585


PRAWO RZYMSKIE

ROZDZIAŁ I

Prawo rzymskie - prawo wytworzone i obowiązujące w starożytnym państwie rzymskim w czasie jego istnienia. Jest to tzw. rzymskie prawo antyczne

W rozwoju historycznym wyróżniamy:

  1. rzymskie prawo antyczne

  2. rzymskie prawo powszechne (ius commune) - teoretycznie wypracowane przez tzw. szkołę glosatorów, z czasem przystosowane przez szkołę komentatorów do potrzeb praktycznych. W ten sposób powstało wspólne, jednolite i powszechne dla danego kraju prawo, oparte na prawie rzymskim, jako całościowym, zwartym i spisanym (ratio scripta) systemie prawnym. Ponadto obejmowało elementy prawa statutowego (statut miast włoskich) oraz prawa longobardzkiego (libri feudorum). W tej postaci tzw. prawo rzymskie recypowane miało charakter międzynarodowy i obowiązywało od XVI - XIX w.

Dalej do rozwoju prawa rzymskiego przyczyniła się m.in. niemiecka pandektystyka.

  1. rzymskie prawo pandekty styczne - to prawo rzymskie w postaci zaktualizowanej i zmodernizowanej przez niemiecką naukę prawa w ciągu XVIII i XIX w.

Bezpośrednie obowiązywanie prawa rzymskiego zaczęło ustępować w XIX w. z chwilą pojawienia się kodyfikacji cywilnych. Stało się jednak przedmiotem osobnej nauki prawniczej tzw. romanistyki prawniczej.

Prawnicy rzymscy w zasadzie nie zajmowali się teoretycznym rozważaniami, czym jest prawo (ius) i sprawiedliwość (iustitia). W kilku jednak wypowiedziach pojawiają się elementy tych pojęć.

ULPIAN: nam, ut eleganter Celsus definit, ius est ars boni et aequi - prawo jest sztuką stosowania tego, co dobre i słuszne. Przy całej niedoskonałości tych pojęć wzgląd na dobro i słuszność był ogólną wskazówką jak prawo stosować.

Ars (sztuka) - rozumiana była, jako techniczna umiejętność, co w całości ius est ars boni et aequi daje stosowania prawa opartego na logicznej konstrukcji. Definicja Celsusa stała się punktem wyjścia do rozważań o istocie prawa.

Zasadami prawa (praecepta iuris), wg ULPIANA są: honeste vivere (uczciwie żyć), alterum non laedere (drugiemu nie szkodzić), suum ciuque tribuere (każdemu przyznać, co mu się należy). Zaś sprawiedliwość wg. ULPIANA to: constans et perpetua voluntas ius suum ciuque tribuendi (stała i niezmienna wola przyznawania każdemu należnego mu uprawnienia).

Sprawiedliwość (iustitia) jest pojęciem ogólnym, z którego jednak Rzymianie wywodzą pojęcie prawa. Juryści posługiwali się takimi pojęciami, jak: iustum (słuszne) - iniustum (niesłuszne) przy wypowiadaniu konkretnej opinii prawnej. Praecepta iuris były dla Rzymian zasadami prawa. Pojęcie i zasady prawa u Rzymian ściśle łączą się z wartościami etycznymi. Oddzielają oni pojęcia: aequum (słuszne) od iniquum (niesłuszne), licitum (dozwolone) od illicitum (niedozwolone). Prawnicy Rzymscy rozumieją, że nie wszystko, co prawem dozwolone jest słuszne: non omne quod licet honestum est oraz że ścisłe stosowanie prawa może doprowadzić do krzywdy i niesprawiedliwości: summum ius, summa iniuria. Dlatego też rozstrzygnięcia rzymskich jurystów opierały się dodatkowo na pojęciach: humanitas (człowieczeństwo, życzliwość), aequitas (słuszność, równość), fides (wiara, zaufanie), honestas (uczciwość, rzetelność).

Już Rzymianie wyróżniali prawo publiczne i prawo prywatne.

Liwiusz pisał o Ustawie XII Tablic, jako o źródle prawa prywatnego i publicznego (fons omnis publici privatique iuris). W III w.n.e. Ulpian sformułował definicję: Publicum ius est, quod ad statum rei Romanae spectat, privatum quod ad singularum utilitatem: sunt enim quadam publice utilia, quaedam privatim (prawem publicznym jest to, co dotyczy państwa rzymskiego. Prywatnym zaś to, co odnosi się do korzyści poszczególnych jednostek [osób]).

Czyli prawo publiczne to wszystkie normy dotyczące struktury i funkcjonowania państwa i jego organów, natomiast prywatne obejmuje stosunki między osobami w zakresie spraw majątkowych i rodzinnych.

Rzymskie ius civile - jest prawem wytworzonym przez obywateli rzymskich dla siebie, to rzymskie prawo narodowe. Najdawniejsze prawo rzymskie cywilne nazywano: ius Quiritium (prawo Kwirytów - od dawnej nazwy mieszkańców Rzymu).

Ius gentium - to ogół norm i instytucji prawnych, wchodzących w skład prawa rzymskiego, które zasadniczo zgadzają się z pojęciami prawnymi innych ludów basenu Morza Śródziemnego.

Ius naturale - powstało pod koniec republiki, pod wpływem filozofii greckiej. Pojęcie prawa naturalnego, jako prawa idealnego, wynikającego z nakazów moralności i sprawiedliwości, obowiązującego z natury wszystkich ludzi i niezmiennego. Prawo naturalne używali juryści dla uzasadnienia niektórych instytucji prawnych np. własności prywatnej. Określane, jako: naturalis ratio, leży też u podłoża ius gentium.

W okresie republiki do powyższych pojęć dołącza nowe określające system prawa powstającego w wyniku działalności magistratur rzymskich wydających edykty: pretorów, edylów i namiestników prowincji, tzw. ius honorarium. Największą jego część stanowiło prawo pretorskie (ius praetorium).

Pretor - urzędnik organizujący proces, decydujący o udzieleniu (lub nie) ochrony procesowej określonym roszczeniom osób prywatnych. Mógł udzielić ochrony nowym, nieuregulowanym przez ius civile stosunkom prawnym, mógł tez nie udzielić skargi procesowej w sytuacji, co prawda uznanej przez ius civile, ale już przestarzałej.

Katalog skarg procesowych ogłaszany był w corocznym edykcie pretorskim. W rzeczywistości, więc pretor i jego edykt były siłą napędową prawa cywilnego, wyznacznikiem jego praktycznego stosowania i jak stwierdził Marcianus: viva vox iuris civilis (żywym głosem prawa cywilnego).

Stosunek prawa pretorskiego do cywilnego określany był przez jurystów, jako: adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris civilis gratia. Polegał na wspomaganiu (adiuvare), uzupełnianiu (supplere) o nowe zakresy oddziaływania lub korygowaniu (corrigare) poprzez wyprowadzanie z praktyki sądowej norm cywilnoprawnych już przestarzałych lub ich modyfikowanie stosownie do nowych potrzeb.

Prawo pretorskie było też siła wprowadzającą w obręb prawa rzymskiego zasady ius gentium. W ten sposób wszystkie te systemy składały sie na funkcjonowanie prawa rzymskiego.

Próby systematyki prawa rzymskiego widać juz w Ustawie XII Tablic oraz w edykcie pretorskim. Największe znaczenie uzyskała jednak systematyka zastosowana w Instytucjach Gaiusa (institutiones - II w n.e.) oraz wzorowanych na nich Instytucjach Justyniańskich (533 r. n.e.).

Wg. Gaiusa - Omne ius, quo utimur, vel ad personas partinet vel ad res, vel ad actiones (wszelkie prawo jakim się posługujemy odnosi się do osób lub do rzeczy lub do skarg procesowtych). (res - składniki majątkowe, actiones - prawo cywilne procesowe). Systematyka Instytucji przetrwała aż do XVIII w. i nie straciła swojego znaczenia nawet w konkurencji z systematyką pandektową.

Nowa systematyka pojawiła się na przełomie XVIII i XIX w. w podręcznikach niemieckich pandektystów. Zmiany polegały na wyodrębnieniu części ogólnej prawa cywilnego obejmującej podmioty prawa i czynności prawne oraz rzeczy jako przedmioty prawa, czyli części działu res. Po części ogólnej następowało prawo rodzinne, rzeczowe, zobowiązania i prawo spadkowe. Natomiast prawo procesowe (actiones) zostało oddzielone jako tzw. prawo formalne od pozostałych działów prawa prywatnego, tworzących prawo materialne. Prawo rzeczowe, zobowiązania i prawo spadkowe tworzą jednocześnie tzw. Prawo majątkowe. Systematyka pandektowa stała się podstawą m.in. polskiego kodeksu cywilnego.

