc hierarchią bytów (emanacji) o zmniejszającej się doskonałości i mocy twórczej. Bytem pierwszym i zarazem najdoskonalszym, który "wyemanował" z siebie wszystkie pozostałe, jest → prajednia, w której zjednoczone są idee Piękna, Dobra i Prawdy. Z niej wyłoniły się inne, coraz bardziej zależne i coraz mniej twórcze. Plotyn nazwał je → hipostazami, a wyróżnił ich trzy: → duch, → dusza i → materia. Duch, pierwsza emanacja absolutu, to świat idei rozumianych po platońsku; jego emanacją był z kolei świat psychiczny czyli dusza świata, łącząca w sobie wszystkie dusze jednostkowe. Ostatnią hipostazą, najbardziej oddaloną od Jedni, stanowiącą kres emanacji, była nietwórcza już materia. Bytu najwyższego nie można poznać ani zmysłowo, ani nawet na drodze filozoficznej spekulacji. Jednak oczyszczona i natchniona dusza zdolna jest w stanie ekstatycznego zachwytu do bezpośredniej intuicji absolutu (→ mistycyzm). Filozofia Plotyna stanowiła pomost łączący starożytną filozofię grecką z myślą chrześcijańską.

FILON, ŻYD Z ALEKSANDRII   (ok. 25 p.n.e. - 50 n.e.) - filozof, przedstawiciel grecko-żydowskiego → synkretyzmu; dokonał próby syntezy greckiej myśli filozoficznej z żydowską tradycją religijną. Za cel filozofii uważał poznanie → Boga. Twórca tzw. aleksandryjskiego schematu → metafizyki, którego cechą charakterystyczną był → gradualizm, czyli próba złagodzenia radykalnego → dualizmu pomiędzy doskonałym i → transcendentnym Bogiem a bezkształtną → materią, postulująca istnienie w szeregu bytów ogniwa (bądź ogniw) pośrednich. Tym pośrednim ogniwem był dla Filona → logos. Pojęciem tym, spopularyzowanym już przez → stoików, nazywał Boże myśli, pojmowane na wzór → idei → platońskich, choć ontologicznie niesamodzielne, tworzą coś w rodzaju duszy i rozumu świata, będąc w świecie materii czynnikiem aktywnym. Oryginalnym wkładem Filona było potraktowanie logosu jako osoby, boskiego wysłannika, anioła, syna Bożego lub drugiego Boga, twórcę świata widzialnego, stworzonego przez Boga → demiurga. W etyce uważał, że celem człowieka, istoty cielesnej stojącej na najniższym stopniu hierarchii bytów, jest pokonanie ontologicznej przepaści i zjednoczenie się z Bogiem. Zjednoczenie to możliwe jest tylko w stanie ekstazy osiągalnej na drodze kontemplacji. Filozofia Filona, a zwłaszcza jej ontologiczny gradualizm, była wstępem i zapowiedzią późniejszego o dwa wieki → neoplatonizmu.

MATERIALIZM   - stanowisko filozoficzne, głoszące, że → materia jest jedyną istniejącą realnie postacią bytu, podstawową substancją we wszechświecie, dającą światu możliwość jego obiektywnego istnienia, dlatego świadomość ludzka jest wobec niej wtórna, np. → Tales z Miletu za tę substancję uważał wodę, → Anaksymenes - powietrze, → Heraklit z Efezu - ogień, → Anaksymander - bezkres, → Empedokles - korzenie wszechrzeczy (żywioły, pierwiastki), → Anaksagoras - zarodki, → Demokryt - atomy, → Hobbes - materię będącą w ciągłym ruchu.

MATERIALIZM DIALEKTYCZNY   - koncepcja filozoficzna → Marksa i → Engelsa, łącząca w sobie elementy → dialektyki → Hegla i → materializmu → Feuerbacha, będąca podłożem społecznych ruchów rewolucyjnych, jak → socjalizm, → komunizm, którego istotą jest twierdzenie, że świat w całości jest materialny, że istnieje → byt wywołujący → postrzeganie i będący od tego postrzegania niezależnym, że → materia nie podlega prawom mechaniki (mechanizm jest tylko jedną z jej postaci, tak samo jak życie), bo jest wielopostaciowa i znajdująca się w ciągłym → ruchu (słowo "dialektyczny" rozumiano jako "rozwijanie się", "nieustanny ruch", "ścieranie się wewnętrznych sił", dające wciąż nowe postacie materii).

IDEALIZM   - wspólna nazwa poglądów odnoszących się do sposobu ujmowania poznawanej rzeczywistości, zakładających, jak u → Berkeleya, że wszystko, co postrzega ludzki → umysł, ma tę samą naturę, co on sam, że mamy do czynienia z przeżyciami nie wykazującymi żadnych obiektywnych uwarunkowań albo z konstrukcjami ludzkiego umysłu (→ Kant), które nasz umysł warunkuje i tylko one są przedmiotami naszego poznania (nie istnieją zatem przedmioty transcendentne) - idealizm epistemologiczny lub, jak u → Platona, → Hegla czy → Schellinga: to, co postrzegamy, to → zjawiska prawdziwych → bytów, będących → ideami niezmiennymi (Platon) lub zmieniającymi się (Hegel) - idealizm metafizyczny; przeciwieństwem idealizmu epistemologicznego jest realizm epistemologiczny, który zakłada w procesie poznania przekraczanie granicy między tym, co wewnętrzne, a tym, co zewnętrzne w stosunku do nas, co pozwala zetknąć się nam z czymś obiektywnym; tak pojmowali poznanie m.in. → Arystoteles, → Tomasz z Akwinu, → Francis Bacon; przeciwieństwem idealizmu metafizycznego jest → naturalizm.

REALIZM   - pogląd filozoficzny, który z jednej strony dostrzega w → materii podstawowy budulec wszystkiego, co obecne w świecie, a z drugiej poszukuje odpowiedzi na pytania odnoszące się do rzeczywistości, np. co jest bytem, jaka jest jego natura, jakie są jego własności, zakładając istnienie jednej sfery bytów: konkretnych rzeczy, posiadających własności ogólne i jednostkowe, składające się na ich → formę i tworzywo, czyli → materię - tak rozumiał realizm → Arystoteles; ponadto pogląd ten zakłada, że rzeczywistość wypełniają istniejące niezależnie od naszego → umysłu przedmioty (→ Kant, → Kartezjusz), że należy rozdzielić → świadomość od → jaźni oraz ujmować świat jako proces, z którego składników uczuciowych formułuje się przedmiot i podmiot, że → wrażenia są łącznikami między przedmiotami a świadomością, w myśl łacińskiej sentencji "Sentio ergo sum" ("Doznaję wrażeń, więc jestem"), że przedmioty poznajemy dzięki zmysłom.

CYNICY   (V/IV w. p.n.e. - IV w. n.e.) - grupa myślicieli tworzących szkołę filozoficzną, której nazwa pochodzi od gimnazjum Cynosarges, w którym wykładał jej założyciel, → Antystenes z Aten; cynicy uważali, że najważniejsza w życiu jest → cnota i wiedza, wszystko inne nie ma znaczenia, zatem należy żyć tak, by być cnotliwym i traktować obojętnie wszystko, co się z nimi nie wiąże; w ten sposób uzyskuje się poczucie → wolności i niezależności nawet od → losu; → poznanie należy ograniczyć do zmysłów, bo istnieją jedynie konkretne rzeczy, reszta to pojęcia, słowa, np. człowieczeństwo; praktyka jest ważniejsza od teorii.

ANTYSTENES Z ATEN   (ok. 444-365 p.n.e.) - filozof grecki, założyciel szkoły → cyników, uczeń → Sokratesa, od którego wziął przekonanie, że najważniejsza rzecz w życiu to → cnota - jedyne dobro i cel życia. Definiował ją jako obojętność dla pozornych dóbr i niezależność wobec → losu. Wiedzę lekceważył. Twierdził, że istnieją tylko konkretne rzeczy, wszystko inne istnieje tylko w słowach. W związku z tym, nie można rzeczy definiować, lecz jedynie opisywać.

SPIRYTYZM - pogląd uznający istnienie duchów oraz dusz zmarłych i możliwość kontaktu z nimi, najczęściej przy pomocy mediów, czyli osób szczególnie w tej dziedzinie uzdolnionych.

EMPEDOKLES   (ok. 490-430 p.n.e.) - pochodził z Agrygentu na Sycylii. W swym dziele O naturze dokonał próby syntezy → wariabilizmu → Heraklita z ideami → eleatów uważając, że głoszona przez → Parmenidesa niezmienność bytu obowiązuje tylko na poziomie podstawowych składników rzeczy, które jako złożone mogą podlegać i podlegają przemianie (co było zasadniczą treścią filozofii Heraklita). Te podstawowe składniki rzeczy to cztery elementy, z których zbudowany jest cały świat fizyczny: ogień, powietrze, woda i ziemia. Każda rzecz to mieszanina tych czterech żywiołów. Rzeczy różnią się między sobą tylko proporcjami poszczególnych składników, które łączą się z sobą poruszane siłami miłości i niezgody. Empedokles zerwał więc z → monizmem cechującym filozofię Jończyków, stając się pierwszym przedstawicielem ontologicznego → pluralizmu. Jako pierwszy dokonał też pojęciowego rozdzielenia → siły i → materii, a jego ideę, że wszystkie rzeczy są zbudowane z kilku podstawowych pierwiastków, uznać można za prekursorską w dziedzinie chemii.

AUGUSTYN, ŚWIĘTY, właśc. Augustyn Aureliusz,   (354-430) - najwybitniejszy teoretyk chrześcijaństwa starożytnego, nauczyciel → retoryki, wychowany przez matkę w duchu chrześcijańskim, jednak początkowo usposobiony do niego niechętnie (pierwotnie wyznawał → manicheizm, potem → sceptycyzm akademicki), nawrócił się po kazaniach biskupa Ambrożego. Ochrzczony w 387 roku, był kapłanem w Afryce, potem biskupem Hippony, zwalczał herezje. Pozostawił po sobie liczne pisma, w których brak jednak jednolitego systemu filozoficznego. Uważał, że → Bóg to → byt absolutny i doskonały, świat doczesny ma znaczenie jedynie jako dzieło Boga. Bóg jest najważniejszym przedmiotem i źródłem → poznania. Poznanie ma charakter → intuicji, → kontemplacji. Dusza poznaje → prawdę, bo Bóg ją oświeca (teoria → iluminizmu). Jego koncepcja duszy zakłada, że jest ona → substancją samoistną, doskonalszą od ciała. Zasadniczą postacią życia duchowego była dla niego czynna → wola. Uczucia i wola dominują nad → rozumem. Prawdę o Bogu może poznać nie rozum, ale → wiara. Stworzył podstawy chrześcijańskiej → teodycei: → zło jest dziełem wolnych stworzeń, nie jest realne, to tylko brak → dobra. Nie istnieje absolutne zło, ale istnieje absolutne dobro. Zło pochodzi od człowieka, dobro - od Boga. → Dzieje pojmował jako zmaganie się dobra ze złem; ludzkość podzielił się na dwie kategorie: zbawionych i potępionych (państwo Boże, państwo ziemskie). Zmagania obu państw stanowią dzieje świata. Do jego najważniejszych tekstów należą: Państwo Boże, Wyznania, O Trójcy, Listy, Przeciw manichejczykom, Ewangelia św. Jana, O religii prawdziwej, O wierze w prawdy objawione, Solilokwia.

