Materiały do egzaminu z socjologii

Geneza socjologii

1. „Socjologia to nowa nauka dotycząca bardzo starego przedmiotu/tematu”

Słowo socjologia pojawiło się w I poł. XIX wieku - wprowadził je August Comte jako określenie dla nauki, której jeszcze nie było, lecz która powinna powstać, gdyż w przeciwnym razie nie będzie można przezwyciężyć kryzysu, w jakim znaleźli się obywatele państw zachodniej części Europy pod wpływem rodzenia się nowego porządku ludzkiego życia i działania, zdominowanego m.in. przez nowe formy pracy i związane z nimi nowe formy organizacji ludzkich zbiorowości. Chodziło o przemysł i rewolucję przemysłową, rozpoczętą w Anglii w poprzednim stuleciu, która w czasie półwiecza wkroczyła już do Francji, Niemiec, pn. Włoch, Holandii, Belgii. Praca przemysłowa

• zakłóciła agrarny porządek świata,

• wywołała intensywne migracje z obszarów wiejskich do miast,

• wymagała innych umiejętności i wiedzy niż praca rolnicza.

• zmuszała ludzi do poszukiwania innych zasad organizacji ich wzajemnych relacji.

• stosunki w wielkim mieście nie przypominały tych w społeczności wiejskiej - pojawiła się anonimowość i rozluźnienie kontroli społecznej, tak silnej na wsi; patologie społeczne w nieznanej przedtem skali.

Rewolucja francuska (polityczna) dała równie silny impuls zmianom społecznym co rewolucja angielska (przemysłowa).

• Oznajmiała koniec monarchii, epoki feudalnej i schyłek arystokracji jako dominującej grupy społecznej

• Podnosiła znaczenie burżuazji - trzeciego stanu - stanu złożonego z przedsiębiorców, kupców, rzemieślników; we Francji ta społeczna warstwa była pozbawiona wpływów politycznych w stopniu większym niż w innych państwa Zachodniej Europy

• Upowszechniła idee równości i wolności na całym kontynencie i poza Europą;

Obie rewolucje doprowadziły do zerwania ze światem starym, dobrze znanym. Nowe reguły nie zostały jeszcze utworzone - stąd przekonanie o głębokim kryzysie społeczeństwa europejskiego i konkluzja, iż potrzebna jest nauka, która zajęłaby się społeczeństwem „w potrzebie”.

Intelektualne reakcje na obie rewolucje były różnej natury; można sprowadzić je do dwóch zasadniczych postaci:

1. reakcji reformistycznej/radykalnej

2. reakcji konserwatywnej

Reakcje reformistyczne związane były z odkryciem, ze bieda nie jest składnikiem naturalnego porządku świata; rewolucja przemysłowa, która zwielokrotniła zdolności wytwórcze społeczeństwa, zdawała się obiecywać świat bez nędzy, charakterystycznej dla wcześniejszych okresów rozwoju. Zrodziło to zainteresowanie poszukiwaniem źródeł biedy w społeczeństwie i sposobów ograniczania jej zasięgu. Pojawiały się pomysły różnej natury - od postulatów rozbudowywania opieki społecznej, do programów rewolucyjnych, wzywających do społecznych przewrotów znoszących główne źródło biedy (np. relacje klasowe). Z drugiej strony - zatroskanie moralną kondycją społeczeństwa po dwóch rewolucjach rodziło tęsknotę za przywróceniem lub obrona wartości tradycyjnych, takich jak rodzina, wspólnota. Obie te tradycje do dziś wpływają na rozwój socjologii.

Socjologia potoczna

Oprócz wspomnianej tradycji intelektualnej i pierwszych programów budowy nowej nauki istniały od dawna i istnieją do dziś wyobrażenia i poglądy zwykłych ludzi na temat społeczeństwa. Każdy jest do pewnego stopnia socjologiem. Czym się odznacza ta potoczna, zdroworozsądkowa socjologia?

• Przypadkowym charakterem dociekań - wiedza potoczna jest własnością jednostek, jest uzależniona od indywidualnej spostrzegawczości, wrażliwości, zainteresowań; jest mozaiką spostrzeżeń

• Jest fragmentaryczna i niespójna

• Jest to wiedza apodyktyczna - zawiera zdecydowane zalecenia, uwagi, dyrektywy

• Jest pochopna - nie opiera się na dostatecznie solidnych podstawach, by można było np. uogólniać ją

Sztuka również zawiera jakąś wiedzę o społeczeństwie. Widać to w malarstwie różnych epok, portretującym ludzi w trakcie różnych sytuacji i zajęć. Można śledzić, jak dawniej ludzie się ubierali, odżywiali, pracowali, jak wypoczywali, a nawet - na co chorowali. Jest to jednak poznawanie społeczeństwa niejako przy okazji - celem sztuki jest przecież coś innego niż dokumentowanie stylów życia ludzi.

Wreszcie - filozofia (w czasach nowszych - tzw. filozofia polityczna) też dostarcza wiedzy nt. społeczeństwa. Jest to refleksja uprawiana przez zawodowych myślicieli, więc różni się od socjologii potocznej:

• Opiera się na szerokich danych porównawczych dotyczących różnych społeczeństw

• Sądy filozofów są precyzyjnie formułowane

• Poszczególne tezy na temat społeczeństwa wiąże się w całościowe systemy

• Typowy jest normatywny punkt widzenia - to znaczy wartościujący punkt widzenia;

Socjologia, która rozpoczęła swój żywot w XIX wieku jest związana z tymi trzema formami ludzkiej myśli, lecz pragnie się odróżniać od nich. Czym?

• Zastosowaniem metody naukowej - za ostateczne kryterium prawdy uważa się empirycznie lu eksperymentalnie potwierdzone fakty

• Językiem - socjologia naukowa chciała mieć swój własny, precyzyjny język służący opisowi faktów społecznych, jeżyk zawierający zdefiniowane pojęcia, najlepiej umożliwiające pomiar (stąd zmienne w socjologii)

• Socjologia jako nauka ma do spełnienia pewne zadania:

1. zadanie opisu - jak jest naprawdę? Jak wygląda świat społeczny?

2. Dlaczego tak wygląda? Zadanie wyjaśniania, budowy teorii

3. Jakie będzie społeczeństwo? Zadanie przewidywania

4. Jak wprowadzać zmiany? Zadanie praktyczne

Te zadania zostały sformułowane przez A. Comte'a. Comte był zwolennikiem naukowości socjologii w wersji pozytywistycznej. Znaczyło to, że chce, by socjologia naśladowała taki sposób badania, jaki upowszechnił się w naukach przyrodniczych; Socjologia ma odwoływać się do faktów bezpośrednio obserwowalnych, budować proste twierdzenia o zależnościach między faktami (zmiennymi), wyprowadzać z tych praw wnioski praktyczne. Socjologia - podobnie jak fizyka miała odkrywać prawa umożliwiające praktyczne działanie. Z praw mechaniki da się wyprowadzić inżynierię. Podobnie swoją inżynierię miała mieć socjologia.

To nie była jedyna wersja naukowej socjologii w XIX wieku. Taki obraz naukowej socjologii zakwestionowali myśliciele niemieccy - zwłaszcza Wilhelm Dilthey i Heinrich Rickert. Podkreślali oni, że w świecie ludzkim występują procesy i zjawiska nie spotykane w świecie przyrody: normy, wartości, reguły, symbole czyli - kultura. Świat ludzki jest światem kultury. Społeczeństwo tworzące kulturę jest zasadniczo, fundamentalnie odmienne od socjologii. Zatem potrzebuje innych metod niż te, którymi posługują się nauki przyrodnicze. Max Weber zaproponował inną metodę socjologii - nazwał ją rozumieniem. Socjologia winna docierać do ukrytych, nieobserwowalnych wartości, znaczeń, motywacji ludzkich działań. Była to antypozytywistyczna wersja naukowości socjologii. Ta kontrowersja jest żywa do dziś - są socjologowie hołdujący jednej lub drugiej wizji socjologii.

Obrazy społeczeństwa i spory naukowe w socjologii

Agenda

• Poznawcze obrazy społeczeństwa

• Pole zdarzeń - konteksty społeczne

• Spory filozofów i socjologów

• Wyobraźnia socjologiczna

Poznawcze obrazy społeczeństwa

• Socjologia to tyle, co nauka o społeczeństwie

• Co to jest społeczeństwo?

• Wielość odpowiedzi to pytanie…

Poznawcze obrazy społeczeństwa

=POPULACJA:

• utożsamienie społeczeństwa ze zbiorowością ludzi, wielością jednostek

• Interpretowanie zjawisk społecznych jako aspektów ludzkich organizmów

• Zróżnicowanie i skład zbiorowości, mobilność społeczna, współczynniki przyrostu naturalnego

• Perspektywa zbyt wąska: socjologia miałaby się zajmować kwestiami demograficznymi; socjologia musi zajmować się tym, co dzieje się między ludźmi

Poznawcze obrazy społeczeństwa

• = PROJEKCJA OSOBOWOŚCI

• Interpretowanie zjawisk społecznych, działań społecznych - z punktu widzenia ich znaczenia dla jednostek

• Motywy, postawy, aspiracje, treści poznawcze, zdolności, tożsamość osób: przedmiot zainteresowania socjologii (i psychologii społecznej)

• Podobnie jak w poprzednim przypadku - społeczeństwo nie istnieje jako realny byt - jest tylko wielością/sumą jednostek

Poznawcze obrazy społeczeństwa

=ORGANIZM-SYSTEM

• Twórcy socjologii - Auguste Comte, Herbert Spencer - posługiwali się analogią do organizmu.

• Organizm biologiczny to nie prosta suma komórek, tkanek, organów, lecz spoista i wspólnie funkcjonująca całość: społeczeństwo to nie prosta suma ludzi, lecz zintegrowany i funkcjonujący organizm społeczny/system

• Jednostki łączą się tworząc grupy; grupy wykazują wspólna orientację/orientacje

• Społeczeństwo - całość ponadjednostkowa, byt realnie istniejący

Poznawcze obrazy społeczeństwa

=STRUKTURA

• Społeczeństwo to relacje między ludźmi

• Relacje opisywane są przez role społeczne; rola zawsze jest zorientowana ku innym ludziom, definiuje stosunki z innymi

• Role powiązane są z funkcjami, jakie pełnią jednostki w grupie/społeczeństwie

• Społeczeństwo można opisać jako sieć relacji między rolami i pozycjami społecznymi; wizja bardzo abstrakcyjna

Poznawcze obrazy społeczeństwa

=KULTURA

• kolejne, ogromnie istotne spostrzeżenie zawdzięczamy M. Weberowi i E. Durkheimowi

• w każdym ludzkim działaniu zawarty jest pewien sens, znaczenie, a co więcej znaczenie to ma charakter ,,faktu społecznego" narzucanego ludziom z zewnątrz jako coś obowiązującego, wiążącego, przez środowisko, w którym się urodzili, wychowali i w którym żyją

• Społeczeństwo to sieć działań obdarzonych znaczeniem

• Źródłem tych znaczeń jest KULTURA

Poznawcze obrazy społeczeństwa

POLE ZDARZEŃ:

• porzucenie wizji społeczeństwa jako trwałego, statycznego obiektu

• wszystko, co istnieje w społeczeństwie to zdarzenia społeczne: ich płynne, zmienne konfiguracje (migracje ludzi, zmiany pracy, pozycji społecznej, związków z innymi, zawodu społeczeństwo=bezustanny ciąg takich zmian)

• zamiast o trwałych formach społecznych zaczęto mówić o ,,figuracjach" (Norbert Elias), zamiast o strukturach - o ,,strukturacji" (Anthony Giddens), zamiast o bytach społecznych - o życiu społecznym, zamiast o istnieniu społeczeństwa - o ,,stawaniu się" społeczeństwa (Piotr Sztompka)

Pole zdarzeń - konteksty społeczne

• Z perspektywy pojedynczego członka społeczeństwa przestrzeń międzyludzka, w której przebiega życie każdego z nas, jest ogromnie złożona…

• składa się z szeregu rozmaitych kontekstów

Pole zdarzeń - konteksty społeczne

• Kontekst rodzinny

• Kontekst edukacyjny

• Kontekst zawodowy

• Kontekst religijny

• Kontekst polityczny

• Kontekst ekonomiczny

• Kontekst wymiaru sprawiedliwości

• Inne konteksty …

Pole zdarzeń - konteksty społeczne

• każdy z nas posiada swój własny zestaw takich kontekstów, w których uczestniczy

• nieustannie krążymy miedzy różnymi kontekstami

• w każdym z tych kontekstów spotykamy nieco inne ,,społeczeństwo”, inne oczekiwania i reguły gry

Pole zdarzeń - konteksty społeczne

Musimy w tej różnorodności kontekstów umieć się odnaleźć:

• zdecydować, które są dla nas ważniejsze, a które mniej istotne,

• rozpoznać partnerów,

• odnieść się do nich we właściwy sposób, zastosować właściwe reguły kulturowe,

• przyjąć odpowiednie strategie postępowania,

• skutecznie działać

Spory filozofów i socjologów

Długa historia myśli społecznej i krótka historia socjologii jest areną licznych debat i dyskusji…

Spierano się o pięć spraw:

• pochodzenie społeczeństwa

• społeczną naturę człowieka

• przedmiot socjologii

• metodę socjologii

• rezultaty poznawcze socjologii

Skąd się bierze społeczeństwo?

• Dziś na ogół powiada się:

społeczeństwo jest „wytwarzane” przez jednostki we wzajemnych kontaktach, relacjach, interakcjach , stosunkach społecznych

• Są jeszcze inne odpowiedzi…

Skąd się bierze społeczeństwo?

• Konfucjanizm: społeczeństwo jest formą świadomości „my”, poczucia wspólnoty. Ludzie z natury są sobie bliscy, zaś oddalają się od siebie dzięki przyzwyczajeniom. Podstawą społeczeństwa są cnoty, takie jak obowiązek, humanitarność, szczerość, umiar. Konfucjusz wierzył w rodzinę i społeczną strukturę, społeczny porządek

Skąd się bierze społeczeństwo?

• Teologiczna koncepcja: zakłada, że człowiek jest dziełem Bożym zaś społeczeństwo jest powstałą z woli opatrzności unią jednostek. Człowiek nie tworzy społeczeństwa

Skąd się bierze społeczeństwo?

• Natura ludzka i umowa społeczna: W Oświeceniu brano za punkt wyjścia „naturę ludzką”, niezależną od społeczeństwa i pierwotną w stosunku do niego. Społeczeństwo jest skutkiem swoistej UMOWY między suwerennymi i odrębnymi jednostkami;

Skąd się bierze społeczeństwo?

• Marksowska koncepcja: ludzie tworzą społeczeństwo dlatego, że przeciwstawiają się przyrodzie, przekształcają ją w procesie pracy. Działając w grupach, mogą łatwiej te zadania realizować. Społeczeństwa, podobnie jak sam człowiek, są wytworem procesu pracy

Człowiek: istota społeczna ?

Co to znaczy „istota społeczna”?

• człowiek nie mógłby rozwinąć swych cech specyficznie ludzkich, gdyby znajdował się poza środowiskiem społecznym, w izolacji od innych jednostek.

• Przykłady: Kaspar Hauser, dzieci znalezione w dżungli w Indiach (niski poziom rozwoju intelektualnego, brak elementarnych umiejętności)

Człowiek: istota społeczna?

Człowiek jest produktem stosunków społecznych, jest taki, jakim go społeczeństwo uformowało; człowiek nabiera takich cech, jakie wpaja mu jego środowisko społeczne - wychowujące czy socjalizujące.

Człowiek: istota społeczna?

• człowiek posiada „instynkt społeczny”, to znaczy skłonność do zrzeszania się, bycia w gromadzie; zachowywania się w sposób podobny do innych ludzi. Tezy o „wrodzonym” instynkcie nie da się chyba obronić

Człowiek: istota społeczna?

• człowiek jest istotą społeczną w tym sensie, że powinien postępować zgodnie z interesem społecznym. Jednostka jest podporządkowana społeczeństwu i stanowionym przez nie regułom.

• W sensie specyficznym - jednostka musi podporządkować się władzy politycznej - ta teza w niektórych doktrynach formułowana była niezwykle ostro

Spory o przedmiot

• Czy ostatecznym składnikiem społeczeństwa są poszczególne jednostki, czy raczej całości społeczne: grupy, zbiorowości, sieci stosunków i działań społecznych?