ROZDZIAŁ II

W dziejach państwa rzymskiego można wyróżnić z ustrojowego pkt. widzenia następujące okresy:

  1. okres rządów królewskich od 753 r. p.n.e.(przyjmowana jako data założenia Rzymu) do 509 r. p.n.e. (data usunięcia ostatniego króla rzymskiego). W okresie tym władza należała do króla (rex), wspieranego przez senat (rada starszych) jako organ doradczy. Funkcjonują także zgromadzenia ludowe (comitia curiata) oparte na organizacji rodowej.

  1. republika - 509 r. p.n.e.- 27 r. p.n.e. - władza wykonawcza należy do dwóch konsulów oraz niższych przedstawicieli władzy tzw. urzędników magistraturalnych (magistratus) oraz do senatu (senatus). Senat zajmuje się najważniejszymi sprawami państwowymi. Funkcje ustawodawcze i wyboru magistratur pełnią zgromadzenia ludowe (komicja). Obecnie jako:

    1. comitia centuriata - centurialne, oparte na cenzusie majątkowym obywateli i organizacji wojskowej

    2. comitia tributa - trybusowe, oparte na okręgach terytorialnych

powyższe obok najstarszych kurialnych.,

  1. okres pryncypatu - 27 r. p.n.e. - 284 r. n. e. - połączenie w jednych rękach princepsa (pierwszy obywatel w państwie) dawnych najwyższych urzędów republikańskich. Formalnie dzielił on władzę z senatem, z czasem jednak senat stracił samoistne znaczenie i stał się organem doradczym i wykonawczym woli princepsa. Ten umacniał swoją pozycję jednowładcy i cesarza. Zgromadzenia ludowe przestały funkcjonować w I w.n.e.. Obok magistratur pojawiły się nowe urzędy cesarskie

  1. okres dominatu - 284 r. n.e. - 476 r. n.e. - okres kiedy nastąpił upadek cesarstwa zachodnio-rzymskiego; pozostało cesarstwo wschodnio-rzymskie ze stolicą w Konstantynopolu, które powstało przez oddzielenie się od zachodnio-rzymskiego w 395 r. n.e. i istniało w następnych wiekach jako cesarstwo bizantyjskie do 1453r. Na czele stał cesarz - władca absolutny (dominus). Miał pełnię władzy ustawodawczej, wojskowej i sądowej. Administracja państwa, zarządzana przez urzędników cesarskich, była scentralizowana i zbiurokratyzowana.

Rozwój rzymskiego prawa prywatnego przebiegał nieco odmiennymi okresami:

  1. okres prawa archaicznego - od początku Rzymu do III w. p.n.e. ( tj. do początku wojen punickich 264r.p.n.e). Prawo obywateli rzymskich (ius civile) jest słabo rozwinięte, ale częściowo skodyfikowane w Ustawie XII Tablic (451-50 r. p.n.e.). Charakterystyczne dla tego okresu to walki pomiędzy patrycjuszami a plebejuszami. Zmiana ustroju z królewskiego na republikański nie miała wpływu na rzymskie prawo prywatne

  1. okres rozwoju i prawa przedklasycznego - od poł. III w. p.n.e. 264r.p.n.e. - do końca republiki 27r.p.n.e.. Rzym staje się stolicą najpotężniejszego imperium starożytności. Zmiana stosunków gospodarczych, społecznych i politycznych spowodowały konieczność dostosowania do nich prawa prywatnego. Zadanie to spełniły dwie nowe warstwy prawa prywatnego: ius gentium i prawo pretorskie.

  1. okres prawa klasycznego - od pocz. Pryncypatu 27r.p.n.e do 235 r.n.e. Dalszy rozkwit państwa rzymskiego stwarzał odpowiednie warunki rozwoju prawu prywatnemu, które w tym okresie osiągnęło najwyższy poziom. Wpłynęła na to działalność uczonych prawników rzymskich czyli jurysprudencji. Ze względu na osiągnięty stopień największego rozwoju uzyskała ona miano jurysprudencji klasycznej a całe prawo tego okresu - miano prawa klasycznego.

  1. Okres schyłkowy (prawa poklasycznego) i prawo justyniańskie - od 235 r. do śmierci cesarza Justyniana w 565 r. Imperium rzymskie przeszło w połowie III w. n.e. ciężki kryzys polityczny i gospodarczy, a w ślad za tym postępował upadek kultury, także prawnej. Działalność jurysprudencji zamarła, a głównym źródłem prawa stało się ustawodawstwo cesarskie dominatu. Osiągnięcia jurystów klasycznych ulegają uproszczeniu i dopasowaniu do nowych, zubożonych potrzeb społecznych i gospodarczych (tzw. wulgaryzacja prawa). Upadek kultury prawnej trwa na zachodzie do końca cesarstwa zachodnio-rzymskiego, a prawo rzymskie znajduje swoje zastosowanie na przełomie V i VI w zbiorach prawnych Germanów (tzw. Lege Romanae Barbarorum).

Zainteresowanie rzymskim prawem klasycznym odradza się we wschodnim cesarstwie m.in. dzięki działalności szkół prawa w Berycie i Konstantynopolu. Umożliwiło to cesarzowi Justynianowi dokonanie skodyfikowania całego rzymskiego prawa prywatnego (VI w.). Zawarte w kodyfikacji i uzupełniających ją ustawach (nowelach) prawo nosi nazwę prawa justyniańskiego.

MAGISTRATURY

Magistratury odegrał znaczącą rolę w rozwoju prawa rzymskiego zwłaszcza w okresie republiki. Termin magistratus odnosi się zarówno do urzędu jak i sprawującego go urzędnika (tzw. urzędnik magistraturalny). Dzielił się na:

  1. magistratury wyższe - należeli do nich:

    1. konsulowie - powoływani od początku republiki, mieli najwyższą władzę (imperium maius) administracyjną, wojskową i częściowo sądowniczą. Jurysdykcję w sprawach cywilnych przekazali z czasem pretorom, zachowując uprawnienia w zakresie tzw. jurysdykcji niespornej (nieprocesowej). Sądownictwo karne sprawowali w sprawach najważniejszych i wyjątkowych. Po wygaśnięciu kadencji obejmowali często zarząd prowincji jako tzw. prokonsulowi.

    2. pretorzy - 367 r. p.n.e. powołano urząd pretora miejskiego (praetor urbanus) zaś w 242 r. p.n.e. pretora dla cudzoziemców (praetor peregrinus). Władza sądownicza (jurysdykcja) w sprawach cywilnych i wydawali w tym zakresie edykty. Przewodniczyli też trybunałom karnym (quaestiones perpetuae). Liczba pretorów zmieniała się, od 8 do 16. Niektórzy z nich mieli określone kompetencje np. w sprawach zapisów spadkowych (fideikomisów) czy wyzwoleń niewolników. Po zakończeniu urzędu mogli objąć zarząd prowincji jako propretorzy. Odegrali dużą rolę w rozwoju rzymskiego prawa prywatnego.

    3. cenzorzy - ustanowieni w 443 r. p.n.e. dla przeprowadzania spisów obywateli (lustrum), wybierali również członków senatu i sprawowali nadzór nad obyczajowością obywateli w życiu publicznym i prywatnym (regimem morum). Za uchybienia w tym zakresie mogli nałożyć karę w postaci tzw. noty cenzorskiej, powodującej utratę czci obywatelskiej i zaufania publicznego. Do nich należały też sprawy majątku państwowego. Cenzorami zostawały osoby cieszące się najwyższym uznaniem i szacunkiem, często byli konsulowie.