FILOZOFIA ŚREDNIOWIECZNA

BERNARD Z CLAIRVAUX, ŚWIĘTY   (1091-1153) - francuski mistyk cysterski, twórca średniowiecznego → mistycyzmu, doktor Kościoła, uchodzący za geniusza wieku; próbował łączyć teorię mistyczną z praktyką, głosząc, że jedyną drogą do poznania prawdy jest obcowanie z → Bogiem. Jednak by to osiągnąć, należy zasłużyć sobie na → łaskę Bożą, bo tylko dzięki niej jesteśmy w stanie osiągnąć zamierzony cel. Łaskę uzyskuje się poprzez pokorę (wyróżnił dwanaście stopni pokory) i miłość (określił cztery stopnie miłości). Pokorę traktował jako stopień poznania. Na samym początku człowiek poprzez pokorę poznaje własną nędzę, by potem, poprzez kontemplację uzyskać → ekstazę, pozwalającą umysłowi oglądać Boga, a duszy zatopić się w nim. Do ważniejszych pism należą traktaty ascetyczno-mistyczne: O stopniach pokory i pychy, O miłowaniu Boga.

ANZELM, ŚWIĘTY   (1033-1109) - arcybiskup Canterbury, uznawany za "ojca → scholastyki"; wyraziciel postawy, wedle której do poznania → prawdy potrzebna jest → wiara i → rozum. Wiara ma być punktem wyjścia i dojścia, rozumowanie może służyć jako → argument. Stosował więc argumenty logiczne, by uzasadnić istnienie → Boga, nieśmiertelność duszy, a nawet tajemnice wiary. Przedstawił tzw. dowód ontologiczny na istnienie Boga, który skrytykował → Tomasz z Akwinu, a później → Kant.

TOMASZ Z AKWINU, ŚWIĘTY   (ok. 1225-1274) - dominikanin, uczeń → Alberta Wielkiego, średniowieczny teolog i filozof włoski, doktor Kościoła zwany także Doktorem Anielskim, kanonizowany w 1323 r.; dziełem jego życia było stworzenie wszechstronnego systemu filozoficznego adaptującego na grunt chrześcijaństwa myśl jednego z największych filozofów starożytnych → Arystotelesa, zrywając tym samym ponad tysiącletnią tradycję budowy filozofii chrześcijańskiej na fundamentach → platońskiego idealizmu. Ten schrystianizowany arystotelizm został później nazwany → tomizmem. Pozostawił bardzo liczne pisma, z których najbardziej znane to Summa contra gentiles (Suma filozoficzna) oraz Suma teologiczna. W zgodzie z → empiryzmem → perypatetyków Tomasz rozdzielił wiarę od rozumu, filozofię od prawdy objawionej. Rozum, co prawda, jest w stanie poznawać nie tylko dostępny zmysłowo świat materialny, ale i wyrokować w kwestii istnienia Boga oraz jego własności, jednak niektóre prawdy objawione, takie jak np. dogmat Trójcy św., pozostają dla niego niedostępne. Tym niemniej Tomasz wykluczał istnienie sprzeczności pomiędzy wiarą i rozumem, bowiem zarówno prawda objawiona, jak i naturalna pochodzą z tego samego źródła, od Boga. Tak też doszło do jasnego rozróżnienia zajmującej się objawieniem → teologii od opartej na rozumie filozofii. W → ontologii podobnie jak Arystoteles uznał, że samoistnym bytem, czyli → substancją mogą być tylko rzeczy jednostkowe, które ze swej natury złożone są z istoty (essentia) i istnienia (existentia). Z kolei istota wszystkich rzeczy (z wyjątkiem Boga) jest znów złożona z → formy i → materii lub w nieco ogólniejszych kategoriach z → aktu i → potencji. Tylko Bóg jest bytem prostym i niezależnym, jego istnienie zawarte jest już w jego istocie; innymi słowy jest on czystym aktem, nie ma w nim nic potencjalnego. Tomasz podał pięć dowodów na istnienie Boga (tzw. pięć dróg), które były oparte na przeświadczeniu, że musi istnieć pierwsza przyczyna wszystkiego i że przypadkowość rzeczy odsyła do bytu koniecznego. W opozycji do → augustynizmu Tomasz odrzucił → dualizm duszy i ciała deprecjonujący cielesną naturę człowieka, głosząc dosyć śmiały wówczas pogląd, że dusza jest tylko → formą ciała (→ hilemorfizm), a nie samodzielnym bytem. Filozofia Tomasza od 1879 r., za pontyfikatu papieża Leona XIII, stała się podstawą oficjalnej nauki kościoła rzymsko-katolickiego.

FRANCISZEK Z ASYŻU, św., właśc. Giovanni Bernardon   (1181? 1182? - 1226) - apostoł ludzi ubogich, syn bogatego kupca, który postanowił rozdać majątek ubogim i stać się wędrownym kaznodzieją ubranym w zgrzebny habit, głoszącym miłość do świata i ludzi, radość życia oraz pochwalającym ubóstwo. W średniowieczu franciszkanizm był jedną z doktryn etycznych propagowanych m.in. przez literaturę i malarstwo, a św. Franciszek stał się postacią legendarną, którą przedstawiano jako postać świętego, ascety krzewiącego ideę całkowitego oddania się Bogu, zasługującego potem na życie wieczne. Jego wyznawcy założyli zakon franciszkanów w zasadzie wbrew jego zamiarom. Św. Franciszek zamierzał stworzyć jedynie nieformalne wspólnoty ludzi świeckich, dla których rodziną miał być cały świat, ludzie - braćmi, a obowiązującą regułą - Ewangelia.

FILOZOFIA NOWOŻYTNA

RACJONALIZM   - system filozoficzny uznający za podstawowe narzędzie poznawcze → rozum; stanowi drugi nurt poznawczy obok → empiryzmu; dla → Grzegorza Nysseńczyka i → scholastyków to postawa filozoficzna, tłumacząca → dogmaty → wiary i w ten sposób budująca na nich wiedzę; w oparciu o racjonalizm zdobywali wiedzę o świecie także m.in. → Platon, → Kartezjusz, → Malebranche, → Leibniz, → Kant; zakładali oni istnienie w umyśle ludzkim jakiegoś zasobu wiedzy, która z czasem uaktywnia się, pozwalając dochodzić do → prawdy (→ natywizm); np. dla Platona wiecznie trwające → idee mogą być objawiane człowiekowi jedynie w akcie intelektualnym, kiedy podmiot styka się z przedmiotem, tym samym rozum staje się samowystarczalny w procesie poznania; Kartezjusz uważał, że tylko rozum może nam pomóc poznać świat, np. za pomocą → metody analitycznej, a nie spekulacyjnej, jesteśmy w stanie poznać proste składniki myśli, cechujące się jasnością i wyrazistością, bo tylko takie są miarą niezawodnej wiedzy; ponadto twierdzenie "Cogito ergo sum" dowodzi zależności myśli i istnienia (istnieję, to znaczy że myślę, jeśli nie myślę, nie istnieję); dla Malebranche´a było jasne, że tylko za pomocą rozumu jest w stanie rozstrzygnąć problem stosunku → materii i → duszy; wg Leibniza bez udziału rozumu nie mogło być mowy o istnieniu i rozróżnianiu prawd, które da się wywieść jedynie na drodze spekulacji logicznych; dla Kanta nie byłoby możliwe istnienie sądów → apriorycznych bez istnienia rozumu, bo ich źródłem jest umysł, nie doświadczenie; bez sądów apriorycznych nie może istnieć wiedza pewna i powszechna.

KARTEZJUSZ, właśc. Descartes René   (1596-1650) - francuski filozof, fizyk i matematyk; twórca nowożytnego → racjonalizmu opartego na wzorach rozumowań matematycznych oraz na zasadzie metodycznego → sceptycyzmu, autor skrajnego → dualizmu myślenia i cielesności (rozciągłości); współtwórca m.in. geometrii analitycznej i praw optyki. Przeniósł do filozofii stosowaną w matematyce metodę → analityczną; jego zdaniem, tylko ona daje wiedzę pewną, czyli jasną i wyraźną - te dwie cechy poznania stanowią bowiem → kryterium prawdy. Badanie zagadnień przyrodniczych powinno się ograniczyć do badania matematycznie uchwytnych stosunków ilościowych. W konsekwencji świat fizyczny traktował wyłącznie geometrycznie i mechanicznie. W → metafizyce poszukiwanie pewności rozpoczął od zakwestionowania całej dotychczasowej wiedzy, poddając w wątpliwość zarówno świadectwo zmysłów, jak i stawiane gdzie indziej za wzór prawdy matematyczne. Jedyną tezą, która, zdaniem Kartezjusza, wytrzymywała wszelką krytykę, tezą na której można zbudować pewną wiedzę, było słynne "cogito, ergo sum" (myślę, więc jestem). Dopiero z tej samowiedzy o istnieniu myślącego podmiotu, myślącej → jaźni, czyli duszy wywiódł istnienie Boga, a z istnienia Boga pewność, że istnieje realny świat. O ile zasadniczą własnością myślącej duszy jest jej świadomość, to jedynym obiektywnym przymiotem rzeczy materialnych jest ich geometryczna rozciągłość. Istnieją więc dwa odrębne światy, które wcale się z sobą nie stykają. Powstał przy okazji problem, w jaki sposób oba te światy wzajemnie na siebie oddziaływują, czyli problem stosunku duszy do ciała, który zajmował filozofów przez następne stulecia. W → teorii poznania rezultatem tego radykalnego dualizmu myśli i materii było stanowisko → natywistyczne, tzn. opowiedzenie się za istnieniem idei wrodzonych. → Kartezjanizm znacząco wpłynął na całą późniejszą filozofię. W XVII w. każdy filozof w mniejszym lub większym stopniu nawiązywał do poglądów Kartezjusza, m.in. → Malebranche, → Spinoza, → Leibniz, → Locke, → Berkeley, a później → Kant. Jego główne dzieła to: Rozprawa o metodzie, Medytacje o pierwszej filozofii i Zasady filozofii.