• Czy zjawiska społeczne (np. konflikty, zmiany, migracje, mobilność, konkurencja, współpraca) należy wyjaśniać odwołując się do działań jednostek, czy też do praw rządzących całościami społecznymi, w których te zjawiska zachodzą?

Spory o przedmiot

INDYWIDUALIZM METODOLOGICZNY

• Ostateczne wyjaśnienia wszelkich zjawisk społecznych powinny być formułowane przez odwołanie się do jednostek, ich działań, motywacji, dyspozycji

• Inne wyjaśnienia są możliwe, lecz nie mogą być ostateczne

Spory o przedmiot

Ograniczenia indywidualizmu: gdzie nie ma zastosowania?

• W sytuacjach „probabilistycznych”: losowego wyboru, dokonywanego przez ludzi

• W sytuacjach, w których zanika ludzka indywidualność: zachowanie tłumu ogarniętego paniką, w działaniach sekt religijnych, publiczności ogarniętej uwielbieniem dla idola

• W wszystkich pozostałych przypadkach indywidualizm metodologiczny zachowuje wartość

Spory o przedmiot

• Jak można w sposób indywidualistyczny wyjaśniać zjawiska ekonomiczne?

• Na przykład przywołując zasadę „zmniejszającej się użyteczności”, która głosi, że …

• im mniej jednostka posiada jakiegoś „podzielnego” towaru, tym więcej będzie skłonna zażądać za pewną stałą jego ilość

• Zasada ta = klucz do zrozumienia dystrybucji i wymiany

Spory o przedmiot

W jaki sposób wyjaśnić to, że jedni ludzie zawsze, inni od czasu do czasu przestrzegają reguł?

• Jeśli konformizm wobec norm przynosił nagrodę, jednostka zachowa się konformistycznie także w nowej sytuacji

• Jeśli konformizm nie przynosił nagród - jednostki nie będą go praktykować

Spory o przedmiot

HOLIZM głosi, że …

• Fakty społeczne są są niesprowadzalne do faktów psychologicznych

• Fakty społeczne=wszelkie zjawiska, zdarzenia, procesy dotyczące form organizacji społecznej (pozycje i role członków społeczeństwa, instytucje, zwyczaje, ideologie - nie są atrybutami jednostek)

• E. Durkheim: ilekroć zjawisko społeczne jest wyjaśniane przez psychologiczne, możemy być pewni, że wyjaśnienie to jest fałszywe

Spory o przedmiot

• HOLIZM…

• Cechy przypisywane jednostkom przez indywidualistów nie są jednorodne, lecz tworzą kontinuum nasycenia treściami społecznymi:

• odruchy: wynikające z konstytucji biologicznej, nieświadome, pozbawione treści społecznych

• zachowania sterowane przez świadomość, lecz nie zwrócone ku innym ludziom

• zachowania zwrócone ku innym ludziom (współpraca, okazywanie szacunku), wynikające z woli jednostki

• zachowania realizujące nakazy norm i wartości (np.. salutowanie w wojsku, spowiedź i zachowanie postu) nie są dziełem jednostek - oznaczają realizację nakazów, wzorów kulturowych

Spory o metodę

Istota sporu:

• Czy nauki społeczne powinny posługiwać się takimi samymi metodami, jak przyrodoznawstwo, czy też powinny mieć zupełnie inne metody (swoiste)?

• Naturalizm: metody przyrodoznawstwa

• Antynaturalizm: metody swoiste

Spory o metodę

• NATURALIZM głosi, że…

• Istnieje zasadnicza jedność metodologiczna wszystkich nauk: wszystkie nauki stosują metodę hipotetyczno-dedukcyjną, tzn.

• stawiają hipotezy,

• wyprowadzają z hipotez przewidywania

• sprawdzają te przewidywania w testach empirycznych

• socjologia nie różni się od nauk przyrodniczych

Spory o metodę

ANTYNATURALIZM głosi, że…

• Zadanie socjologii polega ujawnianiu znaczenia działań dla podejmujących je ludzi

• Składniki znaczenia: motywy „po co?” i „z jakiego powodu?”

• Po co? Rekonstrukcja wizji rezultatu

• Z jakiego powodu? Wcześniejsze doświadczenia, dyspozycje-postawy, nawyki

• METODA: interpretacja świata społecznego z perspektywy działających jednostek, rozumienie działań = wskazanie ich motywów

Spór o rezultaty socjologii

• W centrum sporu WARTOŚCI I ICH ROLA W POZNANIU socjologicznym

• Zagadnienie wartości ważne w każdej nauce

• W naukach społecznych szczególnie ważne: przedmiot badań stanowią inne osoby, podmiot badający tożsamy w istotnym sensie z przedmiotem badanym

• Wyniki badań socjologów DOTYCZĄ bezpośrednio ludzi

Spory o rezultaty socjologii

Aspekty problematyki wartości w poznaniu naukowym:

• Czy sądy wartościujące mogą i powinny być uzasadnione naukowo? Czy nauka dostarcza podbudowy dla wartościowania? NIE

• Czy sądy wartościujące wpływają/powinny wpływać na naukę (na przebieg czynności badawczych, na uzyskane wyniki)? DO ROZWAŻENIA

Spory o rezultaty socjologii

Czy wartości mogą/powinny wpływać na naukę?

• Jeśli odpowiadamy „TAK”, jesteśmy zwolennikami wartościowania

• Jeśli odpowiadamy „NIE”, jesteśmy zwolennikami obiektywizmu

Spory o rezultaty socjologii

WARTOŚCIOWANIE…

Każde badanie problemów społecznych MUSI pozostawać pod wpływem wartościowań, ocen…

• Wartości ingerują najmocniej w następujących fazach badania:

• w momencie wyboru problemu badawczego

• przy wyborze modeli teoretycznych i pojęć, zbieraniu danych, zapisie obserwacji

• przy wyprowadzaniu wniosków praktycznych z badań

Skoro tak, to jedyny sposób na obiektywność = ujawnienie przesłanek wartościujących

Spory o rezultaty socjologii

Przykłady wartościowania:

• interpretowanie wyników w duchu przychylności dla jakiejś opcji ideologicznej (99% twórczości naukowej sowieckich badaczy społecznych)

• preferowanie problematyki badań rokujących zysk (w sensie ekonomicznym)

• podejmowanie lub nie podejmowanie badań w zależności od spodziewanej reakcji środowiska naukowego, panującej mody, powabu sław naukowych, zaleceń politycznej poprawności itp..

Spory o rezultaty socjologii

• OBIEKTYWIZM…

• Wartościowania zewnątrznaukowe (moralne, religijne, ideologiczne) w ŻADNYM RAZIE NIE POWINNY wpływać na wyniki badań naukowych

• W nauce dopuszczalne są wyłącznie wartościowania wewnątrznaukowe: reguły uzasadniania hipotez, oceny wartości źródeł, kryteria poprawności sformułowania problemów

Spory o rezultaty socjologii

• OBIEKTYWIZM…

Dwa rodzaje sądów wartościujących:

• sądy instrumentalne (relatywne), wskazujące na jakiś środek działania jako najskuteczniejszy dla założonych celów

• sądy kategoryczne (absolutne), określające jakiś cel jako dobry lub jako lepszy od innych

Spory o rezultaty socjologii

• OBIEKTYWIZM…

• Gdy cele są dane, nauka pozwala dobrać najlepsze środki

Jednak…

• dla uzasadnienia celów nauka nie wystarcza

• nauka może powiedzieć, jaką drogą powinniśmy iść, lecz nie może powiedzieć, dokąd powinniśmy zmierzać

Wyobraźnia socjologiczna…

• To dostrzeganie, ze wszelkie fenomeny społeczne są efektem zamierzonym lub niezamierzonym, natychmiastowym lub skumulowanym, bezpośrednim lub pośrednim - jakichś działań, decyzji, wyborów podjętych przez sprawcze podmioty społeczne, czy to jednostki, czy zbiorowości

• socjologiczna wyobraźnia przeciwstawia się fatalizmowi, determinizmowi, prowidencjalizmowi, czyli poglądom odmawiającym człowiekowi prawa do projektowania i realizowania własnej przyszłości

Wyobraźnia socjologiczna…

• to świadomość głębokich, ukrytych zasobów lub barier strukturalnych i kulturowych, które wyznaczają szanse działań podmiotowych. W ten sposób socjologiczna wyobraźnia zwalcza mit absolutnej wolności człowieka i przeciwstawia się woluntaryzmowi

Wyobraźnia socjologiczna…

• to rozpoznanie we wszelkich zjawiskach społecznych skumulowanego dziedzictwa przeszłości, czy inaczej tradycji, która w różny sposób wpływa na działania współczesnych

• w ten sposób socjologiczna wyobraźnia lansuje historyzm i sprzeciwia się prezentyzmowi

Wyobraźnia socjologiczna…

• to postrzeganie życia społecznego, w tym wszelkich pozornie trwałych instytucji, organizacji, reżimów politycznych czy gospodarczych, w ich ciągłej zmienności, nieustannym procesie stawania się.

• W ten sposób socjologiczna wyobraźnia akcentuje dynamikę i odrzuca statyczny punkt widzenia

Wyobraźnia socjologiczna

• to akceptacja dla ogromnej różnorodności form, w jakich przejawiać się może życie społeczne

• w ten sposób socjologiczna wyobraźnia uczy tolerancji i uodparnia przeciwko dogmatyzmowi czy etnocentryzmowi.

Czym jest dziś socjologia?

jest to nauka o ludziach

działających w polu wzajemnych relacji (w ,,przestrzeni międzyludzkiej"),

• którzy nadają temu polu nieustanną dynamikę funkcjonowania i stawania się (podtrzymują ,,życie społeczne"),

• a utrwalone, często niezamierzone, efekty swoich działań pozostawiają jako ramy strukturalne i kulturowe dla kolejnych pokoleń

Zbiorowości i grupy społeczne

2008

Agenda

1.Cechy grupotwórcze

2. Odmiany zbiorowości ludzkich

3. Więź moralna: treść, zasięg i patologia więzi moralnej

3. Grupa i organizacja społeczna

4. Obiektywne kryteria klasyfikacji grup

5. Subiektywne kryteria klasyfikacji

6. Syntetyczne typologie grup

7. Zbiorowości terytorialne

Cechy grupotwórcze

• Pojęcie grupy - jedna z fundamentalnych kategorii socjologii (inne: kultura, instytucja, rola, pozycja-status, konflikt, struktura społeczna)

• Związana z realizmem ontologicznym, metaforą organiczną i systemowym obrazem świata społecznego (grupy jako elementy społeczeństwa)

Cechy grupotwórcze

Jakie cechy przysługujące jednostkom przyciągają uwagę socjologów?

a) czy te, które upodobniają do siebie wszystkich ludzi?

b) cechy właściwe tylko jednostkom: osobowość, nawyki i dziwactwa właściwe komuś, swoiste właściwości ciała i umysłu?

c) cechy, które jednostka dzieli z pewną liczbą niektórych innych ludzi (nie z wszystkimi) sprawiają one, że do jednych ludzi jesteśmy podobni, od innych się różnimy. Te cechy interesują socjologów. Te cechy sprawiają, że wielość ludzi dzieli się na mniejsze zbiorowości.

Odmiany zbiorowości społecznych

Cechy różniące i zarazem upodobniające do siebie różnych ludzi mogą stawać się podstawą wyodrębniania wielu zbiorowości:

• populacja = wielość jednostek

• zbiór statystyczny = zbiorowość wyróżniona ze względu na jakąś (w zasadzie dowolną) cechę (np. bycie blondynem)

• kategoria socjologiczna: zbiorowość wyróżniona ze względu na kryterium socjologicznie istotne (wykształcenie, dochód, wiek, zawód - te cechy mogą stawać się podstawą podstawą postrzegania wspólnoty interesów)

Odmiany zbiorowości społecznych

• Kategoria społeczna: powstaje wtedy, gdy ludzie zdają sobie sprawę z podobieństwa posiadanych cech, kiedy na to podobieństwo kierują uwagę i czynią z niego podstawę postrzegania siebie jako wspólnoty (subiektywna więź społeczna)

• Kategoria społeczna nie jest jeszcze grupą, lecz zapowiada powstanie grupy

Więź moralna

• Kategoria społeczna może stać się grupą, jeśli pojawi się w niej rozwinięta postać więzi subiektywnej - więź MORALNA

• Więź moralna = szczególna relacja do innych ludzi, objętych określeniem „MY”

• Sprawy ludzi objętych nazwą „MY” żywo nas obchodzą, reagujemy na to, co przydarza się innym, zaliczonym do tej kategorii, sami też czegoś od nich oczekujemy...

Więź moralna

Składniki więzi moralnej:

• zaufanie: oczekiwanie godnego zachowania innych wobec nas

• lojalność: powinność nienaruszania zaufania, jakim darzą nas inni

• solidarność: troska o sprawy innych , gotowość do altruizmu, poświęcania się (nawet wtedy, gdy nie jest to dla nas wygodne)

Więź moralna

• Intensywność i zasięg więzi moralnej są zmienne...

• bywa, że ulega ona ogromnemu wzmocnieniu

• bywa, że ulega osłabieniu czy wręcz atrofii

Co o tym decyduje?

Więź moralna

• Zasięg i siła więzi moralnej rośnie, gdy cała zbiorowość doświadcza zagrożenia (wojna, klęska żywiołowa, atak terrorystyczny, represjonowane mniejszości)

• członkowie zbiorowości rozszerzają wówczas zakres osób, wobec których czują się lojalni, z którymi są solidarni, których darzą zaufaniem

Więź moralna

Jeśli jednak....

• zagrożenia mają charakter indywidualny, tzn. gdy jednostki czują się zagrożone lecz nie zbiorowość, (brutalna konkurencja między jednostkami, rosnące ryzyko działań jednostkowych)...

• wówczas zakres więzi moralnej ulega znacznemu zawężeniu lub nawet całkowitej atrofii

bellum omnium contra omnes...

Więź moralna

Wskaźniki atrofii więzi moralnej:

• kultura cynizmu: podejrzliwość, doszukiwanie się spisków, pułapek, przypisywanie innym niecnych zamiarów

• kultura manipulacji: przyzwolenie na wykorzystywanie innych, oszukiwanie, cwaniactwo jako miernik własnej zaradności

• kultura obojętności: egoizm, zanik wrażliwości na cierpienie innych

Więź moralna

• W skrajnych przypadkach zakres więzi moralnej ulega zawężeniu do nielicznego grona osób - członków rodziny, najbliższych przyjaciół, także niejawnych klik, koterii

• W takich warunkach podejrzliwość może przekształcać się w najzupełniej „materialne” spiski, machinacje, oszustwa

• Jeśli jednak nic takiego się nie zdarza i więź subiektywna rozwija się do dojrzałej więzi moralnej...

Grupa społeczna

• ...Wówczas kategoria socjologiczna przekształca się w grupę społeczną...

• dla powstania grupy potrzeba co najmniej dwóch jednostek

• potrzeba także, by te jednostki podejmowały wobec siebie działania, były w stałych interakcjach, realizowały jakieś wspólne cele jeśli tak jest między jednostkami pojawia się WIĘŹ BEHAWIORALNA

Organizacja społeczna

• Grupa z kolei może przekształcić się w organizację społeczną jeśli...

• pojawi się w niej wspólny cel, podział pracy, wyraźnie zdefiniowane normy regulujące relacje między członkami,, statut-regulamin unormowane, uregulowane stosunki społeczne

Obiektywne kryteria klasyfikacji grup

• Uniwersum grup społecznych jest bardzo bogate - obejmuje wielka ich różnorodność

• Pojawia się potrzeba klasyfikacji i typologii

• Podstawą tych podziałów grup stają się trzy typy kryteriów:

a) obiektywne

b) subiektywne

c) syntetyczne

Obiektywne kryteria..

Sześć kryteriów...

• liczebność

• trwałość

• sposób rekrutacji

• intensywność uczestnictwa

• korzyści z członkostwa

• formalizacja

Subiektywne kryteria

Chodzi o psychologiczna relację jednostki do grupy

• subiektywna identyfikacja z grupą, do której się należy:

akceptowana lub odrzucana grupa

członkostwa

• znaczenie grupy, do której nie należymy:

negatywne grupy odniesienia, pozytywne

grupy odniesienia

Syntetyczne kryteria...

• Poprzednie klasyfikacje opierały się na pojedynczych cechach (obiektywnych lub subiektywnych)

• W socjologii są jeszcze kryteria syntetyczne: zespoły cech branych równocześnie pod uwagę w opisie grupy

• Pozwalają one wyróżnić...