Wyżsi urzędnicy byli wyposażeni we władzę wyższą tzw. imperium. Obejmowała ona prawo zwoływania zgromadzeń ludowych, posiedzeń senatu oraz uprawnienia wojskowe i jurysdykcyjne w stosunku do obywateli łącznie z prawem więzienia, zajęcia majątku czy nawet kary śmierci (z prawem odwołania się ukaranego do zgromadzenia ludowego). Mogli oni uchylać decyzje niższych magistratur

  1. magistratury niższe - należeli do nich:

  1. kwestorzy - prowadzili dochodzenia w najcięższych sprawach karnych (np. o morderstwo). Później objęli administrację państwa Od kwestury rozpoczynała się najczęściej kariera urzędnicza (cursus honorum)

  2. edylowie - występowali jako plebejscy (aediles plebis) lub kurulni (aediles curules). Plebejscy powoływani byli jako pomocnicy trybunałów ludowych w sprawach jurysdykcji karnej, później zrównali ich z kurulnymi. Sprawowali oni przede wszystkim nadzór nad porządkiem i bezpieczeństwem publicznym w Rzymie (cura urbis) z prawem wymierzania grzywny, chłosty czy zajmowaniem przedmiotów jako środka administracyjnego przymusu. Nadzorowali też dostawy zboża do Rzymu i ścigali spekulację. Pełnili funkcje policji targowej (np. kontrola miar i wag) oraz organizowali igrzyska (cura ludorum). Edylowie kurulni mieli jurysdykcję cywilną w sprawach handlowych i prawo wydawania edyktów w tym zakresie

  3. inni urzędnicy pomocniczy - m.in. tresviri capitales - czuwali nad bezpieczeństwem w Rzymie, ścigali przestępców, nadzorowali więzienia i przeprowadzali egzekucję wyroków śmierci

Ich kompetencje (określane jako tzw. potestas) obejmowały prawo wydawania rozporządzeń (edyktów) w zakresie bieżącej działalności administracyjnej i prawo nakładania administracyjnych kar, zwykle pieniężnych w zakresie przysługującego im ius coërcendi (prawo karcenia)

Wyróżniano też urzędy kurulne (konsulowie, pretorzy i edylowie kurulni). Oni w czasie urzędowania zasiadali na specjalnym krześle (sella curulis) - oznakę ich urzędowania.

Stosowanie do okoliczności mogli być też powoływani urzędnicy nadzwyczajni (dyktator, interrex, trybuni wojskowi z władzą konsularną).

Wszystkie magistratury:

Trybuni ludowi (nie byli magistraturą w tym znaczeniu) - reprezentowali w okresie republiki interesy plebsu. Mieli prawo:

Wchodzili też w skład senatu. Z czasem stracili swoje uprawnienia.

Zarząd prowincji senackich (konsularnych i pretorskich) później też cesarskich sprawowali rzymscy namiestnicy (prokonsulowi, propretorzy, praesides provinciale) o szerokiej władzy administracyjnej, sądowej i wojskowej. Organizację prowincji określał senat (potem cesarz) zaś namiestnik rozpoczynał urzędowanie od ogłoszenia edyktu (edictum provinciale) określającego zasady wykonywania władzy na terenie podległej mu prowincji.

Republikańskie magistratury zostały w okresie pryncypatu i dominatu zastąpione urzędnikami cesarskimi.

ŹRÓDŁA PRAWA

Można je podzielić, ze względu na poznawany zakres:

Z punktu widzenia stopnia bezpośredniości:

Najpowszechniejszy podział na źródła prawa rzymskiego:

  1. jurydyczne - to głównie zachowane teksty prac prawników rzymskich (np. Instytucja Gaiusa)

  2. literackie - często zwane nieprawniczymi, to cała zachowana literatura rzymska i częściowo gracka. np. Pisma Cycerona, który dużo pisał o prawie i zawierają wiele informacji z zakresu prawa prywatnego, procesowego i karnego

  3. epigraficzne - to wszelkiego rodzaju inskrypcje - napisy na twardym materiale (kamień, marmur, metal). Są wśród nich inskrypcje publiczne i prywatne. Dla poznania prawa prywatnego np. duże znaczenie mają napisy nagrobkowe, wymieniające funkcje i urzędy sprawowane przez zmarłego, ważniejsze wydarzenia w jego życiu rodzinnym czy też treść rozporządzeń ostatniej woli.

  4. papirologiczne - głównie papirusy odnalezione w Egipcie. Są to głównie dokumenty z praktyki prawnej, czynności prawne prywatne, akty publiczne, zapiski dotyczące handlu, administracji itp.

  5. archeologiczne - niekiedy wykopaliska odkrywają budynki, płaskorzeźby, graffiti na ścianach itp. Ich wartość jest pomocnicza.

Źródłami tworzenia prawa (fontes iuris oriundi) - to takie z których wywodzi się obowiązujące prawo. To zarówno organy tworzące prawo jak i wydawane przez nie akty prawne. Już Gaius w swoich Instytucjach pisał o iura populi Romani (prawach narodu rzymskiego). W rozwoju historycznym można wymienić następujące źródła tworzenia prawa rzymskiego:

    1. prawo zwyczajowe, wywodzące się z usankcjonowanych zwyczajów przodków - mos maiorum

    2. ustawy uchwalone na zgromadzeniach ludowych - leges maiorum

    3. uchwały senatu uzyskujące z czasem moc ustawy - senatus consulta

    4. konstytucje cesarskie z okresu pryncypatu, czyli akty prawne cesarzy rzymskich: dyrektywy, edykty, reskrypty i mandaty - constitutiones

    5. edykty magistratur (pretora, edylów, namiestników prowincji)

    6. opinie uczonych prawników rzymskich wyrażone w odpowiedziach (responsa) na zapytanie prawne lub w dziełach prawnych

    7. ustawy (leges) cesarskie okresu dominatu i ich zbiory (kodeksy)

    8. kodyfikacja justyniańska oraz ustawy uzupełniające (novellae leges)

OKRES PRAWA ARCHAICZNEGO

POCZĄTKI PRAWA W CZASACH KRÓLEWSKICH

753 r. p.n.e. (data założenia Rzymu) - 509 p.n.e. (wypędzenie ostatniego króla)

Głównym źródłem prawa było prawo zwyczajowe. Dawne zwyczaje, stały się prawem o ile ich przestrzeganie zostało opatrzone sankcją. Zasadnicze znaczenie w tamtym okresie miały sankcje sakralne, gdyż władza świecka i sakralna była zespolona w jednych rękach. Wg niektórych źródeł królowie rzymscy wydawali także ustawy dotyczące prawa sakralnego, ustroju państwa, prawa karnego i rodzinnego. Po wypędzeniu królów zaprzestano stosowania ich ustaw i powrócono do prawa zwyczajowego. Prawo zostało spisane dopiero w poł. V w. w ustawie XII tablic.

USTAWA XII TABLIC

W 451 p.n.e powołano 10 mężów (decemviri legibus scribundis) wyłącznie patrycjuszy sprawujących najwyższą władzę w państwie i oni spisali na 10 tablicach przepisy prawne mające obowiązywać zarówno patrycjuszy jak i plebejuszy. W 450 p.n.e. nowi decemwirowie ułożyli dodatkowo 2 tablice.

XII tablic zostało wystawione na forum do publicznej wiadomości. W IV w p.n.e podczas najazdu Gallów tablice zostały spalone, następnie prawdopodobnie zrekonstruowane. Ustawa XII tablic była ważna dla Rzymian, uznających je za fons omnis publici privatique iuris (źródło wszelkiego prawa publicznego i prywatnego). Brak jest pełnego tekstu. Od XVI w. rozpoczęto jednak próbę rekonstrukcji. Ustawa w takiej zrekonstruowanej formie to zbiór krótkich reguł zawierających normy prawne z zakresu postępowania sądowego, prawa karnego i prywatnego. Uregulowane zostało m.in prawo rodzinne, spadkowe, ochrona własności, postępowanie procesowe oraz formalne czynności prawa cywilnego, przepisy prawa administracyjnego i sakralnego. Jest to ustawodawstwo bardzo surowe, znające bezwzględną egzekucję dłużników, możliwość odwetu, itp. Obowiązywało tylko obywateli rzymskich. Odzwierciedla ono prymitywne stosunki dawnej italskiej gospodarki rolniczej, jednak przy początkach wymiany handlowej, wskazuje też zróżnicowanie majątkowe ówczesnego społeczeństwa. Ustawa XII Tablic nigdy nie została formalnie uchylona.

JURYSPRUDENCJA KAPŁAŃSKA I LEGES ROGATAE

Za wczesnej Rzeczypospolitej rozwój prawa szedł następującymi drogami:

  1. działalność jurysprudencji

Działalność jurysprudencji związana była początkowo ze stanem kapłańskim (wyłącznie patrycjusze), gdyż jedynie kapłani (pontifices) posiadali niezbędną wiedzę w tym zakresie (proces bardzo sformalizowany). Znali kalendarz - dni w których można było dokonywać czynności prawnych (dies fasti) lub też dni w których były one nieważne (dies nefasti).

W tamtym okresie rozwój prawa prywatnego był związany z wykładnią (interpretacją) ustawy XII tablic. Jednak szybko przestało to wystarczać w zmieniających się realiach, dlatego zaczęto stosować wykładnię rozszerzającą, która jednak nie zmieniała tekstu samej ustawy. Dzięki takiej wykładni wprowadzono szereg nowych instytucji prawnych.