SPINOZA BARUCH   (1632-1677) - filozof holenderski pochodzenia żydowskiego, twórca systemu filozoficznego kwestionującego radykalny → dualizm → ducha i → materii → Kartezjusza. Jego główne dzieło to wydana pośmiertnie Etyka, w której wyłożył swą → racjonalistyczną, zbudowaną na wzór aksjomatycznej geometrii (more geometrico) → metafizykę. Spinoza zgadzał się, że Kartezjusz miał rację co do odrębności duszy i ciała, ale mylił się uznając je za dwie różne → substancje. Wyciągnął skrajne konsekwencje ze scholastycznej definicji substancji (coś, co istnieje samo przez się), dochodząc do wniosku, że istnieć może tylko jedna nieskończona i niestworzona substancja, czyli Bóg. Cały świat istnieje więc w Bogu albo, innymi słowy, Bóg i świat to jedno - tak manifestował się → panteizm Spinozy. Myśl i rozciągłość jako atrybuty dwóch zasadniczo odmiennych substancji - to tylko dwa aspekty spośród nieskończenie wielu aspektów boskiej substancji, te dwa, które pojąć może ludzki umysł. Tym tłumaczył zagadkową w kategoriach kartezjańskiej filozofii zgodność aspektu cielesnego i duchowego. Ani dusza nie rządzi ciałem, ani ciało duszą - równoległość ich porządków (→ paralelizm) jest rezultatem zakorzenienia w tej samej substancji. Dzięki temu możliwe jest też poznanie przez umysł rzeczy materialnych. Metafizykę uważał Spinoza od samego początku za służebną wobec → etyki. W kwestiach praktycznych postulował demokratyzację stosunków społecznych i prawnych, broniąc prawa do wolności słowa. Filozofia Spinozy przeżyła swój renesans w XVIII w. w Niemczech, głównie za sprawą → Schellinga i → Hegla.

LEIBNIZ GOTTFRIED WILHELM   (1646-1716) - niemiecki filozof, matematyk; jeden z najbardziej wszechstronnych i najoryginalniejszych umysłów w dziejach ludzkości; stworzył filozoficzną teorię → monad jako elementarnych duchowych składników świata; opracował też, niezależnie od → Newtona, zasady rachunku różniczkowego. Leibniz, chcąc pogodzić różnorodne tradycje filozoficzne, stanął na stanowisku → pluralizmu metafizycznego - uważał, że istnieje nieograniczenie wiele jakościowo odrębnych → substancji, które nazwał monadami, atomami metafizycznymi. Każda monada jest zamkniętym w sobie wszechświatem, układem nie kontaktującym się i nie oddziałującym na inne ("monady nie mają okien"), ale obdarzonym wewnętrzną energią, dynamizmem. Substancje te, zdaniem Leibniza, są nierozciągłe i niematerialne - mają więc duchową naturę, bardziej jednak w sensie → arystotelesowskiej → entelechii niż → kartezjańskiej → jaźni. Są też zdolne do postrzegania, choć zawartość tych postrzeżeń musi być im wrodzona (bo nie może być nabyta z zewnątrz), co było dosyć absurdalną konsekwencją "braku okien" w monadach. Wszystkie monady tworzą doskonałą harmonię - są ze sobą zgodne i rozwijają się równolegle, gdyż zostały na początku tak samo nakręcone przez boskiego zegarmistrza. Tym też tłumaczył Leibniz zagadkę → paralelizmu psychofizycznego. Tak, jak ją zwał Leibniz, harmonia przedustawna była, jego zdaniem, harmonią najdoskonalszą. Jest bowiem oczywiste, że Bóg stworzył świat najlepszy z możliwych, zło, jakie w nim dostrzegamy, wszelkie krzywdy i cierpienia potrzebne są do uwznioślenia całości, jak kontrapunkt w doskonałej kompozycji. W szczególności każde pojedyncze zło jest wynikiem złego użycia wolności. Bóg mógł, co prawda, stworzyć świat bez cierpienia i grzechu, ale musiałby równocześnie pozbawić go wolności, a taki świat - zdaniem Leibniza - nie byłby już najdoskonalszym z możliwych. Tak pokrótce wyglądała jego → teodycea, obrona doskonałości boskiego stworzenia. Leibniz zrewolucjonizował także → logikę, wprowadzając do niej matematyczny formalizm. Podzielił twierdzenia na pierwotne, oparte na zasadzie tożsamości oraz pochodne (rozumowe i faktyczne), czerpiące swą słuszność z zasady sprzeczności i racji dostatecznej. Filozofia Leibniza była popularna przede wszystkim w Niemczech, rozpowszechnił i usystematyzował ją Christian → Wolff, z którego czerpał z kolei Immanuel → Kant. Najważniejsze dzieła z olbrzymiej spuścizny to: Teodycea, Rozprawa metafizyczna oraz Monadologia.

EMPIRYZM   - w → epistemologii pogląd głoszony na przestrzeni wieków, że sposób uzyskiwania informacji o świecie odbywa się za pomocą zmysłów, że jedynym miarodajnym sposobem poznania rzeczywistości jest doświadczenie, istnieje zatem tylko to, co można zmierzyć, zważyć, dotknąć, zobaczyć, czyli coś odebrać za pomocą zmysłów i poddać określonym zabiegom laboratoryjnym, potwierdzającym bądź wykluczającym istnienie czegoś; taki pogląd wyznawał m.in. → Arystoteles, → Locke i → Hume, ten pierwszy uważał, że człowiek rodzi się z "czystym umysłem", a dopiero za życia osiąga wiedzę o świecie za pomocą zmysłów; empiryzm można dzielić na wewnętrzny: źródłem naszej wiedzy o świecie są przeżycia, refleksje (Locke) lub zewnętrzny: źródłem tej wiedzy są doświadczenia zewnętrzne - → sensualizm, (→ Condillac); tacy myśliciele, jak → Bacon i → Mill w procesie poznania godzili rolę zmysłów z zaangażowaniem umysłu.

BACON FRANCIS   (1561-1626) - angielski filozof, przyrodnik, prawnik, historyk, pisarz. Swoje poglądy wyłożył przede wszystkim w nie dokończonym dziele pt. Wielkie ustanowienie nauk. Zajmował się klasyfikacją nauk, oparł ją na podstawie psychologicznej; wyróżnił trzy grupy: historię (której odpowiada pamięć), poezję (której odpowiada wyobraźnia) i naukę, czyli filozofię (której odpowiada rozum). Filozofię pojmował bardzo szeroko: jako rozważania o → Bogu, → przyrodzie i → człowieku. Z nauk najwyżej cenił przyrodoznawstwo. Uważał, że cel nauki jest praktyczny, najważniejsza nauka stosowana - technika, nie mniej ważny - eksperyment. Postulował posługiwanie się metodą empiryczno-indukcyjną. Przedstawił teorię złudzeń umysłu, wyróżnił złudzenia plemienne, charakterystyczne dla natury ludzkiej, złudzenia jaskini, tkwiące indywidualnie w każdym człowieku, złudzenia teatru, związane z tradycją filozoficzną i złudzenia rynkowe, czyli zniekształcający rzeczywistość język.

BERKELEY GEORGE   (1685-1753) - irlandzki filozof, duchowny anglikański, biskup Cloyne, główny przedstawiciel → idealizmu subiektywnego. Stworzył nową teorię widzenia (opartą o doświadczenia z dziedziny optyki) i → poznania. Sądził, że obiektywna rzeczywistość nie istnieje, istnieje tylko to, co doświadczamy. Wyraża to jego słynne powiedzenie: "Esse est percipi" (istnieć to znaczy być postrzeganym). Uważał, że istnienie świata możliwe jest tylko dzięki istnieniu → ducha. Jeżeli człowiek czegoś nie postrzega, nie znaczy to wcale, że tego nie ma. To istnieje dzięki postrzeganiu → Boga. Ważniejsze prace: Traktat o zasadach poznania ludzkiego.

LOCKE JOHN   (1632-1704) - polityk i filozof angielski uważany powszechnie za ojca → empiryzmu, rzecznik → liberalizmu, do którego rozpowszechnienia w XVIII w. znacznie się przyczynił. Empiryzm Locke´a był natury → genetycznej - wyrastał z przekonania, że cała wiedza pochodzi wyłącznie z → doświadczenia, umysł to tabula rasa (czysta tablica), którą tylko doświadczenie jest w stanie zapisać. W szczególności zaprzeczał istnieniu idei wrodzonych. Ciężar filozofii przesunął z → metafizyki (jej zagadek rozum ludzki - zdaniem Locke´a - nie jest w stanie rozwiązać), na kwestie → epistemologiczne. Nie był jednak → sensualistą, obok postrzeżeń zmysłowych (doświadczenie zewnętrzne) uznawał także → introspekcję, (doświadczenie wewnętrzne, które sam określał mianem → refleksji) za uprawnione źródło poznania. Twierdził ponadto, że bezpośrednio dostępne naszemu umysłowi są nie same rzeczy, tylko → idee (tak nazywał wszystko, co znajduje się w umyśle, a więc postrzeżenia i refleksje oraz powstałe na ich podstawie uogólnienia, pojęcia abstrakcyjne i wszelkiego rodzaju fantazje). Idee tylko pośrednio odnoszą się do rzeczy; w szczególności jedne odnoszą się do ich obiektywnych własności pierwotnych, takich jak rozciągłość, kształt i ruch, a inne do ich własności wtórnych, subiektywnych, jak kolory, zapachy, dźwięki, itp. Poddał krytyce pojęcie → substancji, tak chętnie używane przez filozofów, zwłaszcza po → Kartezjuszu. Locke nie wyciągnął jednak ze swego empiryzmu wszystkich konsekwencji. Podobnie jak współcześni mu → racjonaliści, uważał, że głównym celem poznania jest badanie stosunków koniecznych, ubolewał przy tym nad niedoskonałością sądów empirycznych. W → etyce był prekursorem → utylitaryzmu, a w teorii państwa zwolennikiem idei demokratycznych i liberalnych. Empirystyczna filozofia Locke´a zyskała popularność zwłaszcza w Anglii, jego bezpośredni następcy to: → Berkeley i → Hume. Główne dzieła to: Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, Dwa traktaty o rządzie, List o tolerancji.