Kryteria syntetyczne

• Grupy pierwotne: niewielkie, nieformalne, wymagają intensywnego uczestnictwa, dość trwałe (np. rodzina), sprawują ściślejszą kontrolę nad uczestnikami. Grupy te (rodzina, grupa rówieśnicza) wywierają najsilniejszy wpływ socjalizujący

• Grupy wtórne: pojawiają się później w doświadczeniu i biografiach jednostek; są większe, sformalizowane, zachowują anonimowość jednostek. Jeśli nie są totalitarne - nie sprawują ścisłej kontroli nad zachowaniami uczestników. Przykłady: przedsiębiorstwa, środowiska zawodowe, urzędy

Kryteria syntetyczne

• Wspólnoty: tradycyjne społeczności rodowe, plemienne, wioskowe; cechowała je wysoka spójność i integracja, zgodne wartości i przekonania; silna lojalność wobec wodzów czy przywódców a także wobec innych członków wspólnoty

• Stowarzyszenia: charakteryzują współczesne społeczeństwo; sformalizowane, nastawione na wyraźnie określone cele, z wyraźnie określonym podziałem pracy i obowiązków, traktowane przez uczestników instrumentalnie

Zbiorowości terytorialne

• Terytorium jest podstawą skupienia społecznego, jest jego zasadniczym czynnikiem,

• Terytorium jest strefą przestrzennej „wyłączności”, obszarem, na którym zbiorowość zaspokaja większość lub (dawniej) wszystkie swoje potrzeby

Zbiorowości terytorialne

Typy zbiorowości terytorialnych:

• greckie polis: charakteryzował "pełny" charakter - stanowiła miejsce zaspokajania wszystkich ludzkich potrzeb; miejskie i wiejskie części polis,

• civitas (J. Bodin): stanowiły jednolitość zwyczajów, obyczajów i instytucji. Odzwierciedlały strukturę feudalnego świata, będącego światem zbiorowości terytorialnych (księstwa, hrabstwa, prowincje będących podstawowymi członami organizacji społecznej i politycznej).

• obecnie zbiorowości terytorialne to państwa jako zbiorowości obywateli i prawni ustanowione struktury władzy na jakimś terytorium

Społeczności lokalne

• Społeczność lokalna jest częścią szerszej zbiorowości terytorialnej.

• To ludzie związani miejscem zamieszkania z określoną miejscowością, osiedlem.

• Odznacza się relatywnie wysokim stopniem społecznej integracji

Społeczności lokalne

Cechy charakterystyczne społeczności lokalnych:

• terytorium: przestrzenne ograniczenie, obszar wydzielony jest administracyjnie lub naturalnie,

• wielkość (ograniczona do stosunkowo niewielkiej liczby mieszkańców - od kilkudziesięciu do kilkunastu tysięcy mieszkańców),

• względna izolacja

• homogeniczność zbiorowości (etniczna, zawodowa, kulturowa, społeczna, źródeł utrzymania)

• silna kontrola społeczna (sąsiedzka),

• lokalne autorytety

• emocjonalny stosunek do terytorium

Społeczności lokalne

Przykłady społeczności lokalnych...

• Społeczność wioskowa: zdaje się zanikać, charakter reliktowy

• Małe miasto: pośrednia struktura między wsią i dużymi aglomeracjami; w niektórych regionach renesans małych miast i wzrost ich znaczenia (turystyka, miejsce osiedlania się ludzi zamożnych, miejsce ważnych spotkań i konferencji: Davos, inne kurorty w Alpach czy Tatrach, Carcasonne, w Polsce: Sandomierz, Kazimierz Dolny)

Struktura społeczna

2008

Agenda

• Pojęcie struktury społecznej

• Wizje struktury społecznej: dychotomiczne, gradacyjne, funkcjonalne

• Teorie klas w socjologii: Marks, Weber, Burnham, Dżilas, Eco

Struktura …

• Termin zapożyczony ze świata przestrzennego: struktura w znaczeniu dosłownym to przestrzenny układ elementów (np.. budynek to rozmieszczenie elementów pełniących rózne funkcje z punktu widzenia celów budowli; dach chroni przed deszczem, ściany wspierają dach itp..)

• Francuscy badacze używają w stosunku do tego przestrzennego rozumienia struktury słowa „forma”, amerykańscy - „ekologia społeczna”

Struktura…

• W sensie metaforycznym to system relacji interpretowanych w przenośni, na wzór dystansów przestrzennych (np. dzieci są „bliżej” ojca niż kuzyna, obywatele odwiedzanych krajów „dalej” niż rodacy, bogaci „wyżej” niż biedni itp..)

• Oczywiście - w każdym z tych przykładów określenia „bliżej” czy „dalej” nie oznaczają fizycznie rozumianych odległości, lecz pewne relacje społeczne

Struktura społeczna

• Struktura = rozmieszczenie elementów składowych i relacje między nimi, charakteryzujące jakąś całość (układ)

• Badanie struktury oznacza:

• konieczność ustalenia, jakie składniki tworzą „całość”

• koniecznośc ustalenia relacji między składnikami

Struktura - wizje dychotomiczne

• U podstaw leży metafora „przestrzenna”: społeczeństwo to zespół ludzi, z których jedni są na górze, inni na dole

• Są tylko dwa segmenty społeczeństwa - nie więcej (dlatego dychotomia, podział dwudzielczy

• To jest bardzo stary obraz struktury społecznej, spotykany w wielu kulturach, niemal narzucający się jako oczywistość

Struktura - wizje dychotomiczne

Kulturowe manifestacje wzji dychotomicznych:

• biblijna opowieść o Chamie

• hinduski mit wyjaśniający pochodzenie kast (bramini, kszatriowoe, waisziowie, szudrowie)

• Koran

Struktura - wizje dychotomiczne

Metafora przestrzennego usytuowania segmentów społeczeństwa wobec siebie bywa rozmaicie interpretowana. Zazwyczaj trzy aspekty są brane pod uwagę: 

• przeciwstawienie rządzących i rządzonych - klasy panujące i klasy podporządkowane

• bogatych i biednych - klasy posiadające i nieposiadające

• ci, którzy pracują i ci, na których się głosuje - wyzyskiwacze i wyzyskiwani

Struktura - wizje dychotomiczne

• nie są to przeciwstawienia równoważne: zwykle jedno z nich bywa traktowane jako fundamentalne, jako źródło pozostałych

• za podstawowy stosunek uważa się raz podział na rządzących i rządzonych, innym razem - podział na posiadających i nieposiadających.

• trzecie przeciwstawienie (wyzyskiwacze - wyzyskiwani) jest traktowane jako następstwo jednego z dwóch pierwszych podziałów.

Struktura - wizje dychotomiczne

Wyprowadzano z tego następujące wnioski:

• prymat władzy: ci na górze są bogaci, ponieważ rządzą

• nierzadko twierdzi się również, że ci na górze rządzą, ponieważ są bogaci

• podział na pracujących i tych, którzy nie muszą pracować, nie był na ogół traktowany jako podstawowy. JEDNAK…

• podział ten dominował w świadomości rewolucjonistów i w ich bojowej propagandzie (Grakchus Babeuf, S. Simon, komuniści)

Struktura - wizje dychotomiczne

Koncepcje wyróżniające tylko dwie klasy - przeciwstawne sobie pod wyróżnionym względem - zyskują na popularności w pewnych warunkach:

• pewne społeczeństwa mogą być obiektywnie bliższe schematowi dwudzielczemu: np. jaskrawe współistnienie bogactwa i nędzy w krajach Afryki, Azji, Amertyki Południowej

• wizje dwudzielcze mogą stawać się popularne i przemawiać do wyobraźni np. w okresach konfliktów społecznych, rewolucji, przewrotów (propaganda polityczna)

Struktura - wizje gradacyjne

• Koncepcja gradacyjna uwzględnia możliwość istnienia „klas pośrednich”, usytuowanych pomiędzy „górą” i „dołem” społecznej drabiny

• W historii myśli społecznej są dwie koncepcje klas pośrednich: arystotelowska i marksowska

Struktura - wizje gradacyjne

• koncepcja Arystotelesa: we wszystkich państwach są trzy grupy obywateli: bardzo bogaci, bardzo biedni i trzecia klasa, pośrednia między nimi.

• skoro panuje zgoda co do tego, że umiarkowanie i środek są najlepsze, to oczywiście i w zakresie posiadania najlepsza będzie własność średnia.

• jedynie takie państwa mogą posiadać dobry ustrój, które mają liczny stan średni, liczniejszy od dwóch pozostałych. KLASA ŚREDNIA JEST ZASADNICZA, biedni i bogaci to odchylenie od normy.

Struktura - wizje gradacyjne

• Koncepcja Marksa: klasa średnia jest mniej ważna niż klasy biegunowe;

• jest typową klasą pogranicza i w razie ostrych konfliktów społecznych łączy się z jedną lub drugą klasą przeciwstawną

• nie jest trwała - zanika w pewnych warunkach

Struktura - wizje gradacyjne

• Koncepcja klas pośrednich nasuwa schemat innego rodzaju niż dychotomiczny; można go nazwać schematem GRADACJI

• Społeczeństwo przedstawia się w tym przypadku jako układ trzech lub większej liczby klas, z których każda zajmuje pozycję „wyższą” lub „niższą” od innych pod tym samym względem

• Relacje między klasami nie mają charakteru zależności, lecz PORZĄDKUJĄCY

Struktura - wizje gradacyjne

Schemat gradacji może mieć dwie wersje:

• PROSTĄ: bierze się pod uwagę tylko jedno kryterium uporządkowania, jedną obiektywnie mierzalną cechę - na przykład dochód

• SYNTETYCZNĄ: gdy staramy się wyznaczyć pozycję klasową ze względu na kilka kryteriów równocześnie - na przykład dochód, władzę i prestiż społeczny

Struktura - wizje gradacyjne

• w przypadku gradacji syntetycznej wyznacznikiem pozycji społecznej staje się pewne zharmonizowanie, pewna spójność pozycji jednostki wyznaczonej na różnych skalach (wykres)

Struktura - wizje gradacyjne

• Władza Dochód Prestiż

Struktura - wizje gradacyjne

• Jeżeli jednostki zajmują różne położenia na takich trzech skalach, wówczas…

• sprzyja to radykalizacji ich poglądów politycznych

• niezadowolenie z rozbieżności czynników położenia społecznego rodzi bunt, dążenia rewolucyjne

Struktura - wizje funkcjonalne

• W myśl tej wizji społeczeństwo dzieli się na klasy różniące się FUNKCJAMI w życiu społecznym

• Ze względu na odrębne funkcje klasy mogą być sobie nawzajem potrzebne, mogą też być ze sobą w niezgodzie, gdyż mogą mieć sprzeczne interesy

• Przykłady…

Struktura - wizje funkcjonalne

• Arystoteles: wyróżniał wojowników, mężów którzy obradują nad sprawami państwa oraz ludność pracującą, czyli rolników, rzemieślników, służących i urzędników

• Piotr Skarga: „rodzaj ludzki na trzy stany rozdzielon jest: na modlących się, na broniących i na robiących” (czyli na księży, rycerstwo i lud pracujący)

• Adam Smith: posiadacze ziemscy, właściciele kapitału i robotnicy; różnią się oni swoją rolą w procesach produkcji; różnice źródeł dochodów tych ludzi wynikają z różnic funkcji w społecznym podziale pracy

Struktura - wizje funkcjonalne

• Nowoczesna wersja teorii funkcjonalnej: koncepcja autorstwa Kingsleya Daviesa i Davida Moore'a

• Teza wyjściowa: społeczeństwo musi umieszczać jednostki na ważnych dla jego trwania i rozwoju pozycjach w strukturze społecznej, musi też motywować jednostki do zajmowania tych pozycji.

Struktura - wizje funkcjonalne

Davies&Moore:

• w społeczeństwie są cztery najważniejsze obszary życia społecznego: religia, rządzenie, ekonomia i technika. Stosownie do tego w społeczeństwie można wyróżnić pozycje religijne, polityczne, ekonomiczne i techniczne.

• Podział na klasy i nierówności społeczne wynika z tego, że w społeczeństwie istnieje pewna liczba potrzeb, które muszą być zaspokojone.

Struktura - wizje funkcjonalne

Davies&Moore:

• Korzyści materialne i niematerialne, jak prestiż, sława, władza i pieniądze są wbudowane w te ważne pozycje społeczne - inaczej trudno byłoby zachęcić wybitne jednostki do zajmowania tych pozycji.

• Ponieważ nie wszystkie pozycje są jednakowo ważne, nie w każdym przypadku mamy do czynienia z takimi samymi gratyfikacjami;

• Ekskluzywność dostępu do najważniejszych pozycji społecznych lecz i wyższe gratyfikacje!

Struktura społeczna - teorie klas

• Struktura społeczna to pojęcie szersze od struktury klasowej…

• Grupy będące składnikami struktury społecznej nie muszą być klasami

• Struktura klasowa jest jednym z aspektów struktury społecznej, uznawanym za doniosły

Struktura społeczna - teorie klas

• Co odróżnia klasy społeczne od innych kategorii strukturalnych (kast, stanów)?

• brak nieprzechodnich granic pomiędzy kategoriami - czyli granice są „przepuszczalne”

• podstawowy charakter podziałów społecznych dla danego typu porządku społecznego (inne podziały - wtórne wobec klasowego)

• odwoływanie się do kryteriów ekonomicznych (własność) jako wyróżnika klasy (Marks i kontynuatorzy)

Struktura społeczna - teorie klas

• Postrzeganie struktury społecznej w kategoriach klas: przełom XVIII i XIX wieku, jako dziedzictwo myśli społecznej inspirowanej przez Wielką Rewolucję Francuską

• Mają swój udział w formowaniu się pojęcia klasy społecznej Adam Smith, socjaliści utopijni..

• Na dobre do teorii socjologicznej wprowadza pojęcie klasy społecznej Karol Marks

• Dla niego klasa społeczna jest nie tylko kategorią strukturalną, elementem podziału społecznego, ale podmiotem historii, wyrazem aktywności gatunku ludzkiego

Struktura społeczna - teorie klas

Teorie klas odwołują się do:

• obiektywnych różnic pomiędzy grupami (gdy klasa = grupa społeczna)

• obiektywnych różnic pomiędzy jednostkami (wymiary statusu społecznego)

• subiektywnych, świadomościowych różnic pomiędzy jednostkami (grupami)

Struktura społeczna - teorie klas

Marksowska teoria klas społecznych:

• jest kluczowym elementem teorii społeczeństwa i teorii rozwoju społecznego

• społeczeństwo: złożony system, zbudowany z elemetów o odmiennej treści i logice działania, zmieniający się w czasie;

• Społeczeństwo = „formacja”

Struktura społeczna - teorie klas

• Społęczeństwo (formacja) zbudowane z następujących elementów:

• Sił wytwórczych, czyli wiedzy ludzkiej, kwalifikacji, narzędzi, umiejętności pozyskiwania z przyrody dóbr, służących zaspokojeniu potrzeb

• Stosunków produkcji, czyli relacji w jakie wchodzą ludzie w procesie produkowania (stosunki własności oraz organizacja produkcji)

• Siły wytwórcze + stosunki produkcji = sposób produkcji (baza ekonomiczna)

• Nadbudowy, obejmującej system instytucji społecznych i stanów świadomości (ideologie, religia, filozofia, nauka)

Struktura społeczna - teorie klas

• Składniki formacji:

Struktura społeczna - teorie klas

• Dynamicznym elementem formacji są siły wytwórcze, sfera techniczno-technologiczna (prawo postępującego rozwoju sił wytwórczych)

• Stabilnym składnikiem jest nadbudowa

• Te elementy powinny się utrzymywać się w stanie względnej równowagi („dopasowania”, zgodności). Zmiana jednego z elementów - powoduje konieczność dostosowania się pozostałych:

• prawo koniecznej zgodności charakteru sił wytwórczych ze stosunkami produkcji

• prawo koniecznej zgodności bazy z nadbudową

Struktura społeczna - teorie klas

Marks wyróżnił 5 formacji:

• Wspólnotę pierwotną: prymitywne narzędzia, konieczność wspólnych działań, brak prywatnej własności środków produkcji

• Niewolnictwo: wyższy poziom rozwoju sił wytwórczych, prywatna własność środków produkcji („mówiących narzędzi” - niewolników). Dwa podtypy:

formacja antyczna - niewolnicy są własnością prywatną

formacja azjatycka - niewolnicy są własnością państwa

• Feudalizm, wyższy poziom rozwoju sił wytwórczych, oparcie sposobu produkowania na rolnictwie, przypisanie chłopa do ziemi, rozwój miasta, mieszczaństwo

• Kapitalizm, wyższy poziom rozwoju sił wytwórczych, przemysłowy sposób produkcji jako dominanta, robotnicy i kapitaliści

• Komunizm, najwyższy poziom rozwoju sił wytwórczych, pozwalający na realizację zasady: „od każdego według jego możliwości, każdemu według potrzeb”.

