Agnieszka Krajewska-Werecka

Skrypt do historii muzyki

R O M A N T Y Z M

PSM I i II stopnia

w Olsztynie

2012

SPIS TREŚCI ...........................................................................strony

1. Ogólna charakterystyka muzyki epoki XIX w. ............3

2. Kierunki i ośrodki opery w XIX w. ..............................4

3. Twórczość wielkich kompozytorów XIX w. ..............12

• Franciszek Schubert ................................................. 12

• Hektor Berlioz ......................................................... 14

• Feliks Mendelssohn- Bartholdy .............................. 15

• Robert Schumann .................................................... 17

• Franciszek Liszt ...................................................... 19

• Johannes Brahms .................................................... 21

• Hugo Volf ............................................................... 22

• Anton Bruckner ...................................................... 23

• Gustaw Mahler ....................................................... 23

• Ryszard Strauss ...................................................... 24

Kierunki narodowe: szkoły narodowe.........................26

• rosyjska .................................................................. 26

• Piotr Czajkowski .................................................... 27

• czeska ..................................................................... 28

• skandynawska ........................................................ 28

• polska ..................................................................... 29

Ogólna charakterystyka muzyki w XIX wieku.

Romantyzm to prąd ideowy, literacki i artystyczny panujący w Europie w okresie między Wielką Rewolucją Francuską (1789-99) a Wiosną Ludów (1848), w Polsce między 1822 r. - wyd. I-go tomu poezji A. Mickiewicza a 1863 - Powstaniem Styczniowym.

Romantyzm obejmuje niemal cały XIX wiek.

Jest to epoka, w której artysta wielbiony był ponad miarę a muzyka po raz pierwszy wysunęła się na czoło wszystkich sztuk w filozofii sztuki.. Był to czas pełen kontrastów. Niektórzy twórcy odwracali się od przeszłości muzycznej zaś inni uwielbiali ją, świadomie sięgali do odrzuconych przez klasyków i myśl oświecenia tradycji średniowiecznych, barokowych, co stało się źródłem nurtu klasycyzującego tzw. neoklasycyzmu. Romantycy szukali inspiracji w kręgu wiedzy tajemnej, fascynowali się kulturą orientalną. Jedni potrzebowali intymności drudzy uzewnętrzniali swe uczucia, wystawność, popis wirtuozowski.

Romantyzm w muzyce i jego ostatnia faza tzw. neoromantyzm cechowało wielość nurtów i indywidualizm. Cechy nowe i charakterystyczne to:

1. wspólny i nowy stosunek kompozytorów do tekstu dźwiękowego:

• nowe współbrzmienia - rozszerzenie harmoniki dur-moll

• nowa instrumentacja - rozbudowa orkiestry, ulepszenia instrumentów

• poszerzanie wolumenu brzmienia

2. nowa postawa kompozytorów wobec społeczeństwa - muzyka stała się również własnością mieszczaństwa, wychodzi poza pałace, dwory, przenosi się z salonów arystokracji do domów mieszczan.

3. nowy stosunek do pierwiastka narodowego: odrębność narodowa zostaje podkreślona, jest tendencją epoki, powstają w związku z tym tzw: szkoły narodowe.

Głównym postulatem estetycznym była synteza sztuk, więź muzyki z innymi sztukami, zwłaszcza z literaturą:

• liryka wokalna (np.: F. Schubert),

• tematy pieśni wykorzystywane w muzyce instrumentalnej np. w wariacjach, sonatach, kwartetach,

• przenikanie literackich (i malarskich) tematów do uprawianych form muzycznych i do nowo powstałych:

1. symfonia programowa,

2. poemat symfoniczny,

3. pieśń,

4. miniatura instrumentalna,

5. opera werystyczna,

6. dramat muzyczny,

7. dramat psychologiczny.

Kierunki i ośrodki opery w XIX w. ( romantyzm i neoromantyzm)

Widowiskowy charakter opery zawsze wzbudzał namiętności i gatunek ten zdobywał najszersze grono odbiorców. Jeszcze w XVIII wieku królestwem opery były Włochy i Francja, natomiast w romantyzmie opera rozwijała się też w innych ośrodkach: niemieckim, rosyjskim, polskim, czeskim. Zróżnicowana tematyka i charakter oper oraz zmiany w formie zadecydowały o sporej ilości stylów i kierunków operowych w XIX wieku. U podstaw tego zróżnicowania leżały następujące czynniki:

1. Przemiany wywołane Wielką Rewolucją Francuską,

2. Poczucie narodowe

3. Ruchy wolnościowe,

4. Zainteresowanie się tematyką historyczną i wchłonięcie tematyki baśniowej, fantastycznej i egzotycznej.

Najwcześniejszym zwiastunem romantyzmu w operze była tematyka. Zapowiadały ją już opery W. A. Mozarta np. Czarodziejski flet.

Także tematyka literacka była opracowywana muzycznie, np.:

• dramaty Szekspira: „Otello”, „Makbet” - Verdiego, „Romeo i Julia” - Gounoda,

• opracowywanie Fausta Goethego przez Spohra, Gounoda, Boito,

• dzieła Schillera, np. Don Carlos - Verdiego

• dzieło V. Hugo „Ernani” Verdiego

• Dumasa „Dama Kameliowa” jako Traviata - Verdiego,

• Puszkina „Eugeniusz Oniegin” - Czajkowskiego, „Borys Godunow” - Musorgskiego.

Kompozytorzy dążyli do pogłębienia pierwiastka dramatycznego formy operowej. Doprowadziło to do powstania nowej formy - dramatu muzycznego, którego twórcą był Ryszard Wagner. To właśnie reforma Wagnera dzieli wiek XIX na dwie połowy, kiedy zaczyna wygasać ideologia romantyzmu a pojawia się neoromantyzm ( synteza sztuk i wielki aparat wykonawczy).

Najważniejsze kierunki i rodzaje opery romantycznej:

1. Klasycyzujący - panował głównie we Włoszech, polegał na zachowaniu sztywnych zasad formalnych z poprzedniej epoki.

2. Narodowy - reprezentowany głównie przez ośrodki słowiańskie, najbardziej typowy kierunek XIX w. Treść kształtowana była na podstawie legend, podań ludowych, historii. Oprawę muzyczną wzbogacały pieśni i tańce ludowe.

3. Heroiczny - rozwinął się głównie w Paryżu w Grand Opera. Był to rodzaj opery kosmopolitycznej, tworzonej przez Francuzów, Niemców i Włochów. Przeważała tematyka historyczna, rewolucyjna z silnie podkreślonymi tendencjami wolnościowymi, konfliktami religijnymi oraz narodowościowymi. Ze względu na to opera miała bogate środki muzyczne i sceniczne nazywano ja opera widowiskową.

4. Liryczny - reprezentowany głównie przez kompozytorów francuskich. Charakterystyczną cechą tych oper są elementy liryczne w partiach aryjnych.

5. Dramat muzyczny - synteza sztuk w twórczości Ryszarda Wagnera

6. Dramat psychologiczny w twórczości Ryszarda Straussa.

7. Opera werystyczna

Wczesny okres opery romantycznej

Za twórcę opery romantycznej i „ojca” narodowej opery niemieckiej uważany jest niemiecki kompozytor Carl Maria Weber (1786 - 1826) godny następca C. W. Gluck'a i poprzednik R. Wagnera. Historycy twierdzą, że był urodzonym kompozytorem operowym. W żadnym innym gatunku muzycznym nie wypowiedział się tak w pełni jak właśnie w operze.

Zaczęło się od zainteresowań sceną w piętnastym roku życia. Napisał już wtedy trzecią operę pt. „Peter Schmoll”. Wcześniej też niż u innych kompozytorów rozwinął się jego indywidualny styl. Kolejna opera „Silvana” była już w pełni operą romantyczną, zawierała:

• chór myśliwski z odgłosami rogów,

• odgłosy burzy,

• rytmikę taneczną.

W maju 1820 roku Weber ukończył operę „Wolny strzelec” - stała się ona wydarzeniem epokowym. Zawiera bowiem tematykę ludową, krajobrazy leśne, życie myśliwskie, walkę ze złymi duchami. Premiera wywołała prawdziwa rewolucje w ówczesnym świecie muzycznym. Była pierwsza prawdziwie narodowa opera niemiecką i stała się przeciwwaga do panujących oper włoskich i francuskich.

Orkiestracja opery jest zaletą jak i tematyka. To właśnie od czasów Webera rogi stały się symbolem instrumentarium romantycznego. Poza tym stosował:

• nietypowe rejestry instrumentów, szczególnie dętych, np. niski rejestr klarnetu,

• nowe możliwości barwowe, dynamiczne i artykulacyjne były w ścisłym związku z akcja dramatyczna opery

• motywy towarzysza postaciom, rzeczom, ideom, stanom uczuciowym,

• nowe środki harmoniczne, np. nierozwiązany akord a-es-fis-c, symbolizuje postać Samiela - złego ducha.

Jeszcze tylko jedna opera „Oberon, czyli czary króla Elfów” zyskała duże powodzenie. To rodzaj singspielu z mówionymi dialogami.

Niemiecka muzyka operowa

Opera niemiecka po C. M. Weberze rozwijała się w kierunku stopniowego eliminowania elementów singspielu. Muzykiem, który zaczął naśladować Webera był:

Heinrich Marschner (1795-1861) - rozwój jego twórczości prowadzi od singspielu do oper przekomponowanych, w których rozbudował partie orkiestrowe i wprowadził motywy przewodnie. Jego twórczość wywarła wpływ na wczesne dzieła R. Wagnera.

Najważniejsze opery to:

• „Wampir” - będąca romantycznym „dreszczowcem”( sceny z duchami, siłami nieczystymi).

• „Hans Heiling” - najlepsza opera, pojawia się postać „wielkiego samotnika”, która powróci u R. Wagnera w „Holendrze tułaczu” i „Lohengrinie”.

Luis Spohr (1784 - 1859), był skrzypkiem, najlepszym po N. Paganinim. Jego opery „Faust” i „Rusałka” wg E.T.A Hofmanna, uważana są za romantyczne.

W operze „Krzyżowcy” do której sam napisał libretto, odszedł od formy używanej wcześniej i w ten sposób bardzo zbliżył się do dramatu muzycznego - cechą charakterystyczną było unikanie powtarzania słów, unikanie ornamentów i żywa akcja.

Albert Lortzing (1801 - 1851), był aktorem, śpiewakiem i kapelmistrzem. Jego opery zaliczane są do komicznych, efektownych teatralnie, hołdujących gusta mieszczańskie.

Jedynie opera „Undine” (Rusałka) najlepsza z oper ma cechy romantyczne i została nazwana „operową baśnią”.

Paryska muzyka operowa

W owym czasie Paryż był kulturalnym centrum Europy. Przyciągał wielu kompozytorów operowych ze względu na widowiskowość przedstawień (dekoracje, stroje, chóry i balet!) a oni tworząc w Paryżu musieli znać gusta francuskie.

Do połowy XIX wieku dominowała tzw. grand opera - wielka opera, czyli heroiczna o tematyce bohaterskiej, historycznej. Charakteryzuje się stałymi elementami:

1. pięć aktów a nie trzy,

2. elementy widowiskowe, szczególnie balet,

3. w ustalonej kolejności powinny być: romanca lub ballada, kilka cavatin i arii bohaterki i bohatera, namiętny duet, po dwóch aktach efekty sceniczne pełne ruchu,

4. chór bierze udział w akcji a nie jest tylko tłem.

Reprezentantami tego typu opery byli:

Daniel Auber (1782 - 1871) - „Niema z Portici”, opera, której wystawienie w Brukseli stało się hasłem do powstania Belgii przeciwko Holandii. Ta opera zapoczątkowała rozwój wielkiej opery paryskiej.

Giacomo Meyerbeer (1791 - 1864) - „Robert Diabeł”, „Hugenoci”, „Prorok”.

Równolegle z operą wielką rozwijała się opera komiczna.

W II połowie XIX wieku rozwinęła się we Francji opera liryczna, w której dominującą cechą były wewnętrzne przeżycia bohaterów (opera psychologiczna) Głównymi przedstawicielami tego kierunku byli:

Charles Francois Gounod (1818 - 1893) na uwagę zasługują dwa dzieła „Faust” i „Romeo i Julia”

Camille Saint - Saens (1835 - 1921) z operą biblijną „Samson i Dalila”,

Jules Massenet (1842 - 1912) z operami „Don Kichot” , „Manon”, „Werter”, z wpływami weryzmu i R. Wagnera.

Opery innego francuskiego kompozytora Hektora Berlioza: „Benvenuto Cellini”, „Trojanie” i „Beatrycze i Benedykt” nie dają zakwalifikować się do żadnego z nurtów romantycznej opery francuskiej.

Największym natomiast osiągnięciem XIX-wiecznej opery francuskiej jest „CARMEN” Georges'a Bizeta. Jest to ostatnia opera kompozytora i jednocześnie pierwsza francuska opera realistyczna. Podobny gatunek rozwinie się we włoskiej muzyce operowej (weryzm). Oto główna bohaterką stała się prosta Cyganka, która przemawiała swoją zmysłowością, wdziękiem, szczerością uczuć, realizmem zachowań. Do charakterystyki posłużyły elementy hiszpańskie, cygańskie i orientalne.

Obok twórczości operowej rozwijały się inne gatunki sceniczne - operetka i balet.

Operetka - akcja i tematyka o charakterze komediowym, lekka melodyjna muzyka. W historii odegrały role dwa ośrodki:

1. Paryż z Jacquesem Offenbachem „Orfeusz w piekla”, „Piękna Helena”, „Życie paryskie”

2. Wiedeń z Johannem Straussem (synem) „Zemsta nietoperza”, „Baron cygański” „Noc w Wenecji”.

Balet - głównym środkiem wyrazu jest taniec, wykonywany wg określonego libretta i choreografii, z muzyką i scenografią. Balet odłączył się od opery w II poł. XVIII w. kiedy we Francji powstał tzw. dramat baletowy. Typowym baletem romantycznym była Giselle (1841) z muzyką Adolphe'a Adama.

Przez długi czas dominował balet kobiecy z solistkami balerinami.

Włoska muzyka operowa

Opera we Włoszech stosunkowo długo zachowała tradycyjną postać. Oznaczało to prymat muzyki nad słowem a w kwestii formalnej - wyraźna oddzielenie recytatywów i arii.

W ciągu całego XIX wieku na terenie muzyki włoskiej dokonała się ewolucja opery zarówno od strony formalnej jak też tematyki i ogólnego charakteru wyrazowego.