  1. ustawodawstwo zgromadzeń ludowych

Ustawy leges rogatae (tj. uchwalone na wniosek) uchwalano na zgromadzeniach ludowych (populus), których były 3 rodzaje:

Procedura uchwalania:

  1. przedstawiciel magistratury, mający prawo zwracania się z wnioskiem (ius agendi cum populo) ogłaszał proponowaną ustawę jako wniosek ustawodawczy na 24 dni przed zwołaniem zgromadzenia ludowego

  2. w ciągu tych 24 dni (trinundinum) obywatele mogli naradzać się nad zgłoszonym wnioskiem na zwoływanych w tym zebraniach (contiones); w czasie samego zgromadzenia narady były już zabronione

  3. Po zwołaniu, odczytywano wniosek ponownie, a obywatele głosowali za przyjęciem lub odrzuceniem w całości, początkowo ustnie, a potem na specjalnych tabliczkach

Początkowo aby te uchwały miały moc ustawy musiały być zatwierdzone przez senat (auctoritas patrum), później wszystkie uchwały miały z góry akceptację senatu.

Oprócz leges były jeszcze plebiscyty (plebiscita) samych plebejuszy, podejmowane na osobnych zgromadzeniach (consilia plebis) na wniosek trybuna ludowego. Początkowo obowiązywały tylko plebejuszy z czasem jednak rozszerzono je także na patrycjuszy, czyli zrównano je z ustawami (równouprawnienie polityczne).

Ustawy i plebiscyty obwieszczano na zgromadzeniach a czasem także publikowano (tablice z drewna lub z kruszcu). Ustawy z reguły dzieliły się na trzy części:

Wśród ustaw dotyczących aktów prywatnoprawnych wyróżniamy sankcje:

OKRES ROZWOJU I PRAWA PRZEDKLASYCZNEGO

W tym okresie dochodzi dodatkowo prawo pretorskie. Kończy się monopol kapłański i jurysprudencja przechodzi w ręce świeckie. Rozwija się też ustawodawstwo zgromadzeń ludowych.

PRETOR I PRAWO PRETORSKIE

W 367 p.n.e. utworzono stanowisko pretora miejskiego (praetor urbanus) do sporów między obywatelami rzymskimi, a w 242 p.n.e. do spraw cudzoziemców (praetor peregrinus) do sporów między obywatelami a cudzoziemcami lub między samymi obcokrajowcami.

Pretor był najwyższym urzędnikiem sądownictwa, jednak jego rola polegała na kierowaniu i organizowaniu postępowania procesowego. Pretor posiadał prawo wydawania edyktów (ius edicendi) - rozporządzeń normujących sposób sprawowania przez niego urzędu. Edykt ogłaszał na początku roku swojego urzędowania (edictum perpetuum). Czasami była potrzeba uzupełnienia edyktu, poprzez wydanie dodatkowego. Z czasem wytworzyła się praktyka, że każdy kolejny pretor przejmował od poprzednika główny zrąb przepisów, dodając w czasie urzędowania od siebie nowe postanowienia. Jeżeli się sprawdzały w praktyce, to przejmował je kolejny pretor. Pretor nie miał władzy ustawodawczej, a więc jego edykt nie mógł zmieniać istniejącego prawa. Jednakże edykt obowiązywał na podstawie najwyższej władzy sądowniczej pretora. A ponieważ przechodziły przez pokolenia pretorów to można uważać, że edykt pretorski zawierał prawo zwyczajowe wytworzone w praktyce sądowej.

Aktywność pretora była kierowana na:

    1. wspieranie prawa cywilnego (iuris civilis adiuvandi gratia)

    2. uzupełnianie prawa cywilnego (iuris civilis supplendi gratia)

    3. poprawianie prawa cywilnego (iuris civilis corrigendi gratia)

Mamy więc dualizm prawa. Obok prawa cywilnego mamy prawo pretorskie, które w swojej treści szeroko uwzględniało zasady i zwyczaje iuris gentium (głównie w zakresie prawa majątkowego).

JURYSPRUDENCJA ŚWIECKA

Okres kiedy kapłani mieli wyłączność na znajomość formuł prawnych i procesowych zakończył się w chwili ogłoszenia ius Flavianum (zbiór formuł procesowych) a następnie plebejski najwyższy kapłan (ponifex maximus) rozpoczął nauczać prawa wszystkich zainteresowanych. Nauką prawa zaczynają zajmować się świeccy prawnicy. Ich działalność skupia się na:

  1. działalności praktycznej - tzw. respondere, czyli udzielanie porad prawnych (procesowych)

  2. cavere, czyli pomocy przy zawieraniu czynności prawych i związanych z tym formalności

  3. instituere - nauczanie zasad prawa

W I w. p.n.e. rozpoczęła się właściwa twórczość naukowa. To wszystko skutkowało powstaniem pierwszego logicznego systemu prawa cywilnego i pretorskiego. Z tamtego okresu zasługuje na uwagę pierwsze systematyczne dzieło o prawie (198 r. p.n.e.): ius Aelianum lub Tripertita konsula Catusa. Składało się ono z trzech części: ustawy XII tablic, komentarza do niej i zbioru formuł procesowych. Wśród jurystów I w. p. n.e. którzy stworzyli podstawy systemu i nauki prawa prywatnego na uwagę zasługują także dzieła:

USTAWODAWSTWO

Działalność pretorów i prawników stworzyła postawy pod rozwój rzymskiego prawa prywatnego. Natomiast ustawodawstwo w tamtym czasie było bardzo ograniczone i dotyczyło bardziej prawa publicznego niż prywatnego. Jeżeli chodzi o prawo prywatne można wymienić następujące ustawy:

PRAWO KLASYCZNE

ŹRÓDŁA PRAWA KLASYCZNEGO

Prawo pretorskie przestaje podlegać zmianom i być twórczym czynnikiem postępu. Zanika działalność zgromadzeń ludowych. Jurysprudencja rzymska dochodzi do szczytowej formy. Jako nowy czynnik prawotwórczy pojawiają się rozporządzenia (konstytucje) cesarskie.

USTAWY (leges) I UCHWAŁY SENATU (senatus consulta)

Cesarz August starał się utrzymywać pozoru ustroju republikańskiego, działalność zgromadzeń ustawodawczych była jeszcze ożywiona. Z tego okresu pochodzą ważne ustawy dotyczące małżeństwa, dwie ustawy dotyczące ograniczenia wyzwoleń niewolników oraz leges iuliae iudiciorum publicorum et privatorum - wprowadzały reformy procedury sądowej karnej i cywilnej. Z czasem zgromadzenia ludowe zaczęły być zwoływane coraz rzadziej aż w końcu I w. p.n.e. zaprzestano ich zwoływania. Władzę ustawodawczą przejął senat, a jego uchwały zyskały moc ustawy. Inicjatywę ustawodawczą wykonywał najczęściej cesarz. Później sam wniosek cesarza (oratio principia) był uważany za źródło prawa.

Uchwały senatu - senatus consulta - otrzymywały nazwę najczęściej od nazwiska wnioskodawcy.

KODYFIKACJA EDYKTU PRETORSKIEGO

Od postania pryncypatu działalność pretorów w zakresie prawa prywatnego została zahamowana. Na polecenia cesarza Hardiana (125-128 n.e.) ustalono ostateczną treść edyktu pretorskiego czyli zredagowany edictum perpetuum mający obowiązywać wszystkich kolejnych pretorów. Odtąd każdy pretor obejmując urząd ogłaszał ustaloną treść i nie mógł wprowadzać żadnych zmian. Do stałej treści edyktu pretorskiego włączono edykt pretora miejskiego, kurualnego oraz prawdopodobnie edykt namiestnika prowincji i pretora dla peregrynów.

Kodyfikacja edyktu pretorskiego była później przedmiotem licznych komentarzy.

KONSTYTUCJE CESARSKIE

W okresie pryncypatu cesarz nie miał władzy ustawodawczej, jednak z czasem wola cesarza stała się źródłem prawa. Wszelkie rozporządzenia cesarza, zwane konstytucjami (constitutiones) miały moc ustawy. Dzieliły się na:

  1. edykty wydawane na podstawie jego ius edicendi - sprawy ogólno administracyjne, odnoszące się do całego państwa lub poszczególnych prowincji lub miast

  2. dekrety - wyroki wydawane przez cesarza jako sędziego w I instancji lub na skutek odwołania. Teoretycznie obowiązywały tylko w konkretnej sprawie, ale w praktyce były wzorem dla innych spraw analogicznych

  3. reskrypty - odpowiedzi na skierowane do cesarza pytania osób prywatnych bądź urzędników. Odpowiedzi były:

  1. na piśmie

  2. per subscriptionem - adnotacja na piśmie prywatnego petenta

  3. per epistulam - osobnym liście, gdy chodziło o urzędnika

Cesarz rozstrzygał wątpliwości prawne często stosując nową interpretację prawną. Tworzyły się w ten sposób nowe zasady prawne, które były wykorzystywane w analogicznych sprawach. Reskryptów było najwięcej i stanowią one główną treść późniejszych zbiorów oraz Kodeksu Justyniańskiego

  1. mandaty - instrukcje cesarza dla namiestników prowincji w sprawach administracyjnych; zawierały czasami elementy prawa prywatnego (np. testamenty wojskowych).