Struktura społeczna - teorie klas

• Niezgodność bazy i nadbudowy ogranicza możliwości realizacji interesów wielkich grup ludzi: klas społecznych

• Pojawiają się konflikty klasowe

• Konflikty prowadzą do rewolucji - przejścia od jednej formacji do drugiej

Struktura społeczna - teorie klas

Podstawowe twierdzenia marksowskiej teorii klas:

• Klasy społeczne: wielkie grupy ludzi różniące się stosunkiem do środków produkcji, miejscem w historycznie określonym sposobie produkcji, wielkością i sposobem otrzymywania przypadającej na nie części dochodu oraz cechami kulturowymi

Struktura społeczna - teorie klas

Podstawowe twierdzenia marksowskiej teorii klas:

• Klasy społeczne są zjawiskiem historycznym: pojawiły się i zanikną

• Mają własną logikę rozwoju: od „klasy w sobie” (zbioru) do „klasy dla siebie” (grupy obdarzonej świadomością klasową - uświadamiająej sobie własny obiektywny interes - i mającej swoją organizację polityczna - partię)

Struktura społeczna - teorie klas

Podstawowe twierdzenia marksowskiej teorii klas:

• W każdej formacji można wyróżnić pary klas podstawowych, pomiędzy którymi zachodzi najważniejszy dla formacji konflikt społeczny i antagonizm (klasy antagonistyczne) oraz

• klasy niepodstawowe, będące reliktami poprzednich formacji lub zwiastunami nowych (np.. klasy „średnie”)

Struktura społeczna - teorie klas

Podstawowe twierdzenia marksowskiej teorii klas:

• A) konflikt klasowy jest skutkiem sprzecznych interesów

• B) interes klasowy ma podwójny wymiar:

subiektywny - postrzeganie różnic obiektywny - zmiana stosunków społecznych, zmiana formacji

Struktura społeczna - teorie klas

Podstawowe twierdzenia marksowskiej teorii klas:

• Klasy społeczne panują, czyli sprawują władzę mając do swojej dyspozycji aparat ucisku: państwo.

• Panują:

a) ekonomicznie - np.. mają uprzywilejowaną pozycję na rynku

b) politycznie - mają dostęp do środków sprawowania władzy (przymus)

c) ideologicznie - mają wpływ na media, edukację, czasem je zawłaszczają jak w systemach totalitarnych

Struktura społeczna - teorie klas

Wpływ Marksa:

• Jego teoria klas była wzorcem lub układem odniesienia dla późniejszych koncepcji

• Niestety - była także inspiracją do treagicznych eksperymentów ustrojowych (socjalizm, komunizm)

Struktura społeczna - teorie klas

Teoria klas społecznych Maxa Webera

• Była reakcją na marksowską teorię klas. Weber nie zgadzał się z nią. Twierdził, że struktury społecznej nie można redukować do jednego, klasowego wymiaru. Proponował uwzględnić trzy wymiary ładu (porządku):

a) ekonomiczny, a szczególnie rynku, który generuje podział na klasy

b) społeczny, który generuje podział na stany

c) władzy, który generuje podział na partie polityczne

Struktura społeczna - teorie klas

• Klasy są zjawiskiem związanym z istnieniem rynku. Dlatego są definiowane poprzez położenie klasowe, które określa szanse jednostek na rynku.

• Weber wyróżniał klasy:

a) zysków, których podstawą jest posiadanie kapitału, środków produkcji,

b) dochodów, których podstawą jest posiadanie kwalifikacji, które można „sprzedać” na rynku.

• Klasy mogą podejmować działania zbiorowe

• Klasy są produktem społeczeństwa rynkowego

Struktura społeczna - teorie klas

• Dla Webera ważnym elementem struktury społecznej są stany typowe dla społeczeństwa stanowego przeciwstawianego społeczeństwu rynkowemu

• Stany są grupami społecznymi o cechach wspólnoty

• Kryterium wyróżnienia stanu jest określona wielkość szacunku społecznego (prestiżu społecznego), przypisywana reprezentantom stanu.

Struktura społeczna - teorie klas

Wyznacznikami różnic między stanami są:

• dystanse społeczne:

a) conmensualizm - dopuszczenie do stołu, czyli do kontaktów towarzyskich

b) connubium - dopuszczenie do łoża, czyli do małżeństwa

Oraz…

• zawłaszczone przywileje: od przywileju zajmowania pozycji siedzącej (np.. w urzędzie) gdy członkowie niższych stanów musieli stać), do przywileju zajmowania niektórych ważnych pozycji)

Struktura społeczna - teorie klas

• Ważnym elementem struktury społecznej jest podział władzy w obrębie społeczeństwa

• Władza jest definiowana jako potencjalna możliwość narzucanie jednostkom swej woli, nawet wbrew ich woli.

• Konkurencja o władzę rodzi podział na partie polityczne

Struktura społeczna - teorie klas

Wpływ Webera:

• Zwrócenie uwagi na inne niż ekonomiczne (społeczne) aspekty zróżnicowania

• Inspiracja dla późniejszych teorii klas „średnich”, posługujących się kryterium prestiżu, stylu życia

• Zwrócenie uwagi na strukturującą rolę gier o władzę, na możliwość pojawienia się klasy politycznej, mającej swoje własne interesy, niekoniecznie zgodne z intreresami społeczeństwa

Struktura społeczna - teorie klas

Teorie "nowych klas": „rewolucja menedżerów” Jamesa Burnhama.

• Rozdzielenie funkcji właścicielskich i zarządzających. Zarządzają i kontrolują wynajęci specjaliści - menedżerowie.

• Kontrola nad środkami produkcji jest prawie równoważna ich posiadaniu

• Zarządzający, menedżerowie z racji kontroli mają:

a) wpływ na zarządzanie przedsiębiorstwem

b) bardzo wysokie dochody

• To powoduje, że można o nich mówić jako o klasie społecznej tym bardziej, że wytwarzają swoją „klasową” ideologię, której składnikiem jest podkreślanie szczególnej misji menedżerów.

Struktura społeczna - teorie klas

"Nowa klasa" Milovana Dżilasa:

• Podobna koncepcja jak u Burnhama z tym, że odnosiła się do społeczeństwa komunistycznego (radzieckiego i jugosłowiańskiego);

• kontrola nad środkami produkcji wynika nie z ich posiadania i zarządzania, ale jest rezultatem udziału w aparacie władzy

• prowadzi to do uprzywilejowania ekonomicznego a w konsekwencji do powstania czerwonej burżuazji

Struktura społeczna - teorie klas

Koncepcja Umberto Eco:

• kryterium wyróżnienia klas to ich wiedza i kwalifikacje w zakresie nowoczesnych technologii informatycznych i telekomunikacyjnych

• Wyróżnia trzy „klasy”:

a) digitariat

b) kogitariat

c) proletariat

Struktura społeczna - teorie klas

Teorie „nowych klas" we współczesnym społeczeństwie postprzemysłowym:

• akcentują rzadke kwalifikacje, które pozwalają na zajmowanie wysokich pozycji społecznych

• akcentują nowe role społeczne, jakie pojawiają się w wyniku zmian gospodarczych i politycznych (intelektualiści)

• akcentują pojawianie się nowych „klas średnich” (kogitariat)

Początki kapitalizmu

Socjologia 2008

Agenda

• Dwa modele gospodarowania: tradycyjny i nowoczesny

• Heglowska koncepcja dziejów

• Racjonalność kultury europejskiej

• Reformacja: rewolucja postaw

• Rola pracy w religii protestanckiej

• Protestancki etos pracy

• Sekty protestanckie jako środowisko socjalizujące

• Klasa średnia - depozytariusz cnót protestanckich

Dwa modele gospodarowania: tradycyjny i nowoczesny

Max Weber:

1. W społeczeństwie nowoczesnym trwa powszechna walka z podporządkowaniem osobistym, odzwierciedlająca proces osłabiania solidarności rodzinnej

2. Działalnością ekonomiczną zawsze rządzi jakaś etyka

3. Intensywna praca jest obowiązkiem, którego wykonywanie jest wartością samą w sobie - to cecha charakterystyczna postawy człowieka epoki industrialnej;

4. Ta postawa jest równoznaczna z „duchem kapitalizmu”, który przeciwstawia się tradycyjnemu sposobowi gospodarowania

Dwa modele gospodarowania…

Cechy tradycyjnego sposobu gospodarowania:

• robotnik woli mniej pracować niż więcej zarabiać

• w godzinach pracy szuka maksymalnej wygody i minimum wysiłku

• nie umie i nie chce przystosować się do nowych metod pracy

• przedsiębiorca produkuje zróżnicowane a nie standardowe wyroby

• przedsiębiorca przeznacza na pracę umiarkowaną część dnia i pracuje powoli

• wystarczają mu zarobki umożliwiające wygodne życie

• stosunki przedsiębiorcy z pracownikami, klientami, konkurentami układają się na bezpośredniej i osobistej podstawie, a nie są rządzone przez bezosobowe zasady prawa

Dwa modele gospodarowania…

• żyj i daj żyć innym - tak można by streścić etos tradycjonalizmu widoczny zarówno w postawach robotników, jak i przedsiębiorców

• chciwość i brak skrupułów wobec cudzoziemców i innych, nie zaliczanych do „SWOICH” w ramach solidarności rodzinnej, etnicznej czy inaczej pojmowanej solidarności „plemiennej” - są charakterystyczne dla społeczeństw przedkapitalistycznych, dla owego tradycyjnego sposobu gospodarowania

Dwa modele gospodarowania…

• Kapitalistyczny (nowoczesny ) typ gospodarowania

Ludzie dążą do zysku poprzez: 

• stałe operacje na rynku, na którym wymiana jest formalnie swobodna (podporządkowana jedynie przepisom prawa) i stałą działalność produkcyjną, która opiera się na rachunku kapitałowym

• operacje finansowe, takie jak stałe zarządzanie finansami, pozyskiwanie środków na inwestycje poprzez sprzedaż papierów wartościowych, finansowanie przedsięwzięć motywowane przez chęć zapewnienia ich długoterminowej rentowności

Dwa modele gospodarowania…

• W rezultacie stopniowo powstaje kapitalizm wielki kompleks wzajemnie ze sobą powiązanych instytucji, które opierają się na racjonalnych, a nie na spekulacyjnych metodach osiągania zysku.

• Składowymi elementami kapitalizmu są:

• przedsiębiorstwa oparte na długoterminowych inwestycjach kapitałowych

• wolna - w sensie prawnym - siła robocza

• racjonalny podział pracy wewnątrz przedsiębiorstw

• podział funkcji produkcyjnych pomiędzy różne przedsiębiorstwa, dokonujący się poprzez rynek

• specyficzne instytucje, takie jak zorganizowana giełda towarów i papierów wartościowych, dług państwowy w postaci obligacji

Dwa modele gospodarowania…

• Cały ten system jest przeniknięty swoistym „duchem”, czyli poglądami i zwyczajami, które sprzyjają racjonalnemu dążeniu do zysku.

• Taki „duch”, rozumiany jako cecha jednostek, nie był wyłączną cechą zachodniej kultury i miał liczne precedensy…

• zawsze istnieli w gospodarce „tytani”, którzy potrafili pokonywać ograniczenia tradycjonalizmu we własnych przedsięwzięciach, jednak nigdzie wcześniej (poza Europą) nie mogli stworzyć nowego systemu gospodarczego.

Dwa modele gospodarowania…

Teza Webera:

• „aby duch kapitalizmu mógł odnieść zwycięstwo nad tradycjonalistycznymi sposobami gospodarowania, musiał uformować się jako postawa życiowa całych grup ludzkich, a nie tylko jednostek”

Dwa modele gospodarowania…

• Weber przyjął, że powszechności występowania „ducha kapitalizmu” trzeba szukać w przekonaniach religijnych okresu Reformacji…

• …i korzystał z obserwacji poczynionych przez Hegla, z heglowskiej koncepcji dziejów i heglowskiej charakterystyki różnic między katolicyzmem średniowiecznym i protestantyzmem

Heglowska koncepcja dziejów

• Dzieje ludzkości tylko z pozoru są produktem ludzkich działań, myśli i woli

• Poprzez ludzkie myśli, działania, poprzez przyrodę i oddziaływanie ludzi na przyrodę, przejawia się rzeczywisty podmiot i twórca historii ludzkości: duch dziejów - siła idealna i rozumna.

• Przyroda i ludzie są formami istnienia i przejawiania się tej siły

Heglowska koncepcja dziejów

Społeczeństwa ludzi są w swej istocie całościami „duchowymi”. Zbudowane są z trzech postaci tego samego ducha:

• ducha subiektywnego: jego wcieleniem są jednostki ludzkie; duch ten przejawia się w postaci praw odkrywanych przez psychologię

• ducha obiektywnego: przenika on prawo formalne, moralność i obyczajowość; przejawia się jako rodzina, państwo, społeczeństwo obywatelskie; pewnie jako przedsiębiorstwo też;

• ducha absolutnego: jego przejawami są religia, sztuka, filozofia

Heglowska koncepcja dziejów

• Hegel sądził, że w każdym społeczeństwie, w każdym okresie - można wykryć pewną zasadę/ideę dla tego społeczeństwa swoistą.

• Owa zasada jest „wspólną cechą religii, obyczajów, etyki, prawa, a nawet nauki, techniki i sztuki”.

• Zasada ta to „duch narodu”, „duch epoki”.

Racjonalność kultury europejskiej

W ślad za Heglem Max Weber uznał, że:

• Najbardziej osobliwą cechę społeczeństw zachodnich stanowi racjonalizm

• Racjonalizm jest znamienną cechą wszystkich segmentów tych społeczeństw: etyki, prawa, religii, gospodarki, nawet muzyki, malarstwa

Racjonalność kultury europejskiej

JEDNAK: co to jest racjonalizm? Pojęcie to ma wiele znaczeń. W słowniku łaciny słowo RATIO ma takie na przykład konotacje:

• oznacza zarówno rachunek, obliczenie, jak i rozum

• osąd rozumny jak i dowodzenie

• zarówno metodę, jak i prawidłowość

• zarówno przeciwieństwo namiętności, jak i interes pieniężny

• oznacza także wyspecjalizowaną pracę - zawód

Racjonalność kultury europejskiej

• Wieloznaczność pojęcia racjonalizm sprawia, że niełatwo jest zaakceptować wszystkie tezy Webera.

• Jest z tym związana pewna dowolność orzekania, które społeczeństwo jest, a które nie jest racjonalne.

• Weber broni się przed tego typu zarzutami powiadając, że interesuje go nie tyle racjonalizm w ogóle jako cecha świata zachodniego, lecz pewne osobliwości zachodniego racjonalizmu

Racjonalność kultury europejskiej

Osobliwości zachodniego racjonalizmu:

• istnienie nauk przyrodniczych i zastosowanie teorii tych nauk w procesie wytwarzania dóbr;

• ściśle określone właściwości sztuki, prawa i religii;

• rola wyspecjalizowanej i wyszkolonej biurokracji (urzędników)

• istnienie państwa o specjalnych cechach i funkcjach;

• istnienie kapitalistycznego sposobu gospodarowania, z właściwymi mu typami przedsiębiorstwa (przemysłowe i handlowe), wolną siłą roboczą, strukturą klasową

Racjonalność kultury europejskiej

Poandto kapitalizm…

• … to nie tylko układ instytucji - to także pewna formacja umysłowa, pewien „stan ducha”, bez którego owe instytucje nie mogły by działać

• Ten „stan ducha” zrodził się w okresie Reformacji

Reformacja - rewolucja postaw

• Hegel już przed Weberem dostrzegł znaczenie Reformacji

• Twierdził on, że od Reformacji zaczyna się trzeci okres rozwoju świata germańskiego, odznaczający się …

• „świadomym urządzaniem życia państwowego zgodnie z zasadami rozumu i równoczesnym pozbawieniem tradycji większego znaczenia”.

Reformacja - rewolucja postaw

10 różnic między duchem katolicyzmu średniowiecznego i duchem protestantyzmu:

• duch katolicyzmu oznaczał zmysłowość, przejawiającą się we właściwym społeczeństwu średniowiecznej Europy i Kościołowi „pożądaniu rozkoszy”; reformacja będąca następstwem zepsucia w Kościele akceptowała zasadę ascezy

Reformacja - rewolucja postaw

10 różnic…

2. duch katolicyzmu to zewnętrzność, przywiązanie do rzeczy, przejawiające się w uzależnieniu zbawienia od rytuału;

duch protestantyzmu z kolei to uzależnienie zbawienia od stanu wewnętrznego ludzi, od rozumnego kierowania swoim postępowaniem przez jednostki;

Reformacja - rewolucja postaw

10 różnic …

3. katolicyzm zakładał, że aktywność religijna jest sprawą stanu kapłańskiego, w protestantyzmie aktywność ta jest również obowiązkiem świeckich

Reformacja - rewolucja postaw

10 róznic…

4. w katolicyzmie żywot duchowieństwa zakonnego jest wzorem pobożności - w protestantyzmie gloryfikację uzyskuje życie codzienne i codzienne obowiązki ludzi świeckich

Reformacja - rewolucja postaw

• 10 róznic…

5. bezżenność w katolicyzmie średniowiecza uchodziła za coś świętszego od małżeństwa; w protestantyzmie bezżenność jest ucieczką od jednego z podstawowych obowiązków, które Bóg wyznaczył ludziom

Reformacja - rewolucja postaw

• 10 róznic…

6. w katolicyzmie średniowiecznym wyżej ceniono ubóstwo niż pracę dla zdobycia środków utrzymania;

• protestantyzm dokonuje religijnej afirmacji pracy codziennej; pracę obdarza się szacunkiem, uznaje ją za sprawę honoru;

• protestantyzm wymaga, by człowiek starał się zaspokajać swoje potrzeby własną pracowitością i rozumnością;

• pomagać można wtedy, gdy ktoś z powodu ułomności fizycznej lub innej nie może sam na siebie zapracować;

Reformacja - rewolucja postaw

10 różnic…

7. duch katolicyzmu zalecał wspierać ubogich; duch protestantyzmu zalecał z kolei, by zdobyte ciężką pracą pieniądze raczej wydawać na zbytki, niż oddawać je próżniakom”;

• wówczas pieniądze także trafią do większej liczby ludzi lecz takich, którzy na te pieniądze zapracują;

Reformacja - rewolucja postaw

10 różnic…

8. dla katolicyzmu trudnienie się rzemiosłem było moralnie obojętne; w protestantyzmie zaś przemysł i rzemiosło nabierają charakteru etycznego; są to powinności jednostek

Reformacja - rewolucja postaw

• 10 różnic…

9. dla katolicyzmu czerpanie zysku z pożyczania pieniędzy było grzechem; w protestantyzmie jest rodzajem sensownego wykorzystywania własnych pieniędzy;

Reformacja - rewolucja postaw

• 10 różnic…

10. katolicyzm uzależniał zbawienie jednostki od przestrzegania zasad głoszonych przez Kościół;

protestantyzm zaś nakładał na jednostkę obowiązek zdobycia pewności, że „łaska boża na niej spoczęła” oraz „obowiązek poskromienia własnych namiętności i pożądania.

Reformacja - rewolucja postaw

• Treść doktryny protestanckiej - treść tego depositum fidei - wykazuje wyraźne pokrewieństwo z duchem kapitalizmu, ze sferą postaw, przekonań i światopoglądu, która, zdaniem Webera…

• wpłynęła na rozwój kapitalizmu w Europie Zachodniej

Rola pracy w religii protestanckiej

• protestantyzm całkowicie zmienia relację między Bogiem i wiernym.

• to zasadniczo odmienna koncepcja, niż koncepcja katolicyzmu średniowiecznego.

• odmienność tę widać w kalwińskiej doktrynie PREDESTYNACJI

Rola pracy w religii protestanckiej

Doktryna predestynacji…

1. Zbawienie duszy jednostki zależy od nieodwracalnej woli Boga. Człowiek, którego Bóg obdarzył łaską, nie może jej stracić. Nie może jednak zyskać łaski ten, któremu Bóg jej odmówił.

Rola pracy w religii protestanckiej

• Doktryna predestynacji…

2. Przed obliczem Boga człowiek zawsze staje sam,

• nie może pomóc mu kapłan, gdyż wybrani rozumieją zamiary Boga „własnym sercem”

• nie mogły pomóc sakramenty, gdyż ich przyjmowanie nie zapewniało zbawienia;

• nie mógł pomóc Kościół, bowiem należeli do niego także ci, którzy byli skazani na potępienie.

Rola pracy w religii protestanckiej

Doktryna predestynacji…

3. pocieszenie można znaleźć jedynie w prawdziwej wierze.

• Każdy ma obowiązek uważać siebie za wybranego do zbawienia i odrzucać wszelkie wątpliwości jako diabelską pokusę;

Rola pracy w religii protestanckiej

Doktryna predestynacji …

4. Aby osiągnąć pewność, iż jest się wybranym, należy spełniać swe powołanie przez bezustanną pracę w swoim zawodzie; maksyma św. Pawła „kto nie pracuje, niech nie je” odnosi się w jednakowym stopniu do wszystkich, zarówno bogatych, jak i biednych. Pracą służymy Bogu i czcimy Go; praca jest obroną przeciw pokusom takim jak zwątpienie religijne.

Rola pracy w religii protestanckiej

• Pochwała pracy daje początek bardzo złożonemu kodeksowi postępowania; oto bowiem:

• praca to nakazany przez Boga sposób życia, w którym każdy człowiek musi dowieść swej wartości; miarą pożyteczności pracy są jej wyniki, będące oznaką, iż znalazła ona przychylność Boga

• marnotrawstwo czasu pracy jest grzechem śmiertelnym, gdyż odrywa człowieka od czynności spełniania woli Boga poprzez pracę w swym zawodzie-powołaniu

• zysk i bogactwo są grzeszne tylko wtedy, gdy prowadzą do lenistwa; dążenie do zysku nie jest niczym nagannym, jeśli służy uczczeniu Boga, jest wynikiem niestrudzonego wysiłku i odrzucenia pokus

Protestancki etos pracy

Doktryna predestynacji jest fundamentem protestanckiego etosu pracy, czyli

„zbioru wartości uznawanych i przejawiających się w rzeczywistych działaniach ludzkich, których treścią jest praca, zarobek, własność oraz konsumpcja”

Protestancki etos pracy

Cechy etosu:

a) odrzuca feudalną pogardę wobec pracy; człowiek porządny to ktoś wykonujący ciężką pracę fizyczną lub umysłową;

b) praca obowiązuje wszystkich - zarówno posiadających, jak i nieposiadających

c) niechęć do pracy jest oznaką choroby lub ułomności charakteru;

d) potępia zdobywanie środków do życia drogą ich wyłudzania od innych

Protestancki etos pracy

Cechy etosu:

e) praca jest wartością samą w sobie, nie może służyć jako środek do zapewnienia sobie wyższości nad innymi, szacunku innych czy też przyjemności i wygody.

f) należy żyć skromnie i surowo, nie oddawać się hazardowi, zbytkowi, pijaństwu itp

g) bogactwo, sukces w zarobkowanie nie są same w sobie złe; złe są tylko wtedy, gdy prowadzą do próżniactwa, lenistwa i kultu posiadania;

h) bogactwo powinno być środkiem tworzenia nowych obszarów pracy dla siebie i innych, powinno być produktywnie wykorzystywane przez ich inwestowanie w przedsiębiorcze działania.

Protestancki etos pracy

JEDNAKŻE…

• Dlaczego ten etos stał się podstawą działania całych grup ludzkich?

• Dlaczego rodząca się klasa średnia złożona z przemysłowców i handlowców przyjmowała wyznanie protestanckie, skoro kościół katolicki sprawował bardzo słabą kontrolę nad życiem codziennym i stawiał tylko nieliczne przeszkody na drodze rozwoju gospodarki kapitalistycznej?

Sekta protestancka jako środowisko socjalizujące

• Aby odpowiedzieć na to pytanie, Weber bada społeczność SEKTY protestanckiej.

• Sekta dostarcza modelu mechanizmu społecznego - modelu socjalizacji, który wyjaśnia proces przejmowania protestantyzmu jako etyczno-moralnej podstawy stylu życia i działania gospodarczego całych grup społecznych.

Sekta protestancka jako środowisko socjalizujące

Cechy sekty protestanckiej:

• Sekta nie jest jakąś małą wspólnotą religijną ani też wspólnotą, która oderwała się od jakiejś innej i jest przez nią prześladowana jako heretycka

• Sekta to wspólnota, która rezygnuje z uniwersalizmu, nie dąży do przyjęcia wszystkich ani też do narzucenia innym swojego wyznania. Sekta opiera się na całkowicie dobrowolnym porozumieniu jej członków.

Sekta protestancka jako środowisko socjalizujące

Cechy…

• Sekta chce być arystokratycznym stowarzyszeniem osób w pełni religijnie kwalifikowanych (kwalifikowanych znaczy tyle co NADAJĄCYCH się) a nie instytucją łaski, która chce udzielać swego światła zarówno sprawiedliwym jak i niesprawiedliwym

• Ideałem sekty jest „ecclesia pura” (stąd „purytanizm”), widzialna społeczność świętych, z której wydaleni zostają grzesznicy, by nie obrażali oczu Boga.

Sekta protestancka jako środowisko socjalizujące

Cechy…

• Zasada izolacji społecznej. Sekta to „aparat selekcji” oddzielający kwalifikujących się od nie kwalifikujących - wybrani lub kwalifikowani powinni unikać kontaktów z odrzuconymi, nie należącymi do sekty

Sekta protestancka jako środowisko socjalizujące

Cechy…

• Sekta sprawuje ścisłą kontrolę nad życiem swoich członków. Wyłącznie osoby będące ze sobą w codziennym bezpośrednim kontakcie, znające się osobiście, mogą ocenić swoją religijna kwalifikację. Intensywność wychowania w sekcie nie jest porównywalna z żadną inną instytucją religijną

Sekta protestancka jako środowisko socjalizujące

Cechy…

• Członkowie sekty są zobowiązani do tzw. ascezy „wewnątrzświatowej”, to znaczy do prowadzenia życia ascetycznego nie w murach klasztorów, lecz w świecie codziennych obowiązków rodzinnych i zawodowych.

Sekta protestancka jako środowisko socjalizujące

Cechy..

• Sekta odrzuca charyzmę urzędową. Z początku (np. u kwakrów) słowo Boże głosili ci, którzy czuli natchnienie Ducha Świętego. Modlić się i głosić kazania mogli wszyscy członkowie sekty.

• Świeckie kazania i „kapłaństwo powszechne” to zasady sekty protestanckiej nawet jeśli przez wzgląd na interesy pedagogiczne lub organizacyjne sekty ustanawiają regularne urzędy religijne

Sekta protestancka jako środowisko socjalizujące

Cechy …

• Sekta jest tworem apolitycznym - nie może zawierać żadnego sojuszu z władzą polityczną. Jeśli dochodzi do tego, sekta traci swój szczególny charakter wspólnoty religijnej.

• Co więcej - sekta musi domagać się nieingerencji władzy politycznej i musi domagać się wolności sumienia - gdyby nie domagała się tej wolności, przestałaby być wspólnotą osób religijnie kwalifikowanych!

Sekta protestancka jako środowisko socjalizujące

• Wniosek Webera:

działalność sekt protestanckich przyczyniła się do ukształtowania kapitalistycznych zasad i uformowała racjonalnie działających zawodowców, jakich potrzebował kapitalizm. Sekty stanowiły ogniwo „socjalizacji do kapitalizmu”

Klasa średnia: depozytariusz cnót protestanckich

• Ekonomiczny racjonalizm, który stanowi istotę kapitalizmu - zależy także od zdolności ludzi do prowadzenia praktyczno-racjonalnego sposobu życia. Ten praktyczno-racjonalny sposób życia zrodził się w wyniku postępującego procesu SEKULARYZACJI purytanizmu.

• W tym procesie sekularyzacji dążenie do zbawienia zostało zastąpione przez utylitarną pracowitość i racjonalną zapobiegliwość. Postawy te upowszechniły się w kręgach mieszczaństwa - które można uznać za prototyp klasy średniej.

Klasa średnia

Socjologia 2008

Agenda

• Klasa średnia vs społeczeństwa klasy średniej

• Stara „klasa średnia”: początki etosu

• Stabilizacja i deficyt znaczenia

• Nowa „klasa średnia”: pozycja rynkowa, sytuacja pracy i styl życia (status)

• Polskie precedensy

• Socjalizm

• Czas transformacji ustrojowej: narodziny polskiej klasy średniej?

Klasa średnia vs społeczeństwa klasy średniej

• W Polsce termin „klasa średnia” pojawił się już na początku XIX wieku, nie miał jednak znaczenia analitycznego

• W języku socjologii termin upowszechnił się dzięki pracom badaczy amerykańskich (William Lloyd Warner, „Social Class in America”, 1949)

• JEDNAK: czy klasa taka w ogóle dzis istnieje? Czy istaniała kiedykolwiek?

Klasa średnia vs społeczeństwa klasy średniej

H. Domański:

• „nie ma klas średnich, są tylko społeczeństwa klasy średniej”

• Klasa średnia nie spełnia kryteriów definicyjnych grupy społecznej (więź subiektywna), być może nie spełnia też kryteriów kategorii społecznej (świadomość posiadania wspólnych cech)

• Nie istnieje klasa średnia jako grupa społeczna; to raczej nazwa szczególnego typu postaw i orientacji życiowych

Stara „klasa średnia”: początki etosu

• Czy tak było zawsze?

• Gniazdem „klasy średniej” było mieszczaństwo; mieszczanie stanowili bez wątpienia grupę

• Wspólnotę ich interesów wyznaczał fakt zamieszkiwania w granicach zbiorowości terytorialnej

• Mieszczanie: kupcy, rzemieślnicy, agenci handlowi, przedstawiciele wolnych zawodów pracujący na własny rachunek zapowiedź przyszłego rozwarstwienia „klasy średniej”

Stara „klasa średnia”: początki etosu

• Mieszczanie: pośrodku drabiny społecznej

• Powyżej mieszczaństwa: arystokracja, szlachta, właściciele ziemscy (1,5% dorosłej ludności Anglii, Francji, Holandii w XVII; w Polsce - 10% ludności)

• Poniżej mieszczaństwa: chłopstwo, wiejska i miejska biedota (wyrobnicy, wozacy, tragarze, włóczędzy, żebracy, najemni żołnierze itp..)

Stara „klasa średnia”: początki etosu

Dochody rodzin w Anglii:

Stara „klasa średnia”: początki etosu

• Mieszczaństwo: siedlisko nowych postaw
  (niezależność, odejście od ograniczeń tradycji, poczucie autonomii, przedsiębiorczość)

• Podłoże tych postaw: wzajemny związek między a) nowymi doktrynami religijnymi i ideologiami zachęcającymi do pomnażania zasobów i przedsiębiorczości oraz

b) rozwojem kapitalistycznych stosunków rynkowych

Stara „klasa średnia”: początki etosu

• Stara klasa średnia „wyodrębniała” się z mieszczaństwa w państwach kapitalistycznych od szesnastego do osiemnastego wieku.

• W skład tej klasy wchodzili sklepikarze, drobni kupcy, właściciele warsztatów rzemieślniczych i składów, agenci handlowi, bankierzy, inwestorzy, pracownicy administracji państwowej, lekarze, prawnicy, naukowcy, przedstawiciele the professions (wolnych zawodów), a w Stanach Zjednoczonych także farmerzy.