Kompozytorem, który zapoczątkował zmiany był :

Gioacchino Rossini (1792 - 1868), zadebiutował operą buffa „Weksel małżeński”. W historii muzyki zasłynął głównie jako kompozytor oper komicznych, np.: „Cyrulik sewilski” napisany w 13 dni, „Włoszka w Algierze”, „Kopciuszek”, „Sroka złodziejka”. Napisał również kilka oper poważnych jak: „Otello”, „Mojżesz w Egipcie”.

Ostatnia jego opera i najcenniejsza to „Wilhelm Tell” według dramatu Schillera - reprezentuje typ francuskiej opery heroicznej, co przejawia się w wykorzystaniu scen zbiorowych i dużych zespołów chóralnych. Innym osiągnięciem Rossiniego było rozwinięcie dramatycznych właściwości melodii oraz w dziedzinie instrumentacji - wzbogacenie brzmienia.

Vincenzo Bellini (1801 - 1835), kompozytor, który zasłynął jako twórca oper poważnych: „Norma”, „Lunatyczka”, „Purytanie”. Nawiązywał również do Rossiniego. Wprowadzał elementy liryczne, typowo romantyczne kantyleny.

Gaetano Domenico Donizetti (1797-1848), również nawiązywał do Rossiniego. Pierwsza opera, która zyskała sukces międzynarodowy jest „Łucja z Lammermooru”. Donizetti pracował bardzo szybki, ze względów materialnych a później ambicjonalnych rywalizując z Bellinim. Był ludowym kompozytorem, o czym świadczą melodie pochodzące z południa Włoch. Jego pobyt w Paryżu zaowocował , powstały opery buffa „Córka pułku”, „Don Pasquale”, „Napój miłosny”.

Giuseppe Verdi (1813 - 1901), był największą indywidualnością w historii włoskiej opery romantycznej. W jego twórczości dokonała się bardzo wyraźna ewolucja stylu operowego, między innymi dlatego, że tworzył do późnej starości.

Jego dzieła od początku w zasadzie zdobywały uznanie publiczności, były to „Nabucco”, „Ernani”, „Makbet”,” dzięki przede wszystkim jednogłosowym chórom, zawierającym aluzje polityczne o akcentach wolnościowych, aktualne w czasie toczących się wtedy walk o niepodległość Włoch.

Okres dojrzałej twórczości otwierają trzy opery:

„Rigoletto” - 1851 r., wg dramatu W. Hugo „Król się bawi”

„Trubadur” - 1853 r., najbardziej popularna z tych trzech oper, o cechach hiszpańsko - cygańskich.

„Traviata” - 1853r., wg „Damy Kameliowej” A. Dumasa (syna), bardzo sentymentalna, nadmierna prostota melodii. Była swego rodzaju rewolucyjną opera, bowiem główną bohaterką jest kurtyzana, co bulwersowało ówczesne społeczeństwo. Operę można więc zaliczyć do werystycznych.

Kolejne opery to:

„Nieszpory sycylijskie” - napisane w konwencji wielkiej opery paryskiej, napisana na zamówienie Paryża,

„Don Carlos” - napisany wg dramatu F. Schillera,

„Moc przeznaczenia” - napisana na zamówienie Petersburga,

„Bal maskowy” - pojawiły się motywy przewodnie.

„Aida” z 1871 r. zamyka II okres twórczości. Została napisana na zamówienie kedywa egipskiego w związku z uroczystym otwarciem Kanału Sueskiego. Akcja toczy się w starożytnym Egipcie. Jest to opera widowiskowa z baletem, marszami i pochodniami. Występują też arie liryczne. Historycy uważają tę operę za dramat muzyczny.

Po 16 letniej przerwie Verdi stworzył jeszcze dwa wielkie dzieła:

„Otello” - w 1887 r. - dramat liryczny. Zaczyna się bez uwertury - scena burzy i chór rozpoczynają dzieło. Muzyka uwypukla akcję dramatyczną i tekst poetycki. Nastąpiło ograniczenie arii na w oraz odejście od tradycyjnego włoskiego bel canto w kierunku dramatycznego parlando. To nowe traktowanie melodyki oraz duże sceny z wyodrębnionymi obrazami (zamiast oddzielnych numerów muzycznych) doprowadziło do zaniku arii i recytatywów.

„Falstaff” - w 1893 r. - dramat muzyczny a ściślej komedia liryczna, której nie należy utożsamiać z operą buffa. Verdi ograniczył skład orkiestry a zakończył dzieło fugą komiczną, bo z tekstem komicznym, ale właściwie tylko z pozoru komicznym: „wszystko na świecie jest kpiną, a człowiek urodził się kpiarzem”.

Cechy twórczości G. Verdiego:

1. napisał około 32 oper o różnej tematyce:

1. historycznej,

2. w stylu paryskiej opery heroicznej np. „Nieszpory sycylijskie”

3. realistyczne czyli werystyczne np. „Rigoletto”, „Traviata”,

4. dramaty muzyczne „Otello”, i „Falstaff”.

2. Jego twórczość to synteza zdobyczy Rossiniego, Belliniego i Donizettiego a w operach paryskich Meyerbera.

3. Proces ewolucji odzwierciedlają czynniki:

1. stopniowe ograniczenie roli arii na rzecz recytatywu i zastąpienie arii pieśnią.

2. pojawiły się „sceny”,

3. stopniowe wprowadzanie tematów przypominających a z czasem motywów przypominających,

4. melodyka wywodzi się z bel canto, ale w ostatnich operach zanika.

5. Forma oper:

1. najczęściej 4 akty lub 3 i prolog,

2. wielkie finały na końcu II i III aktu,

3. wielki duet w środku III aktu,

4. modlitwę bohaterki na początku IV aktu.

6. Ważna jest rola chórów, szczególnie w introdukcjach i finałach.

7. Ważna rola orkiestry, ale nigdy nie miała przewagi nad partiami wokalnymi.

Dramat muzyczny RYSZARDA WAGNERA

Ryszard Wagner to kompozytor niemiecki, urodził się 22 V 1813 roku w Lipsku, zmarł 13 II 1883 roku w Wenecji.

Od dzieciństwa wychowywał się w atmosferze sztuki, (ojczym był aktorem) wcześnie również zaczął interesować się aktorstwem, poezją. Dopiero po usłyszeniu IX symfonii Beethovena i innych jego dzieł skłonił się ku muzyce. Początkowe utwory nie zyskiwały zainteresowania.

Po rewolucji w 1849 roku, w której uczestniczył, był poszukiwany przez władze i przez to udał się do Szwajcarii i tam pozostał. W tym czasie powstało jego ważne dzieło teoretyczne „Opera i dramat” oraz inne prace o problemach dzieł scenicznych i ich reformie.

Dojście do dramatu muzycznego odbyło się stopniowo.

Wczesne dzieła sceniczne utrzymane są w typie francuskiej „wielkiej opery romantycznej” i mają cechy wspólne z operami Meyerbeera. Wagner zrezygnował w nich ostatecznie z mówionych dialogów, są to (jeszcze) opery:

• „Boginki”

• „Zakaz miłości”

• „Rienzi, ostatni trybun”, pierwsze dojrzałe dzieło, pełne przepychu, zewnętrznych efektów, z bogactwem środków kompozytorskich.

Następne opery nawiązują do niemieckiej opery romantycznej i przynoszą nowe rozwiązania kompozytorskie:

1. ścisłe współdziałanie tekstu i muzyki

b. większa aktywność orkiestry,

• „Holender tułacz”

• „Tannhauser”

• „Lohengrin”.

Nowy rodzaj dzieła scenicznego pojawił się najpierw w myślach twórcy, które stopniowo objaśniał w pismach teoretycznych. Idee wprowadził w następnych dziełach, w których nadrzędnym założeniem stała się synteza wszystkich sztuk: poezji, sztuki teatralnej, plastyki, inscenizacji, tańca, scenografii a przede wszystkim muzyki. Takie dzieło miało być najdoskonalszą formą muzyczną, uwieńczeniem całej twórczości kompozytora.

1. Twórca romantycznego dramatu muzycznego, wzorował się na początkowej fazie opery czyli dramma per musica. Celem takiego dramatu było uwypuklenie tekstu dramatu a nie jak w operach tylko pięknego śpiewu. Bardzo trudno było połączenie w idealny, harmonijny sposób muzyki i libretta zwłaszcza, że odpowiedzialne za to były dwie osoby. Dlatego Wagner pisał sam libretta do swych oper i dramatów. Tematyką były legendy i mity starogermańskie, czasem przenikające się z tematyką romańską, a także fantastyka i magia. Na taką tematykę wpływały myśli filozoficzne m.in. Schopenhauera czy Nietzschego.

2. Wyeliminował numery muzyczne co zapewniło ciągłość akcji a zamiast arii wystąpił recytatyw jako bardziej dramatyczny sposób przekazu treści.

3. Zamiast uwertury pojawił się VORSPIEL czyli preludium symfoniczne o ewolucyjnym charakterze.

4. Pojawiły się motywy przewodnie (Leitmotiven), które miały decydować o jedności dzieła. Symbolizowały postacie, sytuacje, uczucia, nastroje. Oparte były na pracy tematycznej.

5. Miejsce budowy okresowej zajmuje „nie kończąca się melodia”- śpiewny recytatyw pełen ekspresji.

6. Wagner znacznie powiększył aparat orkiestrowy, ponieważ ork. z roli akompaniatora przechodzi do roli głównego czynnika dramatycznego. W związku z tym rozwinął technikę i możliwości wyrazowe instrumentów osiągając efekty ilustracyjne. Głosy ludzkie traktował jak instrumenty stawiając wykonawcom ogromne wymagania.

7. Harmonika jego dzieł, zwłaszcza po 1850 roku to wyjście poza ramy systemu funkcyjnego: chromatyka, brak centrum tonalnego, połączenia półtonowe, trytonowe, akord „tristanowski” -!

Dramaty muzyczne:

I.„Pierścień Nibelunga” - to cykl 4 dramatów - tetralogia oparta na średniowiecznym eposie germańskim, którego treścią jest walka młodości ze starością.

1. „Złoto Renu” (1854)

2. „Walkiria” (1856)

3. „Zygfryd” (1871)

4. „Zmierzch bogów” (1874)

To dzieło pisane było około 25 lat z przerwami. Każda część wykonywana była jednego dnia, a więc całość trwała cztery kolejne dni. Pod względem rozbudowanego aparatu instrumentalnego i olbrzymiej scenerii dramat nie mógł być wystawiony w ówczesnym teatrze. Do tego celu (i innych dzieł Wagnera) wybudowano Teatr w Bayreuth, według projektu kompozytora, gdzie do dziś odbywają się festiwale sztuki Wagnera.

II. „Tristan i Izolda” (1859),

III. „Śpiewacy norymberscy” (1867),

IV. „Parsifal” (1882)

Inne utwory to m.in. uwertury: „Polonia”, Faust”, „Krzysztof Kolumb”.

Ryszard Wagner zaliczany jest do neoromantyzmu ze względu na nową estetykę dzieł.

Dramat psychologiczny Ryszarda Straussa.

Ryszard Strauss to ostatni wielki kontynuator idei niemieckiego romantyzmu i neoromantyzmu w muzyce. Stał się zarazem przedstawicielem muzyki współczesnej wyrażając nowe koncepcje na gruncie poematu, opery - o typie dramatu psychologicznego. Dominująca rola orkiestry czyni z jego dramatów : Salome i Elektra utwory o silnych rysach ekspresjonistycznych. Śmiało traktował partie wokalne chromatyzując frazy, stosując śpiewną recytację a nawet szept.

Napisał 14 oper m.in.:

• Salome (1905r.), libretto Oskar Wilde, na podstawie biblii: o Herodzie i prośbie Salome o ścięciu głowy św. Jana Chrzciciela, dramat muzyczny.

• Elektra (1909r.), tragedia muzyczna wg Sofoklesa, dzieło psychologiczne.

• Kawaler srebrnej róży (1911r.), komedia muzyczna

• Ariadna na Naxos (1912r.), nawiązanie do opery barokowej.

Opera werystyczna

Weryzm - z łac. vero, z wł. verismo - prawda.

Jest to kierunek zapoczątkowany we włoskiej twórczości operowej końca XIX wieku. To muzyczny odpowiednik naturalizmu w literaturze. Zakładał ukazanie prawdziwego czyli autentycznego życia zwykłych ludzi, wraz z ich namiętnościami i słabościami.

Kierunek ten zapoczątkowali we Włoszech:

1. Pietro Mascagni (1863-1945) jednoaktowa operą „Rycerskość wieśniacza”,

2. Ruggiero Leoncavallo (1858-1919) dwuaktowa opera „Pajace”.

W obu dziełach dochodzi do koncentracji treści poprzez małe rozmiary. Pojawiają się dramatyczne recytatywy, dalekie koloraturom i bel canto, sceny ludowe z elementami tanecznymi (nawet menueta, gawota czy walca).

Ten kierunek kontynuował w XX wieku Gioacomo Puccini (1858 - 1924). Światowa sławę przyniosły mu dzieła: „Manon Lescaut” ( temat ten przedstawił wcześniej J. Massenet), „Cyganeria”, „Madame Butterfly”, „Tosca” i „Turandot” - opera nie ukończona.

Kompozytor w swojej twórczości zmienił rozmiary dzieł, poza tym korzystał ze zdobyczy swoich poprzedników. m.in. posługiwał się motywami przewodnimi. Wprowadził akordy paralelne, alterowane, zwiększone. O powszechnej popularności zadecydowało:

1. realistycznie przedstawiona treść,

2. wzmożona ekspresja melodyki,

3. błyskotliwa orkiestracja,

4. plastycznie powiązane motywy przewodnie,

5. proste piosenki o wyrazistej rytmice.

Historycy zarzucają G. Pucciniemu eklektyzm a także zbytnią efektowność i sentymentalizm. Niemniej, posiadał on własny styl twórczy a także wyjątkowy zamysł dramaturgiczny, łatwy do rozpoznania po pierwszych taktach dzieła.

Twórczość wielkich kompozytorów XIX wieku

FRANCISZEK SCHUBERT kompozytor austriacki

Ur.1797 r. w Lichtenthal - zm. w 1828 r. w Wiedniu.

Pierwsze lekcje muzyki dawał mu ojciec, nauczyciel muzyki, następnie w Wiedniu w miejskim konwikcie pijarskim uczył się gry na organach i kompozycji m.in. u A. Salieriego. Był sopranistą cesarskiej kapeli chłopięcej w Wiedniu i pierwszym skrzypkiem orkiestry dworskiej. Przez pewien czas był nauczycielem muzyki u rodziny Esterhazych w Zelesz. Starał się całe życie o stałą posadę lecz bez dobrych rezultatów. Mieszkał w Wiedniu, bez rodziny, otoczony przyjaciółmi, ale w ciągłym niedostatku materialnym wyzyskiwany przez wydawców i nękany chorobami.

Od 1821 roku urządzał spotkania tzw. „schubertiady” w gronie przyjaciół głównie poetów i kompozytorów, wśród których prezentował swoją twórczość. Tylko raz w życiu doczekał się koncertu poświęconego w całości swoim utworom, który przyniósł mu sukces artystyczny i finansowy.

Nazwany został przez A. Einsteina „klasykiem romantyzmu”.

Pisał to co klasycy, ale nie jak oni na zamówienie, lecz z wewnętrznego nakazu. Przez całe życie pozostawał w cieniu Beethovena, który był dla niego niedościgłym wzorem, ideałem, co wpłynęło na jego twórczość.

Twórczość:

I - 8 symfonii: m.in.: 4 c-moll „Tragiczna”, 6 C-dur „Mała”, 7 C-dur „Wielka”,

8 h-moll „Niedokończona”.

Twórczość symfoniczna ma charakter klasyczny. Pierwsze symfonie nawiązują do twórczości Haydna - ludowe menuety, Mozarta - śpiewna melodyka, i Beethovena - monumentalne założenia formalne.

Symfonia 4 c-moll, napisana od razu w postaci partytury, bez szkiców, ma charakter patetyczno-tragiczny, ale raczej ze względu na tonację.

Symfonia 8 h-moll „Niedokończona” ma dwie części, które dopełniają się idealnie, na plan pierwszy wysuwają się elementy liryczne i kontrasty kolorystyczne. Pochodzi z 1822 roku. F. Schubert przeznaczył ją Towarzystwu Muzycznemu w Grazu, jako wyraz wdzięczności za mianowanie go honorowym członkiem. Towarzystwo to przechowywało partyturę w archiwum przez 37 lat i dopiero w 1865 roku odnalezione przypadkowo u przyjaciela Schuberta - A. Huttenbrennera, dzieło zostało wykonane pierwszy raz.

II - Pieśni: napisał ponad 600 na głos i fortepian.

F. Schubert najpełniej i najdoskonalej wyraził swe uczucia w liryce wokalnej - w pieśni. Stworzył ich więcej niż ktokolwiek i kiedykolwiek przed nim i po nim. Były to pieśni do tekstów poetów romantycznych m.in.: J. W. Goethego, H. Heinego, F. Schillera. Forma pieśni zależała od konkretnego tekstu literackiego w związku z tym, Schubert stał się twórcą podstawowych rodzajów pieśni romantycznej:

1 pieśń zwrotkowa - nawiązywała do pieśni ludowej, cechą charakterystyczną jest jedno opracowanie muzyczne dla wszystkich zwrotek ( często budowa okresowa i symetryczna) np. „Dziewczęca skarga”, „Polna różyczka”.

2 pieśń refrenowa - to rodzaj pieśni zwrotkowej np.: „Piękna młynarka” z cyklu pieśni o tym samym tytule.

3 pieśń wariacyjna

1. zwrotkowa z niewielkimi zmianami najczęściej w ostatniej zwrotce np.: „Pstrąg”.

2. pieśni wzorowane na wariacjach instrumentalnych, w których zmienia się rodzaj akompaniamentu (akordy, figuracje, ) i zmiany trybu np. „W oddali”.

3. Pieśni oparte na wariacjach ostinatowych np. „Sobowtór”.

4 pieśni przekomponowane - każda zwrotka ma inny akompaniament,

1. krótkie np. „Wrona”,

2. rozbudowane np. „Młoda zakonnica”.

5 pieśń deklamacyjna - to rodzaj recytatywu z akompaniamentem np. „Sobowtór”.

6 ballady

1. nawiązująca do kantaty solowej, w której występują recytatywy i części aryjne np. „Mieszczaństwo”.

2. ballada pieśniowa, która stała się podstawą rozwoju ballady romantycznej np. „Król elfów”

Bardzo ważnym czynnikiem w pieśniach jest partia fortepianu, która ujednolica formę pieśni, nadaje różny poziom ekspresji: wyraża nastroje, uczucia, przedstawia obrazy, elementy ilustracyjne. Innym czynnikiem jest harmonika, zwłaszcza rozwinięta chromatyka stosowana dla wzmożenia wyrazu dramatycznego.

Najbardziej znane pieśni to:

„Małgorzata przy kołowrotku” op.2

„Polna różyczka” op.3

„Śmierć i dziewczyna” op.7

„Pstrąg” op.32

„Ave Maria” op.52

cykle pieśni:

„Piękna młynarka” op.25 (20 pieśni)

„Podróż zimowa” op.89 (24 pieśni)

„Łabędzi śpiew” (14 pieśni) cykl wydany po śmierci kompozytora, tytuł nadany od wydawcy, z tego cyklu pochodzi znana „Serenada”.

III - utwory kameralne:

W czasach Schuberta muzyka kameralna upowszechniła się wśród mieszczan i najwcześniejsze jego utwory były pisane z myślą o domowym muzykowaniu Hausmusik. Jednak po zapoznaniu kilku sławnych muzyków z wiedeńskich zespołów muzycznych, zaczął tworzyć i powierzać im swoje coraz lepsze dzieła. Cechą charakterystyczną jest liryzm i tragizm, który wynika z harmonicznego bogactwa: chromatyki, zmiany trybu.

1 Tria smyczkowe - 2

2 Kwartety smyczkowe - 15, m.in. „Śmierć i dziewczyna” d-moll, z 1824 roku. Jest to dramatyczne dzieło porównywane z późnymi kwartetami Beethovena. Punktem kulminacyjnym są wariacje na temat własnej pieśni o tym samym tytule z 1817 roku.

3 Kwintety smyczkowe

4 Tria fortepianowe - 3

5 Kwintet fortepianowy „Pstrąg” A-dur na skrzypce, altówkę, wiolonczelę, kontrabas i fortepian, napisany na prośbę S. Paumgartnera zachwyconego pieśnią „Pstrąg”, na wzór (budowa i instrumentacja) Kwintetu Hummla. Dzieło o niezwykle pogodnym charakterze, częste figuracje, liryzm melodii i urozmaicone brzmienie dzięki instrumentacji.

6 Oktet na 2 skrzypiec, altówkę, wiolonczelę, kontrabas, klarnet, róg i fagot, należy do dojrzałych dzieł kompozytora.

IV - utwory fortepianowe:

17 sonat m.in. a-moll z cytatem pieśni „Pobyt”

Fantazja „Wędrowiec” C-dur z cytatem pieśni „Wędrowiec”

Schubert był twórcą miniatury fortepianowej: impromptu i momentu muzycznego. Przedstawiał je w różnych formach:

• 3-częściowej

• wariacji

• etiudy

• sonatowej

V - utwory sceniczne:

Charakterystyczną cechą są tzw. dłużyzny melodyczne i brak dramatyzmu, co przesądziło o niepowodzeniu tych dzieł:

1 opery np.: „Alfons i Estrella”

2 singspiele np.: „Fernando”,

3 komedie muz. np.: „Czarodziejska harfa”,

4 muzyka do dramatu H. v. Chezy „Rozamunda, księżniczka Cypru”

VI - utwory religijne:

1 msze - 8 m.in. „Msza Niemiecka”, „Requiem Niemieckie”

2 Stabat Mater - 2, g-moll, f-moll.

3 Magnificat C-dur,

4 6 antyfon na Niedzielę Palmową.

HEKTOR BERLIOZ kompozytor francuski

Ur. 11 XII 1803 w La Cote-St.-Andre zm. 8 III 1869 w Paryżu

Jako 12 letni chłopiec śpiewał, grał na flecie, uczył się harmonii i kompozycji. W 1821 roku ojciec - doktor medycyny wysłał Berlioza do Szkoły Medycznej do Paryża. W 1824 roku skończył studia medyczne i w 1826 roku wstąpił do Konserwatorium aby kontynuować naukę harmonii i kontrapunkt pod kierunkiem znanego A. Reichy a kompozycję u J. F. Lesueura. Pierwsze jego kompozycje zaginęły (kantata, opera i oratorium). Kilkakrotnie wysyłał swoje dzieła na konkurs o zdobycie tytułu Prix de Rome i dopiero za piątym razem zdobył tytuł w 1830 roku za kantatę „Ostatnia noc Sardanapala”. Działał jako krytyk i eseista, wypowiadał swe poglądy estetyczne, głównie na temat roli literackiego programu w muzyce. Pisał „Pamiętniki”, publikował teksty o swoich podróżach do Niemiec, Włoch. Podczas podróży nawiązał znajomości z wielkim twórcą i wirtuozem F. Lisztem, który zorganizował dla niego dwukrotnie w Weimarze Tydzień Berliozowski. Był profesorem kompozycji w Konserwatorium w Paryżu.

Przywiązywał wielką wagę do wykonawstwa muzycznego i dlatego jako pierwszy podniósł pozycję dyrygenta do rangi wirtuoza. Odbywał dyrygenckie tournee koncertowe po całej Europie. Jest autorem „Traktatu o nowoczesnej instrumentacji i orkiestracji”, w którym zaprezentował nowy typ podręcznika dla kompozytorów. Poświęcił wiele uwag możliwościom technicznym i wyrazowym instrumentów a także jakości brzmienia zależnej od warunków akustycznych. Wprowadził on wiele nowych instrumentów do orkiestry i powierzył niektórym nowe funkcje, dlatego uważa się Berlioza za ojca nowoczesnej orkiestry i prekursora Ryszarda Wagnera.

Twórczość:

H. Berlioz tworzył wyłącznie utwory wokalno-instrumentalne lub instrumentalne z programem. Zdolności literackie sprzyjały mu w tworzeniu muzyki dramatycznej, pragnął pisać muzykę na miarę dzieł Szekspira, o potężnej sile wyrazu dramatycznego uzyskiwanego bogatym, nowym brzmieniem. U podstaw całej jego twórczości tkwi treść pozamuzyczna czyli tekst słowny. Jest to typowo romantyczna cecha: silne powiązanie muzyki z literaturą. Źródłami była twórczość: W. Scotta, Byrona, T. Moore'a, W. Szekspira, Goethego, V.Hugo, Wergiliusza.

I - Instrumentalna:

1 Symfonia fantastyczna czyli epizod z życia artysty op. 14

1cz.”Marzenia, namiętności”, to forma sonatowa z powolnym wstępem.

2cz. „Bal”, to forma walca.

3cz. „Scena na wsi”, to część powolna z elementami ilustracyjnymi: śpiew ptaków, burza.

4cz. „Marsz na stracenie”.

5cz. „Sabat czarownic” to rondo z wykorzystaniem tematu chorałowej melodii sekwencji Dies irae.

Symfonia ta należy do najbardziej znanych utworów Berlioza, który skomponował ją z myślą o ukochanej aktorce Henrietcie Smithson, późniejszej żonie. To autobiograficzne dzieło. W całym dziele występuje temat „ukochanej”- określony przez kompozytora jako idee fixe, czyli motyw główny melodii, która ulega licznym przekształceniom w poszczególnych częściach a jednocześnie spaja części w jedno dzieło.

• Symfonia „Harold w Italii” op. 16 na altówkę i orkiestrę.

1cz. Harold w górach, sceny melancholii, szczęścia i radości.

2cz. Marsz pielgrzymów

3cz. Serenada

4cz. Orgia rozbójników.

Symfonia oparta na poemacie Byrona „Wędrówki Harolda”. Wszystkie części utworu spaja temat główny (idee fixe) powierzony altówce solo, której wirtuozowskie fragmenty sprawiają, iż całe dzieło przyjmuje postać symfonii koncertującej.

• Uwertury - 7

„Król Lear” op. 4

„Karnawał rzymski” op. 9 , to 2 uwertura do opery „Benvenuto Cellini”

„Rob Roy”

„Corsarz” op 21

„Beatrycze i Benedykt”

„Trojanie”

„Waverley” op. 1.

II wokalno - instrumentalna

1 Osiem scen z Fausta op. 1,- kantata

2 Requiem op. 5, na tenor, chór i ork.

3 „Romeo i Julia” op. 17, -symfonia dramatyczna

4 „Potępienie Fausta”- legenda dramatyczna

5 Te Deum na tenor, 3 chóry ork. i organy.

6 „Dzieciństwo Chrystusa”- trylogia religijna (oratorium) na głosy sol., chór i ork.

7 Opery: „Benvenuto Cellini”, „Karnawał rzymski”, „Beatrycze i Benedykt”, „Trojanie”,

i inne utwory na chór i ork., głosy i ork., pieśni, ballady, canzony, romanse.

FELIKS MENDELSSOHN - BARTHOLDY kompozytor niemiecki

Ur. 3 II 1809r. w Hamburgu - zm. 4 XI 1847r. w Lipsku.

Urodził się w tym roku w którym zmarł J. Haydn. Jego talent kształtował się w czasie, kiedy żywa jeszcze była pamięć Mozarta a geniusz Beethovena był w pełni rozwoju.

Pierwszych lekcji muzyki, nauki na fortepianie udzielała mu matka. Sprzyjająca atmosfera domu rodzinnego a w szczególności cotygodniowe koncerty małej orkiestry amatorów wpłynęły na rozwój talentu młodego Mendelssohna. W wieku 11 lat podjął naukę kompozycji u K. F. Zeltera, w Singakademie w Berlinie. Pisał z wielką łatwością, szybko i dużo np. Symfonie młodzieńcze, Sonatę fortep. g-moll op. 105, Koncert skrzypcowy d-moll. Za sprawą Mendelssohna i Zeltera została „odkryta” po stu latach Pasja wg św. Mateusza J. S. Bacha.

11 marca 1829 roku w berlińskiej akademii została wykonana i od tego czasu można mówić o renesansie muzyki Bacha, w ogóle muzyki dawnej. Mendelssohn wiele podróżował jako pianista i dyrygent z koncertami po Anglii, Francji i Włoszech. W 1833 roku powierzono mu kierownictwo Festiwalem Muzycznym Dolnej Nadrenii, który organizował przez 9 lat. Objął także stanowisko dyrektora muzycznego w Dusseldorfie, a w 1835 roku kapelmistrza Gewandhaus w Lipsku i od tej pory miasto zyskało ośrodek muzyczny o europejskim znaczeniu. Od 1843 roku powstaje w Lipsku Konserwatorium - pierwsza tego typu uczelnia w Niemczech.

Twórczość:

Krótkie życie Mendelssohna - 38 lat, pełne było wielkich osiągnięć twórczych i sukcesów.

Ze względu na styl swoich utworów nazwano go „romantykiem klasycyzującym”, jego muzykę cechuje doskonała harmonia stylu, konserwatyzm w stosunku do przeszłości muzycznej, sentymentalizm ale bez przesadnej uczuciowości.

I - Instrumentalna:

1 Symfonie - napisał 5.

Nr 1 c-moll op.11,

Nr 2 symfonia - kantata Hymn pochwalny B-dur op. 52, powstała dla uświetnienia uroczystości z okazji 400 rocznicy drukarstwa. W Finale w IV cz. wprowadził dwa głosy solowe(sopran i tenor), 4- gł. chór mieszany i organy (na wzór IX symfonii Beethovena).

Nr 3 a-moll „Szkocka” op. 56, to dojrzałe dzieło, które powstało pod wrażeniem, jakie odniósł kompozytor podczas pobytu w Szkocji 10 lat wcześniej. Cechą charakterystyczną jest wspólny materiał motywiczny wszystkich części, które płynnie przechodzą jedna w drugą, silnie schromatyzowana harmonika, elementy muzyki ludowej (dudy w II cz.) i orkiestracja, która przyczynia się do tworzenia romantycznego opisu wysp szkockich.

Nr 4 A-dur „Włoska” op. 90, również napisana pod wrażeniem odbytej podróży po Italii. Cechą charakterystyczną jest wykorzystanie włoskiego tańca bardzo skocznego - saltarella w IV cz. w Finale.

Nr 5 D-dur „Reformacyjna” op. 107, najmniej ceniona przez samego kompozytora. Napisana na uroczystość związaną z 300 rocznicą proklamacji protestanckiego wyznania w Augsburgu. Muzycznie nawiązuje do polifonii Bacha, w III cz. - do melodii chorału protestanckiego, a w IV cz. w Finale fantazja na temat chorału Lutra.

2 Uwertury - napisał 5:

Przede wszystkim są to uwertury koncertowe, forma zapoczątkowana przez Beethovena.

1 do „Snu nocy letniej” wg W. Szekspira op. 21, napisał ją w wieku 17 lat a później muzykę do całego dramatu na zlecenie króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV. (największą popularność zyskał Marsz weselny).W tej uwerturze przejawiają się najważniejsze cechy stylu Mendelssohna: nastrojowość, melodie liryczne, „chochlikowo” lekkie, doskonała klasyczna forma powiązana z programową fantastyką.

2 Hebrydy czyli Grota Fingala op. 26

3 Cisza na morzu i szczęśliwa podróż op. 27 wg dwóch wierszy J. W. Goethego.

4 Piękna Meluzyna op. 32 do libretta operowego F. Grillparzera.

5 Ruy Blas op.95 do dramatu W. Hugo.

3 Koncerty:

fortepianowe - napisał 2

1 g-moll op. 25, należy do najbardziej znanych i grywanych utworów.

Cechą charakterystyczną jest powiązanie trzech części koncertu w jednolitą całość z krótkimi przejściami, jakby oddechami między częściami .

2 d-moll op. 40.

skrzypcowy e-moll op.64.jedyny koncert napisany według rad znanego skrzypka F. Davida. Składa się z 3 części granych bez przerwy (jak konc. fortep.),bez wstępu orkiestry. Jest bardzo popularny dzięki lirycznej melodyce, równowadze stylu symfonicznego i koncertującego.

• Utwory na fortepian:

Pieśni bez słów op. 19, 30, 38, 53, 62, 67, 85, 102. (8 zeszytów po 6 utworów) są przykładem miniatury instrumentalnej, której Mendelssohn był mistrzem. Stworzył w nich wzór dla romantycznej liryki instrumentalnej. Tytuł cyklu wskazuje na charakter utworów: liryczny, to pieśni które ma „wyśpiewać” fortepian. Oparte są na symetrycznej budowie okresowej. Materiał motywiczny wprowadzany na początku utworu jest opracowany w toku kompozycji. Poza tym napisał:

Sonaty,

Preludia i fugi,

Wariacje,

• Utwory na organy: 3 Preludia i fugi op. 37, 6 sonat op. 65.

II Kameralna:

Przez całe życie Mendelssohn brał udział w wykonaniach muzyki kameralnej jako pianista. Szczególnie upodobał sobie tria fortepianowe Beethovena. Jako kompozytor, także wykorzystywał fortepian w obsadach kameralnych. Chciał w tej dziedzinie dokonać „czegoś wielkiego”, jak sam wspomina. Do takich dzieł należą:

• Tria fortepianowe: c-moll, d-moll op. 49, c-moll op. 66.

• Kwartety fortepianowe: d-moll, c-moll op.1, f-moll op.2, h-moll op.3.

• Sekstet fortepianowy D-dur op.110.

• Koncert f-moll i F-dur na klarnet, rożek basetowy i fortepian.

W bogatej twórczości kameralnej na instrumenty smyczkowe wyraźnie nawiązuje do tradycji Beethovena. Napisał:

• Kwartety smyczkowe: 7

• Cztery części na kwartet smyczkowy op.81.

• Kwintety smyczkowe: 2

• Oktet smyczkowy Es-dur op.20, należał do ulubionych utworów Mendelssohna.

• Sonaty skrzypcowe i wiolonczelowe.

III Wokalno-instrumentalna:

Oratoria: od wczesnej młodości Mendellsohn zajmował się także obok muzyki kameralnej, fortepianowej muzyką chóralną i wokalno - instrumentalną. Pracował nad dziełami mistrzów w tej dziedzinie J. S. Bacha i J. F. Haendla.

1 Paulus (św. Paweł) op.36, dzieło ma dwie części zawierające 45 numerów. Kulminacja w której następuje nawrócenie Pawła znajduje się w I cz. to chorał Wachet auf... .Dzieło poprzedza trzyczęściowa uwertura z tematem tego samego chorału, który jest myślą przewodnią oratorium.

2 Eliasz op.70, należy do czołowych dzieł oratoryjnych obok Mesjasza Haendla czy Stworzenia świata Haydna. Pod względem muzycznym to luźno powiązane ale bardzo dramatyczne sceny z licznymi partiami ansamblowymi: duet, tercet, kwartet, które prowadzą akcję a nie ograniczają się do komentarza. Muzyka jest kontrastowa, występują elementy programowo-ilustracyjne, wyrazista rytmika, liryzm w ariach i ariosach oraz zwartość formy.)

3 Christus op.97 niedokończone.

Kantaty m.in. Pierwsza noc Walpurgii op.60 wg J. W. Goethego.

Pieśni solowe m.in. Na skrzydłach pieśni op.34 nr 2.

Duety, muzyka chóralna a cappella, muzyka kościelna.

ROBERT SCHUMANN kompozytor niemiecki

Ur. 8 VI 1810 w Zwizkau (Saksonia) - zm. 29 VII 1856 w Endenich k. Bonn.

Obok talentu muzycznego wykazywał zdolności literackie, pisał nowele i poezje pod wpływem romantycznych poetów. W 1828-30 r. studiował prawo na Uniwersytecie w Lipsku.

Był właściwie samoukiem dopiero spotkanie z Fridrichem Wieckiem zadecydowało o tym, że całkowicie postanowił poświęcić się muzyce. Tak bardzo doskonalił grę na fortepianie, że sforsował rękę i miał niedowład palca. To skłoniło go do zainteresowania kompozycją. W 1833 roku założył pismo muzyczne, które miało propagować ówczesną nową muzykę „Neue Zeitschrift fur Musik”. Pisał też artykuły do innych czasopism. W 1840 roku ożenił się z córką swojego byłego profesora Klarą Wieck (starszą o 9 lat) jedną z największych sław pianistycznych. To ona pierwsza rozpowszechniała utwory Schumanna Uczył gry na fortepianie w Konserwatorium w Lipsku, był dyrygentem w Dreźnie, Dusseldorfie.

Przez wiele lat cierpiał na zaburzenia nerwowe i po nieudanej samobójczej próbie utopienia się w Renie został zamknięty w zakładzie w Endenich, gdzie zmarł po 2 latach.

Twórczość:

R. Schumann skupił się przede wszystkim na muzyce fortepianowej i liryce wokalnej.

Miniatury fortepianowe

Punktem wyjścia działalności kompozytorskiej był fortepian. Do opusu 23 pisał wyłącznie na ten instrument. Stworzył tzw. Arabeski - cykle programowych miniatur na fortepian. Łączył małe, krótkie utwory fortepianowe w rozbudowane cykle:

• Motyle op.2

• Tańce Związku Dawida op.6

• Karnawał... op.9

• Utwory fantastyczne op.12

• Sceny dziecięce op.15, wśród nich „Marzenie”

• Karnawał w Wiedniu op.26

• Sceny leśne op.82

• Kartki z albumu op.124

• Album dla młodzieży op.68

W swoich cyklach miniatur dał podstawy nowej techniki pianistycznej m.in. poprzez zastosowanie figuracji, zerwanie regularnej okresowości tematów.

Pieśni

To, że działalność artystyczną rozpoczął od poezji, zaważyło na całej jego twórczości muzycznej, ściśle wiążącej się z literaturą.

Uważał, że muzyka jest sztuką mało konkretną „rozpływającą się” i że tekst ją uprecyzyjnia. W związku z tym tworzył dzieła, których forma zależała od budowy tekstu a cykle poetyckie tworzyły cykle muzyczne, m.in.:

„Krąg pieśni” op.24

„Mirty” op.25 (dedykowane na ślub Klarze)

„Życie i miłość kobiety” op.42

„Miłość poety” op.48 ( m.in. „Ich grolle nicht”)

Poetami , do których wierszy pisał muzykę byli przede wszystkim H. Heine, J. W. Goethe, G. Byron.

Cykle te skomponował w 1840 roku, mieści się w nich w sumie około 150 pieśni.

Rok 1840 nazwany został w twórczości Schumanna „rokiem pieśni”, i dlatego niektórzy mówią o cudzie natury. Wcześniej powstawały pojedyncze pieśni i to sporadycznie, bo zajmował się tworzeniem muzyki fortepianowej.

Wśród pieśni na uwagę zasługuje m.in. „Ich...” (Nie rzucam klątw, choć serce mam złamane...) z cyklu „Miłość poety”, do słów H. Heinego. Jest to punkt kulminacyjny w tym cyklu i trudno wyobrazić sobie ją poza cyklem. Pieśń złamanego serca stała się symbolem. Była wykorzystywana przez wielu poetów, pisarzy.

Cechą charakterystyczną są różnego rodzaju ekspresje:

• gwałtowne akcenty,

• nieustające uderzanie akordów,

• deklamacyjny styl melodyki,

• chromatyka w tonacji C-dur (optymistycznej)w której jest pieśń,

• czterodźwięki septymowe nie rozwiązane, nacechowane bifunkcyjnością co było dziwne jak na owe czasy (tym zainteresował się A. Schonberg),

Partia fortepianu w pieśniach koresponduje z melodią, doskonale ujawnia klimat tekstu i ilustruje go. (programowość)

Muzyka kameralna

To następny etap twórczości Schumanna. Fantazja kompozytorska nie mieściła się już w małych formach i domagała się powiększenia rozmiarów i zastosowania bogatszych środków wypowiedzi. Dodatkowym impulsem była namowa żony w 1841 roku. 1842 rok mógłby być nazwany „rokiem kameralistyki”, ponieważ powstały wtedy m.in.:

• 3 Kwartety smyczkowe op.41

• Kwartet fortepianowy Es-dur op.47 na fort., skrz., alt., wioloncz.

• Kwintet fortepianowy Es-dur op.44 na fort., 2 skrz., alt., wioloncz. - należy do najpopularniejszych dzieł kameralnych, początkowo dedykowany królowej saksońskiej ale ostatecznie poświęcony Klarze. Chorej żonie miał grać Mendelssohn a publiczne wykonanie było miesiąc później.

• Utwory fantastyczne op.88 na fort., skrz., wioloncz.

Do późniejszych należą:

• Tria fortepianowe op.63, 80, 110.

Muzyka orkiestrowa

4 symfonie:

• B-dur op.38 tzw. Symfonia wiosenna, wzorowana na VI Beethovena i na wierszu A. Bottgera. I cz.- Początki wiosny, II-Wieczór, III-Wesołe zabawy, IV-Wiosna w pełni.

• C-dur op.61, nazwana przez Schumanna „prawdziwym Jupiterem”

• Es-dur op.97 tzw. Symfonia Reńska, wg kompozytora stanowi fragment z jego pobytu nad Renem, jest 5-cio cz.

• d-moll op.120 jej pierwotny tytuł „Fantazja symfoniczna”, ma 4 części, które tworzą nierozerwalną całość, wykonywane attacco - bez przerwy.

Uwertury do dramatów m.in. „Manfred” op.115 do dramatu Byrona.

Koncerty:

• fortepianowy a-moll op.54

• wiolonczelowy a-moll op.129

• skrzypcowy d-moll

Muzyka wokalno-instrumentalna:

Opera: „Genowefa”op.81

Oratorium: „Raj i Peri” op.50

Był pierwszym kompozytorem, który porzucił dawne formy muzyki instrumentalnej. Jako pierwszy z niemieckich twórców, zastąpił włoskie określenia temp i charakteru części odpowiednikami niemieckimi (oprócz kwartetów smyczkowych i w kwintecie fortepianowym).

Jego muzyka związana była z poezją, malarstwem z całą estetyką romantyzmu. Zaczął tworzyć nowe formy dla wyrażenia swych stanów uczuciowych, dla swych idei. Pod koniec życia powrócił do tradycyjnych form: symfonii, sonat, koncertów.

FRANCISZEK LISZT kompozytor węgierski

Ur. 22 X 1811 w Doborjan k. Sopron - zm. 31 VII 1886 w Bayreuth.

Jako pianista debiutował mając 8 lat a od 11 rozpoczął w Wiedniu naukę gry na fortepianie u C. Czernego i kompozycji u A. Salieriego. Dalsze studia odbywał w Paryżu prywatnie u kompozytora A. Reichy ale prywatnie, ponieważ był obcokrajowcem. Równocześnie koncertował jako wirtuoz fortepianu zdobywając powodzenie. Dużą rolę na jego rozwój osobowości odegrała znajomość z F. Chopinem, H. Berliozem i N. Paganinim a także z powieściopisarką M. d'Agoult, która wywarła wpływ na literackie zainteresowania Liszta, co widać w programowości.

Koncertował w wielu krajach i miastach Europy:

• na Węgrzech,

• w Berlinie - został członkiem Akademii Sztuk,

• w Królewcu - otrzymał tytuł „Doctor artis musicae”,

• w Polsce (Poznań, Kraków, Warszawa),

• w Rosji,

• w Konstantynopolu.

W 1848 roku przybył do Weimaru i został nadwornym dyrygentem księcia Karola Aleksandra i tym samym uczynił z miasta centrum życia muzycznego Europy. Wystawił wówczas wiele dzieł współczesnych komp. głównie R. Wagnera, z którym łączyła go przyjaźń. Miał wielu uczniów i grupa ta otrzymała nazwę „szkoła wiemarska”.

W 1859 roku (1861) opuścił Weimar i przeniósł się do Rzymu.

W 1865 roku przyjął niższe święcenia kapłańskie (konflikt z ówczesną towarzyszką życia, którą zamierzał poślubić) i od tego czasu powstają głównie kompozycje religijne.

W 1875 roku Liszt został dyrektorem Akademii Muzycznej w Budapeszcie, prowadzi bardzo żywą działalność pedagogiczną popierając młodych muzyków.

W 1886 roku odbył ostatnią podróż z Rzymu przez Budapeszt, Paryż, Londyn, Antwerpię do Bayreuth. Tam, mimo choroby był jeszcze obecny na premierze „Tristana i Izoldy” Wagnera.

Twórczość:

Franciszek Liszt wywarł silny wpływ na muzykę europejską II poł. XIX wieku, zdecydował o rozwoju neoromantyzmu, którego istotną cechą jest związek z literaturą. Wyrazem tego jest stworzony przez Liszta nowy gatunek muzyczny w dziedzinie muzyki programowej - poemat symfoniczny. Forma poematu wywodzi się z uwertur koncertowych o charakterze programowym L. van Beethovena.

Poemat zdobył największą popularność ze względu na mniejsze rozmiary i swobodną formę w porównaniu z symfonią czy suitą. Jest jednoczęściowy i nawiązuje najczęściej do budowy formy sonatowej, ronda, wariacji.

Liszt stworzył 13 poematów m.in.:

• Tasso wg dramatu „Torquanto Tasso” J. W. Goethego, opisującego tragiczne życie włoskiego poety z XVI wieku.

• Co słychać w górach wg wiersza W. Hugo.

• Prometeusz

• Orfeusz

• Hungaria

• Mazepa

• Hamlet

• Ideały

• Preludia wg poezji A. Lamartine'a pt. „Preludia”, którego motto brzmi: „Czy życie nie jest szeregiem preludiów do owej nieznanej pieśni, której pierwszą wzniosłą nutę intonuje śmierć?”. Dzieło przedstawia życie człowieka, jego walkę z przeciwnościami losu, miłość, ból, szczęście obcowania z naturą. Tekst można podzielić na kilka części, które wyznaczają układ formalny poematu:

• Andante - nastroje wiosenne,

• Przyśpieszenie tempa - burzliwe życie człowieka,

• Allegretto pastorale idylla,

• Finał - walka i zwycięstwo.

Poemat „Preludia” to wzorcowe dzieło z tego gatunku. Ma w I cz. formę sonatową ze wstępem i odwróconą repryzą (najpierw T2 potem T1). We wszystkich myślach tematycznych pojawia się motyw mel.-rytm. tzw. „pytający”.

Program Preludiów można uznać za autobiograficzny, psychologiczny, który ujawnia przeżycia kompozytora i związane z nimi refleksje i przemyślenia.

Symfonie:

Liszt był wielkim zwolennikiem programowości. Poszedł za H. Berliozem i stworzył dwie symfonie:

1. Symfonia Faustowska - poświęcona Berliozowi na ork., tenor solo i chór męski, wg Goethego. Forma ma 3 części zgodnie z 3 postaciami dramatu i nazwane ich imionami:

I cz. Faust (cztery różne motywy)

II cz. Małgorzata

III cz. Mefistofeles

2. Symfonia Dantejska - dedykowana Wagnerowi, miała być odwzorowaniem części „Boskiej komedii” (Piekło -Czyściec - Raj), ale Liszt zachował dwie pierwsze a zamiast trzeciej stworzył Magnificat z udziałem chóru żeńskiego lub chłopięcego.

Dzieła na fortepian i orkiestrę:

1. Koncert Es-dur

2. Koncert A-dur,

Koncerty te, ze względu na nowe traktowanie partii fortepianu na równi z orkiestrą otrzymały nazwę koncertów symfonicznych, które zapoczątkował Beethoven.

3. Danse macabre (Taniec śmierci), wykorzystana melodia sekwencji chorałowej „Dies irae”.

4. Fantazja węgierska.

Dzieła na fortepian:

1. 3 etiudy koncertowe

2. 6 etiud wg Paganiniego m.in. La Campanella.

3. Etiudy: „Lata pielgrzymstwa” - Rok pierwszy: Szwajcaria (9 utworów), - Rok drugi: Włochy (7 utworów), - Rok trzeci (7 utworów).

4. Harmonie poetyckie i religijne ( 10 utworów)

5. Sonata h-moll - typ utworu jednoczęściowego

6. 2 legendy

7. 2 etiudy koncertowe

• „Poszumy leśne”

• „Pląsy gnomów”.

8. 19 rapsodii węgierskich m.in. II, VI, XII, XIV, XV - Marsz Rakoczego, XVI.

Liszt był twórcą nowej faktury fortepianowej, kształtowanej na wzór orkiestry i stylu wirtuozowskim, na który składają się w dużym stopniu kadencje - wprowadzane między fragmenty dzieła. Są one oparte na różnych akordach: sekstowych, kwartsekstowych, septymowych zmniejszonych.

Utwory wokalno-instrumentalne:

Oratoria:

1 „Legenda o Sw. Elżbiecie”

2 „Chrystus”

Msze, m.in. „Węgierska msza koronacyjna”, Requiem, Missa choralis..

Psalmy

Pieśni 82

Liczne transkrypcje fortepianowe.

Franciszek Liszt był przede wszystkim niedościgłym wirtuozem fortepianu i na początku tworzył z myślą o własnym wykonaniu. Fortepian traktował jak orkiestrę. Wirtuozostwo nie było tylko popisem sprawności technicznej ale zawsze łączyło się z pogłębioną interpretacją poprzez wyczucie barwy dźwięku, harmoniki, formy.

Dużo czerpał z poezji, literatury, które były programem dla stworzonych pierwszy raz przez niego poematów symfonicznych.

Liszt był wybitnym przedstawicielem muzyki religijnej, w której nawiązywał do chorału gregoriańskiego - melodie chorałowe cytował dosłownie lub w zmienionej szacie tonalnej wychodzącej często z systemu dur-moll. W ogóle w dziedzinie harmonii był nowatorem, stosował: alteracje, chromatykę, ostrą dysonansowość. Na tej harmonii wzorowali się R. Wagner, R. Strauss, M. Reger, A. Skriabin, M. Ravel.

JOHANNES BRAHMS kompozytor niemiecki

Ur. 7 V 1833 roku w Hamburgu - zm. 3 IV 1897 roku w Wiedniu.

Pierwsze lekcje muzyki dawał mu ojciec - kontrabasista orkiestry miejskiej w Hamburgu.

W 1848 roku dał pierwszy recital fortepianowy. Wiele podróżował z koncertami a także jako akompaniator. Poznał Schumanna, H. von Bulowa, który później wykonywał jego dzieła symfoniczne.

W latach 60-tych nastąpiła krystalizacja jego indywidualnego stylu. Powstały wtedy:

1. I koncert fortep. d-moll op.15, który wzbudził sprzeciw krytyków i oburzenie publiczności.

2. Wariacje na temat Haendla

3. Wariacje na temat Paganiniego

4. Kwintet fortepianowy f-moll op.34

5. Niemieckie Requiem, do tekstów biblijnych na sopran, baryton, chór i orkiestrę lub organy op.45,

W latach 70-tych tworzył głównie dzieła orkiestrowe.

Twórczość Brahmsa można scharakteryzować uwzględniając różne źródła stylu:

1. Szkół przedklasycznych - nawiązywał do ścisłych form i środków okresu przedklasycznego i późnego baroku. Przejmuje formę passacagli (w IV cz. IV symfonii), fugę ( w Niemieckim Requiem), środki techniczne jak basso ostinato. W związku z tym zapoczątkował kierunek KLASYCYZUJĄCY w muzyce, który podjęli muzycy XX wieku np. M. Reger .

2. Klasyków wiedeńskich - zwłaszcza od Beethovena przejmuje:

1. metody pracy tematycznej

2. technikę wariacyjną

3. nawiązanie do formy sonatowej

4. połączenia harmoniczne

5. formę szczególnie symfonii, I symfonia c-moll została nazwana przez Bulowa X symfonią Beethovena.

6. nasycenie brzmienia orkiestry.

III. Romantyzmu niemieckiego - co przejawia się w stosowaniu elementów muzyki ludowej i w stosowaniu liryki wokalnej czyli PIEŚNI.( od Schumanna i Schuberta)

Mimo tych wpływów, można wskazać na indywidualne cechy stylu Brahmsa:

1. Melodyka jest u Brahmsa elementem pierwszoplanowym i charakteryzuje się liryzmem, urozmaiconą rytmiką, ścisłą pracą motywiczną i tematyczną.

2. Harmonia - dominują pochody diatoniczne, choć kompozytor wykorzystuje pełny zakres systemu dur-moll.

3. Instrumentacja - dyskretna, bez nadużywania jaskrawych barw orkiestry, za to eksponuje instrumenty dęte drewniane, które nadają gęstą, ciemną pełnię brzmienia.

4. Stworzył nowy typ faktury solowo-orkiestrowej - dominacja partii orkiestrowej nad instrumentem solowym, (koncerty fortepianowe).

Muzyka orkiestrowa:

1. Symfonie: 4 - c-moll op.68, D-dur op.73, F-dur op.90, e-moll op98.

2. Wariacje B-dur na temat Haydna op.56a

3. Uwertury: 2

- akademicka c-moll napisana w ramach podziękowania za przyznanie tytułu dr honoris causa przez Uniwersytet we Wrocławiu.

- tragiczna d-moll

4. 2 serenady: D-dur i A-dur.

5. 2 koncerty fortepianowe d-moll, B-dur

6. 1 koncert skrzypcowy D-dur

7. 1 koncert podwójny na skrz. i wiolonczelę a-moll

8. Niemieckie Requiem na sopran, baryton, chór i ork. lub organy.

9. Kantata „Rinaldo” na tenor, chór męski i orkiestrę

10. Rapsodia „Zimowa podróż w góry Harzu” na alt, chór męski i orkiestrę

11. Pieśni: „Triumfu”, „Przeznaczenia” i inne.

Muzyka fortepianowa:

1. sonaty

2. 6 cykli wariacyjnych m.in. na temat:pieśni węgierskiej, Schumanna, Haendla z fugą, Paganiniego.

3. Rapsodie, Fantazje, Romanse, Ballady, Tańce węgierskie 21, w tym popularny 5.

Muzyka kameralna:

1. Sonaty: skrzypcowe, wiolonczelowe, klarnetowe

2. Kwartety: smyczkowe, fortepianowe,

3. Kwintety: smyczkowe, fort., klarnetowe.

Pieśni na głos i fortepian:

Napisał około 200 pieśni m.in. zbiory „Dziecięce pieśni ludowe”, „Niemieckie pieśni ludowe”.

Utwory chóralne:

Motety na chór a cappella, pieśni cygańskie.

Johann Brahms - to kompozytor, którego twórczość w sposób zamierzony odbiegała od założeń późnego romantyzmu. Jego utwory przeciwstawiane były dziełom Wagnera, ponieważ wykorzystywał muzykę absolutną - nigdy nie napisał opery ani muzyki programowej. Utwory jego przetrwały próbę czasu. Do dziś kompozycje J.Brahmsa znane są i wykonywane.

HUGO WOLF (1860-1903)

Kompozytor austriacki, wcześnie poznał muzykę R. Wagnera, która wywarła duży wpływ na jego rozwój. Po śmierci ojca znalazł się w trudnej sytuacji materialnej, opublikował 3 cykle pieśni do słów m.in. J. W. Goethego. W 1897 r. pojawiły się objawy paraliżu, próbował popełnić samobójstwo i w wyniku tego znalazł się w zakładzie dla umysłowo chorych, gdzie po kilku latach zmarł.

Trzon jego twórczości zajmują pieśni. Napisał ich około 300 w różnych cyklach.

Jest kontynuatorem tradycji pieśni romantycznej m.in. F. Schuberta. Podstawową cechą jest supremacja tekstu czyli deklamacyjne traktowanie melodii. To swego rodzaju podporządkowanie melodii słowu. Partia fortepianu operuje natomiast skomplikowaną pracą motywiczną, pełni rolę małego utwory symfonicznego. Wprowadził elementy melancholii, ironii, groteski, odrzucił patos i nieskończoną melodię charakterystyczną dla Wagnera. W dziedzinie harmonii nawiązuje do Wagnera.

NEOROMANTYZM (postromantyzm)

Jest to druga faza romantyzmu szczególnie rozwinięta na gruncie muzyki niemieckiej. Do tego kierunku zalicza się F. Liszta, R. Wagnera, H. Wolfa, A. Brucknera, G. Mahlera, R. Straussa.

Istotą tego kierunku jest więź muzyki z innymi rodzajami sztuki szczególnie z literaturą.

Powstają dzieła na wielki aparat wykonawczy.

ANTON BRUCKNER kompozytor austriacki (1824-1896)

Był wielbicielem sztuki R. Wagnera ale komponował wyłącznie muzykę absolutną, bez tekstu i programu. Nawiązywał do tradycyjnych form i technik, do muzyki Palestriny, Bacha, do muzyki organowej Mendelssohna. Dojrzały styl to synteza tradycji polifonicznych i wagnerowskich środków muzycznych: harmoniki, instrumentacji, monumentalnych rozmiarów.

Napisał 9 symfonii m.in.: III - „Wagnerowska”, IV - „Romantyczna”.

W symfoniach nawiązywał do schematów klasycznych ale wykorzystywał zdobycze harmoniczne i instrumentacyjne R. Wagnera. Cykl symfoniczny jest bardzo rozbudowany poprzez np. tematy, bardzo długie, ewolucyjne. Odrębnością stylu są:

• elementy austriackiej muzyki ludowej

• chorału gregoriańskiego

• silny wpływ faktury organowej, która prowadzi do pełni brzmienia.

Twórczość symfoniczną podjął po 1860 roku, natomiast od początku tworzył muzykę religijną, w niej nawiązywał do Palestriny, Bacha i innych kompozytorów renesansu i baroku.

Muzyka religijna m.in.:

1. Requiem d-moll

2. Magnificat

3. Missa Solemnis b-moll i 3 msze ,

4. Te Deum, które według niepisanych wskazówek Brucknera, miało być czwarta częścią IX symfonii.

Muzyka A. Brucknera zdobyła uznanie po 1880 roku, głównie dzięki różnym dyrygentom m.in. G. Mahlera.

GUSTAW MAHLER kompozytor austriacki (1860-1911)

Pochodził z biednej austriackiej rodziny żydowskiej. Wykształcenie muzyczne zdobył w konserwatorium i na uniwersytecie w Wiedniu. Jego nauczycielem był A. Bruckner. Po nieudanych pierwszych kompozycjach (opery) zajął się dyrygowaniem i na tym polu odnosił sukcesy.

Twórczość Mahlera to głównie symfonie i pieśni. Dzieła te nie mieszczą się w żadnym kierunku XIX wieku.

Symfonie

Są to utwory bardzo rozbudowane pod każdym względem: rozmiarów i obsady wykonawczej. Każda symfonia to jednorazowy układ. Niektóre to symfonie - kolosy, o tym decyduje w znacznej mierze wewnętrzne ich rozbudowanie a nie ilość części. To inne poczucie czasu. Monumentalizm symfonii - odzwierciedla gusta i charakter epoki. Muzyka jest pełna kontrastów i nagłych zmian nastrojów: obok wielkich Finałów w stylu A. Brucknera pojawiają się krzykliwe marsze wojskowe ( mając 4 lata grał na harmonii w garnizonie wojskowym), hymny religijne, folklor.

Ostatnie dzieł najpełniej ujawniają jego indywidualny styl:

• usamodzielnił linię melodyczną: odszedł od tradycyjnych zasad harmonii polifonicznej i tym otworzył drogę w kierunku atonalnej heterofonii (- A. Schonberg),

• równouprawnienie wszystkich instrumentów,

• bogactwo kolorystyczne dzięki zestawieniom różnych grup instrumentalnych i wokalnych,

• wykorzystanie możliwości artykulacyjnych i dynamicznych.

Napisał 10 symfonii:

• w II, III IV pojawiają się pieśni a VIII w całości jest wokalno-instrumentalna

• III ma 6 części, VIII - 2 cz., V - 5 cz,

• VIII symfonia Es-dur została nazwana symbolicznie „Symfonią tysiąca” z racji rekordowo dużej obsady wykonawczej: 8 solistów, 2 wielkie chóry mieszane i chór chłopięcy, 50 instrumentów smyczkowych, 40 instrumentów dętych, organy, fisharmonia, 5 harf, czelesta, fortepian, mandolina i rozbudowana perkusja. Bardziej przypomina kantatę czy oratorium a nie symfonię. Trwa około 90 minut!.

I część: oparta na łacińskim hymnie „Veni creator spiritus”, ma 3 tematy. To rozbudowana forma sonatowa.

II część oparta na tekście z ostatniej sceny II części „Fausta” Goethego.

Symfonia bywa nazywana „symfonią miłości”, sam Mahler określił ją jako: „orędzie miłości w nieczułych czasach”.

Na uwagę zasługują też pieśni, a szczególnie powstały cykl po VIII symfonii pt. „Pieśni o ziemi” w podtytule zaś Symfonia na alt, tenor i orkiestrę. Jest to cykl 6 pieśni opartych na poezji chińskiej IX i VIII w. p.n.e. ze zbioru Fletnia chińska

Ponadto napisał 42 pieśni solowe z akompaniamentem fortepianu lub orkiestry.

RYSZARD STRAUSS kompozytor niemiecki (1864 - 1949)

Na rozwój zainteresowań muzycznych Ryszarda Straussa miała wpływ atmosfera domu. Ojciec jako waltornista monachijskiej orkiestry dał synowi doskonałe lekcje muzyki. Później studiował teorię i kompozycję a także filozofię i estetykę. Mimo tego, że ojciec wpoił mu tradycyjną technikę kompozycji (był przeciwnikiem Wagnera), Strauss po wizycie w Bayreuth na przedstawieniach Wagnera stał się zagorzałym jego zwolennikiem. Początki jego twórczości to wpływ Brahmsa, a następnie muzyki programowej Liszta, Berlioza i Wagnera, czego dowodem są:

poematy symfoniczne - forma, która w jego twórczości osiągnęła apogeum rozwoju. Z lat 1888 - 1898 pochodzi 7, m.in.:

• Makbet,

• Don Juan, w formie sonatowej,

• Śmierć i wyzwolenie, psychologiczny,

• Dyl Sowizdrzał, w formie ronda,

• Tako rzecze Zaratustra

• Don Kichot, w formie wariacji,

• Życie bohatera, autobiograficzny.

Swoje poematy określał jako - poematy dźwiękowe.

Napisał 2 symfonie programowe:

• Symfonia domestica (domowa) op.53 (1903r.), autobiograficzna, sam Strauss określił ją jako „Jeden dzień z życia mojej rodziny”. Pojawiają się 3 tematy muzyczne, z którymi wiąże się symbolika tonacji i instrumentów:

1. Temat męża F-dur, wiolonczele,

2. Temat żony H-dur, skrzypce,

3. Temat dziecka D-dur, obój miłosny.

Na uwagę zasługuje również fuga, która zespala 3 tematy.

• Symfonia alpejska op.64 (1915r.), zastosował maszynę do zilustrowania wycia wiatru tzw. Windmaschine, którą posłużył się w Don Kichocie.

Oba dzieła są 1-cz. i mogą uchodzić za kolejne poematy muzyczne.

Na początku XX w., kiedy dochodzą do głosu nowe kierunki impresjonizm i ekspresjonizm. (C. Debussy, M. Ravel, I. Strawiński, A. Schonberg, B. Bartok, S. Prokofiew), Strauss zwraca się w pewnym momencie swojej twórczości do ekspresjonizmu. Pisze swoje najlepsze dzieła i przyciąga swym nowatorstwem tłumy. Jego talent obronił się.

W późniejszym okresie skłania się do ograniczenia i uproszczenia środków kompozytorskich, w czym przejawia się neoklasycyzm, jednak najlepsze dzieła powstały do 1915 r.

KIERUNKI NARODOWE: SZKOŁY NARODOWE

SZKOŁA ROSYJSKA

Twórcą rosyjskiej szkoły narodowej i zarazem jej odnowicielem był:

Michał Glinka (1804 - 1857). Jego opery „Życie za cara” i „Rusłan i Ludmiła” stały się wzorem dla pozostałych twórców i gatunków opery rosyjskiej, muzycznego dramatu ludowego i opery baśniowej. Nowatorstwo Glinki polega na stworzeniu dzieł w całości śpiewanych (przekomponowanych) i wypracowaniu śpiewnych recytatywów zbliżonych do ariosa.

Współczesnym Glince był Aleksander Dargomyżski (1813 - 1869), stworzył dramat psychologiczno - obyczajowy (przeżycia wewnętrzne bohaterów) „Rusałka” oraz jako pierwszy skomponował operę recytatywną, bez podziału na arie, ariosa i recytatywy „Kamienny gość”.

Był przewodniczącym rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego.

W Rosji, w tym samym czasie, działała grupa kompozytorów, których naczelnym hasłem była sztuka narodowa.

Potężna Gromadka czy Wielka Piątka - to nazwa grupy, nadana przez krytyka Stasowa. Byli to przede wszystkim rosyjscy muzycy - amatorzy:

1. Miłij Bałakiriew (1837-1910 wykształcony muzycznie) był przywódcą Potężnej Gromadki. Był pianistą, dyrygentem i zwolennikiem zbierania folkloru rodzimego. Uwielbiał F. Chopina i dlatego jego muzyka fortepianowa nawiązywała do Chopina. Swoja suitę orkiestrową nazwał nawet „Chopiniana”.

2. Cezary Cui (1835-1918, inżynier), był uczniem i przyjacielem S. Moniuszki. Jego ideałem był R. Schumann, F. Liszt i F. Chopin. Napisał ok.200 pieśni, 10 oper m.in.: „Córka kapitana”, „Jeniec kaukaski”.

3. Aleksander Borodin ( 1833-1887, lekarz i chemik)jego muzyka wyrasta z podłoża ludowego, orientalnego rosyjskiego. Napisał

poemat symfoniczny „W stepach Azji Środkowej”,

operę „Kniaź Igor” z popularnymi „Tańcami Połowieckimi”.

Twórczość jego miała wpływ na Clouda Debussy'ego.

4. Modest Musorgski (1839-1881,wojskowy, potem urzędnik w ministerstwie).Tworzy niewiele ale bardzo wartościowe dzieła. Ma wpływ na C. Debussy'ego. Odrzucał wszelkie reguły, pisał muzykę nowatorską i nieszablonową. Inspiracje czerpał ze starej rosyjskiej muzyki religijnej i muzyki ludowej.

Dramaty muzyczne:

„Borys Godunow” wg A. Puszkina ukazuje konflikt między władzą cesarską a ludem.

„Chowańszczyzna” do własnego libretta, treść oparta na historii rel. ruchów reform. w XVII w. w Rosji.

„Jarmark Soroczyński” wg Gogola.

Pieśni, ujęte w cykle:

„Z izby dziecięcej” do własnych tekstów,

„Bez słońca”

„Pieśni i tańce śmierci”

Cykl miniatur na fortepian, powstałych pod wrażeniem wystawy dzieł malarza W. Hartmanna pt. „Obrazki z wystawy”, zinstrumentowane przez M. Ravela w 1922r.

5. Mikołaj Rimski - Korsakow (1844-1908) był wybitnym prof. Konserwatorium w Petersburgu i oficerem marynarki. Później zrezygnował i poświęcił się pracy twórczej i pedagogicznej. Pisał diatonicznie ale wzbogacał utwory oryginalną instrumentacją. Napisał 15 oper m.in.:

„Śnieżka”,

„Sadko”,

„Baśń o carze Sułtanie” z której pochodzi słynny „Lot trzmiela” ,

„ Złoty kogucik”

oraz suitę orkiestrową „Szeherezada”.

PIOTR CZAJKOWSKI kompozytor rosyjski (1840-1893)

Twórczość P. Czajkowskiego nie należy do stylu szkoły rosyjskiej. To kompozytor kosmopolita, korzysta z wielu stylów muzycznych.

Dzieła tego kompozytora zdobyły ogromną popularność ze względu na śpiewne linie melodyczne, łatwo zapadające w pamięć i emocjonalizm zabarwiony rosyjską nutą narodowa o wyjątkowej ekspresji. W swej twórczości P. Czajkowski dokonał syntezy muzyki późno romantycznej, z jej programowością, z klasyczną jasnością, przejrzystością formy i pierwiastkiem narodowym. Uprawiał przede wszystkim formy muzyki symfonicznej i operowej.

Napisał:

- 10 oper, m.in.

1. „Eugeniusz Oniegin” na podstawie poematu A. Puszkina,

2. „Dama Pikowa”,

3. „Mazepa”

4. „Dziewica Orleańska”

W operach skupia się na konfliktach psychologicznych, co powoduje stosowanie partii solowych i melancholijnego liryzmu.

- 7 symfonii:

1. g-moll „Zimowe marzenia”

2. c-moll

3. D-dur

4. f-moll

5. e-moll

6. h-moll zwana „Patetyczną”

7. Symfonia „Manfred”, uznawana też jako poemat symfoniczny.

Twórczość ta dzieli się wyraźnie na dwa okresy:

1. Przypada na lata 1866-76 i obejmuje 3 pierwsze dzieła

2. Przypada na lata 1877-93 - napisał kolejne dzieła.

Oba okresy łączy wykorzystanie pierwiastka rosyjskiego folkloru, bogactwo melodii, liryzm, a dodatkowo symfonie późniejsze charakteryzują się dojrzałością techniczną i stylistyczną, ujawniają głęboki dramatyzm, reprezentują symfonizm filozoficzny inspirowany programowością, ale odmienną od tej Liszta czy Berlioza.

Uwertury:

„Rok 1812” op.49, to zilustrowanie programu , którym jest wojna francusko-rosyjska i klęska Napoleona w 1812 roku. Pojawiły się motywy Marsylianki, hymnu cesarskiego.

Poemat symfoniczny:

„Fatum” op.77,

Fantazje symfoniczne:

1. „Romeo i Julia”,

2. „Burza”,

3. „Hamlet”

3 Koncerty fortepianowe : b-moll op.23, G-dur op.44, Es-dur op.75.

1 Koncert skrzypcowy D-dur op.35.

Miniatury m.in.: „Pory roku” op.37b (12 utworów), „Album dziecięcy” op.39 (24 utwory).

Najbardziej znane dzieła to balety - widowiska teatralne na które składają się taniec, pantomima, muzyka i oprawa sceniczna. Treść przedstawiona jest za pomocą gestu i mimiki.

Balety Czajkowskiego stanowią przełom w rozwoju muzyki baletowej. Balet „Jezioro łabędzie” napisany został na podstawie baśni I. K. Museus'a. Wykonany pierwszy raz w 1877 r. Jest to dzieło czteroaktowe, o charakterze symfonicznym, składa się z 29 numerów pantomimicznych i tanecznych: zawiera 8 walców a także poloneza, mazura, czardasza, bolero, taniec neapolitański i rosyjski. Wszystkie cztery akty są połączone wspólnym tematem muzycznym. Jest to temat łabędzi, który kończy akt I, tworzy pocz. i zak. aktu II, środek i zak. III aktu a także zamyka całość w powiększonych wartościach rytmicznych. Muzyka tego baletu istnieje również w wersji koncertowej jako suita symfoniczna. Inne balety: „Śpiąca królewna”, „Dziadek do orzechów”.

SZKOŁA CZESKA

Bedrich Smetana (1824-1884), skrzypek, pianista i kompozytor, sławę międzynarodową zawdzięcza operom i poematom symfonicznym:

• opery (8) np. „Sprzedana narzeczona” - to opera narodowa, „Talibor”, „Dwie wdowy”.

• -poematy symfoniczne (3), najbardziej ważny to „Moja ojczyzna” składający się z 6 części:

1. Wyszehrad

2. Wełtawa

3. Szarka

4. Z czeskich łąk i gajów

5. Tabor

6. Blanik.

Ponadto napisał utwory kameralne i fortepianowe.

Antoni Dvorak (1841-1904), skrzypek, altowiolista i kompozytor, twórca przede wszystkim:

1. symfonii (9) IX symfonia e-moll pt. „Z nowego świata” z elementami muzyki murzyńskiej i indiańskiej,

2. poematów symfonicznych (5) np. „Woziwoda” (Wodnik), „Czarownica południa”, „Złoty kołowrotek”

3. cyklu 3 uwertur: „Natura, życie, miłość”,

4. oper np. „Diabeł i Kasia”, „Rusałka”,

5. utworów religijnych: Requiem, „Stabat Mater”

6. koncerty: skrzypcowy, wiolonczelowy

utwory kameralne, pieśni.

Leos Janacek (1854-1928) uważany za twórcę czeskiej muzyki nowej.

Żył w późnym romantyzmie a stylistycznie tworzył muzykę XX wieku. Zajmował się teorią muzyki, folklorem i komponowaniem. Wprowadził do swoich oper „melodię mowy” - melodia oparta na mowie morawskiej.

Dzieła jego to: opery m.in. „Szarka”, „Jenufa”, „Przygody Liski Chytruski”.

Poemat symfoniczny „Blanicka ballada”

Missa Głagolitica na 4 solistów, chór mieszany, organy i orkiestrę.

SZKOŁA SKANDYNAWSKA

NORWEGIA - reprezentuje ją Edward Grieg (1843-1907), zwany Chopinem Północy, ponieważ był mistrzem miniatury fortepianowej i wokalnej. Łączył melodie ludowe swego narodu z klasycznymi formami i programowymi. Ogromną popularność zdobyły 2 suity „Peer Gynt”, do dramatu Ibsena, napisał ok.250 pieśni. W znanym koncercie fortepianowym a-moll - nawiązuje do twórczości Roberta Schumanna.

FINLANDIA - Jan Sibelius (1865-1957), jego muzyka należy do późnego romantyzmu, ale też posługuje się zwrotami archaicznymi, melodiami ludowymi. Napisał 7 symfonii, poematy symfoniczne m.in. Saga, Finlandia oraz koncerty skrzypcowe.

DANIA - Nils Gade, nawiązuje do muzyki niemieckiej, francuskiej i folkloru Danii. Napisał 8 symfonii programowych, uwertury koncertowe i utwory organowe.

SZWECJA - Johann August Sedermann „Chłopskie wesele”.

SZKOŁA POLSKA

Na progu XIX wieku muzyka polska cieszyła się bogatą kilkuwiekową tradycją. Pomimo wymazania Polski z mapy Europy kultura polska rozwijała się bardzo bujnie. Gdy w muzyce zachodnioeuropejskiej pojawiły się nowe prądy, w muzyce polskiej komponowano tradycyjnie.

Ważną postacią w życiu muzycznym był Józef Elsner (1769 - 1854) nauczyciel F. Chopina, działał w Operze lwowskiej a potem w Warszawie jako dyrygent operowy (Leszek Biały, Jagiełło w Tenczynie). Był założycielem pierwszego w Polsce Instytutu Muzyki.

Drugą ważną postacią był Karol Kurpiński (1785 - 1857), również kapelmistrz Opery warszawskiej a potem dyrygent. Był wydawcą pierwszego polskiego czasopisma muzycznego „Tygodnika Muzycznego”. Główne jego dzieło to opera pt. „Zabobon, czyli Krakowiacy i Górale”.

Jednak największy kompozytor, który zyskał światową sławę to:

Fryderyk Chopin - ur. 22 II lub 1 III 1810 w Żelazowej Woli - zm. 17 X 1849 w Paryżu

Urodził się w Żelazowej Woli koło Warszawy. Ojciec był z pochodzenia Francuzem a matka polską szlachcianką. Talent objawił bardzo wcześnie, ale nie podzielił losów swych poprzedników Mozarta czy Beethovena. Od dzieciństwa występował publicznie, w salonach warszawskich arystokratów a mając 20 lat pojechał do centrum świata muzycznego do Paryża. Już nigdy do Polski nie wrócił.

W Paryżu rozwijał swój talent pianistyczny i kompozytorski. Spotykał się z wybitnymi artystami F. Lisztem, H. Berliozem, H. Balzakiem i innymi. W 27 roku życia związał się z pisarką George Sand. Ostatnie lata życia spędził w samotności i zmarł w wieku 39 lat na gruźlicę. Pochowany został w Paryżu, na cmentarzu Per lachese, zaś jego serce sprowadzono do kraju i teraz znajduje się w kościele św. Krzyża w Warszawie.

Twórczość Ch. wywodzi się z dwóch źródeł:

1. polskich tradycji muzycznych swych poprzedników,

2. stylu brillant - opartego na zdobyczach faktury fort. wczesnych romantyków J. N. Hummela, J. Fielda czy C. M. Webera,

Fryderyk Chopin bardzo rzadko nazywał swoje utwory, natomiast z odrębnością stosował klasyczne formy. W jego twórczości można wyróżnić trzy okresy:

1. do 1830 roku, „warszawski”, w tym czasie Ch. był zainspirowany przez czołowych polskich komp. Elsnera i Kurpińskiego, którzy byli pod wpływem klasyków wiedeńskich. Stąd w twórczości Chopina sporo form klasycznych: rondo, wariacje, sonata, koncert, trio. Jednak już w tym czasie widać nowe podejście:

• szeroko rozbudowane łączniki figuracyjne w formie sonatowej,

• zainteresowanie mazurkiem i szczególnie polonezem (za przykładem M. K. Ogińskiego)

• pierwsze próby syntezy stylu klasycznego i stylu narodowego.

2. Do 1839 roku, „paryski”, w tym czasie w pełni wykształcił się styl romantyczny i narodowy Chopina. Komponuje głównie: mazurki, ballady, preludia, etiudy, scherza, nokturny.

3. Do 1849 roku, spędzony w Nohant. Chopin powraca do komponowania form cyklicznych: sonaty oraz rozbudowuje formy jednoczęściowe jak: Ballada, Fantazja, Polonezy.

Utwory koncertowe:

1. Wariacje na temat melodii duetu z opery „Don Juan” W. A. Mozarta, „La ci darem la mano” op.2 na fortepian i orkiestrę z 1827r. Jest to pierwszy utwór koncertowy, który wywołał pozytywną oceną R. Schumanna. Dzieło składa się z Introdukcji i 6 wariacji. Orkiestra ma rolę towarzyszącą.

2. „Fantazja Polska” A-dur op.13 na fortepian i orkiestrę. Utwór ten to przykład popularnych w tamtych czasach improwizacji na określone tematy. Tematem jest piosenka o „Laurze i Filonie” K. Kurpińskiego, oraz mazur.

3. Rondo a la krakowiak F-dur op.14 na fortepian i orkiestrę.

4. Andante spianato i Wielki Polonez Es-dur op.22, na fortepian i orkiestrę. Andante zostało dołączone później

5. Koncerty fortepianowe:

• f-moll op.21 z 1829 r

• e-moll op.11 z 1830 r. (wcześniej został wydany koncert e, w 1833 a f - w 1836 r., dlatego taki opus)

Od około 170 lat obydwa koncerty są bardzo popularne są świadectwem wielkiej romantycznej uczuciowości. Znaczenie ich tkwi w:

• bogactwie melodyki dzięki figuracji i ornamentyce,

• oryginalnej harmonice

• doskonałej fakturze fortepianowej,

• atmosferze poetyczności.

Słabą stroną jest instrumentacja ale na korzyść solisty.

Część I obu koncertów jest w formie sonatowej.

Część II w f-moll - nocturnowo-liryczna z dramatycznym napięciem, była napisana dla pierwszej miłości Chopina - Konstancji Gładkowskiej.

W e-moll - to Romanca o 3-częściowej budowie. Ma temat liryczny, sentymentalny.

Część III w f-moll - to rondo z dwoma tematami: 1 refren kujawiakowy, 2 epizod mazurkowy w As-dur.

W e-moll też rondo oparte na motywach krakowiaka.

Utwory fortepianowe:

1. Sonaty 3, w tonacjach molowych: c-młodzieńcza oraz b-, i h- dojrzałe. Są czteroczęściowe, stanowią syntezę różnych gatunków uprawianych przez Chopina. W sonacie b-moll:

1cz.-ballada, 2cz.scherzo, 3cz. marsz żałobny, 4cz. etiuda.

W sonacie h-moll: 1cz. ballada, 2cz. scherzo, 3cz. nokturn, 4cz. ballada.

W sonacie g-moll na wiolonczelę i fortepian Chopin zrealizował zasadę jedności motywicznej we wszystkich częściach.

2. Etiudy 27, porządkował w dwa cykle po 12 etiud (i 3 „etiudy metodyczne”) wg koła kwintowego. Wśród Etiud na uwagę zasługuje np. słynna c-moll tzw; „Rewolucyjna”. Chopin zapoczątkował typ koncertowy etiud, nie tylko przedstawił problemy techniczne, wykonawcze ale też artystyczne. Artyzm polega na ścisłym współdziałaniu agogiki, rytmiki, dynamiki, figuracji i harmoniki. Wśród nich są: tercjowe, sekstowe, pasażowe, oktawowe, chromatyczne, na staccato, legato, na czarnych klawiszach i inne.

3. Preludia 28 np. „Deszczowe”. Również ujęte w cykl tonacyjny. Są wewnętrznie skontrastowane pod względem: tonacji, tempa, dynamiki, rozmiarów, ukształtowania (okresowe, ewolucyjne), budowy (jednoczęściowe, repryzowe), charakteru (etiudowe, nokturnowe, marszowe, taneczne), faktury fort.(figuracja, ornamentyka, akordyka).

4. Mazurki 58, to tańce wyłącznie stylizowane na podstawie 3 polskich tańców: mazurze, kujawiaku i oberku. Podstawową formą jest budowa okresowa, ABA, repryzowa. Przedstawiają różnorodność tempa, charakteru. Ich tonalność jest bardziej złożona niż tradycyjnych tańców, pojawiają się elementy skal frygijskiej i lidyjskiej.

5. Polonezy 17, są wyrazem kształtowania się stylu narodowego u Chopina, Mają z reguły formę 3-częściową z triem, a inne wykazują budowę ronda: Polonez es - op.26 nr 2, formy sonatowej: Polonez-Fantazja op. 61, formy tanecznej Polonez - fis-moll op.44 z triem w tempie mazura.

6. Walce 19 wzorowane na walcach F. Schuberta, w których F. Chopin wprowadza nastrojowość i fantazję. Tworzył 2 typy:

• Wirtuozowsko-brawurowy, czyli valse brillante

• Melancholijno-liryczny.

7. Scherza 4, ( h, b, cis, E ) w twórczości Chopina, Scherzo. stało się utworem samodzielnym, szeroko rozbudowanym. Dotychczasowy charakter pogodny, żartobliwy ulega zmianie. Wszystkie 4 scherza mają charakter dramatyczny, smutny i melancholiczny. Forma nie jest ustalona, krzyżują się różne, np.:

• 3-częściowa z ewolucyjną w Scherzu h-moll, w części 2 cytuje melodię kolędy „Lulajże, Jezuniu”.

• Sonatowa z 3-częściową w Scherzu b-moll

8. Ballady 4, ( g, As, F, f ) prawdopodobnie pisane pod wpływem ballad A. Mickiewicza, również z cechami liryzmu, spokojne. Również nie maja określonej formy, często występuje szeregowanie kontrastujących części. Chopin stosuje długie frazy, szeroko rozwija pracę tematyczną. W związku z poetycznością nasuwa się skojarzenie ballad z poematem symfonicznym.

9. Nocturny 19, mają ornamentalną melodykę i bogatą harmonikę, ponadto Chopin ustalił układ części: wolna, szybka, wolna. Należą do liryki nietanecznej. Wzorował się na nocturnach Johna Fielda, kompozytora irlandzkiego. Chopin bardziej udramatyzował tę formę. Ciekawym zjawiskiem kolorystycznym jest stosowanie kontrastów, dźwięków bardzo wysokich i niskich.

10. Impromptus 4, to utwór o nieustalonej budowie, wyrasta z praktyki improwizacyjnej.

Inne to: Barcarola, Galop, Tarantella, Bolero. Ecossaises.

Wśród kompozycji na fortepian solo i z i orkiestrą, ważne miejsce zajmuje 17 pieśni Chopina z op.74 do słów polskich poetów: S. Witwickiego, A. Mickiewicza, W. Pola, B. Zaleskiego, Z. Krasińskiego. Tekst jest na pierwszym planie a fortepian ma prosty akompaniament.

- Życzenie

• Wiosna

• Smutna rzeka

• Precz z moich oczu

• Moja pieszczotka

• Leci liście z drzewa.

Twórczość F. Chopina ma ogromne znaczenie w historii muzyki fortepianowej. Wpływ na to miały jego własne, duże umiejętności, oraz sprawność techniczna, która umożliwiła szereg eksperymentów. Do najważniejszych zdobyczy w zakresie faktury fortepianowej należą:

1. wykorzystanie całej skali instrumentu (wszystkie rejestry, figuracje, dźwięki najwyższe i najniższe)

2. ustalenie jednolitej faktury dla określonego gatunku lub formy i kumulacja środków pianistycznych w ramach jednego utworu.

3. przekształcenie ornamentów w wartości kolorystyczne.

4. stosowanie w figuracjach dwudźwięków.

5. dostosowanie faktury do celów dynamiczno-kolorystycznych (zagęszczenie jej lub ograniczenie ilości głosów).

6. wypracowanie kantyleny fortepianowej, dzięki zabiegom rytmicznym, agogicznym, dynamicznym, pedalizacji.

7. nowatorstwo harmoniczne, m.in. akord „chopinowski”.

Chopin należy do kompozytorów, którym udało się stworzyć indywidualny styl w fakturze fortepianowej, ornamentyce, stylizacji tańców oraz nowego traktowania agogiki i dynamiki.

Miniatury i rozbudowane taneczne poematy zajmują w muzyce F. Chopina miejsce szczególne. Komponowane przez całe życie stanowiły najliczniejszą grupę.. Szczególnie taneczność i specyficzny rodzaj tonalności wywierały wpływ na inne rodzaje muzyki fortepianowej, którą tworzył

Stanisław Moniuszko - 5 V 1819 - 4 VI 1872

Urodził się w Ubielu koło Mińska zmarł w Warszawie.

Muzyki uczył się w Warszawie, Mińsku i w Berlinie. W 1840 r. osiadł w Wilnie i działał jako pedagog, organista a później dyrygent teatralny. Po triumfie swojej pierwszej opery pt.: „Halka” wyjechał do Warszawy i został dyrygentem operowym w Teatrze Wielkim.

Dużo podróżował m.in. do Weimaru, Paryża, i nawiązywał kontakty z Lisztem, Smetaną, i kompozytorami operowymi jak G. Rossinim, Ch. Gounodem ( Ave Maria).

Znaczenie Stanisława Moniuszki dla muzyki polskiej opiera się na jego twórczości operowej i pieśniowej. Tworzył w czasach, gdy Polska była pod zaborami, między powstaniem listopadowym a styczniowym. Walczył o naród sztuką, w której zawierał i przemycał przed ówczesnymi władzami wątki patriotyczne.

Twórczość:

S. Moniuszko podniósł poziom artystyczny różnych gatunków muzycznych. Komponował pieśni, opery, kantaty, utwory religijne i dzieła czysto instrumentalne.

PIEŚNI

W tym gatunku nawiązywał do polskiej twórczości pieśniarskiej zwłaszcza K. Kurpińskiego, F. Lessela, M. Szymanowskiej oraz korzystał ze zdobyczy F. Schuberta i R. Schumanna.

Wpływy ludowe widoczne są w melodyce, formie i tekstach. Ambicją kompozytora było tworzenie muzyki do tekstów najwybitniejszych polskich poetów i dlatego sięgał po teksty A. Moniuszki, J. Czeczota, W. Syrokomli, J. I. Kraszewskiego a nawet J. Kochanowskiego. Opracowywał także teksty francuskie, niemieckie, angielskie, rosyjskie i włoskie.

Pieśni odegrały chwalebną rolę w podnoszeniu i podtrzymywaniu świadomości narodowej.

Były odpowiedzią na różnorodne potrzeby społeczne. Są krótkie piosenki zwrotkowe przeznaczone dla amatorów o ograniczonych możliwościach wykonawczych i wieloczęściowe, balladowe pisane z myślą o śpiewakach zawodowych.

Napisał ponad 300 pieśni, które wydane zostały w zbiorach pt. „Śpiewniki domowe”. (określenie „domowe” musiało zastąpić słowo „narodowe” - zabronione przez ówczesną cenzurę). Sześć Śpiewników zostało wydanych za życia kompozytora a sześć następnych po śmierci. W sumie jest 12 zbiorów .Wiele też pieśni publikowano osobno.

Akompaniament fortepianowy w pieśniach ma zawsze określony sens wyrazowy, zgodny z nastrojem tekstu. Faktura fortepianu jest bardzo różnorodna np. motoryczna dzięki drobnym wartościom rytmicznym w „Prząśniczce”. Szczególnie ambitnie jest potraktowana w pieśniach typu balladowego, gdzie zarzuca Moniuszko budowę zwrotkową np.

• „Świtezianka”,

• „Dziad i baba”,

• „Dziadek i babka”,

• „Czaty”,

• „Maciek”

Inne znane liryki to:

• „Pieśń wieczorna” (do słów Syrokomli)

• „Znasz-li ten kraj” (wg Goethego)

• „Prząśniczka” (do sł. Czeczota).

Napisał także pieśni chóralne, świeckie i religijne ( był organistą, a także komponował dla Towarzystwa im św. Cecylii, założonym w 1850 r.)

W muzyce religijnej najważniejsze znaczenie ma twórczość mszalna. Napisał 7 mszy - 3 do tekstu łacińskiego a 4 do polskich parafraz poetyckiego tekstu mszalnego.

„Msza piotrowińska” jest ostatnią mszą i ostatnią ukończoną kompozycją S. Moniuszki.

S. Moniuszko jest także autorem kantat. Wybitnym dziełem są „Sonety krymskie” do tekstów A. Mickiewicza na tenor solo, chór i orkiestrę. Wybrał 8 z 18 i ułożył cykl pieśni. Przedstawił w nich określone nastroje: tęsknotę, stosunek do człowieka, przyrody, przeszłości, kraju.

OPERA

Wpływ pieśni uwidocznił się w operach S. Moniuszki, a szczególnie a ariach.

Dojrzałą twórczość operową zapoczątkowała opera „Halka” do libretta Włodzimierza Wolskiego. Otworzyła ona etap komponowania opery narodowej.

Inne to: „Straszny dwór”, „Hrabina”, „Verbum nobile”, „Flis”.

O patriotycznym charakterze decydują cechy libretta i opracowanie muzyczne:

• miejsce akcji w środowisku polskim,

• bohaterowie reprezentują różne warstwy społeczne, zwłaszcza lud i szlachtę,

• konflikty społeczne i obyczajowe,

• rytmika tańców narodowych (polonez, mazur, krakowiak, tańce góralskie),

• cytaty melodii ludowych,

• fragmenty o charakterze religijnym.

S. Moniuszko osiągnął przez to niezależność, nie poddał się wpływom opery włoskiej, chociaż widać wpływy Donizettiego, Belliniego czy Rossiniego. Nie korzystał także ze zdobyczy Wagnera.

„HALKA” - wystawiona w 1847 roku, w dwóch aktach, ale ze względu na ostre akcenty społeczne nie wykonywana, dopiero po dziesięciu latach, po przeróbkach wystawiona w czterech aktach w Warszawie. Przedstawia losy uwiedzionej przez młodego szlachcica, a następnie porzuconej dziewczyny góralskiej. To typ opery - dramatu psychologicznego i wyraźnie przedstawiony konflikt społeczny. Słynna aria to aria Jontka z IV aktu „Szumią jodły na gór szczycie...”.

„HRABINA” - w trzech aktach, satyra na tych, którzy poddawali się modzie i obyczajom paryskim, posługując się w spotkaniach towarzyskich językiem francuskim. Źródłem napięcia muzycznego jest przeciwstawienie prostych arii, piosenek, ariom koloraturowym w stylu włoskim.

„VERBUM NOBILE” - jeden akt, szydząca w sympatyczny sposób komedia z braci szlacheckiej.

„STRASZNY DWÓR” - najlepsza opera w czterech aktach z 1865 roku. Była bezpośrednią reakcją na wypadki Powstania styczniowego w 1863 r. To dzieło miało ideę „ku pokrzepieniu serc”. Można ją porównać do epopei szlacheckiej A. Mickiewicza „Pan Tadeusz”. Charakteryzuje się wątkami politycznymi i po trzech wystawieniach została zdjęta z ze sceny przez ówczesną cenzurę.

Główne cechy muzyczne to:

• pomysłowa harmonika,

• zwarta konstrukcja scen zespołowych,

• barwna instrumentacja,

• muzyczna charakterystyka postaci,

• melodyczne piękno arii solowych, słynna aria Stefana „z kurantem” z II aktu, aria Skołuby o starym zegarze.

„PARIA” - w trzech aktach, ukazuje motywy społecznej nierówności w klimacie wschodniej egzotyki.

Opery Stanisława Moniuszki cieszyły się dużym uznaniem, popularnością i budziły duże zainteresowanie polskiego społeczeństwa. Powstawały bowiem w trudnym dla Polski czasie i przez swoją tematykę i muzyczne elementy narodowe stały się rodzajem patriotycznych manifestacji. Pobudzały ducha narodu.

Twórczość instrumentalną reprezentuje najlepsza kompozycja - uwertura koncertowa „Bajka” z programowym podtytułem „Baśń zimowa”.

Kompozytorzy polscy II połowy XIX wieku

Polska kultura muzyczna była silnie skontrastowana w tym trudnym okresie zaborów.

Pełna synteza muzyki jest ciągle trudna do scharakteryzowania ze względu na niekompletność rękopisów, druków, które nie przetrwały wojen. Ten fakt znacznie zubaża obraz ówczesnej twórczości muzycznej w XIX wieku.

Do najwybitniejszych kompozytorów należą:

Władysław Żeleński (1837-1921)

Zygmunt Noskowski (1846-1909)

Juliusz Zarębski (1854-1885)

Aleksander Zarzycki (1834-1895)

Apolinary Kątski (1826-1879)

Henryk Wieniawski (1835-1880)

Ignacy Jan Paderewski (1860-1941).

W. Żeleński - był najwybitniejszym po Moniuszce komp. oper i pieśni. Można go uważać za przedstawiciela polskiego neoromantyzmu. Napisał 4 opery:

„Konrad Wallenrod” - sięgnął do poematu Mickiewicza,

„Goplana” - wg „Balladyny” J. Słowackiego,

„Stara baśń” - wg „Starej baśni” Kraszewskiego,

„Janek” - oparta na realistycznych scenach z życia górali, podobna do „Halki”.

W operach dominuję recytatyw na tle orkiestry.

Napisał ponad 100 pieśni, do najbardziej znanych należą:

„Marzenia dziewczyny”

„Poleciały pieśni moje”

„Zaczarowana królewna”

Pieśni charakteryzują się wielkim liryzmem, pomysłami melodycznymi, bardziej wyszukanym traktowaniem partii fortepianu.

Napisał też wiele innych form:

Koncert fort. Es-dur, uwertura „W Tatrach”, sonaty skrzypcowe, 2 symfonie, 7 kantat okolicznościowych.

Z. Noskowski - był skrzypkiem w ork. Teatru Wielkiego w W-wie, śpiewakiem, pianistą, dyrygentem i prowadził publicystykę, zajmował się pedagogiką i pisaniem podręczników. Dzięki jego staraniom powołano do życia w W-wie Filharmonię w 1901 roku.

Jako komp. był raczej tradycjonalistą. Pisał głównie symfonie, które cechuje:

• znakomita instrumentacja i pomysły melodyczne.

Ważniejsze utwory to:

• 3 symfonie: I A-dur, II c-moll „Elegijna”, III F-dur „Od wiosny do wiosny”,

• uwertura koncertowa „Morskie Oko”,

• poemat symfoniczny „Step” - pierwszy przykład tego gatunku w muz. polskiej, oparty na powieści H. Sienkiewicza „Ogniem i mieczem”.

• wariacje symfoniczne „ Z życia narodu, obrazy fantazyjne na tle Preludium A-dur Chopina”,

• utwory kameralne,

• opery

• pieśni solowe,

• Śpiewnik dla dzieci do słów M. Konopnickiej, cykle pieśni do słów i poezji A. Asnyka, W. Tetmajera.

J. Zarębski - przede wszystkim znakomity pianista, komponował pod wpływem F. Liszta. Wzbogacił fakturę fortepianową, przez rozszerzenie skali dynamicznej, rozwinął harmonikę np. kończył motywy akordami dysonującymi. Ważniejsze utwory to:

• Polonez Fis-dur,

• Cykl etiud koncertowych „Róże i ciernie”,

• Suita polska

• Kwintet fortepianowy g-moll na fort., 2 skrzypiec, altówkę i wiolonczelę

A. Zarzycki - jeden z założycieli Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego. Na uwagę zasługuje kompozycja „Mazurek G-dur” na skrzypce i fortepian dedykowana sławnemu skrzypkowi Pablo Sarasatemu.

A. Kątski - rozpoczynał jako cudowne dziecko skrzypiec, był uczniem N. Paganiniego, solistą dworu cesarskiego w Petersburgu. Kompozycje pedagogiczne to kaprysy, etiudy.

H. Wieniawski - przede wszystkim wirtuoz gry na skrzypcach i kompozytor. Po krótkiej nauce w Lublinie został przyjęty do Konserwatorium w Paryżu, mimo, że miał 8 lat. Zaczął koncertować ze swoim bratem Józefem, pianistą - przez 10 lat. Nadano mu tytuł „Liszt skrzypiec”. Odbył tournee koncertowe po Ameryce Północnej w towarzystwie pianisty Antoniego Rubinsteina.

Jego twórczość ma duże znaczenie dzięki rozwinięciu faktury skrzypcowej, oraz kontynuowaniu tradycji narodowych. Jego środki wirtuozowskie to:

• szybkie pochody gamowe i pasażowe,

• różnorodne rodzaje artykulacji

• gra dwudźwiękami,

• flażolety

Do arcydzieł literatury skrzypcowej należą:

• Koncerty: fis-moll op.14 i d-moll op.22, w którym wszystkie części grane są attacco

• Polonezy koncertowe: D-dur op.4 i A-dur op.21.- mają rozbudowaną formę, liryzm, wirtuozostwo.

• Fantazje na tematy operowe i pieśniowe, bardzo popularna forma w tamtych czasach

I. J. Paderewski - ur. w Kuryłówce na Podolu, pochodził z rodziny o tradycjach patriotycznych. Po ukończeniu studiów pianistycznych w Instytucie Muzycznym w W-wie, objął klasę fortepianu. Studiował kompozycję w Wiedniu. Po namowie W. Leszetyckiego (kompozytor, pedagog pochodzenia polskiego żyjący w Wiedniu), pozostał przede wszystkim pianistą. Musiał dużo ćwiczyć ale miał niezwykłą wrażliwość muzyczną. Dużo koncertował i tym rozsławił nazwisko.

W 1919 roku, już w niepodległej Polsce objął stanowisko premiera rządu i ministra spraw zagranicznych. Okres między wojenny spędził za granicą, a w 1940 roku stanął na czele rządu emigracyjnego, mimo słabego już zdrowia i podeszłego wieku Zmarł 29 VI 1941 roku w Nowym Jorku. Był wielokrotnie odznaczany m.in. dr h.c. wielu uniwersytetów polskich i zagranicznych np. Cambridge, Oxford, Columbia.

Cechą charakterystyczną w jego kompozycjach jest:

• obecność polskiej muzyki tanecznej,

• konstrukcyjne znaczenie techniki wariacyjnej i polifonicznej - fuga w finałach Sonaty i Wariacjach

• harmonika Chopina,

• instrumentacja Wagnera,

• jasność formy, dzięki jednolitości tematycznej.

Ważniejsze kompozycje:

• Koncert fort. a-moll,

• Fantazja polska na fortepian i orkiestrę,

• Symfonia h-moll,

• Opera „Manru”, jedyna opera do libretta A. Nossiga na podstawie powieści „Chata za wsią” J. I. Kraszewskiego. Bohaterami są Cyganie, przeżywający uczucia miłości, zemsty, zazdrości. Dzieło ma dużo melodyjności, prostoty w harmonii i po mistrzowsku jest zinstrumentowane. Słabą stroną jest budowa libretta, która zaważyła na muzyce.

1

3

Agnieszka Krajewska-Werecka, Skrypt do historii muzyki, PSM w Olsztynie

---