JURYSPRUDENCJA KLASYCZNA

Okres jurysprudencji klasycznej dzieli się na trzy podokresy:

  1. prawnicy I w. (wczesny okres klasyczny)

Dla tego okresu charakterystyczne jest istnienie w Rzymie dwóch odrębnych szkół prawniczych: sabiniańskiej (zwanej kassjańską) i prokulejańskiej. Różniły się one poglądami na niektóre zagadnienia prawne.

  1. prawnicy II w. (rozwinięty okres klasyczny)

W tym okresie zanikają różnice między obiema szkołami, a nauka wznosi się do szczytów syntezy w dziełach szeregu świetnych prawników. Jednym z nich był Iulianus autor dictum perpetuum, ale głównym jego dziełem były Digesta w 90 księgach. Prawie we wszystkich dziełach zaznaczył się wkład jego myśli. Uważany za jednego z najwybitniejszych prawników rzymskich.

Innym znakomitym prawnikiem tego okresu był Gaius. Duże znaczenie ma jego dzieło - Instytucje - podręcznik prawa w 4 księgach (160 r.). Tekst zachował się do naszych czasów bezpośrednio i jest cennym źródłem poznania prawa klasycznego. Autor omawia materiał prawny wg układu:

  1. personae (prawo osobowe i rodzinne)

  2. res (prawo rzeczowe, spadkowe i zobowiązania)

  3. actiones (postępowanie sądowe)

Wiele fragmentów Instytucji weszło do Digestów Justyniańskich.

  1. jurysprudencja III w. (późny okres klasyczny)

Główni prawnicy tego okresu to: Papinianus (Quastiones w 37 księgach i Responsa w 19 księgach). Nieco młodsi to: Paulus (napisał najwięcej dzieł) i Ulpian (jego dzieła dostarczyły materiału do prawie 1/3 części Digestów).

Działalność naukowa i praktyczna szła w tym okresie w trzech kierunkach:

  1. udzielania odpowiedzi (responsa) na zapytania w kwestiach prawnych,

  2. pisania dzieł prawniczych

  3. nauczania prawa

Dzieła jakie pisali prawnicy okresu klasycznego można podzielić na następujące rodzaje:

  1. poświęcone wyłącznie prawu cywilnemu, wzorowane najczęściej na libri tres iuris civilis Sabinusa

  2. poświęcone prawu pretorskiemu, a więc komentarze do edyktu pretorskiego zwane libri ad edictum

  3. dzieła o prawie cywilnym i pretorskim, zwane Digesta

  4. podręczniki i prace o charakterze podstawowym, np. Instytutiones, Regulae

  5. zbiory opinii prawnych, zwane najczęściej Responsa

  6. komentarze do ustaw lub ich monograficzne opracowania

  7. monograficzne prace o poszczególnych instytucjach prawnych lub o innych wybranych zagadnieniach prawa prywatnego

  8. tzw. Notae tj. krytyczne uwagi do dzieł wcześniejszych prawników

Wybitni prawnicy okresu klasycznego udzielali regularnej nauki prawa w swoich szkołach (stationes), zorganizowanych na wzór greckich szkół filozoficznych.

OKRES SCHYŁKOWY (PRAWO POKLASYCZNE)

CHARAKTERYSTYKA PRAWA POKLASYCZNEGO

Okres od końca dynastii Sewerów do śmierci Justyniana (235r.-565r.). Okres absolutnej władzy cesarza. Dotychczasowe źródła prawa ustępują miejsca woli cesarza źródłem prawa jest ustawodawstwo cesarskie. Jurysprudencja po 235r. szybko upada. Wytwarza się jednolitość systemu prawnego. Całe dotychczasowe prawo traktowane jest jako jeden system ius vetus. Nowe ustawy cesarskie tworzą natomiast nowe obowiązujące prawo ius novum.

Upadek życia gospodarczego i umysłowego a w szczególności kultury prawniczej w dominacie doprowadził do powstania tzw. rzymskiego prawa wulgarnego. Było to spłycone i zniekształcone prawo, stosowane w szczególności od czasów panowania cesarza Konstantyna (IV w.).

Zachowaniu znajomości prawa klasycznego miały jednak służyć państwowe zakłady nauki prawa. Istniały one w Konstantynopolu i Berycie (cesarstwo wschodnie). Nauka trwała 5 lat (4 lata - nauka wybranych pism prawników klasycznych i 5 rok - studiowania konstytucji cesarskich).

USTAWY CESARSKIE I ZBIORY PRAWA

Ustawy cesarskie wydawane głównie w formie edyktów (leges edicales, czasami nazywane pragmaticae sanciones). Mandaty wyszły z użycia (wznowił je dopiero Justynianin), dekrety stały się rzadsze, reskrypty zaczęły obowiązywać tylko w sprawie, w której zostały wydane.

Po podziale państwa na wschodnie i zachodnie (395r.) ustawy wydawane w jednym są przesyłane do drugiego i obowiązują tylko pod warunkiem o ile cesarz je zatwierdzi i ogłosi. Ustawy cesarzy dominatu nazywano ogólnie leges, natomiast nazwą ius nazywano teraz całe prawo dawniejsze.

Sporządzono trzy zbiory konstytucji i ustaw cesarskich, dwa prywatne i jeden urzędowy. Zbiorami prywatnymi są: Kodeks Gregoriański (291r.) i stanowiący jego uzupełnienie Kodeks Hermogeniański (295r.) zawierające konstytucje cesarskie głownie z III w. Zbiorem urzędowym był Kodeks Teodozjański (438r.), który obowiązywał w całym cesarstwie (wschodnim i zachodnim). Dzielił się na 16 ksiąg, księgi na tytuły, w których poszczególne konstytucje ułożone były chronologicznie. Ustawy cesarskie, które zostały ogłoszone później nazywamy Nowelami postteodozjańskimi.

Praktyka sądowa posługiwała się obok ustaw cesarskich pismami wszystkich jurystów klasycznych. Prowadziło to do trudności w przypadku sprzecznego stanowiska. Cesarze starali się temu zaradzić poprzez specjalne ustawy. Najpierw Konstantyn postanowił, że tracą moc wszelkie noty od Ulpiana i Paulusa aż do Papiniana oraz nadał moc powszechnie obowiązującą tzw. sentencją Paulusa. Następnie cesarze Teodozjusz II i Walentynian III w tzw. ustawie o cytowaniu (426r.) ogłosili, że moc mają wszystkie dzieła pięciu prawników (Papiniana, Ulpiana, Paulusa, Gaiusa i Modestyna) oraz określili sposób postępowania w przypadku konfliktu.

Dla potrzeb praktyki w okresie dominatu sporządzono zbiory prywatne zawierające zarówno ustawy cesarskie (leges) jak i wyjątki z prac jurystów klasycznych (ius). Do ważniejszych można zaliczyć:

  1. sentencje Paulusa (III w.) - miał spore znaczenie w okresie poklasycznym i stał się źródłem obowiązującego prawa

  2. Regulae Ulpiana (IVw.) - zbiór podstawowych reguł prawnych

  3. Fragmenta Vaticana - zawiera wyjątki z dzieł klasycznych prawników oraz konstytucje cesarskie pochodzące z okresu Gregoriańskiego i Hermogeniańskiego; autor nie jest znany a pochodzi prawdopodobnie z IV w.

  4. Collatio lagum Mosaicarum et Romanarum - zestawiający porównawczo przepisy prawa żydowskiego z prawem rzymskim (prawdopodobnie IV w.)

KODYFIKACJA JUSTYNIAŃSKA

PLANY KODYFIKACYJNE

Cesarz Justynian (527-565r.) dążył do uporządkowania i ujednolicenia całokształtu rzymskiego prawa. Dążył do stworzenia zbioru obowiązującego prawa, który by usunął dotychczasowy stan niepewności prawnej, wywołanej istnieniem bardzo licznych i nierzadko sprzecznych ze sobą przepisów prawnych. Justynian dążył do tego, aby było to jednocześnie dzieło naukowe pozwalające zapoznać się z dawną świetnością prawa klasycznego oraz jeszcze wcześniejszej Ustawy XII tablic.