HUME DAVID   (1711-1776) - szkocki filozof, historyk i ekonomista, najwybitniejszy przedstawiciel osiemnastowiecznego brytyjskiego → empiryzmu, reprezentował jego dojrzały, najbardziej krytyczny i → sceptyczny nurt. Swe główne dzieło Traktat o naturze ludzkiej opublikował już w wieku 28 lat. Podobnie jak → Locke twierdził, że bezpośrednio dostępne umysłowi są nie same rzeczy, tylko nasze przedstawienia ich - te zaś podzielił na pierwotne i pochodne, czyli → wrażenia i idee, przy czym idee uważał za wytworzone przez → umysł kopie wrażeń. W rezultacie wiedza, jaką posiadamy, jest dwojakiego rodzaju: pierwsza dotyczy formalnych stosunków między ideami (np. matematyka), jest niezależna od doświadczenia i dlatego może być pewna i oczywista, druga natomiast dotyczy faktów, co do których nie możemy już mieć tej samej pewności. I choć twierdzenia o faktach uzyskujemy na drodze doświadczenia, to samo doświadczenie wykracza często poza czysty opis faktów, a dzieje się tak zawsze wtedy, kiedy na podstawie jednych zdarzeń wnioskujemy coś o innych, bezpośrednio nie stwierdzonych. Hume poddał dogłębnej krytyce pojęcia → przyczynowości, → siły i → substancji, udowadniając, że nie są one ani → aprioryczne, ani nawet empiryczne. Tak więc nauka o rzeczywistości posługująca się tymi pojęciami (nie tylko → metafizyka, ale również nauki przyrodnicze) nie może pretendować do miana wiedzy. Stanowisko to zaczęto nazywać później → pozytywizmem. W → etyce, której przedmiotem są uczucia, tak jak przedmiotem → teorii poznania są przedstawienia, Hume był prekursorem → utylitaryzmu. W przeciwieństwie do → Hobbesa uważał, że pierwotnym uczuciem jest → sympatia, a nie → egoizm. Filozofia Hume´a oddziałała silnie na poglądy ekonomisty → Adama Smitha, wywarła znaczący wpływ na pracę → d´Alamberta i → encyklopedystów, później także → pozytywistów, ale przede wszystkim, choć nie na zasadzie bezpośredniej kontynuacji, zainspirowała → Kanta.

KRYTYCYZM   - postawa światopoglądowa kojarzona ze → sceptycyzmem, krytykująca i negująca obowiązujące teorie, jak to miało miejsce w przypadku starożytnych sceptyków, występujących m.in. przeciw → sofistom; → Ockham krytykował teologię, próbując wykazać, że nie jest nauką, w krytyce psychologii przyjął założenie, że → dusza jest niematerialna i niezniszczalna, że jest formą ciała i że człowiek ją posiada; krytykując → etykę, uznał że nie ma praw obiektywnych, które ograniczałyby wolę Bożą; → Locke, → Berkeley, → Hume, będąc przeciwnikami → dogmatyzmu, krytykowali przede wszystkim pojęcia natury filozoficznej; u → Kanta postawa krytyczna zaowocowała teorią, zwaną właśnie krytycyzmem, która sugerowała zmianę metody filozoficznej, jaką dotychczas posługiwano się w odniesieniu do problemów ontologicznych. Zmiana polegała na przeniesieniu środka ciężkości rozważań z przedmiotu na proces poznawania przedmiotu, uzależniając przedmiot poznania od podmiotu poznającego.

KANT IMMANUEL   (1724-1804) - filozof niemiecki mieszkający w Królewcu, twórca tzw. filozofii krytycznej lub, jak sam ją określał → transcendentalnej, opartej na dosyć śmiałej i paradoksalnej idei, że to nie myśl dopasowuje się do przedmiotów poznania, lecz przedmioty te kształtowane są przez pewne → aprioryczne dyspozycje umysłowe. Pomysł ten przez samego Kanta został porównany do przewrotu, jakiego w astronomii dokonał Kopernik. Za aprioryczne, czyli niezależne od doświadczenia, uznał Kant → przestrzeń i → czas, będące, jego zdaniem, tylko → formami wszelkiej zmysłowości. Empiryczna jest tylko treść wrażenia, jego forma zaś (zawsze przestrzenna i czasowa) ma swe źródło nie w zewnętrznym świecie, tylko w samym podmiocie. Umysł nasz jest tak skonstruowany, że wszystko, co do niego dociera, nabiera cech czasoprzestrzennych. Zresztą nie tylko postrzeganie zmysłowe ma swe formy aprioryczne, rozum też posługuje się takimi "czystymi pojęciami" - nie pochodzącymi z doświadczenia → kategoriami. W oparciu o te kategorie umysł tworzy aprioryczne zasady, wśród których na szczególną uwagę zasługują zasady → substancji i → przyczynowości (zdaniem Kanta → Hume miał rację zwracając uwagę na ich nieempiryczność). W rezultacie bezprzedmiotowy staje się spór pomiędzy → racjonalizmem i → empiryzmem, bowiem w każdym poznaniu mamy do czynienia zarówno ze składnikiem rozumowym, jak i doświadczalnym. Taka budowa umysłu wyjaśnia jednocześnie możliwość sądów syntetycznych a priori - mianem tym określał Kant wszelkie poznanie nie pochodzące ani z doświadczenia (→ a posteriori), ani nie będące rezultatem czysto formalnej analizy pojęciowej. Sądy te z kolei są fundamentem wszelkiej możliwej nauki, w tym matematyki, której przedmiot stanowią aprioryczne formy zmysłowości, czyli przestrzeń (geometria) i czas (arytmetyka) oraz czystego przyrodoznawstwa opartego na apriorycznych kategoriach czystego rozumu. Oryginalnym i spornym twierdzeniem Kanta było, że sądy matematyki są nie tylko aprioryczne, ale także syntetyczne. Natomiast → metafizyka, roszcząca sobie pretensję do wypowiadania twierdzeń o rzeczach samych w sobie (słynne "Dinge an sich"), nie może pretendować do miana nauki. Poznać możemy tylko zjawiska (→ fenomeny), rzeczy same w sobie (→ noumeny) są niepoznawalne - tak manifestował się kantowski → agnostycyzm. Kant sformułował → antynomie, których "czysty rozum" nie jest w stanie usunąć. Dotyczyły one m.in. kwestii skończoności świata, problemu wolności oraz istnienia Boga. Poglądy te zawarł w Krytyce czystego rozumu. Poszukiwanie analogicznych praw apriorycznych w dziedzinie moralności (czyli zgodnie z terminologią Kanta w dziedzinie rozumu praktycznego - Krytyka rozumu praktycznego) doprowadziło go do sformułowania tzw. → imperatywu kategorycznego, czysto → formalnego nakazu (każda konkretna zasada postępowania jako wypełniona materialną treścią musiałaby być w stosunku do umysłu → heteronomiczna, a więc nie aprioryczna). Nakaz ten wiązał się z postępowaniem tylko według takiej zasady, jaka powinna stać się prawem powszechnym, co w nieco zawiły sposób wyrażało znaną mądrość ludową: "Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe". Oczywiście formułowanie jakichkolwiek nakazów moralnych miało sens tylko w przypadku wolności człowieka. Rozum praktyczny tę wolność musiał więc założyć lub - posługując się terminologią Kanta - postulować. W ten sposób rozum praktyczny rozwiązał antynomię wolności na korzyść tezy o jej istnieniu. Nie jest to zresztą jego jedyny postulat - podobnie rzecz się ma z nieśmiertelnością duszy i istnieniem Boga. W kwestiach metafizycznych rozum praktyczny ma więc pierwszeństwo przed rozumem teoretycznym. → Fichte, → Schelling oraz → Hegel mogli już śmiało (choć zapewne wbrew intencjom Kanta) oddawać się niczym nie skrępowanym metafizycznym spekulacjom. W trzeciej z krytyk - Krytyce władzy sądzenia - zajął się problemem upodobań estetycznych, szczególnie dużo uwagi poświęcił kwestii zdefiniowania pojęcia piękna. Ale i tu poszukiwanie powszechnych i koniecznych prawd apriorycznych skończyło się na suchym → formalizmie. Znaczenie filozofii Kanta trudno przecenić, wszyscy filozofowie po nim musieli odnieść się do jego poglądów, zwłaszcza teoriopoznawczych.

ENCYKLOPEDYŚCI   - grono myślicieli francuskich doby oświecenia (→ Wolter, → Rousseau → Diderot → d´Alambert), którzy wydali pomnikowe dzieło, Wielką Encyklopedię, ukazującą się w latach 1751-1772.

WOLTER, właśc. François   -Marie Arouet (1694-1778) - pisarz, publicysta i filozof francuski doby Oświecenia, antyklerykał, liberał, krytyk panujących stosunków społecznych. Uważał → rozum za najwyższą władzę, w jego imieniu tępił wszystko co oparte na autorytecie bądź objawieniu, a więc - jego zdaniem - → irracjonalne. Ten → racjonalizm z właściwym Oświeceniu → naturalizmem uczynił z Woltera wrogiem wszelkiej religii dogmatycznej (choć nie był ateistą). W → etyce, która, jego zdaniem, może się doskonale obejść bez odwoływania się do czynników nadprzyrodzonych, głosił program negatywny - dobro osiągniemy, zwalczając konkretne, istniejące w świecie zło. Tam, gdzie to możliwe, należy łagodzić cierpienie i naprawiać krzywdy, stając po stronie sprawiedliwości. Znaczące filozoficzne dzieła z jego bogatego dorobku to: Listy o Anglikach albo Listy filozoficzne, Powiastki filozoficzne. Ponadto był autorem wielu haseł do Encyklopedii.

WOLTERIANIZM   - zespół poglądów → Woltera, na które składają się następujące tezy: nie ma → dualizmu między światem materialnym a światem nadprzyrodzonym, między ciałem a duszą, między celami doczesnymi człowieka a celami wiecznymi; istnieje → Bóg, ale nie ma religii objawionej, człowiek jedynie rozmawia ze Stwórcą; Bóg jest zegarmistrzem, który wprawdzie stworzył świat, ale nie ingeruje w niego, wprawił go tylko w ruch jak zegarmistrz zegar; sens istnienia świata zasadza się na istnieniu Boga ("Gdyby Bóg nie istniał, należałoby go wynaleźć"); zadaniem człowieka jest naprawiać świat poprzez zwalczanie → zła; → świadomość i cielesność to powszechne własności rzeczy; nie ma rzeczy bezcielesnych, ale nie ma też pozbawionych dusz.