• Za ojczyznę klasy średniej uznaje się Anglię

Stara „klasa średnia”: początki etosu

• Wiek XVIII: rodzi się wiara w „stan średni” jako

symbol emancypacji i ostoję licznych cnót (rozwagi, obowiązkowości, pilności)

James Stuart Mill (1824) :

• „klasa średnia ponad wszelką wątpliwość zrzesza największą proporcję inteligencji, pracowitości i bogactwa istniejących w państwie”

• „kupiec, przemysłowiec, artysta, naukowiec to ludzie, którzy myślą za wszystkich innych i oni właśnie tę klasę tworzą”

Stara „klasa średnia”: początki etosu

• Etos klasy średniej wyraża filozofia utylitaryzmu

• Publikacja książki Samuela Smilesa „Self-Help” (1859): gloryfikacja indywidualizmu i kapitalizmu jajko systemu zapewniającego sukces wszystkim wytrwałym, zdolnym i przedsiębiorczym

• Teza Smilesa: rozwój Anglii, najbogatszego kraju świata, dokonał się w wyniku nagromadzenia talentów i inicjatywy jednostek, które wyzwoliły się ze stanu bezwolnej uległości wobec państwa, cechu, Kościoła, wspólnoty sąsiedzkiej

Stabilizacja i deficyt znaczenia

• II poł. XIX wieku „stan średni” obejmuje już znaczącą część ludności:

• W 1851 r w Anglii przedsiębiorcy, farmerzy, wolne zawody i urzędnicy stanowią 10% czynnych zawodowo, w 1881 - 14%

• Zamożne mieszczaństwo zaczyna nadawać „ton” aktywności kulturalnej i publicznej

Stabilizacja i deficyt znaczenia

Inicjatywy mieszczańskie w Anglii:

• Systematyczne przestrzeganie codziennej higieny

• Rytuał wspólnych obiadów i kolacji

• „Savoire vivre” obejmujący liczne tabu (od nieużywania wulgarnych wyrazów do nakazu dyskretnego wycierania nosa)

Stabilizacja i deficyt znaczenia

Inicjatywy mieszczańskie w Anglii..

• Powołanie administracji zajmującej się sprzątaniem ulic

• Tworzenie jadłodajni ulicznych

• Zakładanie czytelni, szpitali, patronat nad organizacjami religijnymi

• Utworzenie systemu szkół publicznych

Stabilizacja i deficyt znaczenia

W Niemczech:

• gwałtowny rozkwit towarzystw gimnastycznych, klubów sportowych, organizacji zajmujących się krzewieniem sztuki

W Holandii, Belgii:

• finansowanie publicznych muzeów, parków, galerii konkurujących z ekspozycjami dostępnymi tylko arystokracji

Stabilizacja i deficyt znaczenia

• We Francji…

• powstają słynne instytucje edukacyjne: Ecole des Arts et Metiers, Ecole Polytechnique, Ecole Centrale (kształcące inżynierów i urzędników)

Stabilizacja i deficyt znaczenia

W całej zachodniej Europie dokonuje się wielki proces instytucjonalizacji statusu wolnych zawodów:

• powstają ogólnokrajowe towarzystwa prawników, inżynierów budownictwa lądowego, architektów, chemików, lekarzy...

• rezultat: profesjonalizacja, wyzbywanie się amatorszczyzny i szarlatanerii

Stabilizacja i deficyt znaczenia

• Czy „stara” klasa średnia odniosła sukces? TAK - ustaliła reguły funkcjonowania społeczeństw zachodnioeuropejskich; stworzyła ich instytucjonalną infrastrukturę, rozwinęła do dojrzałej postaci „społeczeństwo obywatelskie”

• Mimo tego nie odgrywała większego znaczenia politycznego

• Warstwę rządzącą nadal tworzyli arystokraci

Stabilizacja i deficyt znaczenia

• „Klasa średnia” nie miała reprezentacji politycznej

• W Anglii nie stała się nią partia liberalna - kontrolowana przez arystokrację i finansjerę;

• Polityczne ambicje „klasy średniej” nie mogły się pojawić, ponieważ klasa ta uległa bardzo zaawansowanemu rozwarstwieniu

Nowa klasa średnia

• Fenomen przełomu wieków XIX/XX: masowy wzrost liczby pracowników umysłowych (np. w Niemczech 1907-1925: o 98%)

• Powstają nowe hierarchie zawodowe: rola inteligencji, intelektualistów, kadr administracyjno-zarządzających, wolnych zawodów; wzrost udziału liczbowego tych kategorii wśród zawodowo czynnych

Nowa klasa średnia

• Co oddziela „nową klasę średnią” od niższych segmentów struktury społecznej?

a) umysłowy charakter pracy

b) praca „na swoim”, na własny rachunek

• Od elity ?

a) brak wielkiej własności

b) pułap najwyższych stanowisk w aparacie

państwa i gospodarce

Nowa klasa średnia

Wyróżniki „nowej klasy średniej” (D. Lockwood, 1959):

• pozycja rynkowa

• sytuacja pracy

• styl życia

Nowa klasa średnia

• Pozycja rynkowa: wysokość dochodów, praca najemna lub średnia własność jako ich źródło, pewność zatrudnienia, możliwość awansu i kariery

• rozpiętości dochodów wewnątrz klasy sięgają kilkudziesięciu procent

• są jednak przeciętnie wyraźnie wyższe niż dochody robotników, niższego personelu technicznego

• Specyfika klasy średniej: składnikiem dochodów są różne dodatki pieniężne (fringe benefits) : wyższe ubezpieczenia, emerytury, komfortowa opieka medyczna

Nowa klasa średnia

• Sytuacja pracy: umysłowy charakter czynności zawodowych

• Żywiołem człowieka klasy średniej jest biuro

Konsekwencje tej sytuacji:

niezależność od pracy maszyn,

większy zakres kontroli nad tym, co się robi

brak bezwzględnego podporządkowania reżimowi pracy zespołowej

brak pracy w systemie akordu - na ocenie pracy nie ważą tak bardzo wymierne kryteria efektywności

większe gwarancje zatrudnienia niż w przypadku robotników

Nowa klasa średnia

Konsekwencje sytuacji pracy:

• duże znaczenie zdolności „autoprezentacji”

• konieczność okazywania entuzjazmu i inicjatywy

• możliwa „dekwalifikacja” pracy biurowej w wyniku automatyzacji/informatyzacji

• zmniejszenie udziału pierwiastka „koncepcyjnego” w pracy

Nowa klasa średnia

Styl życia: orientacje i normy kierujące działaniami ludzi „klasy średniej”

• Miejsce zamieszkania: dzielnice willowe, własny dom lub apartament; dla upper-middle class regułą jest posiadanie kilku rezydencji

• Wzór życia rodzinnego: później zawierane małżeństwo, mniejsza liczba dzieci; wysokie wymagania stawiane dzieciom: aspiracje edukacyjne renomowane szkoły podstawowe, średnie i wyższe

Nowa klasa średnia

Styl życia..

• Sposób spędzania wolnego czasu: golf, tenis, żeglarstwo, alpinizm, sporty ekstremalne, podróże, wakacje koniecznie w modnych kurortach; posiadanie sprzętu sportowego

• Kolekcjonerstwo: działa sztuki, antyki itp..

Nowa klasa średnia

Styl życia..

• styl życia należy utrzymać

• za wystawną konsumpcją kryje się bardzo wytężona praca

• składnikiem etosu „nowej klasy średniej” pozostają indywidualizm, wytrwałość, dążenie do sukcesu

Polskie precedensy

• Pojęcie klasy średniej pojawiło się w piśmiennictwie polskim na początku XIX wieku

• Zauważa ktoś w pamiętniku: „w średniej to klasie ludzi, równie odległej od bogactwa, co od nędzy, rodzi się prawdziwe światło, z której rozszerza się na wielkich panów i lud”

Polskie precedensy

• Posługiwanie się tym terminem częstsze stało się jednak dopiero pod koniec XIX wieku, choć nadal chętniej i częściej posługiwano się określeniami takimi jak ziemiaństwo, inteligencja, mieszczaństwo, chłopstwo, robotnicy

Polskie precedensy

• W Polsce W XIX w. kapitalizm na ziemiach polskich wkraczał na podobną drogę, jaką wcześniej przeszły Anglia czy Holandia.

• Trzy procesy upodobniały polskie ziemie do innych regionów Europy:

a)      akumulacja pierwotna, czyli gromadzenie kapitałów niezbędnych dla uruchomienia działalności gospodarczej w przemyśle, handlu i innych dziedzinach gospodarki

b)      uwolnienie siły roboczej z rolnictwa do innych działów gospodarki

c)      stopniowe wzmacnianie pozycji ekonomicznej i społecznej burżuazji

Polskie precedensy

Cechy specyficznie polskie formowania się struktury społecznej kapitalizmu:

• dla uformowania się klas średnich we wszystkich krajach czynnikiem kluczowym była oddolna inicjatywa gospodarcza środowisk mieszczańskich; w Polsce inicjatywa ta została przytłumiona przez długotrwałą dominację gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (podobne opóźnienie wystąpiło w Portugalii i Hiszpanii)

Polskie precedensy

• brakowało wielopokoleniowej tradycji budowania wielkich fortun; brakowało nakładania się na siebie dorobku wielu generacji przekazujących stery interesów rodzinnych - brakowało zatem pewnego rodzaju wiedzy; stąd mowa o niedojrzałości tych, którzy na ziemiach polskich tworzyli kapitalizm

Polskie precedensy

• brakowało też stabilnego systemu politycznego i stabilnej gospodarki; upadek państwa polskiego przerwał proces formowania się mieszczaństwa, jego emancypacji politycznej i ekonomicznej. Po rozbiorze Rzplitej nastąpiło załamanie gospodarcze, wrócił feudalizm, choć w osłabionej formie

Polskie precedensy

• brakowało oczywiście promocji wzrostu gospodarczego ze strony państwa; brakowało instytucji gwarantujących opłacalność długofalowych inwestycji

Polskie precedensy

• w czasie, gdy inni w Europie tworzyli podwaliny dobrobytu, w społeczeństwie polskim pozbawionym własnego państwa nie było warunków do powstania ideologii bogacenia się, idei wytrwałej pracy;

• warto dodać, że hasła walki o niepodległość odciągały znaczna część społeczeństwa od ideałów mieszczańskich

Polskie precedensy

• czynnikiem hamującym rozwój rodzimej klasy średniej był stosunkowo duży udział w tej grupie przedstawicieli innych narodowości, zachowujących kulturalną i językową odrębność: w Wielkopolsce np. odsetek ludności niemieckiej wśród właścicieli przedsiębiorstw handlowych wynosił aż 71% (przy ogólnej liczbie 44% Niemców w ludności Wielkopolski)

Polskie precedensy

• ziemiańsko-burżuazyjne sojusze stawiały burżuazję w roli petenta, a nie równorzędnego partnera; pionierami kapitalizmu na ziemiach polskich byli przedstawiciele szlachty - i Staszic i Lubecki reprezentowali stan szlachecki; „burżua” w kontaktach z arystokracją zachowywał się w sposób uniżony

Polskie precedensy

• utrzymywała się awersja do niektórych zajęć - w szczególności do zajęć handlowych i rzemieślniczych (warto wspomnieć że dopiero w 1775 roku Sejm zniósł zakaz zajmowania się działalnością bankierską i handlową przez szlachtę)

Polskie precedensy

Mentalność szlachty:

• przeciętny ziemianin nie był próżniakiem, brakowało mu jednak rzutkości i umiejętności przystosowania się do nowych warunków

• był oszczędny i równocześnie rozrzutny - żałował sobie na ubiór, ale musiał kupić parę koni, wydawał na rosowe psy myśliwskie, na obchody rozmaitych uroczystości - chrzcin, wesel

• nie wykazywał stałego zainteresowania działalnością przynoszącą dochód

Polskie precedensy

Mentalność szlachty:

• rytm życia szlachty nie był podporządkowany kalkulacji, oszczędzaniu i dążeniu do zysku; szlachta niechętnie poddawała się rygorom i dyscyplinie rynku kapitalistycznego

• przez długi czas wartością samą w sobie było szlachectwo - uzyskanie statusu szlachcica było cenniejsze niż zysk i sukces finansowy

Polskie precedensy

• w krajach takich jak Portugalia czy Hiszpania adaptacja do struktur rynkowych dokonywała się równie wolno, jak w Polsce;

• jednak ostatecznie przy dokonał się tam zwrot w kierunku kapitalizmu -

• w Polsce taki zwrot nie nastąpił - dlatego, że czynnikiem blokującym stały się zbyt krótki czas niepodległości, wojna i ustrojowe rozwiązania socjalizmu…

Socjalizm

• socjalizm wyeliminował wielki kapitał, podważył ekonomiczną rację bytu średnich i drobnych właścicieli

• gospodarka została poddana zarządzaniu sprzecznemu z rzeczywistością,

• negatywny wpływ socjalizmu zaznaczył się w braku inicjatywy i paraliżu przedsiębiorczości ; położył kres rozwojowi orientacji klasy średniej

Socjalizm

Paradoksy socjalizmu…

• atmosfera stałego zagrożenia nie kłóciła się z nieustającą prosperity w sferze finansowej;

• przedstawiciele tzw. prywatnej inicjatywy należeli do najlepiej sytuowanych segmentów struktury społecznej w socjalizmie;

Socjalizm

Paradoksy socjalizmu…

• w gospodarce państwowej podzielonej na monopole sektor prywatny też miał swój monopol - sferę usług, których nie zapewniał obywatelom sektor uspołeczniony;

• prywatne warsztaty zajmowały się naprawą samochodów, sklepy i stragany dostarczały brakujących części zamiennych, taksówkarze mogli przebierać w pasażerach itp..

Socjalizm

Paradoksy socjalizmu…

• firmy prywatne nie były skrępowane regulacjami prawnymi obowiązującymi w przedsiębiorstwach

• właściciele mogli ustalać płace w trybie indywidualnych umów, zmieniać profil świadczonych usług lub produkcji w zależności od zmieniającego się popytu

Socjalizm

• sektor prywatny dość sprawnie „ściągał” z rynku nadwyżkę pieniądza, którego nie można było wydać w sektorze upaństwowionym

• w szerokich kręgach społeczeństwa przeważał na ogół niechętny stosunek do „prywaciarzy”, negatywne postawy i oceny ich działalności (uważano na przykład, że zarobki przedsiębiorców są niesprawiedliwie wysokie, że dostarczają usług i produktów bardzo niskiej jakości)

Transformacja

• W pierwszych latach zmian po 1989 roku następuje wyraźne rozwarstwienie dość jednolitej grupy prywaciarzy z okresu komunistycznego

• Pierwsze publikowane listy najbogatszych Polaków są tego dowodem - w latach 1992-1993 najwyższe dochody przedsiębiorców wynosiły do kilkuset milionów dolarów rocznie;

• dół listy najbogatszych zajmowali ludzie o dochodach 2-3 miliony dolarów;

Transformacja

• Kategoria średnich i drobnych przedsiębiorców także przechodzi ewolucję w wymiarze dochodów: najpierw następuje gwałtowna poprawa położenia materialnego - chodzi o lata 1989-1991; następnie zaś…

• równie gwałtowna tendencja spadkowa. Poziom dochodów uzyskiwanych z prywatnej przedsiębiorczości zbliża się do średniej krajowej

Transformacja

Dlaczego tak się dzieje?

• Reżyserem są obiektywne prawa rynku. Najpierw mieliśmy do czynienie z eksplozją przedsiębiorczości i eksplozją popytu - uwolniony rynek sprawił, że w pierwszym okresie popyt przerastał możliwości producentów. Otwierała się wielka przestrzeń zarabiania.

Transformacja

• Dość szybko - bo już w latach 1992-1993 następuje zrównoważenie popytu - prywatnych przedsiębiorców jest nieporównanie więcej niż w 1989 roku.

• Aby zdobyć klienta, trzeba stawić czoła konkurencji - gospodarka staje się dziedziną wygranych i przegranych, nie wszyscy wygrywają, tak jak na początku przemian.

Transformacja

• W walce o klienta zaczyna liczyć się reklama, kryteria jakości produkcji lub usług, zróżnicowanie asortymentu oferowanego klienteli.

• Nie wszyscy zrozumieli te wyzwania - część (i to znaczna) przedsiębiorców pozostała przy tradycyjnych formach działania

Transformacja

W rezultacie…

• sektor prywatny przestaje być uprzywilejowana enklawą, posiadającą monopol na czerpanie wysokich zysków;

Transformacja

Skąd przybyli ludzie naszego kapitalizmu?

• z handlu uspołecznionego (własne sklepy i hurtownie zakładają byli pracownicy handlu uspołecznionego),

• państwowe przedsiębiorstwa przemysłowe dostarczają inżynierów, informatyków,

• państwowe banki - kadrę dla prywatnych instytucji finansowych;

• ma miejsce rekrutacja do kapitalizmu z kręgów tradycyjnego rzemiosła

• obywatele inwestują własne oszczędności (głównie dolarowe)

• wreszcie - polski kapitalizm to także członkowie aparatu partyjnego w rolach przedsiębiorców, tzw. nomenklatura, która sprawnie uwłaszcza się na gruzach gospodarki socjalistycznej

Transformacja

Pozycja klasy średniej na rynku:

• aprecjacja wiedzy - posiadanie wiedzy, specjalistycznych umiejętności, niemal od początku przemian oznaczała większe szanse na rynku pracy)     

• przyczyną tego było zniesienie socjalistycznych zasad (istnienie przywilejów branżowych, reglamentowanie przez państwo tych przywilejów, które ograniczały zróżnicowanie zarobków według zasad obowiązujących w społeczeństwach zachodnich

Transformacja

• Pojawiły się tendencje do organizowania się ludzi wykonujących zawody klas średnich; wiele środowisk podjęło próby kodyfikacji etycznych zasad zawodów (dziennikarze, ekonomiści, także socjologowie, adwokaci, lekarze, inne środowiska)

• Pojawiły się zupełnie nowe zawody - np. zawód maklera, brokera, logistyka, PR, specjalisty w zakresie zarządzania zasobami ludzkimi …)

• Rozwój systemu szkolenia nastawionego na formowanie profesji typowych dla klasy średniej (boom szkół zarządzania, marketingu, biznesu)

Transformacja

• Sytuacja pracy

nieco zbliżona do znanej na zachodzie Europy (autonomia, mniejsze zagrożenie bezrobociem, możliwości awansu/kariery)

Transformacja

Styl życia …

• Wśród części naszych przedstawicieli „stanu średniego” jest niemal tożsamy z zachodnim (te same zajęcia w czasie wolnym, to samo dążenie do zamieszkania w specjalnych dzielnicach, to samo aspirowanie do edukacji)

Czy Polska jest społeczeństwem „klasy średniej”?

• Nie

• Społeczeństwo klasy średniej jest tworem historycznym - zrodziło się w wyniku konfiguracji bardzo szczególnych okoliczności

• Kryterium wyodrębnienia są orientacje życiowe indywidualizm, autonomia, dyscyplina, przedsiębiorczość - to pojawia się u nas, ale …

• brakuje ciągle zaawansowanej postaci SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO czyli tego zespołu instytucji i zwyczajów, który rozwijał się od rewolucji francuskiej i nabrał kształtu w XIX wieku na skutek inicjatyw, jakie stan średni podejmował w interesie własnym i innych grup społecznych

Socjologiczne rozumienie kultury

Socjologia 2008

Agenda

• Rodowód pojęcia „kultura”

• Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)

• Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)

• Anatomia kultury

• Funkcje kultury

• Uniwersalia kulturowe

• Jednostka - kultura

• Dynamika kultury - innowacje

Rodowód pojęcia „kultura”

• Spostrzeżenia na temat właściwości życia społecznego:

• wielkie zróżnicowanie sposobów życia ludzi: różnorodność, pluralizm kulturowy

• trwałość sposobów życia: co sprawia, że sposoby życia zmieniają się powoli (hipoteza: istnieje jakiś „mechanizm stabilizujący”)

• relacje z innymi ludźmi: ograniczenia własnej swobody działania, fakty społeczne - np.. normy zachowań (podzielane, zewnętrzne, przymuszające)

Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)

• Wielkiej różnorodności sposobów życia poza własną zbiorowościa towarzyszyło odczucie jednorodności sposobów życia we własnej grupie (narodowej, etnicznej, regionalnej)

• Robert Bierstedt:

Kultura = wszystko to, co ludzie…

• czynią

• myślą

• posiadają

JAKO CZŁONKOWIE GRUPY SPOŁECZNEJ

Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)

• Jako członkowie grupy społecznej?

• To, co jest moim „prywatnym” nawykiem, np.. jakieś osobiste, dziwaczne zachowanie, nie jest elementem kultury

• To, co naśladuję, na czym się wzoruję, co czuję zobowiązany przestrzegać - jest elementem kultury, ponieważ jest ZASTANE

Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)

Jakiej grupy?

Należymy równocześnie do wielu grup:

• do grupy rodzinnej; każda taka grupa ma swoje specyficzne, nie spotykane gdzie indziej zwyczaje, wzory zachowań

• do wspólnoty lokalnej: miejscowości - wsi, miasta, regionu (Kaszubi, Ślązacy, górale itp.)

• do wspólnoty religijnej, Kościoła

• do grupy zawodowej, przedsiębiorstwa, klubu lub stowarzyszenia

• do grupy narodowej

• wreszcie - należymy trakże do grup ponadnarodowych (jako mieszkańcy Europy na przykład)

Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)

Co wynika z tej „wielokrotnej” przynależności?

• kultury „nakładają się” na siebie, przenikają

• jednostki podlegają równocześnie wpływom różnych kultur

• czasem wpływy kulturowe są wzajemnie sprzeczne - „presje krzyżujące się”; takie sprzeczne wpływy oddziaływują na rodziny imigrantów

• Skutek: dysonans kulturowy (doświadczanie niekiedy drastycznej rozbieżności norm), kłopoty z tożsamością, izolacja/alienacja

Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)

• To, co czynimy = kultura normatywna

• Ta warstwa kultury zawiera opisy działań właściwych i niewłaściwych

• Zawiera sugestie powinności lub zakazu

• Ogólnie: zawiera wzory normatywne

Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)

• To, co myślimy = kultura idealna (symboliczna)

• Zawiera uznane przekonania, poglądy, idee, symbole określa sposoby myślenia, definiuje znaczenia, ustala sensy zdarzeń/zjawisk

• Także tu występuje powinność i zakaz („nie godzi się wierzyć w czary”, „należy być tolerancyjnym wobec mniejszości etnicznych” itp..)

Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)

To, co posiadamy = kultura materialna

• Świat rzeczy - artefaktów fizycznych wytworzonych przez ludzi

• przedmioty i urządzenia

• przetworzone obiekty przyrodnicze: pola, sady, uregulowane rzeki itp..

• także architektura, sztuka, dzieła literackie jako materialne emanacje kultury idealnej

Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)

Definicja E. Scheina:

Kultura to trójpoziomowy układ

• artefaktów (rzeczy, zachowań, „języka”)

• wartości

• ukrytych przesłanek myślenia, działania, emocji,

utworzony przez grupę w toku rozwiązywania problemów adaptacji i integracji

Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)

Warstwy kultury

• Artefakty:

rzeczy: aranżacja pomieszczeń (hal, pokojów), wystrój wnętrz

zachowania: normy, ceremoniały, rytuały, zwyczaje i kodeksy (np.. dress code, sfery tabu)

język: mitologie i ideologie, opowieści i anegdoty, popularne nazwy i określenia, pseudonimy, przysłowia i porzekadła, żargony, gwara

Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)

Przykłady rytuałów:

• rytuały przejścia: wprowadzanie w nowy układ stosunków społecznych

• rytuały degradacji: pozbawienie oznak dotychczas zajmowanej pozycji i sprawowanej władzy

• rytuały nagradzania: dramatyzują i podkreślają cenione zachowania

• rytuały redukcji konfliktu: cel równowaga w stosunkach społecznych

• rytuały integracyjne: zmniejszają animozje wewnątrz grupy

• rytuały odnowienia: nie oznaczają reform! Służą odświeżeniu społecznej struktury i przypominają, że dotychczasowe reguły nadal obowiązują (kryzysy)

Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)

• Wartości: społecznie obowiązujące kryteria oznaczania tego, co dobre i złe, godne i niegodne, pożądane i niepożądane

• Stany rzeczy i postawy oceniane jako dobre lub złe (wolność, równość, niepodległość, solidarność, godność, niewola, dyskryminacja, egoizm)

Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)

Ukryte przesłanki to głęboko zakorzenione przekonania na temat:

• natury rzeczywistości, czasu, przestrzeni i prawdy: jaka jest natura czasu, prawdy, przestrzeni?

• natury człowieka: dobry czy zły? Teoria X czy teoria Y?

• ludzkiego działania: aktywność czy bierność?

• stosunków społecznych: współpraca czy konkurencja/ rywalizacja?

Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)

Kultury Zachodu...

• aktywne opanowanie przyrody

• uważa za naturalne stosunki konkurencji między jednostkami

• posługuje się liniową, monochroniczną nastawioną na przyszłość koncepcją czasu

• uważa przestrzeń i surowce za nieograniczone

• natura ludzka nie jest ani dobra ani zła lecz daję się ostatecznie udoskonalić

• prawda jest odkrywana, nie objawiana: znaczenie nauki i pragmatyzmu

Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)

Kultury Wschodu ....

• akceptują bierność w stosunku do przyrody

• grupa jest ważniejsza od jednostki

• dominuje zorientowanie na przeszłość; czas ma charakter polichroniczny i cykliczny

• przestrzeń i surowce są ograniczone

• ludzka natura jest zła lecz daje się poprawić

• percepcja rzeczywistości opiera się bardziej na prawdzie objawionej, niż na empirycznym eksperymentowaniu

Anatomia kultury

Poszczególne składniki kultury odznaczają się różnymi stopniami złożoności:

• RYS KULTUROWY: „najmniejszy”, najprostszy i niepodzielny składnik kultury (mit o Heraklesie)

• KOMPLEKS KULTUROWY: grupuje rysy kulturowe jednorodne pod względem treści i funkcji (mitologia grecka)

• KONFIGURACJA KULTUROWA: rożne kompleksy kulturowe skupiające się wokół jakiegoś jednego centralnego „obiektu” (rysu lub kompleksu, np.. samochodu, komputera, jakiejś idei czy doktryny)

Anatomia kultury

Inna klasyfikacja elementów kultury:

• trzon kultury: kultura głównego nurtu, decyduje o jej specyfice i tożsamości

• subkultury: lokalne odmiany języka, zwyczajów, symboli

• kontrkultury: grupy anarchistyczne, nihilistyczne, przestępcze, kontestujące główny nurt

Anatomia kultury

Między elementami kultury mogą zachodzić różne relacje:

• harmonia kulturowa: wszystkie rysy kulturowe są zgodne ze sobą, „współgrają”

• zapóźnienie kulturowe: jeden element kultury „nie nadąża” za innymi (przyrost liczby samochodów i uboga sieć dróg)

• niekompetencja kulturowa: brak umiejętności wykorzystania elementów kultury (brak umiejętności prowadzenia samochodu)

• funkcjonalny analfabetyzm: niezdolność rozumienia i interpretacji najprostszych przekazów (np.. instrukcji obsługi urządzeń)

Funkcje kultury

• Funkcja kultury = zdolność zjawiska kulturowego (elementu kultury) do rozwiązywania jakiegoś problemu uporczywie występującego w zbiorowości

Funkcje kultury

Kształtowanie tożsamości (kim jesteśmy?) :

• Tożsamość = świadomość swoistości firmy, odrębności od innych przedsiębiorstw

• Kultura dostarcza:

• osi (wartości) i

• tworzywa (symbole, normy, sposoby myślenia)

... z których budowana jest tożsamość

Funkcje kultury

• Motywowanie (co czynić? Ku czemu zmierzać?)

kultura motywuje, ponieważ zawiera aspiracje, usankcjonowane cele, do realizacji których jednostki czują się zobowiązane (np.. dążenie do sukcesu)

Funkcje kultury

• Poznawcza (co i dlaczego się dzieje lub stało?):

• kultura jest „rezerwuarem” znaczeń, sensów i definicji z których korzystamy na co dzień i „od święta”

• kultura jest wiedzą o świecie, „prekonfiguracją” rzeczywistości: o wielu sprawach i rzeczach wiemy, choć ich nie widzieliśmy ani nie doświadczyliśmy („ukryte przesłanki”)

• wszystko to czyni nasz świat światem znanym, zrozumiałym, jakoś „oswojonym”

Funkcje kultury

• Regulująca (jak działać?):

• działania członków grupy/organizacji przebiegają zgodnie z przyjętymi normami (nakazu, zakazu)

• w rezultacie: relacje społeczne między ludźmi są stabilne, przewidywalne

• utrwalone w kulturze normy zachowań dotyczą znacznie szerszego zakresu zachowań niż formalnie przyjęte organizacyjne procedury

Uniwersalia kulturowe

• Czy różnorodność kultur oznacza, iż nie ma żadnych elementów wspólnych wszystkim kulturom? Wspólne = uniwersalia

• Poszukiwania uniwersaliów mają długą historię

• Przesłanki uniwersaliów:

a) uniwersalne potrzeby ludzi (wynikające z natury ludzkiej)

b) dyfuzja kulturowa: zapożyczenia, krążenie elementów kultury

Uniwersalia kulturowe

• George Murdock w latach 30tych XX w. zebrał wszystkie dostępne informacje na temat kultur przeszłych i współczesnych

• Odnalazł dwa „powszechniki” kulturowe:

a) normę „nie zabijaj”

b) zakaz incestu

• Znacznie częściej spotykamy się z podobieństwami elementów kulturowych (rezultat kontaktów międzykulturowych, dyfuzji)

Jednostka - kultura

Jakie postawy może żywić jednostka wobec kultury?

• Etnocentryzm: przekonanie o szczególnej wartości i wyższości kultury grupy własnej

• Relatywizm kulturowy: dostrzeganie warotści i różnorodności kultur

• Relatywizm kulturowy ma kilka odmian…

Jednostka - kultura

Odmiany relatywizmu kulturowego…

• Tolerancja: w najsłabszej formie oznacza bierną akceptację i odmienności i różnorodności kultur

• W mocniejszej: afirmację odmienności i różnorodności, nakaz chronienia odmienności

• W kręgu skrajnie liberalnej ideologii: teza o równowartości kultur; niedopuszczalna jest krytyka lokalnych obyczajów, stylu życia itp..

Jednostka - kultura

Odmiany relatywizmu kulturowego…

• Polityczna poprawność: definiowane przez elity opiniotwórcze standardy dyskursu publicznego

• W przypadku postaw wobec kultury obowiązuje w ramach pp ZAKAZ używania jakichkolwiek terminów oceniających kultury; zamist tego proponuje się słowo „inny” (przykład książki o kulturach, gdzi ekulturze francuskiej poświęcono tyle samo stron, co kulturze aborygenów

Jednostka - kultura

• Relatywizm historyczny: przypisywanie wartości tradycji, kulturom czasu minionego, traktowanie ich z szacunkiem

• Temporocentryzm: rzutowanie dzisiejszych ocen na przeszłość, z perspektywy wyższości kultur współczesnych

Dynamika kultury - innowacje

W jaki sposób kultura ulega zmianom?

• Przez instytucjonalizację innowacji

• Instytucjonalizacja = utrwalanie, zakorzenianie

• Innowacja: wytwór materialny (np.. produkt), norma zachowania (np. nakaz publikowania informacji o stanie zdrowia polityka) lub idea (np.. teoria strun) wcześniej nieobecne w zbiorowości

Dynamika kultury - innowacje

Czego potrzeba, by dochodziło do innowacji?

• Innowacyjnych jednostek (z „iskrą bożą”, talentem, pracowitych, wykształconych np.. klasy średniej)

• Innowacyjnych ról (ról artystów, wynalazców, uczonych, ekspertów itp.; role = oczekiwania społeczne)

• Innowacyjnych organizacji (uczelnie, instytuty, trusty mózgów, biur porjektowych itp..)

Dynamika kultury - innowacje

• Warunki innowacji…

• nowatorskie kręgi (środowiska) społeczne: cyganeria artystyczna, sekty religijne, studenci, filmowcy

• ruchy społeczne: ukierunkowane na zmianę norm i wartości społecznych

• zwkyli ludzie: przychylnie nastawieni do zmian

Dynamika kultury - innowacje

Jak przebiega „kariera” innowacji?

• zainicjowanie innowacji: zamian pomysłu w rzeczywistość (opracowanie „prototypu”)

• Ujawnienie innowacji: udostęnienie innowacji innym, ogłoszenie wynalazku, idei, prezentacja produktu

• Filtrowanie: selekcja, testowanie innowacji różnymi sposobami (spontanicznie - jak w przypadku reakcji klientów na rynku, systematycznie - jak w przypadku urzędów patentowych)

Dynamika kultury - innowacje

Kariera innowacji…

• Dyfuzja innowacji: jeśli innowacja nie zostanie odsiana w toku „filtrowania”, wówczas rozpoczyna swój żywot społęczny („krąży” od jednostki do jednostki, od grupy do grupy); UWAGA: nie w każdym przypadku dyfuzja się udaje

• Adaptacja innowacji: faza ostatnia innowacja trwale zakorzenia się w społeczeństwie, staje się elementem codzienności, z czasem - traci swój status innowacji i zamienia się w składnik tradycji

Dynamika kultury

• Kultura rozwija się dzięki bezustannemu cyklowi wyłaniania się innowacji, społecznemu filtrowaniu pomysłów i powracaniu innowacji do świata nowej (później zaś omszałej) tradycji

Świadomość społeczna

• Definicja

• W jaki sposób myślimy? Znaki, symbole, język i jego funkcje

• Od świadomości jednostkowej do społecznej

• Ośrodki krystalizowania się świadomości społecznej

• Składniki świadomości społecznej

• Patologie świadomości społecznej

• Badanie świadomości społecznej - funkcje sondaży opinii

Definicja

• Świadomość społeczna to podzielane w zbiorowości, zewnętrzne wobec każdej jednostki i narzucające się jej idee

• Idee te nie zawsze są naszymi prywatnymi pomysłami, często czerpiemy je z kultury

• Kultura programuje nasze umysły, nasz sposób myślenia

W jaki sposób myślimy?

• Przy pomocy znaków

związek miedzy znakiem, a tym, co oznacza, jest naturalny: wynika z obiektywnych prawidłowości

Przykłady:

błyskawica jako zapowiedź gromu,

niska liczba czerwonych ciałek krwi jako oznaka choroby

W jaki sposób myślimy?

• Przy pomocy symboli

Związek pomiędzy symbolem, a tym, co oznacza, nie jest naturalny, lecz jest w pełni konwencjonalny (umowny)

Przykłady:

słowo „student”, określające kogoś, kto zdobywa wiedzę w szkole wyższej

formuła E = mc˛ (E dla oznaczenia energii, m - masy itp.)

Symbol to coś innego niż przedmiot, sytuacja, zdarzenie, relacja, których doświadczamy lub do których go odnosimy

W jaki sposób myślimy? Odmiany symboli

Przedmioty materialne, które mają sens użytkowy, ale obdarzone są też sensem symbolicznym

Przykłady: luksusowy samochód, zegarek Rolex czy buty Gucci są w pewnych środowiskach symbolem sukcesu i zamożności

W jaki sposób myślimy? Odmiany symboli

• kolory: czarny jako symbol żałoby, czerwony jako symbol komunizmu, zielony jako symbol wolnej drogi, różowy jako symbol dobrego nastroju

W jaki sposób myślimy? Odmiany symboli

• gesty: skinienie głowa, machniecie ręka, pogrożenie pięścią, pukanie się w czoło. Mówimy wtedy o języku gestów

W jaki sposób myślimy? Odmiany symboli

• pozy, jakie przybieramy, zwane czasem językiem ciała

Przykłady:

skłon korpusu do przodu, czyli ukłon, jest symbolem szacunku lub - gdy dzieje się to na scenie czy estradzie - wyrazem wdzięczności za aplauz.

odwrócenie się tyłem sygnalizuje obrazę i zakończenie rozmowy.

zmarszczenie czoła - głęboki frasunek.

podskakiwanie, fikanie koziołków albo szybki sprint w stronę trybun - symbolizują euforię piłkarza po zdobyciu gola.

W jaki sposób myślimy? Odmiany symboli

• piktogramy, uproszczone obrazki w pewnym stopniu podobne do tego, co mają oznaczać

Przykłady: rysunek samolotu wskazuje drogę na lotnisko, rysunek widelca i noża oznacza restaurację, obrazek walizki - przechowalnię bagażu, a listu - pocztę

W jaki sposób myślimy? Odmiany symboli

• Słowa: mówione i pisane to najważniejszy typ symboli

• są już tylko i całkowicie konwencjonalne, a dzięki temu nieskończenie bogate,

• pozwalają oznaczać wszelkie, najbardziej subtelne ludzkie doświadczenia i wszelkie, najbardziej szczegółowe cechy otaczającego świata

W jaki sposób myślimy?

• Przy pomocy języka

język w ścisłym tego słowa znaczeniu, mówiony lub pisany, to złożony zbiór słów (słownik) oraz schematów ich wiązania w większe całości, w zdania, teksty itp.(gramatyka)

W jaki sposób myślimy? Odmiany języków

• język naturalny (narodowy), wytworzony w sposób spontaniczny w długiej historii wielkiej, terytorialnej wspólnoty i używany przez jej członków

W jaki sposób myślimy? Odmiany języków

• języki grup czy środowisk zawodowych: prawniczy, naukowy, kościelny, polityczny, wojskowy, sportowy, dziennikarski

• języki konstruowane celowo dla pewnych celów technicznych i stosowane w pewnych grupach: np. język komputerowy, lotniczy, alfabet Morse'a, pismo Braille'a, sygnalizacja okrętowa itp.

• język imion, przezwisk, haseł, powiedzonek, zwrotów może powstać w rodzinie czy wśród grona przyjaciół

Funkcje języka

• umożliwia rejestrację spostrzeżeń i doświadczeń, zapis wiedzy i informacji oraz ich przekazywanie kolejnym pokoleniom

• jest podstawowym medium kontaktów i interakcji

• stanowi czynnik wytwarzający wewnętrzną solidarność zbiorowości i zarazem jej separację od zbiorowości zewnętrznych (ośrodek tożsamości)

• umożliwia rożne formy realizacji typowych dla człowieka dążeń prospołecznych, towarzyskich

Od świadomości jednostkowej do społecznej

• Nie wszystkie poglądy, idee, przekonania formułowane za pomocą języka stają się od razu elementami kultury

• Aby zyskały taki status, muszą być publicznie ujawnione

• Muszą być zaakceptowane, uznane przez innych członków zbiorowości

• Gdy przekonania przejmowane są i akceptowane przez innych, staja się ponadjednostkowymi wzorcami, schematami myślenia, zwrotnie oddziałującymi na myślenie jednostkowe jednostkowe treści świadomości stają się „świadomością społeczną”

Ośrodki formowania się świadomości społecznej

• Społeczeństwo globalne

• Naród

• Klasy społeczne

• Grupy zawodowe

• Grupy religijne

• Inne zbiorowości

Ośrodki formowania się świadomości społecznej

Społeczeństwo globalne:

• stało się pewna całością realną w erze globalizacji

• Treścią świadomości globalnej staje się troska np. o losy całej planety (przeludnienie, wyczerpanie surowców, zniszczenie ekosfery, ocieplenie klimatu)

• świadomość globalna jest udziałem elit intelektualnych, naukowych, politycznych, studentów

Ośrodki formowania się świadomości społecznej

Naród

• Świadomość narodowa ma pewną swoistość stylistyczną: wyróżnia ja bogactwo symboli, mitów, stereotypów i przesądów.

•       jest mocno nasycona emocjonalnie, mieszcząc uczucia patriotyczne czy nacjonalistyczne.

•     łatwo ulega dogmatyzacji, tracąc racjonalny dystans do własnej zbiorowości i opierając się krytyce czy korekcie.

•    obejmuje przekonania o własnej zbiorowości etnicznej: jej genealogii, dziejach, tradycji, heroicznych momentach, traumatycznych klęskach, bohaterach, ale także o jej dzisiejszej kondycji i potencjale lub jutrzejszych perspektywach.

•     Mieści powszechne niepokoje, dostrzegane problemy i krytyczne opinie o aktualnej polityce, a także programy naprawy

Ośrodki formowania się świadomości społecznej

Klasy społeczne

• Świadomość klasowa to poczucie wspólnej sytuacji w społeczeństwie, wspólnego losu, wspólnej niedoli i perspektyw

• Zawiera definicje innych klas i ich definicje jako wrogów lub sojuszników

• Zawiera wyobrażenia na temat strategii walki o swoje prawa w społeczeństwie

Ośrodki formowania się świadomości społecznej

Grupy zawodowe

Przykładami świadomości społecznej takich grup mogą być etosy: inteligencki, nauczycielski, lekarski, mentalność urzędnicza

Ośrodki formowania się świadomości społecznej

Grupy religijne

Treścią świadomości społecznej tych grup są różne teologie, symbolika i metafory często wymagające wiedzy niedostępnej dla wiernych rola kapłanów, księży jako krzewicieli świadomości religijnej

Ośrodki formowania się świadomości społecznej

Inne zbiorowości

• świadomość społeczną odnosić można i do zbiorowości mniejszej skali: stowarzyszenia, klubu, wspólnoty lokalnej, kręgu towarzyskiego, rodziny

• świadomość społeczna tych grup zawiera treści uboższe w porównaniu do treści płynących z szerszych grup, do których członkowie rodziny, sąsiedztwa czy przyjaciół równocześnie należą

Składniki świadomości społecznej

• Myślenie potoczne

• Idee na temat świata nadnaturalnego

• Ideologie

• Opinia publiczna

• Wiedza naukowa

• Sztuka, literatura, muzyka

Składniki świadomości społecznej

Myślenie potoczne

• to rozpowszechnione w danej zbiorowości, spontaniczne, intuicyjne przeświadczenia.

• stanowią zapis różnorodnych doświadczeń, jakie w życiu codziennym napotykają członkowie społeczeństwa.

• nie są uporządkowane ani usystematyzowane, nie wynikają logicznie jedne z drugich, często mają wzajemnie sprzeczne implikacje.

• nie są poparte systematyczną argumentacją.

• wynikają z pochopnego uogólniania jednostkowych doświadczeń lub jednostronnej interpretacji zdarzeń - nie znaczy to, ze nie wyrażają czasem trafnie jakichś prawd o świecie

Składniki świadomości społecznej

Idee na temat świata nadnaturalnego

• ich przedmiot to sfera sacrum, tajemnicza, budząca respekt, podziw i strach, a rożna od sfery profanum, obejmującej przyziemne, zwyczajne zjawiska i zdarzenia

• przykłady: mit, magia, religia

• z założenia nie poddają się sprawdzeniu ani zakwestionowaniu, ponieważ opierają się na wierze

• odpowiadają na uniwersalne zapotrzebowanie wynikające z niepewności, nieprzewidywalności, nieprzejrzystości ludzkiej egzystencji, a w szczególności powszechnego i budzącego grozę doświadczenia śmierci

Składniki świadomości społecznej

Ideologie

• zbiory czy systemy idei, które dostarczają uzasadnienia,

legitymizacji, wsparcia jakimś partykularnym interesom

grupowym, lub utwierdzają grupową tożsamość

• zbiorowości legitymizowane przez ideologię mogą być najrozmaitsze, od narodów czy grup etnicznych wytwarzających ideologie nacjonalistyczne, poprzez klasy społeczne, ruchy społeczne, warstwy i środowiska społeczne, kategorie zawodowe, aż po mikroskalę - ideologie firm czy nawet rodzin (arystokratycznych na przykład)

Składniki świadomości społecznej

Opinia publiczna

• charakterystyczny dla danej zbiorowości kompleks poglądów

na sprawy publiczne, a wiec polityczne, ekonomiczne,

społeczne, międzynarodowe itp.

• termin wprowadzony w latach trzydziestych XX w przez publicystę

Walter Lippmana (dostrzegł rosnącą rolę prasy w zwiększaniu widoczności sceny publicznej: dostarczaniu obywatelom informacji o problemach ponadlokalnych oraz pewnych schematów czy standardów oceniających)

• poczucie wspólnoty opinii skłania do zbiorowego działania czy partycypacji politycznej, co jest niezwykle istotne dla społeczeństw demokratycznych

Składniki świadomości społecznej

Wiedza naukowa

• przekonania i poglądy, które oceniamy w kategoriach prawdziwości i fałszywości, żądając ich uzasadnienia przy pomocy systematycznie stosowanej metody, w toku badań naukowych

• Myślenie współczesne jest pod przemożnym wpływem nauki, a naukowość - rzeczywista lub pozorowana - traktowana jest jako najwyższa nobilitacja idei

• Wiedza naukowa przenika do świadomości społecznej poprzez rozmaite formy popularyzacji (dodatki do gazet codziennych, czasopisma, stacje i programy tv, internet)

• Także koncepcje paranaukowe - działalność szarlatanów podszywających się pod naukę

Składniki świadomości społecznej

Sztuka, literatura i nauka

• odpowiadają na ludzką potrzebę kreacji, ekspresji, eksternalizacji swoich przeżyć emocjonalnych i estetycznych

• wyrażają obraz świata, natury, ludzi, przeżyć psychicznych i estetycznych widziany oczyma twórcy

• mogą bardzo silnie wiązać się z innymi składnikami świadomości (postulat uprawiania tzw. „sztuki zaangażowanej” głoszony przez partię komunistyczną wiązał sztukę, literaturę z ideologią)

Patologie świadomości społecznej

Treści świadomości społecznej zniekształcone poznawczo, fałszywe, a także szkodliwe społecznie (prowokujące napięcia, destrukcję, wrogość)

• stereotypy

• przesądy

• szowinizm

• myślenie grupowe

Patologie świadomości społecznej

Stereotypy

• uproszczony, jednostronny, przejaskrawiony obraz zbiorowości,

traktujący wszystkich jej członków w sposób niezróżnicowany,

niezależnie od ich przymiotów indywidualnych

• wykluczają a priori możliwość, ze ktoś należący do zbiorowości mógłby mieć inne cechy

• najczęstszym tematem stereotypów są cechy zbiorowości etnicznych, narodowych i rasowych

• powstają zwykle na podstawie jakichś jednostkowych doświadczeń z reprezentantami zbiorowości, które zostają następnie uogólnione w sposób nie uprawniony na całą zbiorowość

Patologie świadomości społecznej

Przesądy

Inaczej negatywne stereotypy, zawierające negatywną ocenę

jakiejś grupy: Żydzi są z natury oszustami i lichwiarzami,

dlatego też nie należy im ufać. Polakom nie należy powierzać

żadnych trudnych zadań, gdyż są nieodpowiedzialni itp.

Szowinizm

Rodzi się wtedy, gdy przesądy sprzęgają się z jednostronnie

pozytywną oceną własnej grupy etnicznej (np. szowinizm

narodowy)

Patologie świadomości społecznej

Myślenie grupowe

• Syndrom całkowitej utraty przez grupę poczucia

rzeczywistości, dzięki izolacji i zamknięciu się we

własnym świecie

• Składniki syndromu)      

• złudzenie siły i bezkarności

• lekceważenie zagrożeń i sygnałów ostrzegawczych

• niezachwiana wiara we własną wyższość moralną - słuszność własnych celów

• traktowanie przywódców grup zewnętrznych jako słabych lub głupich

• nacisk na lojalność wobec grupy jako najwyższą cnotę

• autocenzura powstrzymująca przed wygłaszaniem poglądów przeciwstawnych dominującym w grupie

• złudzenie pełnej jednomyślności w wyniku zakazu opozycyjnego działania i krytyki

Badanie świadomości społecznej. Sondaż opinii

Badania sondażowe polegają na zadawaniu pytań losowej próbie osób

i analizowaniu uzyskanych odpowiedzi

• Pojawiły się w ukształtowanej demokracji w odpowiedzi na potrzebę przewidywania wyników wyborów

• W latach 30tych George Gallup wynalazł metodę przewidywania wyników wyborów (survey - sondaż na próbie reprezentatywnej)

• Wynalazek Gallupa rozszerzono na inne typy problemów

• W Polsce sondaże pojawiły się po 1956 roku; dziś są przykładem badań najczęściej kojarzonych z socjologią

Funkcje sondażu

• Poznawcze:

• dotyczą „produkcji wiedzy” - za pośrednictwem badań opinii publicznej zarówno politycy, jak i obywatele modyfikują własne obrazy społeczeństwa

• członkowie społeczeństwa dowiadują się, iż nie jest ono monolitem

• że opinia publiczna i postawy stale się zmieniają

• ugruntowują przekonanie, że w społeczeństwie dominują poglądy umiarkowane, a nie skrajne

Funkcje sondażu

Perswazyjne

Polegają na celowym urabianiu przekonań i ocen za pomocą doboru

interpretacji treści sondażu

• Gazety (inne media) zawsze wybierają tylko część z dostępnych wyników badań sondażowych zgodną z polityczną orientacją redakcji/właściciela

• Gazety podkreślają za pomocą środków stylistycznych treść sondaży przychylnych dla reprezentowanej linii politycznej (miejsce druku wyników, czas druku, wielkość czcionki, wykresy itp..)

• Gazety zamieszczają wypowiedzi ekspertów (znanych socjologów np.) w celu uwiarygodnienia lub osłabienia wiarygodności wyników badań

Funkcje sondażu

Praktyczne

Sondaż = instrument polityki w ustroju demokratycznym

• Sondaże wyborcze w kampaniach przejmują niektóre zadania polityki (sondażowe procenty jako argument o szansach koalicji)

• Wspomagają proces racjonalizacji polityki - umożliwiają politykom uwzględnienie faktycznego stanu opinii w ich własnych działaniach i programach

• Pozwalają poznać opinie przed ich materializacją w postaci działań (protestów, manifestacji, decyzji przy urnie wyborczej itp..)

46

---