PRACE NAD KODYFIKACJĄ I JEJ CZĘŚCI (Kodeks, Digesta, Instytucje)

Najłatwiej było zebrać ustawy cesarskie, gdyż materiał ten zebrany był już wcześniej (kodeks Gregoriański, Hermogeniański, Teodozjański). W 529r. Komisja Tryboniana (10 osób) powołana przez Justyniana zebrała wszystkie konstytucje cesarskie. W skutek czego został ogłoszony i wszedł w życie pierwszy Kodeks Justyniański (tzw. Codex vetus). Nie przetrwał do dziś.

W 530r. Powstał zbiór Liber quinquaginta decisionum - 50 rozporządzeń Justyniana usuwających sprzeczności w prawie. Nie przetrwał do dziś.

Następnie Justynian powołał kolejną komisję (17 osób), która dostała upoważnienie do dokonania wyboru fragmentów, skracania dłuższych tekstów, wykreślania przestarzałych terminów, wyjaśniania wątpliwości itp. Zmiany te i przeróbki noszą nazwę interpolacji (lub emblemata Triboniani).

Komisja podzieliła materiał prawny na trzy grupy:

Ten układ można rozpoznać dzisiaj w układzie zbioru, który powstał i wszedł w życie w 533r. pod nazwą Digesta seu Pandecta.

W trakcie pracy na Digestami wyniknęła potrzeba stworzenia zwięzłego podręcznika dla szkół prawniczych, dostosowanego do nowo powstających zbiorów. Nosi on tytuł Instytucje (Instytuciones sive Elementa) i wszedł w życie razem z Digestami. Układ Instytucji jest wzorowany na Instytucja Gaiusa.

W skutek dokonania szeregu zmian prawa drogą interpolacji w Digestach okazało się konieczne dokonanie nowej redakcji Kodeksu. Nowy kodeks jako Codex repetitae praelectionis wszedł w życie w 534r. Dochował się on do naszych czasów.

Kodeks Justyniański dzielił się na 12 ksiąg, one na tytuły, zawierające poszczególne konstytucje cesarskie. W rezultacie kodyfikacja justyniańska składa się z trzech części:

NOWELE I CORPUS IURIS CIVILIS

Po dokonaniu kodyfikacji Justynian wydawał jeszcze ustawy zwane Nowelami (Novellae leges), którymi uzupełniał lub zmieniał prawo znajdujące się w kodyfikacji. Z tych nowel nie sporządzono urzędowego zbioru ale zachowały się trzy prywatne:

Instytucje, Digesta, Kodeks i Nowelę oznaczono łącznie do końca XVI w. nazwą Corpus Iuris Civilis. (stąd nazwa prawa cywilnego) dla odróżnienia od prawa kanonicznego - Corpus Iuris Canonici.

RZYMSKIE PRAWO PRYWATNE W ŚREDNIOWIECZU I CZASACH NOWOŻYTNYCH

PRAWO RZYMSKO - BIZANTYJSKIE

W średniowieczu losy prawa rzymskiego są efektem podziału cesarstwa na wschodnie i zachodnie. We wschodnim państwie bizantyjskim podstawą prawa jest kodyfikacja Justyniana uzupełniona lub częściowo zmieniona przez Nowele. Oczywiście podlegała ona przeróbką mającym na celu dostosowanie do aktualnych warunków państwa bizantyjskiego. Najważniejsze z nich to:

Po wydaniu Bazylik poziom wiedzy prawniczej całkowicie podupadł. Ostatnią komplikacją była prywatna praca tzw. Sześciokrąg - dostosowana do praktycznych potrzeb obywateli.

Rzymskie prawo prywatne przerobione na użytek państwa bizantyjskiego straciło swój wysoki poziom pierwotny i stało się prawem wewnętrznym.

GLOSATORZY I KOMENTATORZY

Justynian podbijając Italię wprowadził tam Corpus Iuris Civilis. Po podbiciu przez Longobardów ludność rzymska nadal rządziła się swoim prawem, w postaci uproszczonych wyciągów zawartych w tzw. Leges Romanae Barbarorum wydawanych przez zdobywców germańskich. W ten sposób wydane zostały:

Prawem rzymskim posługiwał się też kościół katolicki - dzięki temu rozprzestrzeniło się w Europie, gdzie potrzebne było bardziej rozwinięte prawo. Stworzyło to sprzyjające warunki dla odrodzenia znaczenia prawa rzymskiego. Zanim to jednak nastąpiło prawo rzymskie musiało być wydobyte z zapomnienia i na nowo poznane.

W X i XI w. szkoły prawa najpierw w Pawii, Rawennie i Orleanie a potem słynna szkoła Glosatorów w Bolonii. Szkoła ta niezwykle szczegółowo zbadała Corpus Iuris Civilis Justyniana, a głownie najważniejsze części kodyfikacji - Diegesty. Nauczanie polegało na czytaniu tekstu i objaśnianiu poszczególnych zdań i wyrazów krótkimi uwagami tzw. glosami, umieszczonymi między wierszami (glosa interlinarna) lub na marginesie (glosa marginalna). Wszystkie prace glosatorów zostały zebrane w XIII w. w jedno dzieło tzw. Glossa ordinaria. Zakończyło to rozwój szkoły.

W XIII w. pojawiła się kolejna szkoła tzw. komentatorów (lub postglosatorzy lub konsyliatorzy). Pisali oni obszerne komentarze lub opinie prawne (consilia). Ich działalność miała duże znaczenie praktyczne. Przystosowywali oni prawo rzymskie do potrzeb swoich czasów i stworzyli podstawy średniowiecznego prawa rzymskiego.

Także Francuzi, Niemcy i Holendrzy zajmowali się prawem rzymskim. Zajmowali się oni kodyfikacją justyniańską od strony historycznej i filologicznej. Zajmowali się wykładem prawa rzymskiego od strony przedmiotowego podziału prawa.

RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO

Recepcja polegała na przyjęciu prawa rzymskiego zawartego w kodyfikacji justyniańskiej i przetworzonego przez szkoły glosatorów i komentatorów na prawo obowiązujące w państwach Europy kontynentalnej. Nie był to akt jednorazowy. Recepcja najsilniej przejawiała się w Niemczech i krajach romańskich (Włochy, Francja, Hiszpania). Na kontynencie potężną dźwignią recepcji prawa rzymskiego był stopniowy rozkład feudalizmu połączony z początkami gospodarki kapitalistycznej a także pojawienie się monarchii. Prawo rzymskie oparte na własności prywatnej oraz zasadzie absolutnej władzy cesarza. Dlatego wykształcenie w zakresie tego prawa juryści (legiści) byli zawsze pomocnikami monarchów w sprawowaniu władzy.

W Niemczech były specjalne warunki do recepcji prawa rzymskiego. Było to bowiem Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego. Prawo rzymskie było wykładane na uniwersytetach już w XIVw. Powstał Sąd Kameralny w skład którego weszli wychowani na prawie rzymskim juryści. Recepcja prawa rzymskiego w Niemczech nie dotyczyła oczywiście jego pierwotnej treści, ale postaci nadanej przez szkołę komentatorów. W ten sposób powstało na potrzeby praktyki tzw. prawo pandektowe (isus modernus Pandectarum). Obowiązywało w Niemczech do 1900r.

ROZDZIAŁ III - RZYMSKI PROCES CYWILNY

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA I ROZWÓJ HISTORYCZNY

POSTĘPOWANIE CYWILNE

Rzymskie postępowanie sądowe cywilne (proces cywilny) obejmuje ogół przepisów normujących rodzaj i przebieg czynności procesowych, mających na celu ustalenie przed sądem i zrealizowanie określonego prawa podmiotowego (roszczenia). W systematyce prawa była to część: actiones. Prawo procesowe cywilne nosi też nazwę procedury cywilnej.

W rozwoju historycznym rzymskiego procesu cywilnego istniały dwa rodzaje postępowania:

- najstarszy proces legisakcyjny (legis actio) wyłączna forma postępowania w okresie Rzeczypospolitej do II w. p.n.e.

- późniejszy proces formułkowy (per formulas) - istniał od II w. p.n.e. do początków pryncypatu, po czym stał się jedyną w zasadzie formą postępowania sądowego

Zasady procesu:

- actio (wniesienie powództwa),

- kontradyktoryjności (przeciwne zdania stron (contra dicere))

- dyspozycyjności (strona dysponuje swoim prawem bo jak się przyzna następuje koniec procesu)

- równości stron („audiatur et altera pars” muszą być wysłuchane dwie strony sporu)

STUDIA PROCESOWE

Cechą charakterystyczną zwyczajnego postępowania (legislacyjnego i formułkowego) był podział postępowania sądowego na dwa stadia:

  1. in iure - przed urzędnikiem magistraturalny (pretorem), który przygotowywał i nadawał właściwy bieg procesowi, ustalając dopuszczalność drogi procesowej, tudzież charakter prawny roszczenia strony udzielając odpowiednich środków procesowych oraz zatwierdzając wybranego przez strony sędziego

  2. apud iudicem - przed sędzią prywatnym (jedna lub więcej osób), który przeprowadzał postępowanie i wydawał wyrok

Gdy wyrok nie był wykonany dobrowolnie mogło być przeprowadzone postępowanie egzekucyjne, zmierzające do przymusowej realizacji treści wyroku.