SENSUALIZM   - teoria filozoficzna będąca formą → empiryzmu, głosząca, że źródłem → poznania są jedynie wrażenia zmysłowe, rozumiane jako odbicie rzeczywistości lub jako jedynie dostępna rzeczywistość. → Sofiści uważali, że prawdę poznaje się poprzez zmysły, ale nie ma prawdy powszechnej, uniwersalnej, gdyż zmysły każdego z ludzi dają inny obraz postrzeganego świata. → Cynicy ograniczali możliwości poznawcze człowieka do postrzeżeń, gdyż innego wiarygodnego poznania nie ma. → Stoicy uważali nawet, że poznanie to postrzeżenia pojmowane jako odciśnięte w duszy przedmioty. → Epikurejczycy z kolei twierdzili, że tylko przez wrażenia zmysłowe dociekamy prawdy; odtwarzają one rzeczywistość taką, jaka jest i dają poczucie oczywistości; miarą zatem poznania są wrażenia. → Hobbes łączył poznanie zmysłowe z → racjonalizmem, tłumacząc, że proces poznania przedmiotu to jego zetknięcie się z narządem zmysłu, a następnie przeniesienie się → ruchu przedmiotu na narząd; ruch biegnie poprzez nerwy do mózgu, by wytworzyć obraz postrzeganego przedmiotu. W ten sposób przebiega proces poznawania. → Locke uważał, że wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia, nasz umysł jest niezapisaną tablicą, którą zapisuje doświadczenie w procesie poznawania zmysłowego; wiemy jedynie to, co doświadczamy. Podobnie wyrażał się → Condillac, kiedy mówił o umyśle jako zbiorniku wrażeń, doznanych i zapamiętanych; nawet funkcje umysłu wytwarzają się pod wpływem działania wrażeń. → Berkeley stał na stanowisku, że jedynie zmysły są źródłem poznania rzeczy, bo rozum zajmuje się sprawami duchowymi; istnieje tylko to, co doświadczamy. Podzielał ten pogląd → Feuerbach, mówiąc, że to, co zmysłowe jest jasne jak słońce i że w zmysłowości leży tajemnica bezpośredniej wiedzy. → Avenarius i → Mach w zmysłach widzieli drogę czystego doświadczania świata, doświadczania pozbawionego wtrętów umysłowych. Przedstawiciele → szkoły analitycznej podkreślając wagę zmysłów jako narzędzi poznawczych, wskazywali na różnicę między postrzeganym przedmiotem a tzw. danymi zmysłowymi, które tworzą obraz przedmiotu w naszym umyśle.

IDEALIZM   - wspólna nazwa poglądów odnoszących się do sposobu ujmowania poznawanej rzeczywistości, zakładających, jak u → Berkeleya, że wszystko, co postrzega ludzki → umysł, ma tę samą naturę, co on sam, że mamy do czynienia z przeżyciami nie wykazującymi żadnych obiektywnych uwarunkowań albo z konstrukcjami ludzkiego umysłu (→ Kant), które nasz umysł warunkuje i tylko one są przedmiotami naszego poznania (nie istnieją zatem przedmioty transcendentne) - idealizm epistemologiczny lub, jak u → Platona, → Hegla czy → Schellinga: to, co postrzegamy, to → zjawiska prawdziwych → bytów, będących → ideami niezmiennymi (Platon) lub zmieniającymi się (Hegel) - idealizm metafizyczny; przeciwieństwem idealizmu epistemologicznego jest realizm epistemologiczny, który zakłada w procesie poznania przekraczanie granicy między tym, co wewnętrzne, a tym, co zewnętrzne w stosunku do nas, co pozwala zetknąć się nam z czymś obiektywnym; tak pojmowali poznanie m.in. → Arystoteles, → Tomasz z Akwinu, → Francis Bacon; przeciwieństwem idealizmu metafizycznego jest → naturalizm.

HEGEL GEORG WILHELM FRIEDRICH   (1770-1831) - filozof niemiecki, twórca systemu filozoficznego obejmującego niemal wszystkie dziedziny duchowej aktywności. Punktem wyjścia heglowskiej spekulacji było, podobnie jak u → Fichtego, → idealistyczne przeświadczenie, że myśl jest → ontologicznie pierwotnym rodzajem bytu. Ten myślowy charakter bytu sprawia, że ma on, podobnie jak myśl, naturę logiczną i ogólną, co więcej, jego rozwój też podlega logicznym i koniecznym prawom, a to sprawia, że cała rzeczywistość jest na wskroś → racjonalna. Za naczelne prawo logiczne uznał prawo → dialektyczne: z tezy wyłania się jej antyteza, po czym obie razem dają syntezę, która jest już wyższym szczeblem rozwoju. Zasadę tę uczynił powszechnym prawem bytu. Za pomocą konstruowanych naprędce triad: teza, antyteza, synteza, tłumaczył zarówno prawa przyrody, jak i przebieg procesów historycznych. W szczególności pierwotny byt myślowy wyłonił z siebie swą antytezę - przyrodę. Syntezą myśli i przyrody jest duch, najpierw duch subiektywny, potem jego antyteza - duch obiektywny i w końcu synteza - duch absolutny. I tak historia państwa, prawa i moralności jest miejscem realizacji ducha obiektywnego, natomiast w sztuce, religii i filozofii objawia się duch absolutny. Absurdalną tezą Hegla było uznanie ówczesnego państwa pruskiego za punkt docelowy w rozwoju ducha obiektywnego, za "ucieleśnienie racjonalnej wolności" (wolność to uświadomiona konieczność). M.in. z tego powodu → Schopenhauer uważał Hegla za płatnego agenta rządu pruskiego. Nie miał też złudzeń, jeśli idzie o wartość jego filozofii - pisał o nim: "Hegel […] był płaskogłowym, mdłym, nudnym i nieuczonym szarlatanem, który wspiął się na szczyty bezczelności, mieszając gryzmoły i podając je na półmisku w postaci najbardziej zwariowanych mistyfikujących nonsensów". W Niemczech → heglizm zapanował niepodzielnie - z tzw. lewicy heglowskiej wywodził się → Feuerbach, a później → Marks i → Engels. Główne dzieła: Fenomenologia ducha, Nauka logiki, Encyklopedia nauk filozoficznych, Wykłady o estetyce.

HEGLIZM   - termin odnoszący się do całokształtu poglądów → Hegla, których istotą jest stwierdzenie, że → byt jest najistotniejszym pojęciem filozoficznym; rozpatrywany całościowo jest → absolutem, jego istotami są ogólność i zmienność, każda postać bytu jest niezbędnym ogniwem rozwoju, bo byt podlega → prawu dialektycznemu, zakładającemu istnienie → triady: → teza, → antyteza, → synteza; najważniejszą metodą filozoficzną jest → dialektyka; → dzieje podlegają ewolucyjnemu rozwojowi opartemu na konieczności przemian różnych postaci bytu; że takie byty jak np. państwo, → religia, → piękno, → filozofia, → przyroda to postaci → ducha, w jakiego wciela się byt na pewnym etapie przemian.

MARKSIZM   - koncepcja filozoficzno-ekonomiczno-polityczna → Marksa i → Engelsa, zawierająca elementy → materializmu dialektycznego i → materializmu historycznego, antymechanistycznego funkcjonowania → materii, ujmowanie życia społecznego w kategoriach → stosunków produkcji, → sił wytwórczych i → nadbudowy ideologicznej, postulowanie wykorzystania wiedzy w praktyce ekonomicznej, gospodarczej, w polityce, służenie tą wiedzą ludziom pracy (proletariatowi).

MARKSIZM   -LENINIZM - koncepcja światopoglądowa → Lenina stworzona na bazie → materializmu dialektycznego → Marksa, powstała na przełomie XIX i XX w., występująca przeciw → idealizmowi, → pozytywizmowi i mechanistycznej koncepcji świata, niwelującej różnice w świecie → materii; kładąca nacisk na klasowe ujmowanie nauki, co miało oznaczać, że myśl naukowca wyraża nie tylko jego poglądy naukowe, ale pośrednio także jego pochodzenie klasowe, społeczne; podkreślająca znaczenie praktyki życiowej, szczególnie uprawianie polityki, uznając ją za źródło poznawcze nie mniej ważne niż nauka; przywiązująca ogromną wagę do walki przeciwieństw jako szczególnie ważnej zasady obowiązującej w przyrodzie i w życiu społecznym, będącej siłą napędową rozwoju w ogóle; podkreślająca wagę → realizmu jako stanowiska poznawczego rzeczywistości, którą można poznać, ogarnąć → myślą, gdyż sama myśl jest wytworem realnego → bytu, a byt można poznać za pomocą → zmysłów; uświadamiająca, że → poznanie nigdy się nie kończy, gdyż nie można poznać w pełni bytu, bo poznanie to trwający nieustannie proces; podkreślająca, że materia to jedyny, samoistny, wielopostaciowy, zróżnicowany, podlegający nieustannej przemianie byt; nie ma w → naturze bytów izolowanych, są jedynie byty warunkujące się wzajemnie; rozwój natury przechodzi od zmian ilościowych w jakościowe za sprawą wewnętrznych sprzeczności i wzajemnych zależności → zjawisk odziaływujących na siebie, np. → człowiek tworzy → kulturę, ale kultura kształtuje człowieka, którego własnością jest → świadomość.

DOGMATYZM   - w filozofii postawa światopoglądowa charakteryzująca się przyjmowaniem twierdzeń, poglądów, tez, itp. bez dowodów, na wiarę.

POZYTYWIZM   - dziewiętnastowieczny prąd umysłowy, odrzucający w nauce spekulacje intelektualne, myślenie abstrakcyjne, postulujący naukowcom przyjęcie postawy obiektywnego badacza wobec rzeczywistości oraz ograniczający działalność naukową tylko do → faktów, wykorzystując metody → empiryczne i → racjonalistyczne; doktryna filozoficzna zainicjowana przez → Comte´a, odnosząca się do nauki, polityki i religii, zastępująca w nauce pojęcia metafizyczne "pozytywnymi", np. religia nie miała roztrząsać problemów związanych z → Bogiem, ale miała być religią człowieka; w zakresie polityki porządek społeczny powinien opierać się na rozdziale władzy duchowej od politycznej.

COMTE AUGUST   (1798-1857) - filozof i socjolog francuski, twórca kierunku filozoficznego, zwanego → pozytywizmem. Założenia tej filozofii to m.in. branie pod uwagę → faktów i unikanie → metafizyki, badanie tylko tych problemów, których rozwiązanie może przynieść wiedzę pewną, ścisłą i pożyteczną. Za fakty uznawał wyłącznie zdarzenia w świecie fizycznym, które miał za obiektywne w przeciwieństwie do wszelkich zjawisk psychicznych. Sformułował prawo rozwoju umysłowego, zgodnie z którym umysł przechodzi trzy fazy: teologiczną, metafizyczną i pozytywną. Nauki podzielił na → abstrakcyjne i konkretne. Do tych pierwszych zaliczał: matematykę, astronomię, fizykę (z chemią), biologię i socjologię, wyodrębniając i nadając nazwę tej ostatniej. Filozofia natomiast (nie uwzględniona w klasyfikacji) powinna się ograniczyć do systematyzowania wyników nauk szczegółowych. Zasadniczy cel Comte´a był jednak natury praktycznej - filozofia pozytywna miała przygotować grunt pod zbudowanie doskonałego ustroju społecznego, a doskonałym byłby taki, w którym dokonywać by się mogło "ciągłe doskonalenie natury ludzkiej, zarówno indywidualnej, jak zbiorowej". Uznał przy tym, że trwałość takiego "doskonałego ustroju" zagwarantować może tylko jakaś forma religii, przy czym w miejsce osobowego Boga wstawił abstrakcyjne pojęcie "Ludzkości". Był to wniosek dosyć zaskakujący w świetle antymetafizycznego nastawienia pozytywizmu. Pozytywizm stał się dominującym prądem filozoficznym XIX w. - trudno jednak powiedzieć, na ile przyczyniła się do tego myśl Comte´a - on sam zmienił poglądy, odszedł od swoich zaleceń metodologicznych. Autor m.in. Rozprawy o duchu filozofii pozytywnej.

SCJENTYZM   - pogląd → Renouviera z II połowy XIX w. podzielany przez uczonych, którzy wyrażali całkowite i bezgraniczne zaufanie do nauki; jednym z wybitnych scjentystów był Pearson, podkreślający znaczenie wiedzy zawierającej się w nauce, szczególnie przyrodniczej, której funkcje polegają na stwierdzaniu → faktów, uprawianiu badań, posługiwaniu się w pracy prawami ogólnymi, przedkładaniu tego, co teoretyczne, nad to, co praktyczne; stawiając przed sobą tak poważne zadania, nauka, ustosunkowana negatywnie do → teologii, posiada religijną misję do wypełnienia: ma służyć → duchowi ludzkiemu.

PRAGMATYZM   - koncepcja filozoficzna Amerykanina → Jamesa, która rozpowszechniła się na początku XX wieku i miała być opozycją dla ówczesnego → idealizmu, zajmująca się dwoma tematami: → metodą i teorią → prawdy; poprzez metodę rozumiano sposób rozstrzygania dyskusji metafizycznych, mających prowadzić teoretyczne rozważania do praktycznych celów; uważano, że jeśli z wielu tez wynikają te same konsekwencje praktyczne, to między tezami nie ma różnicy, a zatem możliwe jest istnienie prawd → obiektywnych, uniezależnionych od → subiektywnych punktów widzenia, a taka metoda wolna jest od → abstrakcji, ukierunkowuje myślenie w stronę → faktów, rzeczywistości; prawdę rozumiano jako właściwość myśli, a nie kopię rzeczywistości, a za prawdziwe uważano te myśli, które sprawdzają się w praktyce; dlatego nie ma prawd niezmiennych, są za to dynamiczne, zmieniające się, bo służą celom życiowym, są wytwarzane przez człowieka, innymi słowy: kryterium prawdy stanowią jej skutki; powyższe stanowisko określano także mianem → utylitaryzmu poznawczego.

IRRACJONALIZM   - określenie odnoszące się do poglądów propagujących → poznanie jedynie na drodze pozarozumowej, nie dające się zdefiniować, przyznające rację bytu zachowaniom i poczynaniom nienaukowym, nielogicznym, a służącym właśnie poznaniu rzeczywistości; np. → Plotyn uważał, że → prajednię, najwyższą postać bytu można poznać jedynie na drodze mistycznej ekstazy, podczas której dusza człowieka doznaje olśnienia, a tak zdobyta wiedza nie podlega żadnemu sprawdzeniu, jest subiektywna i trudna do przekazania; podobne zdanie miał → św. Augustyn, twierdząc, że prawdę o Bogu można osiągnąć poprzez wiarę i iluminację umysłu człowieka, który zasłużył sobie na → łaskę boską.

SCHOPENHAUER ARTUR   (1788-1860) - filozof niemiecki, twórca → idealistycznej doktryny, która w przeciwieństwie do metafizycznych spekulacji → Fichtego, → Schellinga i → Hegla, opierała się na rzetelnej analizie danych → empirycznych, przy zachowaniu reguł zdrowego rozsądku. Podobnie jak → Kant uważał, że poznajemy jedynie zjawiska (→ fenomenalizm). Sposób, w jaki działa nasz umysł, wpływa na poznanie zewnętrzne, nadając mu własną naturę - rzeczy same w sobie pozostają niepoznawalne - z jednym wyjątkiem. Schopenhauer zauważył, że poznający podmiot sam przecież jest "rzeczą samą w sobie" i może na drodze → introspekcji uzyskać samowiedzę - tak przezwyciężył kantowski → agnostycyzm. Sądził przy tym, że w wyniku takiej samoanalizy ostateczną instancją naszej wewnętrznej natury okazuje się ślepa i bezrozumna → wola. → Irracjonalne, nigdy nie zaspokojone → popędy rządzą nie tylko nami, ale i całym kosmosem. Życie to męka, od której nie ma ucieczki. Możemy co najwyżej uczynić ją znośniejszą. Schopenhauer wskazał dwa zachowania mogące nam w tym pomóc: umiejętność współczucia, bo zajmując się cudzym cierpieniem zapominamy o własnym oraz → kontemplację piękna bo w stanie zachwytu pięknem sztuki popędy tracą nad nami władzę. Ta pesymistyczna wizja życia i świata natchnęła nie tyle filozofów (w owym czasie panował niepodzielnie → heglizm, którego Schopenhauer był zresztą nieprzejednanym krytykiem), co raczej romantycznych poetów. Tylko → Nietzsche przyznawał się do duchowego z nim pokrewieństwa. Autor m.in. dwutomowego dzieła Świat jako wola i przedstawienie.

SCHOPENHAUERYZM   - całokształt poglądów głoszonych przez → Schopenhauera zamykających się w pesymistycznym zapatrywaniu się na świat i życie, propagowaniu współczucia, poszukiwaniu dróg ucieczki od niszczycielskich działań → popędu poprzez izolację od świata zewnętrznego, poświęcenie się sztuce rozumianej jako → kontemplację piękna, ujmowaniu → woli jako podstawowego składnika istnienia ludzkiego i wskazywaniu na nią jako na jedyne, solidne narzędzie poznawcze.

NIETZSCHE FRIEDRICH   (1844-1900) - filozof niemiecki, twórca oryginalnej, antysystemowej i antyakademickiej doktryny filozoficznej, której najbardziej charakterystycznymi cechami są: → witalizm, poznawczy i etyczny → relatywizm oraz wrogi stosunek do → chrześcijaństwa i kultury mieszczańskiej. Nietzsche uważał, że wszelkie przejawy ludzkiej aktywności, w tym szeroko pojęta działalność kulturowa, dają się zrozumieć jako dążenie do zaspokojenia czysto biologicznych potrzeb życiowych. Coś takiego jak obiektywna prawda nie istnieje - to nasze poznanie wprowadza do chaosu zdarzeń, jakim jest rzeczywistość, oparty na arbitralnie dobranych pojęciach sztuczny porządek, w czysto praktycznych celach. Uznawane przez ludzi prawdy "są tylko nie dającymi się obalić błędami", pisał Nietzsche. Relatywizm ten w jeszcze większym stopniu dotyczy dziedziny moralności, w sferze wartości biologicznych uwarunkowanie jest bowiem jeszcze wyraźniejsze - inną moralność mają jednostki silne, dominujące i ekspansywne, inną zaś słabe, tchórzliwe i nastawione obronnie, czyli, posługując się terminologią Nietzschego, inna jest → moralność panów, a inna → moralność niewolników. Pierwsi cenią dzielność, godność, siłę i witalność, drudzy zaś pokorę, litość i łagodność, cechy te bowiem bardziej odpowiadają ich interesom. Współczesna moralność mieszczańska była, zdaniem Nietzschego, moralnością niewolników, za co obwiniał przede wszystkim chrześcijaństwo (choć swe źródła miała już w filozofii → Sokratesa i → Platona). Zadaniem filozofii było ten stan zmienić - "przewartościować wszystkie wartości". Za najwyższą wartość, z której można wywieść wszystkie inne, uważał życie pojęte jako żywiołowy, biologiczny dynamizm. Celem, do którego powinna dążyć ludzkość jest "wyhodowanie nadczłowieka", w którym w pełni urzeczywistni się tkwiący w nas biologiczny i duchowy potencjał. Późniejsza narodowo-socjalistyczna koncepcja "rasy panów" chętnie powoływała się na te pomysły, choć sam Nietzsche był jednym z najżarliwszych wrogów niemieckiego nacjonalizmu. Był też autorem sformułowanego w Narodzinach tragedii rozróżnienia pierwiastka "apollińskiego", reprezentującego to, co w kulturze europejskiej racjonalne, przejrzyste i harmonijne oraz pierwiastka "dionizyjskiego" odpowiedzialnego za jej stronę ciemną, emocjonalną i dynamiczną, którą uważał za jedynie twórczą. Inną oryginalną koncepcją Nietzschego była kosmologiczna idea "wiecznego powrotu", czyli powtarzających się w identyczny sposób w nieskończoność cykli dziejowych. Sądził, że świadomość, iż każdy nasz czyn będzie się nieskończenie wiele razy powtarzał, nada mu znaczenie, którego w skończonym, przypadkowym i pozbawionym → transcendentnych norm świecie nie ma. Najważniejsze dzieła Nietzschego to (oprócz wspomnianych już Narodzin tragedii): Tako rzecze Zaratustra, Jutrzenka oraz Poza dobrem i złem.