Cechy procesy zwyczajnego:

  1. Podział na dwa stadia oraz wybór prywatnego sędziego odzwierciedla mieszany charakter zwyczajnego postępowania sądowego, w którym dopuszczany był element prywatnego sądownictwa polubownego, organizowanego i kontrolowanego przez pretora jako przedstawiciela władzy państwowej. Potem wymiar sprawiedliwości przejęło państwo. Za pryncypatu proces cesarski pojawiał się jeszcze obok zwyczajnego jako proces nadzwyczajny. W okresie dominatu cały proces przeprowadzał urzędnik administracyjny (cesarski) jako sędzia państwowy.

  2. wezwanie pozwanego do stawienia się przed pretorem in iure w celu umożliwienia wszczęcia procesu lub nie następowało z urzędu, lecz pozostawione było własnej inicjatywie powoda

  3. tzw. zasada kondemnacji pieniężnej - pozwany mógł być zasądzony w wyroku tylko na świadczenia pieniężne (nie zaś np. zwrot rzeczy w naturze). Z czasem pojawiły się odstępstwa od tej zasady, głównie przez zastosowanie formuła arbitraria - sędzia mógł nakazać najpierw zwrot rzeczy a dopiero w razie niezastosowania się do wyroku zasądzenia pieniężnego; w procesie kognicyjnym zasądzenie obejmowało już z zasady wydanie rzeczy.

INNE RODZAJE OCHRONY PRAW PRYWATNYCH

Najwcześniejsza forma dochodzenia swoich praw to pomoc własna, realizowana w formie samopomocy (działania własne bez udziału państwa) lub obrony koniecznej. Samopomoc została z czasem zakazana. Obrona konieczna pozostała dozwolona zgodnie z zasadą Ulpiana, że siłę wolno odeprzeć siłą (vim vi repellere licet). Niezależnie od wymienionych zawsze była możliwa ochrona roszczeń za pomocą specjalnych środków stosowanych przez pretora w drodze ochrony pozaprocesowej.

Zawsze też było możliwe postępowanie polubowne strony porozumiewają się i na podstawie zawartej umowy (compromissum) oddają swój spór pod rozstrzygnięcie wybranego przez nie sędziego polubownego (tzw. arbitra). Jednocześnie zobowiązują się do zaakceptowania wydanego przez niego orzeczenia. Sąd polubowny był zwykle zabezpieczony karami umownymi bądź pretorskimi środkami przymusu.

W okresie cesarstwa chrześcijańskiego występowało także sądownictwo biskupie (episcopalis audientia) - biskup był sędzią, a realizacja wyroku była zapewniona przez władzę państwową.

ACTIO

Actio, to:

  1. skarga (powództwo) powoda wynikająca bezpośrednio z jego prawa podmiotowego (uprawnienia, roszczenia)

  2. prawnicy określają tym terminem czynność procesową, za pomocą, której powód wszczyna proces przeciwko pozwanemu

POSTĘPOWANIE ZWYCZAJNE (DO CZASÓW DOMINATU)

MAGISTRATURY JURYSDYKCYJNE

Okres królewski - ochronę praw prywatnych (iurisdictio) realizował król przy pomocy kapłanów

Rzeczpospolita - sądownictwo w rękach urzędników magistraturalnych zwanych początkowo praetores (lub iudices), później konsulami.

Rok 367 - utworzono urząd pretora miejskiego (pretor urbanus) do spraw między obywatelami rzymskimi oraz urząd edyla kurualnego do spraw transakcji na targach

Rok 242 p.n.e. - urząd pretora dla peregrynów (pretor peregrinus) do spraw nieobywateli (peregrynów)między sobą lub między nimi a obywatelami rzymskimi

SĘDZIA I SĄDY

Po stadium in iure przed magistraturą sprawa przechodziła do sędziego (apud iudicem). Najczęściej jeden sędzia (iudex, unus iudex) przeprowadzał postępowanie dowodowe i wydawał wyrok. Sędzią była osoba prywatna o wybitniejszym stanowisku społecznym (istniały specjalne listy osób [album iudicum], wybierana przez strony procesowe, której magistratus polecił objąć funkcję w danej sprawie.

Liczba sędziów była uzależniona od rodzaju sprawy:

Były też stale działające trybunały:

Przestały one funkcjonować w III w.

JURYSDYKCJA I KOGNICJA

Jurysdykcja (iurisdictio) - to działalność magistratury jurysdykcyjnej w pierwszym, organizującym stadium procesu. W szerszym znaczeniu to władza sądownicza i cała związana z nią działalność (przeprowadzenie procesu, postępowanie egzekucyjne, niesporne i inne postępowania szczegółowe).

Na podstawie władzy jurysdykcyjnej magistratura (pretor) działa w zakresie:

  1. sądownictwa spornego (procesowego - iurisdictio contentiosa) - kierując postępowaniem sądowym in iure

  2. postępowanie niesporne (nieprocesowe - iurisdictio voluntaria)

  3. ochrony pozaprocesowej

W miarę rozszerzania granic Rzymu pretor delegował w swoim zastępstwie tzw. praefecti iuri dicundo. Później jurysdykcje sprawowały władze poszczególnych municypiów, a także iuridici, w poza italskich prowincjach - namiestnicy.

Kognicja (cognitio) - ogólne rozpoznanie spornej sprawy przez magistraturę lub sędziego poprzez ustalenie okoliczności faktycznych i prawnych. W węższym zakresie oznacza zbadane sprawy (causae cognitio) przez pretora w stadium in iure w celu wydania stosownej decyzji i udzielenia określonego środka prawnego.

Cognitio extra ordinen - to postepowanie nadzwyczajne w okresie cesarstwa, z którego wytworzył się proces kognicyjny.

WŁAŚCIWOŚĆ SĄDU

Określenie właściwości sądu w okresie Rzymu odnosiło się kompetencji zarówno magistratury jak i sądu. Sąd właściwie określano jako forum (forum competens).

Najpierw rozpatrywano właściwość rzeczową, w zależności od rodzaju sprawy. I tak np.:

jeżeli nie było zastrzeżonej właściwości rzeczowej to sprawa trafiała przed pretora i sędziego jednostkowego (unus iudex).

Następnie określano właściwość miejscową. Dla jej ustalenia podstawowe znaczenia miała reguła: actor sequitur forum rei (powód idzie za miejscem sądu pozwanego). Strony mogły też w drodze umowy wybrać sąd (tzw. prorogacja sądu - prorogatio fori).

STRONY PROCESOWE

POWÓD I POZWANY

W procesie cywilnym był powód (actor) występujący z powództwem i pozwany (reus). Możliwe było współuczestnictwo procesowe, gdy po którejś ze stron występowała większa liczba osób.

ZDOLNOŚĆ SĄDOWA (PROCESOWA)

W procesie mogły brać udział tylko osoby posiadające zdolność sądową (możliwość występowania w procesie jako strona) i zdolność procesową (zdolność do dokonywania samodzielnie czynności procesowych). Zdolności sądowej nie mieli:

W procesie legislacyjnym mogli uczestniczyć tylko Rzymianie, a w formułkowym dodatkowo Latynowie i perygryni.

LEGITYMACJA PROCESOWA

Legitymacja procesowa była niezbędna do uczestniczenia w konkretnym procesie w charakterze:

  1. legitymacja procesowa czynna -powód

  2. legitymacja procesowa bierna - pozwany

Legitymacja była wyznaczana przez konkretny stosunek prawny i np.

ZASTĘPSTWO PROCESOWE

Osoby, które nie posiadały zdolności sądowej były reprezentowane:

Poza wymienionymi przypadkami zastępstwo w procesie legisakcyjnym było w zasadzie niedozwolone. W procesie formułkowym zaś dopuszczano zastępstwo na podstawie upoważnienia - byli to:

  1. cognitor - ustanowiony w obecności przeciwnej strony za pomocą przepisanych słów.; wyrok zasądzający lub oddalający wydawany był kognitorowi, ale proces egzekucyjny przeprowadzał powód; gdyby proces był przegrany to powód musiał złożyć gwarancję wykonania wyroku - cauti iudicatum solvi. W Dominacie już nie występuje

  2. procurator - ustanowiony nieformalnie i musiał w stadium in iure okazać upoważnienie. Musiał dać też stronie przeciwnej zabezpieczenie (cautio), że zastąpiony zatwierdzi jego działania i wykona wyrok. Byli nim najczęściej zarządcy majątku upoważnieni także do prowadzenia procesów. Znany był też tego rodzaju zastępca ustanowiony do konkretnego procesu (procurator ad litem).