BERGSON HENRI   (1859-1941) - francuski filozof, pisarz, przedstawiciel → intuicjonizmu i tzw. filozofii pędu życiowego. Zwrócił uwagę na → świadomość człowieka i szczególną rolę → intuicji w → poznaniu. Krytykował poznanie intelektualne, które upraszcza i deformuje, intuicję pojmował jako bezpośrednią znajomość rzeczy i wydarzeń, rodzaj → instynktu. Przedstawił teorię → "jaźni głębokiej" ("ja głębokiego"), czyli najgłębszej warstwy świadomości ukrytej pod powierzchnią osobowości "społecznej". Według niego → moralność ma dwa źródła: jedno zdominowane przez nakazy i zakazy moralne, drugie - wolne od nacisku społecznego, wspomagające twórcze siły jednostki. Uważał, że przyroda cechuje się różnorodnością i nieustannym rozwojem, który wypływa z wewnętrznych sił, z tzw. "pędu życiowego" (→ élan vital), czyli ustawicznego przezwyciężania oporu stawianego przez → materię, że jest to ekspansja na zewnątrz bez kresu i końca

BERGSONIZM   - współczesny kierunek filozoficzny, uznający szczególną rolę → intuicji w → poznaniu; kluczowymi pojęciami bergsonizmu są: → intelekt, → intuicja, → czas, → moralność, → ewolucja, → religia; → intelekt wg Bergsona służy celom praktycznym, bo potrafi demaskować i deformować rzeczywistość, umożliwia wybiórcze poznanie rzeczy; intuicja z kolei to podstawowe narzędzie poznawcze, przeciwieństwo intelektu, pozwalające poznawać coś bezpośrednio, docierać do → jaźni głębokiej, bo jako wytwór → natury może tę naturę przenikać do środka; czas ma postać dwojaką: fizyczną i psychiczną; ten drugi typ Bergson nazywał trwaniem i uważał za najważniejszy dla człowieka, gdyż w nim istota ludzka realizuje swoje poczucie wolności, a jej istnienie nabiera wymiaru moralnego w kontekście społecznym i jednostkowym; z moralnością łączy się kwestia religii, bo ona, będąc źródłem wzorów świętych i mistyków, otwiera przed człowiekiem nowe perspektywy dla jego zachowań, systemu → wartości; problem ewolucji z kolei wiązał się z odrzuceniem niektórych założeń → darwinizmu i wprowadzeniem pojęcia → élan vital, które było rozumiane jako pęd, siła twórcza, stanowiąca napęd życiowy, fundament rozwoju wszystkiego, co istnieje.

EGZYSTENCJALIZM   - doktryna filozoficzna zapoczątkowana w XIX w. przez → Kierkegaarda, podjęta w latach trzydziestych XX w. przez → Jaspersa, → Heideggera, → Sartre´a; punktem wyjścia rozważań egzystencjalistów jest twierdzenie, że, po pierwsze, → egzystencja (istnienie) poprzedza → esencję (istotę), tzn. że najpierw żyjemy, istniejemy, dopiero potem jesteśmy, mamy świadomość istnienia, dowiadujemy się o jego sensie, dlatego można powiedzieć, że nasze życie nie jest niczym zdeterminowane, nie przesądzone żadnym → losem; po drugie, człowiek jest wprawdzie istotą wolną, obdarzoną → rozumem, ale jest jakby niczym, musi dopiero nadać sens swemu istnieniu, wykorzystując swój rozum, dlatego pierwotnie jego życie jest → absurdem, niedorzecznością, czymś pozbawionym sensu, czymś, w co człowiek został wrzucony bez udziału swej woli; po trzecie, poczucie → wolności sprawia, że człowiek ma możliwość wyboru tego, jak chce żyć, kim chce być, ale jednocześnie nie może tej wolności odrzucić, pozbawić się jej, gdyż jest to stan dany, absolutny, bez ograniczeń i uwarunkowań, na który człowiek niejako jest skazany, więc musi on podjąć trud wyboru, nie może się przed nim uchylić; dlatego jego → egzystencja to pasmo udręk, → trwogi, → troski, bo nigdy nie jest do końca pewien słuszności podjętych wyborów, tym bardziej, że zastaje świat pozbawiony → wartości i zasad mogących mu pomóc w pokierowaniu swoim życiem, jest zdany tylko na siebie; po czwarte, jedynym pewnym zdarzeniem w naszym życiu jest fakt śmierci, dlatego często o niej myślimy, próbujemy się z nią oswajać albo walczymy z jej przyjściem; fakt śmierci podkreśla absurdalność naszego istnienia, bo nie dość, że przychodzimy na świat nieproszeni, bez naszej woli, to jeszcze odchodzimy z niego przypadkowo; egzystencjalizm dzieli się na dwa nurty: ateistyczny (Sartre, → Camus) i chrześcijański (Jaspers, → Marcel); inny podział to: filozofia egzystencjalna (Jaspers, Merleau-Ponty) i ontologia człowieka (Heidegger, Sartre); nurt ateistyczny rozpatruje ludzką egzystencję w świetle wyborów, stojącymi przed człowiekiem oraz ich skutkami. Wybory niosą ze sobą tragizm, są przekleństwem życia, a otaczający człowieka świat jawi się jako obcy, wypełniony → bytami w sobie, ujawniający samotność; nurt chrześcijański próbuje wskazać człowiekowi → miłość i → wiarę jako dwie wartości mogące nadać sens istnieniu, uwolnić go od nieustającego "bólu istnienia" pod warunkiem, że wyzwoli się on z posiadania rzeczy, a skupi uwagę na istnieniu, życiu, bo miłość otwiera drogę ku drugiemu człowiekowi, wiara z kolei otwiera drogę do → Boga - gwaranta słusznego wyboru; filozofia egzystencjalna próbuje tłumaczyć życie człowieka w kontekście otaczającego go świata i historii, natomiast ontologia człowieka próbuje pojąć byt ludzki zanurzony w rzeczywistości, by odnaleźć metafizyczny sens naszego istnienia.

ESTETYKA TRANSCENDENTALNA   - nauka stworzona przez → Kanta, mająca za przedmiot dociekań aprioryczne → poznanie zmysłowe, badająca jednostkowe → wyobrażenia, relacje między odbiorem rzeczy, a tym, co ten odbiór pobudza, innymi słowy: zajmująca się wrażeniami oraz tkwiącymi w nich → przestrzenią i → czasem, składnikami pozostającymi w wyobrażeniach po zniknięciu → wrażeń.

TRANSCENDENTALNY   - przekraczający coś, wykraczający poza coś; w rozumieniu → Kanta, to badanie naukowe dające możliwość apriorycznego poznaniaprzedmiotu z pominięciem → doświadczenia, przekraczającego granice podmiotu.

TRANSCENDENTNY   - przekraczający, zewnętrzny, leżący poza → doświadczeniem, pozazmysłowy; w rozumieniu → Kanta to przedstawienie przedmiotu, tkwiące w naszym umyśle, które przekracza granicę doświadczenia.

METAFIZYKA   - nauka filozoficzna o tym, co wykracza poza fizykę, o tym, co duchowe, niematerialne; np. w średniowieczu była nauką zajmującą się → Bogiem, w renesansie nauką zajmującą się światem; dla jeszcze innych była nauką zajmującą się relacją: umysł człowieka - świat; → Arystoteles utożsamiał ją z filozofią, bo była dla niego "pierwszą nauką", której przedmiotem badań miał być jednostkowy → byt, jego właściwości i składniki albo, jak dla → Heideggera, miała badać naturę egzystencji ludzkiej.

ETYKA   - dział filozofii; nauka o moralności uzależniona od przyjętej filozoficznej koncepcji rzeczywistości; zbiór zasad i norm moralnych, wyznaczający granice dla ludzkich zachowań, postępowań poprzez definiowanie pojęć typu → dobro, → sprawiedliwość, → cnota, itp.; wyróżnia się trzy rodzaje: normatywna (zawiera cele, obowiązki moralne i postępowanie człowieka, wskazując na to, co może wieść go ku szczęściu lub cierpieniu), opisowa (przedstawia zachowania ludzkie z różnych punktów widzenia), krytyczna (zajmuje się teoriami etycznymi, pojęciami, badając ich prawdziwość, trafność); w rozumieniu → Bergsona to ogół zasad etycznych podporządkowujących zachowanie człowieka, mających dwa źródła: społeczne i indywidualne, źródło społeczne wytwarza nakazy i zakazy moralne, pilnując następnie ich przestrzegania, by utrzymać funkcjonowanie społeczeństwa w określonych ramach, co powoduje stwarzanie ograniczeń dla jednostek, czujących z tego powodu dyskomfort; źródło indywidualne wytwarza normy moralne, biorąc za wzór jednostki najlepsze: bohaterów, świętych, itp., by następnie je upowszechniać.

ESTETYKA   - dział filozofii; nauka o pięknie, zajmująca się problemami twórczości i odbiorem dzieł sztuki, próbująca definiować pojęcie piękna oraz rozstrzygać jego naturę: czy jest ono obiektywne czy subiektywne, roztrząsająca kategorie takie jak wdzięk, urok, komizm, brzydota, analizująca przedmioty, w których powyższe kategorie się pojawiają; ponadto za przedmiot badań obiera sobie przeżycie estetyczne, analizując m.in. jego składowe; → sofiści rozumieli ją jako teorię poezji, której fundamentami były trzy pojęcia: naśladownictwo (poezja wytwarza podobieństwa rzeczy, naśladuje je), iluzja (oczarowuje odbiorcę, wzbudzając w nim przejęcie się losem bohaterów) i oczyszczenie (wywołuje u odbiorcy gwałtowną reakcję). Estetyką zajmowali się m.in. → Platon, → Arystoteles, → Kant, → Hegel, → Kierkegaard, → Taine, → Croce.

TEORIA POZNANIA   - zob. → epistemologia

EPISTEMOLOGIA   (gnoseologia) - dział filozofii; nauka o poznaniu, wiedzy, w szczególności zajmująca się granicami ludzkiego poznania, jego możliwościami, poszukująca metod naukowego poznania oraz jego źródeł, poszukująca → prawdy, jej kryteriów oraz charakteru, badająca prawdziwość sądów scjentystycznych o świecie oraz w naukach takich, jak matematyka, fizyka, filozofia, z wykorzystaniem poznania zmysłowego, empirycznego i racjonalistycznego. Epistemologią zajmowali się niemal wszyscy filozofowie, począwszy od → Heraklita z Efezu, → Parmenidesa, → sofistów, → Sokratesa, → Platona, → Arystotelesa, poprzez filozofów średniowiecza, aż po → Kartezjusza, → Kanta, → Nietzschego, by skończyć na → neopozytywistach.

FENOMENALIZM, FENOMENIZM   - pogląd filozoficzny, zakładający istnienie jedynie poznawalnych → zjawisk, → bytów, (→ fenomenów), a nie bytów jako takich, które, chociaż istnieją, nie dają się poznać bezpośrednio; pogląd francuskiego filozofa → Renouviera, zakładający istnienie wyłącznie → fenomenów, zjawisk, poza którymi nie ma innych → bytów.

WOLUNTARYZM   - jedna z → teorii poznania uznająca, że → wola odgrywa podstawową rolę w procesie poznania, wydawania sądów nawet wówczas, jeżeli robimy coś nieświadomie; wg → Kartezjusza wola określa, co jest prawdziwe, a co nie; dla → Schopenhauera to najważniejsza istota → wszechświata.

RACJONALIZM   - system filozoficzny uznający za podstawowe narzędzie poznawcze → rozum; stanowi drugi nurt poznawczy obok → empiryzmu; dla → Grzegorza Nysseńczyka i → scholastyków to postawa filozoficzna, tłumacząca → dogmaty → wiary i w ten sposób budująca na nich wiedzę; w oparciu o racjonalizm zdobywali wiedzę o świecie także m.in. → Platon, → Kartezjusz, → Malebranche, → Leibniz, → Kant; zakładali oni istnienie w umyśle ludzkim jakiegoś zasobu wiedzy, która z czasem uaktywnia się, pozwalając dochodzić do → prawdy (→ natywizm); np. dla Platona wiecznie trwające → idee mogą być objawiane człowiekowi jedynie w akcie intelektualnym, kiedy podmiot styka się z przedmiotem, tym samym rozum staje się samowystarczalny w procesie poznania; Kartezjusz uważał, że tylko rozum może nam pomóc poznać świat, np. za pomocą → metody analitycznej, a nie spekulacyjnej, jesteśmy w stanie poznać proste składniki myśli, cechujące się jasnością i wyrazistością, bo tylko takie są miarą niezawodnej wiedzy; ponadto twierdzenie "Cogito ergo sum" dowodzi zależności myśli i istnienia (istnieję, to znaczy że myślę, jeśli nie myślę, nie istnieję); dla Malebranche´a było jasne, że tylko za pomocą rozumu jest w stanie rozstrzygnąć problem stosunku → materii i → duszy; wg Leibniza bez udziału rozumu nie mogło być mowy o istnieniu i rozróżnianiu prawd, które da się wywieść jedynie na drodze spekulacji logicznych; dla Kanta nie byłoby możliwe istnienie sądów → apriorycznych bez istnienia rozumu, bo ich źródłem jest umysł, nie doświadczenie; bez sądów apriorycznych nie może istnieć wiedza pewna i powszechna.

IRRACJONALIZM   - określenie odnoszące się do poglądów propagujących → poznanie jedynie na drodze pozarozumowej, nie dające się zdefiniować, przyznające rację bytu zachowaniom i poczynaniom nienaukowym, nielogicznym, a służącym właśnie poznaniu rzeczywistości; np. → Plotyn uważał, że → prajednię, najwyższą postać bytu można poznać jedynie na drodze mistycznej ekstazy, podczas której dusza człowieka doznaje olśnienia, a tak zdobyta wiedza nie podlega żadnemu sprawdzeniu, jest subiektywna i trudna do przekazania; podobne zdanie miał → św. Augustyn, twierdząc, że prawdę o Bogu można osiągnąć poprzez wiarę i iluminację umysłu człowieka, który zasłużył sobie na → łaskę boską.

EMPIRYZM   - w → epistemologii pogląd głoszony na przestrzeni wieków, że sposób uzyskiwania informacji o świecie odbywa się za pomocą zmysłów, że jedynym miarodajnym sposobem poznania rzeczywistości jest doświadczenie, istnieje zatem tylko to, co można zmierzyć, zważyć, dotknąć, zobaczyć, czyli coś odebrać za pomocą zmysłów i poddać określonym zabiegom laboratoryjnym, potwierdzającym bądź wykluczającym istnienie czegoś; taki pogląd wyznawał m.in. → Arystoteles, → Locke i → Hume, ten pierwszy uważał, że człowiek rodzi się z "czystym umysłem", a dopiero za życia osiąga wiedzę o świecie za pomocą zmysłów; empiryzm można dzielić na wewnętrzny: źródłem naszej wiedzy o świecie są przeżycia, refleksje (Locke) lub zewnętrzny: źródłem tej wiedzy są doświadczenia zewnętrzne - → sensualizm, (→ Condillac); tacy myśliciele, jak → Bacon i → Mill w procesie poznania godzili rolę zmysłów z zaangażowaniem umysłu.

ABSOLUT   (absolutus - uwolniony, oddzielony, dokonany, doskonały) to, co istnieje bez żadnej przyczyny, samo przez się; wg → Plotyna to → Prajednia, byt ponad bytami, poznawalny tylko intuicyjnie; w → ekstazie, w ekstatycznym oglądzie jest pierwotny, wolny od mnogości i przeciwieństw, niezależny, stanowi czystą "jednię", źródło wszystkiego; podobnie rozumiał go → Schelling, dla którego była to też pierwotna postać → bytu ("absolutus tożsamości bytu realnego i idealnego"), z niego bierze swój początek wszelka różnorodność rzeczy w świecie, bo rozpada się na przeciwieństwa; z kolei dla → Hegla, to czysty byt.

DEMIURG   (gr. pracujący dla ludu) - siła twórcza; wg → Platona "boski budowniczy świata", który, kierując się dobrocią, uczynił go doskonałym i możliwie najlepszym.

PRAJEDNIA   - w filozofii → Plotyna najwyższa postać bytu, stojąca ponad platońskimi → ideami, czysta siła twórcza, z której emanuje wszystko, co istnieje: → materia, → dusza, idee i której nie można poznać ani na drodze empirycznej, ani racjonalnej, a jedynie w mistycznej ekstazie.

DEIZM   - pogląd filozoficzny z jednej strony potwierdzający istnienie → Boga jako stwórcy i prawodawcy wszystkiego, z drugiej strony wykluczający jego ingerencję w już istniejący świat.

ATEIZM   - pogląd odrzucający istnienie → Boga, odrzucający boską ingerencję w życie ludzi.

TEIZM   - pogląd zakładający istnienie → Boga, jego istnienie osobowe, próbujący opisać jego naturę, prezentujący symbolikę odnoszącą się do niego i tłumaczący z tego punktu widzenia wszytkie najważniejsze kwestie filozoficzne.

PANTEIZM   - pogląd → stoików, że świat ma boski charakter, ponieważ → Bóg jest w nim stale obecny, w każdej jego cząstce, co stanowi o jedności świata, i może być odbierany jako żywa, rozumna, celowa, rządzona jednym prawem całość.

FIDEIZM   - teoria światopoglądowa, głosząca, że → wiara, → objawienie posiadają większą wartość poznawczą niż → rozum, → nauka, gdyż tzw. prawdy pierwotne są dla nich nieosiągalne.

BÓG   - jedno z tych pojęć, które w filozofii miało zawsze różne znaczenia, np. dla → Arystotelesa to → byt absolutny, doskonały, konieczny, nieruchomy z natury a poruszający świat i zarazem będący jego przeciwieństwem; dla → Filona to → Absolut, byt niezależny, niezłożony, niezmienny, wieczny, ponadprzestrzenny, to także osoba dobrotliwa, potężna, wszechwiedząca, niepojęta i niedostępna, istniejąca poza światem i poza → poznaniem, będąca przeciwieństwem → materii; dla → Orygenesa to twórca świata, postać odległa, abstrakcyjna dla człowieka, niepojęta w swej istocie, nie dająca się poznać bezpośrednio, kwintesencja dobroci i miłości; dla → św. Augustyna to "najwyższy byt", nieskończony, przyczyna wszelkich → bytów, najważniejszy przedmiot → poznania, najwyższe → dobro; → dla Eriugeny to istota wszechrzeczy, coś nierozpoznawalnego, o jego istnieniu możemy jedynie wnioskować na zasadzie negacji: czym nie jest; dla → św. Anzelma jest trojaką przyczyną wszystkiego: wzorem, sprawcą i celem; dla → św. Tomasza z Akwinu to → byt konieczny, niezależny i prosty, będący czystym → aktem, a jego własności można poznać poprzez → rozum, lecz nie można go poznać bezpośrednio, jest niezmienny i wieczny; dla → Kartezjusza to → idea doskonała, której podlega → jaźń, i która w tej jaźni jest umiejscowiona od zawsze, dlatego możemy myśleć o Bogu, a jego przymiotami są: wolna wola, nieskończoność, wprawianie w → ruch → materii; dla → Kierkegaarda to byt wieczny, niezmienny, niepojęty dla człowieka; w filozofii → Whiteheada to siła mogąca wybierać z wielu możliwości rzeczywistość.

ARCHÉ   - u starożytnych Greków początek, pierwsza zasada; łacińskie → principium.

LOGOS   - zdaniem → Heraklita to uniwersalne prawo rządzące światem; wg średniowiecznego myśliciela → Filona to ogniwo łączące → Boga ze światem materii, myśl Boża podobna do → idei platońskiej, będąca też siłą kształtującą świat, to dusza i rozum świata (jak u → stoików); wg → Orygenesa to → Chrystus (Bóg - człowiek), będący ogniwem pośrednim między → Bogiem a światem; to osoba, anioł, wysłannik i następca Boga, syn Boży, stwórca świata (jak u chrześcijan), a u → Hegla to umysł absolutny.

NOUS   - termin używany przez → Anaksagorasa na określenie ruchu; → Platon nazywał tak rozumną część duszy.

PARADOKS   - sprzeczność, czasem pozorna, z tym, co się uważa za prawdę, coś niewiarygodnego; w swych rozważaniach filozoficznych na temat → ruchu wykorzystywał go → Zenon z Elei oraz → Russell rozważając problematykę zbiorów.

APEIRON   - bezkres; zdaniem → Anaksymandra główny składnik wszystkich rzeczy, materia podstawowa, będąca czymś nieskończonym, wiecznym, bezgranicznym i bezkształtnym, dająca początek przyrodzie, z której powstają, jak i powracają do niej (kiedy giną) rzeczy.

---