W postępowaniu sądowym mogły także uczestniczyć pomocnicy sądowi:

PROCES LEGISAKCYJNY

CHARAKTERYSTYKA I RODZAJE LEGISAKCJI

Postępowanie (legis actio) - stosowane w pierwszych wiekach, zostało stworzone przez ustawę (gł. XII Tablic) czyli było niezmienne i bardzo formalistyczne (kto się pomylił ten przegrywał proces). W postępowaniu legisakcyjnym mogli brać udział tylko Rzymianie.

W stadium in iure konieczna była osobista obecność stron, zastępstwo było możliwe tylko w nielicznych wyjątkach. Zgodnie z Ustawą XII tablic powód mógł doprowadzić pozwanego siłą.

Dalej było pięć sposobów postępowania legisakcyjnego:

  1. legis actio sacramento (in rem, in personam) - postępowanie z ustanowieniem zakładu,

  2. legis actio per iudicis arbitrive postulationem - postępowanie przez zażądanie sędziego lub arbitra,

  3. legis actio per condictonem - postępowanie przez zapowiedzenie [terminu],

Były to właściwe procedury procesowe, które miały na celu doprowadzenie do postępowania apud iudicem i do rozstrzygnięcia sporu.

  1. legis actio per manus iniectionem - postępowanie przez położenie ręki,

  2. legis actio per pignoris capionem - postępowanie przez zabranie zastawu.

Wszystkie te sposoby były sposobami egzekucji

PRZEBIEG POSTĘPOWANIA

Legis actio sacramento

Był to najstarszy sposób postępowania rozpoznawczego. Nazwa procesu pochodzi od terminu sacramento oznaczającego pewną sumę pieniędzy stanowiącą rodzaj zakładu (ryzyka) procesowego. W późniejszym okresie strony jedynie zobowiązywały się przed pretorem do zapłaty sacramentum przez provocatio ad sacramentum w razie przegranej.

Legis actio sacramento in rem

Służyła do prowadzenia sporu o rzecz lub osobę, których wydania domagał się na podstawie swojego prawa bezwzględnego np. własności lub władztwa nad dziećmi czy niewolnikami. W czasie procesu konieczna była obecność obu stron oraz przedmiotu lub symbol przedmiotu. Powód dotykał laską vindicta przedmiot i wypowiadał formułkę. Tak samo zachowywał się pozwany dzięki czemu dochodziło do ustanowienia sporu. Pretor nakazywał stronom porzucenie posiadania. Na czas procesu pretor przydzielał posiadanie wg własnego uznania. W drugiej fazie apud iudicem każda ze stron musiała przeprowadzi dowód. Na podstawie dowodów sędzia rozstrzygał czyje sacramentum był iustum a czyje iniustum.

Legis actio sacramento in personam

pozwalające dochodzić roszczeń ze stosunków obligacyjnych. Zarówno chodzi tu o sprawców szkód na osobie, jak i o wierzytelności zaciągnięte w drodze umowy. Powód uroczyście twierdził, że dług istniej, pozwany w takiej samej formie zaprzeczał, po czym następowało obustronne wezwanie do złożenia „sacramentum”. W orzeczeniu sędzia orzekał o „słuszności” lub „niesłuszności” sakramentum.

Legis actio per condicionem

Wprowadzono mocą lex Silia w III w.p.n.e. Umożliwiał on dochodzenie roszczeń opiewających na ściśle określoną sumę pieniędzy (certa pecuniaria) lub ściśle oznaczoną rzecz (certa res). Gdy pozwany zaprzeczał powód zapowiadał condicire czyli zapowiedź nowej rozprawy za 30 dni przy ustanowionym sędzi.

Legis actio per manus iniectionem

Po zakończeniu stadium in iure strony dokonywały aktu litis contestatio - stwierdzenia sporu przy świadkach, co miało taki skutek, że proces w tej samej spawie nie mógł być już prowadzony zgodnie z zasadą bis de eadem re ne sit actio. Następnie sędzia wydawał ustny wyrok, od którego nie było odwołania. Jeśli któraś strona nie stawiła się przed sędzią do południa dnia, w którym odbywała się rozprawa, zapadał wyrok na korzyść strony obecnej. Jeżeli pozwany nie wykonał dobrowolnie wyroku w 30 dni, powód mógł za pomocą manus iniectio powód kład na zasądzonym rękę wypowiadając formułkę i uzyskiwał nad nim pełną władzę. Jeżeli w obronie zasądzonego nie wystąpiła inna osoba (vindex), która by odrzuciła rękę powoda (manum depellere) przyjmując na siebie odpowiedzialność za wykonanie wyroku. W przeciwnym wypadku powód mógł związać i uwięzić zasądzonego w domu na 60 dni. W tym czasie powód musiał 3 razy wyprowadzić zasądzonego na rynek i ogłosić o przysądzonej kwocie. Jeżeli dłużnika nikt nie wykupił powód mógł go sprzedać lub zabić. Od lex Poetelia Papiria z 326 r. p.n.e. zniesiono więzienie, pozbawienie wolności i sprzedaż. Dłużnik mógł jedynie odpracować dług.

Legis actio per pignoris capionem

Polegała na pozasądowym zajęciu rzeczy zasadzonego dla zabezpieczenia roszczenia wierzyciele i zmuszenia dłużnika do świadczenia należności. Dotyczyła przypadków o zapłatę żołdu, należności podatkowych czy na rzecz świątyń.

PROCES FORMUŁKOWY

CHARAKTERYSTYKA

Ten rodzaj postępowania wykształcił się w wyniku sztywności i formalizmowi postępowania legisakcyjnego. Proces ten był w ogóle nie dostępny dla ludności nieposiadającej obywatelstwa rzymskiego. Wtedy pretor powoływał rekuperatorów, udzielał im wskazówek, kiedy mogą zasadzić lub uwolnić pozwanego. To pouczenie z czasem nabrało formy pisemnej formułki. Postępowanie to oparte na władzy pretora (iudicum imperio continens) zaczął również stosować pretor miejski. Taki stan trwał do połowy II w p.n.e. Uchwalono ustawę lex Aebutia, w której zatwierdzono postępowanie za pomocą formułki. Od tego momentu stało się ono częścią postępowania ustawowego (iudicum legitimum). W roku 17 p.n.e. - lex Iulia indiciorum privatorum zniosła prawie w całości postępowanie legisakcyjne na rzecz postępowania formułkowego. I tu rola pretora była zdecydowanie ważniejsza. Mógł on ustalając formułki, udzielać ochrony prawnej. Szczególne znaczenia miała skarga odwołująca się do dobrej wiary (iudicia bonae fidei). Korzystną dla obu stron był brak formalistyki słownej i obrzędowej oraz możliwość ustanowienia zastępcy procesowego.

PRZEBIEG POSTĘPOWANIA w stadium (in iure)

Pozwanie (in ius vacatio) - postępowanie odbywało się w obecności obu stron powoda (actor) i pozwanego (reus). Nie musieli oni być obecni, mógł ich zastępować (cognitor, procurator). Postępowania zaocznego nie było. Proces miał charakter prywatny i ustny tzn. powód wzywał pozwanego przed pretora (in ius vacatio) lecz nie musiał używać siły bowiem miał środki przymusu przewidziane przez pretora (missio in bona) wprowadzenie w posiadanie majątku opornego pozwanego z zagrożeniem egzekucji. Pozwany mógł posłużyć się osobą vindexa, który gwarantował stawiennictwo pozwanego przed pretorem w terminie lub złożyć (vadimonium) stymulacyjne przyrzeczenie stawiennictwa pod rygorem zapłaty określonej kary (stipulatio) - ustne przyrzeczenie spełnienia świadczenia. Gdy obie strony stawiły się przed pretorem - zaczynało się editio actiones - oznajmienie pozwanemu jaką skargę złożył i co zamierza powód. Powód zwracał się do pretora o zgodą na skargę (postulatio actionis) wskazując formułkę w edykcie o ile było to możliwe. Pretor badał okoliczności procesowe - zgodność magistratury, procesową i legitymacje procesową stron oraz okoliczności materialnoprawne (gdy dla roszczenia nie było gotowej skargi w edykcie, następnie udzielał powództwa (actionem dare) bądź odmawiał (actionem denegare).

Jeżeli pretor udzielał skargi to pozwany mógł się zachować w następujący sposób: