AGNOSTYCYZM
[gr.-łac.], pogląd etyczny negujący obowiązującą moc jakichkolwiek norm i nakazów moralnych oraz kwestionujący możliwość (zasadność, słuszność) oceny czynów z punktu widzenia kryteriów etycznych; także neutralność w wartościowaniu (ocenianiu) czynów i faktów oraz postaw ludzkich (niechwalenie i niepotępianie kogoś za to, co myśli, mówi czy czyni); próba życia „poza dobrem i złem” etycznym; bywa też nazywany immoralizmem (ale niekoniecznie jest antymoralizmem występującym aktywnie przeciw etycznej ocenie ludzi i faktów); skrajny a. głosili zwł. M. Stirner, F. Nietzsche; w XX w. a. jest przypisywany też niektórym filozofom egzystencjalizmu (J.P. Sartre) i ontologii fundamentalnej (M. Heidegger).(Kant)
AMORALIZM
[gr.-łac.], pogląd etyczny negujący obowiązującą moc jakichkolwiek norm i nakazów moralnych oraz kwestionujący możliwość (zasadność, słuszność) oceny czynów z punktu widzenia kryteriów etycznych; także neutralność w wartościowaniu (ocenianiu) czynów i faktów oraz postaw ludzkich (niechwalenie i niepotępianie kogoś za to, co myśli, mówi czy czyni); próba życia „poza dobrem i złem” etycznym; bywa też nazywany immoralizmem (ale niekoniecznie jest antymoralizmem występującym aktywnie przeciw etycznej ocenie ludzi i faktów); skrajny a. głosili zwł. M. Stirner, F. Nietzsche; w XX w. a. jest przypisywany też niektórym filozofom egzystencjalizmu (J.P. Sartre) i ontologii fundamentalnej (M. Heidegger).
ANAMNEZA
Przypomnienie sobie wiedzy o bycie idealnym (Platon)
APATIA
[gr.], filoz. jedno z podstawowych pojęć etycznych w koncepcji gr. cyników i stoików; oznaczało wyzwolenie się od namiętności, opanowanie afektów, zobojętnienie wobec wszelkich dóbr życiowych, dające spokój ducha i wewn. niezależność, stanowiącą warunek szczęścia
APEIRON
Bezkres (Anaksymander)
APENIA
Brak cierpienia ciała (Epikur)
ARCHE
[gr.], filoz. wg Teofrasta z Eresos termin wprowadzony przez Anaksymandra z Miletu, u którego miał oznaczać element tworzący rzecz albo coś, co zapoczątkowuje serię rzeczy lub zjawisk w rozwoju czasowym; późniejsi filozofowie gr. (m.in. Arystoteles) rozumieli przez a. praelement materialny, z którego rozwinęła się przyroda.
ATARAKSJA
1) stan duszy wynikający z poznania rozumowego, który u Demokryta z Abdery polegał na osiągnięciu wewn. zadowolenia, a dla Epikura stanowił przyjemność wyrażającą się spokojem i brakiem trosk; wg stoików — umiejętność opanowania i uniezależnienia się od wszelkich niepomyślnych okoliczności;
2) postawa całkowitego spokoju praktykowana przez sceptyków na skutek niemożności osiągnięcia prawdziwej wiedzy i powstrzymywania się od wydawania sądów.
ATOM
Bardzo małe niepodzielne i niezmienne cząstki bytu, wieczne zawsze takie same (Demokryt)
ATOMIZM
[gr.], filoz. pogląd, wg którego rzeczywistość (cała lub tylko materialna) jest zbud. z elementów prostych (atomów); w filozofii a. głosili m.in.: Demokryt z Abdery, Leukippos, Epikur, arab. mutakallimowie, przedstawiciele chartryjskiej szkoły, ockhamści oraz G.W. Leibniz.
BYT ABSOLUTNY
Wieczny, niezmienny, zawsze taki sam do którego wspinamy się po szczeblach bytu (Platon)
CNOTA
filoz. cecha lub zespół cech charakterologicznych uważanych za najwyższe dobro przez normatywne systemy etyczne, uznające doskonałość osobistą za ideał moralny, bądź za kryterium idealnego sposobu życia. Życie cnotliwe, czyli życie wg norm etyki, to przedkładanie dobra etycznego nad przyjemności, umiejętność ograniczania realizacji swoich (np. czysto biol.) popędów. Na ukształtowanie się eur. pojęcia cnoty wywarła wpływ teoria 4 cnót Platona (mądrość, męstwo, umiarkowanie, sprawiedliwość), do których nawiązywał Arystoteles, wyliczając podstawowe cnoty intelektu (teoret.: mądrość, wiedza, pojętność; cnoty prakt.: sztuka i roztropność); dla stoików i I. Kanta cnota to intencja czynienia dobra, przez epikurejczyków oraz w utylitaryzmie i pragmatyzmie cnota jest utożsamiana ze szczęściem, bowiem człowiek szczęśliwy potwierdza tym samym swoje zalety moralne; w wymiarze politycznym cnota oznacza przedkładanie interesu publ. nad prywatny (Monteskiusz). W teologii chrześc. odróżnia się cnoty naturalne (zw. również kardynalnymi i odpowiadające 4 cnotom Platona) oraz cnoty nadprzyrodzone, inaczej wlane — darowane człowiekowi przez Boga wraz z łaską uświęcającą; ich analizę przeprowadził św. Tomasz z Akwinu, odróżniając cnoty teologiczne, czyli boskie (wiara, nadzieja i miłość), nadprzyrodzone odpowiedniki naturalnych cnót umysłowych i obyczajowych, oraz dary Ducha Świętego.
DEDUKCJA
[łac.], dedukcyjne wnioskowanie, log. rozumowanie, którego kierunek jest zgodny z kierunkiem wynikania logicznego, tj. polega na tym, że gdy dana jest racja jako zdanie uznane (za prawdziwe), na jej podstawie uznaje się następstwo; rozumowanie dedukcyjne stanowi zasadę konstruowania dedukcyjnego systemu; twierdzenie o dedukcji, jedno z podstawowych twierdzeń metalogiki, głoszące, że dla udowodnienia dowolnej implikacji wystarczy z poprzednika tej implikacji wydedukować jej następnik (reguły wnioskowania).
DEKADENCJA
Fizjologicznie uwarunkowany spadek siły objawiający się rozprężeniem instynktów (Nietzsche)
DEKADENTYZM
[franc.], tendencje występujące w kulturze schyłku XIX w. jako wyraz przekonania o zmierzchu i upadku cywilizacji eur.; termin użyty po raz pierwszy we Francji (przedmowa Th. Gautiera do Kwiatów zła Ch. Baudelaire'a 1868) i tam upowszechniony (pismo „Décadent” 1886-89, twórczość symbolistów), przyjął się następnie w innych krajach eur. (także w formie: fin de siècle). Podłożem dekadentyzmu były zjawiska towarzyszące procesom industrializacji i urbanizacji, dezintegracji tradycyjnych układów i więzi społ., powszechnie akceptowanych norm i zasad obyczajowych i moralnych, co interpretowano jako oznakę wyczerpania całej kultury kręgu łac. i zapowiedź jej rychłego końca. Najpełniejszą manifestację lub opis postaw dekadenckich prezentowała twórczość prekursorów i przedstawicieli modernizmu, m.in. Baudelaire'a, P. Verlaine'a, S. Mallarmégo, J.K. Huysmansa (powieść Na wspak), P. Bourgeta, A.Ch. Swinburne'a, O. Wilde'a, A. Strindberga, M. Maeterlincka, w Polsce — S. Przybyszewskiego, W. Berenta (Próchno), K. Przerwy-Tetmajera.
DEMIURG
Byt wieczny i doskonały, absolut, Bóg
DUSZA
religiozn., filoz. wg większości wierzeń rel. i kierunków filozofii spirytualistycznej niematerialny i nieśmiertelny pierwiastek ożywiający ciało i opuszczający je w chwili śmierci; pojęcie duszy (podobnie jak duchów) powstało na etapie wierzeń pierwotnych (animizm) z rozróżnienia przedmiotów martwych i żywych (obdarzonych oddechem — stąd nazwa); rel. koncepcje pośmiertnego życia duszy występują w postaci doktryny reinkarnacji lub wiary w nagrodę i karę pośmiertną (np. zaratusztrianizm, chrześcijaństwo); w tradycyjnej psychologii — źródło i podmiot wszelkich zjawisk psychicznych.
EGZYSTENCJALIZM
[łac.], kierunek filoz., występujący również w literaturze pięknej (gł. J.P. Sartre, także M. de Unamuno, A. Camus), wg którego właściwym przedmiotem badań i punktem wyjścia analizy filoz. jest indywidualna egzystencja człowieka, jego miejsce i rola w świecie; wg egzystencjalizmu rzeczywistość jest rozdarta na sferę świadomości i sferę rzeczy, co nieuchronnie prowadzi do alienacji człowieka; losy jednostki ludzkiej nie podlegają społ. i hist. zdeterminowaniu, jest ona zatem całkowicie wolna, tworzy wszelkie wartości, decyduje o sensie własnego istnienia (egzystencja poprzedza esencję) i ponosi w pełni odpowiedzialność moralną za swoje czyny; stwarza to poczucie samotności, zagubienia i zagrożenia w świecie, poczucie beznadziejności istnienia i lęku, zwł. przed śmiercią (pesymizm); egzystencjalizm, na którego ukształtowanie wywarła wpływ „filozofia egzystencji” S. Kierkegaarda, rozwinął się w kierunku laickim (gł. reprezentanci: M. Heidegger, K. Jaspers, M. Merleau-Ponty, Sartre, oraz w kierunku chrześc. (m.in. N. Bierdiaew, R. Bultmann, G. Marcel, L. Szestow, P. Tillich). Pojęcie egzystencjalizmu wprowadził M. Heidegger w pracy Bycie i czas (1927, wyd. pol. 1993); w tradycji filoz. ugruntował je K. Jaspers w Filozofii egzystencji (1938, wyd. pol. 1990). W latach 40. i 50. egzystencjalizm znalazł odzwierciedlenie w swoistym stylu życia i modzie środowisk artyst., intelektualnych i studenckich.
ELEKCI
[gr.], szkoła filoz. uformowana przez Parmenidesa z Elei i działająca w VI-V w. p.n.e. w Elei; e. ufali wyłącznie rozumowi i dedukcji, sądzili, że myśl zawsze odtwarza coś istniejącego, natomiast zmysły ulegają złudzeniom; odrzucając poznanie zmysłowe negowali wielość rzeczy i ich ruch; przyjmowali, że istnieje tylko jeden byt, niezmienny i nieruchomy; prekursorem e. był Ksenofanes z Kolofonu; do e. należał m.in. Zenon z Elei i Melissos z Samos; e. występowali przeciwko jońskiej filozofii przyrody; wpłynęli na Empedoklesa z Akragas, Anaksagorasa z Kladzomen, Demokryta z Abdery i Platona.
EMANACJA
[łac.], filoz. proces wydzielania z siebie przez absolut części (hipostazy), która z kolei może emanować następną; każda kolejna postać bytu wyłania z siebie następną w porządku zmniejszającej się doskonałości; e. jest konsekwencją przyjęcia monizmu i jest szczególną postacią panteizmu; pogląd o e. stał się jedną z zasad neoplatonizmu; w filozofii pojęciem e. po raz pierwszy posłużył się Plotyn, po którym e. głosili m.in.: Jamblich, Orygenes, Dionizy Areopagita, Jan Szkot Eriugena, Awicenna; nawiązanie do e. znajduje się również w myśli G. Bruno, G.W. Leibniza, G.W.F. Hegla, P. Teilharda de Chardin i A. Einsteina.
EMPIRYZM
prąd filoz.-etyczny zapoczątkowany przez Epikura (306 p.n.e. — założenie szkoły w Atenach), rozwijany przez jego uczniów i zwolenników (zw. epikurejczykami) do IV w., uznający za cel życia indywidualne szczęście, a filozofię za środek służący do jego osiągnięcia; gł. przedstawiciele: Metrodor z Lampsakos, Hermachos z Mityleny, Zenon z Sydonu, Filodemos z Gadary, Lukrecjusz; głosili teorię etyczną utożsamiającą życie szczęśliwe z życiem moralnym; za warunek wystarczający do osiągnięcia szczęścia uważali brak cierpień; tradycja e. wywarła wpływ na sensualizm P. Gassendiego oraz utylitaryzm J. Benthama i J.S. Milla; e. interpretowano często w duchu hedonizmu, jako postawę wyrażającą się w dążeniu do nieograniczonego korzystania z uciech życiowych; termin e. w takim rozumieniu wszedł do języka potocznego i literatury.
ENTELECHIA
[gr.], filoz. termin wprowadzony prawdopodobnie przez Arystotelesa, w którego metafizyce oznacza formę wewnątrz bytu, która jako akt kształtuje celowo materię, będącą możnością (potencją); w człowieku e. jest tożsama z duszą ożywiającą ciało; koncepcję e. przejęli i rozmaicie rozwijali filozofowie średniow. (m.in. św. Tomasz z Akwinu, św. Bonawentura); termin e. występuje również we współcz. teoriach biol. (witalizm).
ETYKA FORMALNA
Nie wskazuje konkretnych wartości do przestrzegania, podana jest tylko ogólna formuła, do której istoty mają się stosować (Kant)
ETYKA MATERIALNA
Wymienione są wartości i dobra do których trzeba dążyć
EUDAJMONIA
[gr.], filoz. w staroż. etyce gr. (Demokryt z Abdery, Arystoteles) powszechny cel ludzkich dążeń — szczęście polegające na posiadaniu najwyższej miary rozmaicie pojmowanych dóbr; centr. pojęcie eudajmonistycznych systemów etycznych.
FENOMENY
Są dostępne w doświadczeniu, całe poznanie obraca się w ramach świata fenomenów w nim jest możliwe poznanie (Kant)
HEDONIZM
[gr.], doktryna etyczna, wg której przyjemność (rozkosz) jest jedynym lub najwyższym dobrem, celem i gł. motywem ludzkiego postępowania; również postawa życiowa, wyrażająca się w dążeniu do umiejętnego wykorzystywania przyjemności; h. przedkłada wartość przyjemności zmysłowych nad inne wartości, a dążenie do maksymalizacji przyjemności i minimalizacji przykrości (przede wszystkim zmysłowych) uznaje za gł. zasadę postępowania w życiu; h. skrajny głosił Arystyp z Cyreny, h. umiarkowany, rozwijany w epikureizmie, stał się podstawą późniejszych koncepcji hedonistycznych: w odrodzeniu (m.in. L. Valla, M. Montaigne), oświeceniu (m.in. P.H. Holbach, C.A. Helvetius) oraz u J. Benthama i J.S. Milla; koncepcje Benthama i Milla doprowadziły do przekształcenia h. w utylitaryzm; elementy h. można spotkać także u D. Diderota, F.W. Nietzschego, u XIX-wiecznych myślicieli biologizujących, a także w psychoanalizie Z. Freuda. W wielu sformułowaniach h. jest ściśle związany z eudajmonizmem.
HERMENEUTYKA
[gr.], dyscyplina zajmująca się kryt. badaniem, objaśnianiem i wewn. interpretacją źródeł pisanych, w celu ustalenia ich prawidłowego tekstu i właściwego sensu; wyrosła z egzegetycznych badań nad tekstami bibl. (hermeneutyka biblijna); w okresie renesansu korzystała z dorobku filol. badań nad spuścizną lit. antyku; w XIX w. uzyskała w pracach F.E.D. Schleiermachera rangę uniwersalnej nauki, zarazem stała się wzorem szeroko rozumianej sztuki interpretacji, stosowanej we wszystkich naukach humanist., zwł. w nurcie tzw. humanistyki rozumiejącej (W. Dilthey); na rozwój XX-wiecznej hermeneutyki literaturoznawczej największy wpływ wywarły założenia poznawcze fenomenologii egzystencjalnej. W XX w. ukształtował się odrębny nurt filozofii hermeneutycznej; jako filozofia hermeneutyka oznacza sposób ustalania sensów polegający na uzgodnieniu ujęć obiektywnych z subiektywnymi za pomocą myślenia paradoksalnego (z pominięciem zasady niesprzeczności); jest różnie rozumiana, np. jako: 1) metoda
interpretacji (rozumienia) ludzkich wytworów występujących poza psychiką, przeciwstawiana obiektywnej analizie zjawisk przyr. (W. Dilthey); 2) refleksja filoz. dotycząca wszelkich form ekspresji, np. mitów, symboli rel., dzieł sztuki (P. Ricoeur); 3) analiza rozumienia egzystencji jako swoistego sposobu bycia człowieka w świecie (M. Heidegger, H.G. Gadamer).
HIPOSTAZA (hipostazy)
Pojęcie puste nie mające żadnych desygnatów (Bacon)
HYLEMORFIZM
Istnieją tylko byty jednostkowe, ale każdy składa się z materii i formy (Arystoteles)
IDEA
Byt absolutny; świat idei istnieje naprawdę, świat materialny jest jego cieniem (Platon)
IDEE EGZEMPLARYCZNE
Każda rzecz, która zaistnieje jest wcześniej w umyśle boskim. Nie ma takiej rzeczy, o której Bóg by nie wiedział (św. Tomasz z Akwenu)
IDOLE
Złudzenia, które utrudniają nam osiągnięcie prawdy, ograniczają nasze poznanie (Bacon)
IDOLE JASKINI
System wartości, wychowanie, autorytety, charakter, natura człowieka (czynniki genetyczne sprawiają, że każdy z nas na swój sposób postrzega świat) (Bacon)
IDOLE PLEMIENA
Dotyczą całego gatunku ludzkiego, ludzi w całości, człowiek jest zdeterminowany do postrzegania świata na określony sposób (Bacon)
IDOLE RYNKU
Odnoszą się do komunikacji werbalnej, słowa nie wyrażają świata dokładnie, nie wszystko można wyrazić słowami, język jest zbyt ubogi, słowa są wieloznaczne (to jest przyczyna sporów), często dyskutuje się o czymś co nie istnieje. (Bacon)
IDOLE TEATRU
Dotyczą one teorii interpretujących świat. One narzucają nam pewien schemat poszczekania świata. Bacon porównuje je do sztuki - one mają w sobie coś z prawdy, ale jest to prawda znikoma. (Bacon)
ILUMINACJA
[łac.], filoz. centr. termin iluminizmu; oznacza naturalne oświecenie ludzkiego umysłu przez światło Boga, dzięki czemu człowiek jest zdolny do poznania niezmiennych i koniecznych prawd umysłowych, nie pochodzących z doświadczenia zmysłowego i uzyskuje pojęcia takie, jak sprawiedliwość, miłość, prawda itp.; i. jest stopniowana; różni się od nadprzyrodzonego oświecenia mistycznego; w tym znaczeniu terminem i. pierwszy posługiwał się św. Augustyn.
IMMORALIZM
Pogląd głoszący, że pewien system wartości moralnych należy odrzucić na rzecz innego (Nietzsche)
IMPERATYW KATEGORYCZNY
naczelna zasada etyki I. Kanta, bezwarunkowy nakaz moralny głoszący: „postępuj wedle takiej tylko zasady, co do której mógłbyś chcieć, aby była prawem powszechnym”; i.k. Kant uzupełnia imperatywem prakt., który domaga się, by człowieczeństwo było zawsze celem działania, nigdy środkiem.
INTELEKTUALIZM
[łac.], filoz. stanowisko, głoszące nadrzędność intelektu wobec innych władz umysłu człowieka; w antropologii filoz. uznaje zdolność człowieka do pogłębiania swojej wiedzy i mądrości; zakłada dominowanie intelektu nad uczuciami i działaniami zmysłów; tak rozumiany i. jest przeciwieństwem racjonalizmu i woluntaryzmu; i. nazywa się również pogląd Sokratesa, że do uzyskania cnoty wystarczy sama wiedza o niej (tzw. i. etyczny).
INTELEKTUALIZM ETYCZNY
Najważniejszym dobrem dla człowieka jest wiedza, poznanie, jeżeli zdobędziemy wiedzę to postępujemy dobrze i etycznie (Sokrates)
IRRACJONALIZM
[łac.], filoz. pogląd stanowiący odmianę idealizmu; i. metafizyczny neguje racjonalność struktury bytu, głosi brak jego racji istnienia oraz wewn. sprzeczność; i. teoriopoznawczy zaprzecza uzyskiwaniu przez człowieka wiedzy rozumowej, a poznanie przypisuje woli (woluntaryzm), uczuciom (emocjonalizm), pozaintelektualnej intuicji (intuicjonizm) lub nieuświadomionemu popędowi (witalizm); w dziedzinie wiary religijnej i. występował w postaci fideizmu.
JAŹŃ
Nienaturalny byt, którego atrybutem jest myślenie (Kartezjusz)
JOŃSKA FILOZOFIA PRZYRODY
tradycyjna nazwa wspólna doktryn filoz., których autorami byli członkowie pierwszej szkoły filoz. staroż. Grecji, działającej w VI-IV w. p.n.e. w Jonii, gł. w Milecie (Tales, Anaksymander, Anaksymenes) i Efezie (Heraklit); badania j.f.p. cechowało dążenie do uzyskania odpowiedzi na pytanie, co jest zasadą (arche), z której powstały rzeczy (wymieniano: wodę, bezkres — gr. apeiron, powietrze oraz ogień); refleksja j.f.p. nie przekroczyła jednak granic zmysłowej obserwacji i dialektycznego przeciwstawiania cech, a w wyniku dała koncepcje kosmologiczne w duchu materializmu i hylozoizmu.
KANTYZM
1) System filoz. I. Kanta.
2) Poglądy i kierunki podejmujące i rozwijające wątki myślowe zawarte w doktrynie Kanta; rozwój kantyzmu nastąpił w XVIII w., zwł. w Niemczech, a także w W. Brytanii, Holandii, Francji i Szwecji; zwolennicy Kanta interpretowali jego idee bądź w duchu idealizmu subiektywnego i sceptycyzmu (np. S. Majmon), bądź też idealizmu obiektywnego (np. K.I. Reinhold), który wydał wielkie systemy idealist. J. Fichtego, W.W. Schellinga i G.W.F. Hegla; niem. idealizm pokantowski kontynuował tradycje refleksji trascendentalnej; o ile jednak I. Kant odrzucał absolut w sensie teoret., by zwrócić się ku niemu praktycznie, to jego krytyczni kontynuatorzy (Fichte, Schelling) podejmowali próbę wyjścia poza psyche, badając proces wzajemnego przenikania podmiotu i przedmiotu oraz szukając jedności wszystkich podmiotów przez przyjęcie absolutu za podłoże istnienia; w 1 poł. XIX w., mimo dominacji heglizmu, kantyzm wywierał nadal wpływ na myśl filoz. i nauk. (W. Humboldt, J. Müller, H. Helmholtz, W. Hamilton, Ch.B. Renouvier); w latach 60. XIX w. nastąpiło odnowienie kantyzmu (hasło „powrotu do Kanta” — K. Fischer, O. Liebmann, E. Zeller) w postaci neokantyzmu; rozwój zainteresowań problematyką kantyzmu zaznaczył się również w Polsce: m.in. F. Jaroński, J.K. Szaniawski, w późniejszym okresie — M. Massonius, M. Wartenberg, H. Struve, W.M. Kozłowski.
KONCEPTUALIZM
[łac.], filoz. stanowisko w sporze o uniwersalia, przeciwstawne realizmowi pojęciowemu, jedna z umiarkowanych postaci nominalizmu; według k. ogólność jest cechą umysłowej organizacji świata i można ją przypisywać jedynie pojęciom, jako zjawiskom psych.; k. podkreślał rolę poznawczą wiedzy abstrakc.; gł. przedstawiciele: Gilbert de la Porée, Jan z Salisbury, W. Ockham, w filozofii nowoż. — R. Descartes, J. Locke, G.W. Leibniz.
KONWENCJONALIZM
[łac.], kierunek filoz. powstały w metodologii przyrodoznawstwa na przeł. XIX i XX w., wg którego wszelkie twierdzenia i teorie nauk. mają charakter umowny (są konwencjami), a ich zadaniem jest spełnianie postulatów ekonomii myślenia (→ ekonomii zasada), wygody i prostoty w postępowaniu nauk. lub realizowanie wartości estet.; w etyce prowadzi do relatywizmu bądź subiektywizmu aksjologicznego; podobnie w logice i epistemologii (I. Dąmbska O konwencjach i konwencjonalizmie 1975); gł. przedstawicielami konwencjonalizmu byli: H. Poincaré, P. Duhem, E. Le Roy, H. Dingler; niekiedy terminu k. używa się na określenie wszelkich poglądów, które akcentują wagę elementów konwencjonalnych w procesie poznania i wartościowania (a zwł. w uznawaniu zdań za prawdziwe, rzeczy zaś za dobre lub piękne).
KRYTERIUM
1) metodol. w znaczeniu ogólnym — zasada wyznaczająca sposób osądzania czegoś pod względem obecności, braku lub stopnia posiadania pewnych cech, jakości;
2) filoz. w teorii → prawdy — sprawdzian pozwalający na ocenę prawdziwości poznania i wiedzy ludzkiej (k. prawdy); w estetyce i etyce — kanony wyboru nacz. wartości (np. piękna, dobra), określające ich naturę i stanowiące podstawę ocen i norm;
3) log. zespół zasad i dyrektyw określających warunki poprawności wyrażeń (reguły ich sensu) i rozumowań (→ reguły wnioskowania) oraz poprawności strukturalnej teorii i systemów;
4) pot. sprawdzian, probierz, miernik czegoś
MANICHEIZM
pers. odłam → gnostycyzmu, system rel. stworzony w III w. przez Maniego; był synkretycznym połączeniem → mazdaizmu z elementami buddyzmu, gnostycyzmu i chrześcijaństwa. Podstawę filozoficzną manicheizmu stanowił staroirański dualizm przyjmujący za zasadę bytu walkę 2 przeciwstawnych, wiecznych pierwiastków: światła (dobra) i ciemności (zła), dzielących rzeczywistość na królestwa Boga i szatana; w manicheizmie dualizmowi kosm. odpowiadał dualizm natury człowieka, mającego 2 dusze — związaną z Bogiem i, poprzez materię, związaną ze złem; stąd manicheizm wyprowadzał moralny nakaz wyzwalania się od zła przez ascezę, obowiązującą wszystkich wyznawców, oraz celibat i ubóstwo obowiązujące „wybranych”; według manicheizmu istnienie wszechświata ma się zakończyć kataklizmem, w którym potężny ogień dokona powszechnego oczyszczenia. Elementy doktryny manichejskiej można odnaleźć w koncepcjach niektórych średniowiecznych → herezji, a także w chrześc. praktykach ascetycznych.
METAFIZYKA
[gr.], nauka filoz., której przedmiotem są pryncypia (pierwsze zasady strukturalne) → bytu; autorem nazwy metafizyka jest Andronikos z Rodos, który porządkując w I w. pisma Arystotelesa, umieścił zbiór jego ksiąg poświęconych „nauce o pierwszych zasadach bytu” po księgach z fizyki i nazwał je metafizyką [gr. ta meta physika `to, co jest po fizyce']; w tym klas. rozumieniu metafizyki, utożsamiając się z arystotelesowską filozofią pierwszą, mającą za przedmiot „byt jako byt”, operuje odróżnieniem aktu i → potencji (możności), a z perspektywy tego odróżnienia podejmuje analizę bytu jako jednostkowej → substancji w aspekcie jej 4 przyczyn (wewnętrznych: → forma i → materia, zewnętrznych: sprawcza i celowa).
Problematyka metafizyki dominowała w filozofii średniow. w ramach jej nurtów, rozwijających się pod wpływem → arystotelizmu (zwł. w obrębie chrześc. → scholastyki i → arabskiej filozofii średniowiecznej); św. Tomasz z Akwinu podkreślał pierwszeństwo metafizyki wśród wszystkich nauk opartych na poznaniu naturalnym, wskazując na teoret. charakter jej rozważań (na co wskazuje uzyskiwana w metafizyce intelektualnej znajomość pierwszych przyczyn), najszerszy zakres przedmiotu (w którym mieści się każdy byt) oraz ujęcie poznawcze tego, co zupełnie niematerialne (np. Boga).
METODA NEGATYWNA (elenktyczna)
Cel - usunięcie fałszywych metod
METODA POŁOŻNICZA (pozytywna | maientyczna)
Metoda przekazań
MISTYCZNA INTUICJA
Człowiek posiada dar umożliwiający mu poznanie prawd wiecznych i Boga (Pascal)
MOŻNOŚĆ
Stan niezrealizowania się czegoś (Arystoteles)
NATURALIZM
[franc. < łac.], filoz. stanowisko, zgodnie z którym cała rzeczywistość daje się wyjaśnić za pomocą przyczyn naturalnych, a zwł. tłumaczące ogół zjawisk i zdarzeń, które zachodzą w świecie działaniem praw przyrody; w tym rozumieniu n. stanowi jedną z gł. form przejawiania się stanowiska materialist. (→ materializm); od poł. XIX w. podstawą filoz. uogólnień n. stała się teoria ewolucji, a n. wszedł w skład kierunków filoz. związanych z → ewolucjonizmem. N. cechował etykę i filozofię polit. T. Hobbesa (który uważał, że człowiekiem i instytucjami społ. rządzą te same prawa mech. co przyrodą), był tendencją dominującą w filozofii oświecenia, cechował pozytywizm i neopozytywizm, utylitaryzm (utożsamienie dobra i przyjemności), niektóre nurty w psychologii współcz., np. behawioryzm.
NATYWIZM
1) filoz. pogląd dotyczący genezy poznania, zakładający istnienie w umyśle ludzkim → idei (cech) wrodzonych, związanych z konstrukcją umysłu, tj. pewnej wiedzy niezależnej od doświadczenia i wszelkich zewn. czynników; zw. też genetycznym → racjonalizmem; występował w postaci m.in. → idealizmu Platona, → iluminizmu św. Augustyna, racjonalizmu R. Descartes'a i → aprioryzmu I. Kanta;
2) psychol. teoria podkreślająca wpływ czynników (cech) wrodzonych i dziedzicznych na kształtowanie się psych. właściwości człowieka.
NEOKANTYZM
kierunek filoz. ukształtowany w 2 poł. XIX w., rozwijający się na gruncie recepcji gł. założeń filozofii transcendentalnej I. Kanta; zainicjowany w latach 60. XIX w. (O. Liebmann, E. Zeller, F.A. Lange, H. Helmholtz) hasłem „powrotu do Kanta”, tj. do programu → krytycyzmu teoriopoznawczego, rozwijał się zwł. po 1881 (wznowienia dzieł Kanta, powstania pisma „Kantstudien”, stow. Kantgesellschaft, nowej dziedziny nauki — Kantphilologie); spośród wielu szkół neokantyzmu największą rolę odegrały szkoła → marburska i szkoła → badeńska. Neokantyzm wywarł różnorodny wpływ na koncepcje filoz. i metodol., zwł. w Niemczech, gdzie stanowił opozycję wobec wyczerpującej się w poł. XIX w. tradycji postkantowskiej (tj. kontynuatorów J. Fichtego, F.W. Schellinga i G.W.F. Hegla) i wyrażał się w skupieniu uwagi na krytyce poznania, szukaniu drogi pośredniej między metafizyką a empiryzmem, rezygnacji z teorii bytu i oparciu etyki o imperatywy; potem we Włoszech, Francji (był tam zw. neokrytycyzmem), Rosji, w myśli pol.; stał się także podstawą rewizji marksizmu przez część przywódców II Międzynarodówki (rewizjonizm E. Bernsteina, K. Schmidta, M. Adlera,).
NEOPLATONIZM
nurt filoz. nawiązujący do → platonizmu, zapoczątkowany przez Ammoniosa Sakkasa (Aleksandria, II/III w. n.e.) i oprac. przez Plotyna; jego pierwotna wersja, tzw. neoplatonizm klasyczny, rozwijana następnie przez Porfiriusza, Jamblicha i Proklosa Ateńczyka przyjmowała następujące tezy: istnieje konieczna hierarchia → hipostaz od jedni do wielości (gradualizm), każda hipostaza jest przyczyną sprawczą hipostazy niższej, przyczynowanie sprawcze polega na → emanacji, istotę rzeczy stanowi jej miejsce w drabinie hipostaz, przesunięcia w hierarchii dokonują się albo przez nabywanie wielości (zstępowanie), albo przez uzyskiwanie jedności (wstępowanie), początek i kres hierarchii są nienaruszalne, poznanie filoz. polega na ustaleniu relacji hipostazy do jedni. Przejęcie elementów neoplatonizmu przez myślicieli chrześc. (m.in. Orygenesa, Pseudo-Dionizego, św. Augustyna),
NOMINALIZM
[łac.], filoz. w znaczeniu ogólnym — koncepcje i doktryny filoz., które w kwestii istnienia powszechników (tj. realnych przedmiotów poznania abstrakc.) głoszą przekonanie, iż treści wszelkiej wiedzy abstrakc. (→ abstrakcje, pojęcia ogólne, pojęcia cech i relacji, → prawa nauki) nie mogą mieć w rzeczywistości innych odpowiedników niż obiekty jednostkowe. W węższym sensie — jedno z gł. stanowisk w średniow. sporze o → uniwersalia (XI-XIII w. — J. Roscelin, P. Abélard, XIV w. — W. Ockham, Jan z Mirecourt, Mikołaj z Autrecourt, Mikołaj z Oresme i in.). W filozofii nowożytnej nominalizm nabrał znaczenia gł. w związku ze sporem o → substancję, z dążeniem do autonomizacji moralności wobec religii, z próbami ugruntowania indywidualizmu społ. i liberalizmu; wystąpił zarówno w koncepcjach naturalist. i materialist. (Th. Hobbes, P.Th. Holbach, C.A. Helwecjusz, L. Feuerbach), jak też subiektywistycznych (G. Berkeley, D. Hume, É.B. Condillac). Współcześnie występuje zwł. w pozytywist. kierunkach i poglądach z zakresu teorii i metodologii nauk, oraz w teorii podstaw matematyki, w → redukcjonizmie, → reizmie.
ONTOLOGIA
1) w sensie pierwotnym — termin używany od XVII w. (J. Clauberg, Ch. Wolff) zamiennie ze starszą nazwą → metafizyka; odnosi się do arystotelesowskiej „filozofii pierwszej” jako do nauki o bycie jako bycie, następnie do kontynuacji jej rozważań w teorii bytu, zajmującej się bytem w jego naturze powszechnej;
2) w → fenomenologii R. Ingardena — odróżniona od metafizyki nauka aprioryczna, która w analizie zawartości idei odkrywa i ustala czyste możliwości oraz związki konieczne między czystymi jakościami idealnymi. Ze względu na upowszechnienie fenomenologicznego rozumienia o., w którym utożsamia się ją z analizą pojęć, współcześnie wielu filozofów unika używania tego terminu w stosunku do klas. metafizyki, będącej analizą realnego bytu;
ORFIZM
[gr.], kubizm orficzny, szt. plast. określenie wprowadzone przez G. Apollinaire'a na pocz. 1913 dla → kubizmu; przedmiotowości kubizmu orfizm miał przeciwstawiać „malarstwo czyste”, zmierzające ku abstrakcji, ascetyzmowi kolorystycznemu — bogactwo ekspresji barwnej, racjonalizmowi — liryzm wypowiedzi, analityczności — dążenie do syntezy; tendencje orficzne dostrzegał Apollinaire już u H. Matisse'a i u fowistów; za właściwego twórcę orfizmu uważał R. Delannaya, zaliczając do tego nurtu również F. Légera, niektóre obrazy M. Laurencin, a ponadto F. Picabia i M. Duchampa.
PANTEIZM
[łac. < gr.], doktryna filoz., wg której Bóg jest tożsamy ze światem, rozumianym jako jedna całość bytowa (monizm). Rozróżnia się: p. emanacyjny przyjmujący, że świat wyłania się z Jedni (Plotyn); p. naturalistyczny głoszący, że świat-przyroda zawiera w sobie zasadę czynną, nie wymagając tym samym zewn. przyczyny sprawczej (Dawid z Dinant, G. Bruno), szczególną odmianą tej wersji jest p. obiektywny B. Spinozy, który przyjmuje, że istnieje tylko 1 nieskończona substancja, czyli tożsamy z naturą Bóg przejawiający się w swych skończonych sposobach bytowania; p. idealistyczny, panlogizm, głoszący, że przyroda jest log. następstwem w dedukcji rozpoczętej od absolutnej zasady (G.W.F. Hegel); p. ewolucjonistyczny przyjmujący, że Bóg dopiero staje się i będzie kresem rozwoju wszechświata (H.A. Taine).
PANTEIZM EMANACYJNY
Bóg przenika cały świat w ten sposób, że emanuje z siebie kolejne formy bytu, które mają w sobie
coś z boskiego pierwiastka (Plotyn)
PITAGOREJCZYCY
w węższym znaczeniu tzw. Związek Pitagorejski, zał. w Krotonie w VI w. p.n.e.; bractwo rel. (praktyki ascetyczne i misteria) łączące rel. mistycyzm z programem badań nauk., gł. w zakresie nauk mat. i przyr.; pitagorejczycy prezentowali konserwatywny program polit. i etyczno-społ.; związek w Krotonie istniał do 440. W szerokim znaczeniu pitagorejczykami nazywa się zwolenników kierunku rel., filoz. i nauk. nazywanego pitagoreizmem, rozwijającego się gł. w V-III w. p.n.e.; pitagorejczycy wprowadzili do filozofii rel. koncepcję duszy głosząc, że jest ona w stosunku do ciała niezależna i trwalsza, a tylko z powodu grzechu łączy się chwilowo z różnymi ciałami (reinkarnacja), jako jej więzieniami, z których jednak może się w końcu wyzwolić dzięki pokucie i misteriom; w metafizyce przyjmowali, że zasady wszelkiego bytu to liczby, a realne są jedynie cechy ilościowe; byli zwolennikami dualizmu, podkreślając zarazem, że świat, nazywany przez nich kosmosem, jest urządzony zgodnie z harmonią; w dziedzinie nauk rozwijali matematykę, byli też twórcami wielu koncepcji z dziedziny muzyki, akustyki, astronomii, kosmologii i medycyny; na przeł. I w. p.n.e. i I w. n.e. doszło do częściowego odnowienia pitagoreizmu (tzw. neopitagoreizm) w postaci syntezy jego wątków rel. z różnymi nurtami filozofii.
PLATONIZM
1) Doktryna filoz. Platona.
2) Ogólna nazwa kierunków myślowych opartych na tej doktrynie; w każdej wersji platonizm charakteryzuje się: w ontologii i teorii poznania idealizmem, w samej zaś teorii poznania — racjonalizmem uniezależniającym intelekt od zmysłów, w antropologii filoz. — spirytualistycznym monizmem lub radykalnym dualizmem, w etyce — ujmowaniem cnót jako samodzielnych wzorów (idei), nazywanych niekiedy wartościami, w metodologii — przewagą porównywania (dialektyka) i wartościowania (aksjologia) nad identyfikacją. Platonizm rozwijał się początkowo w Akademii Platońskiej, gdzie uległ wpływowi doktryn pitagorejczyków i sceptyków; w dziele Plotyna i jego następców platonizm został przekształcony w duchu emanacjonizmu i gradualizmu (neoplatonizm); w tej wersji oddziałał na teologię ojców Kościoła, m.in. św. Augustyna, a przez ich autorytet został wprowadzony do średniow. myśli chrześc. (chartryjska szkoła); platonizm w kompilacji z arystotelizmem wpłynął również na arabską; filozofię średniowieczną; nawrót do klasycznego platonizmu nastąpił w Akad. Florenckiej (XV w.); współcześnie do wątków platonizmu nawiązała marburska szkoła neokantyzmu i fenomenologia, a także niektórzy teoretycy podstaw logiki i matematyki.
PRAKTYCYZM
Sofiści - podejmujemy decyzje nie odwołując się do prawdy absolutnej, w danym momencie wybieramy sąd dla nas najbardziej korzystny.
PRAWO HIPOTETYCZNE
Nakazuje jak należy postępować aby osiągnąć pewien cel (nie ma charakteru obowiązkowego) (Kant)
RACJONALIZM
[łac.], filoz. w teorii poznania kierunek przeciwstawny empiryzmowi lub stanowisko występujące przeciw irracjonalizmowi. W sporze o pochodzenie wiedzy i o metody jej uzasadniania, w opozycji do empiryzmu, racjonalizm upatruje w rozumie naczelne (lub w wersji skrajnej — jedyne) źródło poznania i kryterium prawdy (tzw. racjonalizm genetyczny, natywizm) oraz uznaje istnienie poznania niezależnego od doświadczenia, „czysto rozumowego”,
i możliwość uzasadniania wiedzy bez odwoływania się do doświadczenia (tzw. racjonalizm metodologiczny, aprioryzm). W wersji skrajnej racjonalizm występował w filozofii staroż. (Parmenides z Elei, Platon), w wersji umiarkowanej — w czasach nowoż., zwł. w tzw. wielkich systemach filoz. (R. Descartes, B. Spinoza, G.W. Leibniz). Racjonalizm jako stanowisko przeciwstawne irracjonalizmowi głosi, że jedynie wartościowe jest poznanie racjonalne, tj. zgodne z rezultatami nauki, odrzuca wszelkie środki i sposoby poznania dostarczające wiedzy niedyskursywnej i nie poddającej się sprawdzeniu (np. intuicję, objawienie); racjonalizm w tym rozumieniu postuluje krytycyzm, antydogmatyzm i obiektywność w ocenie wiedzy, akcentując czynną rolę rozumu wiąże się zwykle z idealizmem teoriopoznawczym, w przeciwstawieniu do intelektualizmu właściwego realizmowi teoriopoznawczemu, który przyjmuje pierwotność biernego zachowania intelektu względem oddziałującego z zewnątrz bytu.
REALIZM POJĘCIOWY
filoz. stanowisko w sporze o uniwersalia, przeciwstawne nominalizmowi; r.p. przyjmuje, że pojęcia ogólne posiadają właściwą sobie rzeczywistość; w ramach r.p. w toku dyskusji, odbywających się zwł. w średniowieczu, ukształtowały się 2 nurty: nurt skrajny nawiązujący do Platona, wg którego desygnaty pojęć powszechnych istnieją obiektywnie poza umysłem (bądź w umyśle Boga, bądź jako oddzielone istoty, bądź jako ta sama forma w różnych bytach); nurt umiarkowany nawiązujący do Arystotelesa, wg którego pojęcia powszechne są wynikiem dokonywanej przez intelekt człowieka abstrakcji z danych empirycznych, uzyskiwanych w spotkaniu z jednostkowymi bytami; w XIX w. r.p. został odnowiony w koncepcji „prawd w sobie” B. Bolzana i w neokantyzmie; w XX w. elementy r.p. wystąpiły w fenomenologii, w koncepcji G. Santayany i filozofii matematyki.
RELATYWIZM
[łac.], filoz. pogląd, wg którego wartości (poznawcze, etyczne, estet. itd.) mają charakter względny; relatywizm. w tym rozumieniu należy odróżniać od relatywizmu socjol., kulturowego, hist., jako metody odniesienia (relatywizacji) głoszonych tez do określonego społeczeństwa, kultury, epoki hist. itp. W teorii poznania — relatywizm epistemologiczny, pogląd przeciwstawny absolutyzmowi; poznanie ludzkie jest wg niego względne i subiektywne, ze względu na niemożność poznania prawdy (sceptycyzm) bądź też niemożność dotarcia do istoty rzeczy (krytycyzm kantowski, pozytywizm); relatywizm neguje istnienie obiektywnego kryterium prawdy, uzależniając ją od cech umysłu i narządów zmysłowych poszczególnych podmiotów poznających, od środowiska społ., warunków hist. (konwencjonalizm, pragmatyzm); relatywizm wiąże się z subiektywizmem, psychologizmem, historyzmem. W etyce pogląd głoszący, że wartości etyczne, dyrektywy postępowania, oceny moralne są zmienne historycznie i społecznie; relatywizm etyczny wiąże się z twierdzeniem, że: to, co dla jednych jest dobre, dla innych może być złe; oceny moralne są zmienne w zależności od warunków, w których są wypowiadane, i od tego, przez kogo są wypowiadane; 2 oceny sprzeczne mogą być jednocześnie prawdziwe bądź fałszywe (subiektywizm etyczny). W estetyce pogląd negujący istnienie stałych, niezmiennych, powszechnie uznawanych wartości estet. oraz możliwość ustalenia obiektywnego i powszechnego kryterium oceny dzieł sztuki.
RETORYKA
Jak prowadzić dyskusję i jak ją wygrywać (Sofiści)
ROZUM PRAKTYCZNY
Rozum zajmujący się działaniem (Kant)
RUCH
To pojęcie z możności do aktu (Arystoteles)
SCEPTYCY
[łac. < gr.], ostatnia z wielkich szkół filoz. epoki hellenistycznej, zapoczątkowana przez Pyrrona z Elidy; s. zaprzeczali możliwości poznania prawdy oraz postulowali powstrzymywanie się od sądów (gr. skeptomai `być niezdecydowanym'), by zapewnić sobie stan niewzruszonego spokoju i bezbolesnej obojętności (Arkesilaos z Pitane, Sekstus Empiryk, Ainezydem z Knossos, Karneades z Cyreny i in.).
SCEPTYCYZM
[łac. < gr.], filoz. stanowisko odrzucające możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej (s. teoriopoznawczy); s. metodologiczny postuluje krytycyzm wobec twierdzeń nauk., przyjmowanych jedynie na mocy autorytetu i zaleca podejmowanie na nowo badań, gdy dotychczasowe rezultaty budzą wątpliwości (wywodzi się od R. Descartes'a); pot. powątpiewające ustosunkowanie się do czegoś.
SCHOLASTYKA
[łac. < gr.], okres w rozwoju filozofii średniow. (IX-XV w.) obejmujący różnorodne kierunki filoz., których wspólną cechą było podejmowanie problemu zgodności prawd wiary chrześc. z rozumem naturalnym oraz przyjęcie określonej metody badań i wykładu (tzw. metody scholastycznej); scholastyka powstała jako wyraz przekonania autorów chrześc. (głoszonego już przez Boecjusza) o konieczności pełnego zrozumienia tego, w co się wierzy (zgodnie z formułą św. Anzelma z Canterbury: fides quaerens intellectum `wiara szukająca rozumienia'); przyjęta w scholastyce metoda nauk. (zastosowana w pełni przez P. Abelarda) polegała na konfrontowaniu danych objawienia (Pismo Święte i Tradycja) oraz komentujących je autorytetów patrystycznych (gł. św. Augustyna) z rozumowaniem log. lub metafizycznym oraz akceptowanymi autorytetami starożytności pogańskiej (np. Arystotelesa); w ramach scholastyki posługiwano się oryginalnymi metodami nauczania (np. lectio, dysputa, determinacio) i specyficznymi formami opracowania pisemnego (traktaty, komentarze, sentencje, quodlibety, summy); rozwój scholastyki wyrażał się m.in. w powstawaniu uniwersytetów jako ośrodków nauk. nowego typu, zastępujących stopniowo szkoły klasztorne i katedralne. Zestaw problemów badanych w XII w. przez przedstawicieli wczesnej scholastyki (m.in. św. Anzelm z Canterbury, szkoła chartryjska, Abelard, Alain z Lille) pozostawał pod wpływem augustynizmu i był ograniczony do wąsko ujętego zagadnienia Boga i duszy, z drobnymi odstępstwami na rzecz niektórych problemów platonizmu i neoplatonizmu; w XIII w., w okresie jej szczytowego rozwoju, św. Tomasz z Akwinu wprowadził do niej problem bytu, oprac. z zastosowaniem metafizyki, oraz rozróżnił konsekwentnie twierdzenia filoz. i teol. w aspekcie przedmiotu i metody. W kręgu scholastyki mieściły się najbardziej wpływowe nurty filoz. XIII-XIV w. (tomizm, szkotyzm, albertyzm)
SENSUALIZM
[łac.], filoz. pogląd, zgodnie z którym źródłem wiedzy ludzkiej są wrażenia dostarczane umysłowi za pośrednictwem zmysłów; w wersji umiarkowanej, głoszącej, iż wrażenia zmysłowe stanowią odbicie zewn. względem nich rzeczywistości, s. prowadził zwykle do materializmu (np. u materialistów franc. oświecenia); w wersji skrajnej, uznającej wrażenia zmysłowe za jedyną dostępną człowiekowi rzeczywistość, prowadził do idealizmu subiektywnego (u G. Berkeleya, D. Hume'a, empiriokrytyków); klas. przedstawicielami s. byli J. Locke i E.B. de Condillac.
SOFIŚCI
[gr.], filoz. nauczyciele przygotowujący obywateli do życia publ. przez nauczanie retoryki, polityki, filozofii, etyki; działali gł. w Atenach V-IV w. p.n.e.; przedmiotem zainteresowania sofistów był człowiek, w związku z czym uważa się ich za pierwszych humanistów w dziejach filozofii staroż.; posługiwali się metodą empiryczno-indukcyjną; głosili relatywizm ludzkiego poznania, swoim rozważaniom stawiali przede wszystkim cel prakt.; mimo że przedmiot dociekań różnych sofistów był zasadniczo podobny, jednak ich wyniki były zróżnicowane i nie dają się sprowadzić do jednego wspólnego poglądu; wśród sofistów odróżnia się 3 grupy: 1) mistrzowie pierwszego pokolenia sofistów, formułujący swoje poglądy bądź w ramach rozważań nad poznaniem i moralnością (Protagoras z Abdery, Gorgiasz z Leontinoj, Prodikos z Keos), bądź w związku z badaniem natury — physis (Hippiasz z Elidy, Antyfont); 2) eryści (których przedstawia Platon m.in. w dialogu Eutydem), sprowadzający sofistykę do sztuki wygrywania sporów; 3) politycy (Kritias, Trazymach z Chalcedonu), dążący do osiągnięcia władzy i używający zasad sofistycznych do zakwestionowania wszelkich norm moralnych w imię prawa silniejszego; do poglądów sofistów nawiązywali w okresie późniejszym cynicy, cyrenaicy, sceptycy.
STOICY
[łac. < gr.], staroż. szkoła filoz., zał. przez Zenona z Kition w → Stoa Pojkile, działająca w IV w. p.n.e.-III w. n.e.; w poglądach stoików, zw. stoicyzmem, nastąpiło połączenie → racjonalizmu z → materializmem; w fizyce stoicy głosili materialist. monizm w duchu → hylozoizmu, finalizmu i panteizmu; w etyce przyjmowali, że szczęście daje człowiekowi tylko cnota, uniezależniająca go od wszelkich okoliczności oraz ucząca życia zgodnego z rozumem i naturą; cnota, stanowiąca największą doskonałość, jest samowystarczalna (autarkia) i prowadzi do obojętności wobec wszystkiego innego; stoicy postulowali wyzbycie się uczuć (→ apatia), które uważali za źródło zła; wartość moralną uczynków uzależniali od intencji; logikę pojmowali jako naukę o znaku i o tym, co on oznacza; łącząc racjonalizm z → sensualizmem, odróżniali pojęcia naturalne i wytworzone oraz rozważali zagadnienia spostrzeżeń zmysłowych, sądów, kryterium prawdy; tworząc teorię logiki formalnej, uznawali za jej jednostkę nie termin, ale sąd. Do szkoły stoików należeli m.in.: Chryzyp z Soloj, Seneka, Epiktet i Marek Aureliusz.
SUPERNATURALIZM
Łaska Boża potrzebna do zbawienia, jest niezależna od dobrych czynników (św. Augustyn)
ŚWIAT IDEI
Zbiór niezmiennych form, których odbicia istnieją w świecie materialnym, są wieczne, niezmienne, doskonałe (Platon)
TABULA RASA
[łac., `czysta, nie zapisana tablica'], filoz. określenie sformułowane przez Arystotelesa w odniesieniu do natury intelektu, który jest bierny w stosunku do swojego przedmiotu, nie tworzy go, lecz odbiera za pośrednictwem zmysłów.
TEODYCEA
[łac. < gr.], termin wprowadzony przez G.W. Leibniza w tytule traktatu filoz., poświęconego obronie sprawiedliwości Bożej w odpowiedzi na zarzuty przeciw istnieniu Opatrzności, oparte na stwierdzeniu zła w świecie; od XIX w. dział metafizyki, zw. również teologią racjonalną lub teologią naturalną (filozofia Boga), rozpatrujący zagadnienie istnienia Boga i jego istoty.
TEORIA EMANACJI
Byt staje wyłaniając z siebie coraz to nowe postacie bytu, ten porządek stawania się jest porządkiem zmniejszania doskonałości (Ploton)
TRANSCENDENTALNY
[łac.], filoz. przekraczający granice podmiotu (umysłu) poznającego i odnoszący się do przedmiotu poznania; termin wywodzący się od I. Kanta, który nazwał nim swoją filozofię (idealizm t.), oznaczający charakter badań nad tzw. apriorycznymi formami oglądu organizującymi ludzkie poznanie.
URZECZOWIENIE
reifikacja, filoz. kategoria antropologii filoz., oznaczająca utrwalenie się ludzkiej działalności w postaci jej materialnych wytworów lub urzeczowionych stosunków społ.; u. może prowadzić do → alienacji.
WARIABILIZM (heraklityzm)
Panta rei (wszystko płynie) jedyną stałą własnością bytu jest zmienność (Heraklit)
WĘDRÓWKA DUSZ
(Pitagoras)
WOLA
Ciemna, irracjonalna siła nie znająca żadnych ograniczeń, siła która chce przyjąć określony kształt (Shopenhaver)
ZŁOTY ŚRODEK filoz. zasada średniej miary zastosowana w etyce przez Arystotelesa w odniesieniu do cnoty; nakazuje zachowanie właściwego środka między nadmiarem a niedomiarem; wyjątek stanowi postępowanie, które nie dopuszcza z.ś., bo samo w sobie jest rzeczą niegodziwą.
ANAKSYMANDER Z MILETU (610-ok. 547 p.n.e.), filozof gr.; przedstawiciel jońskiej filozofii przyrody; uczeń Talesa z Miletu; uważany za autora pierwszego w Grecji dzieła filoz. O przyrodzie; za prazasadę rzeczywistości (arche) uznawał nieskończony i nieokreślony bezkres (gr. apeiron), który przez ruch powoduje proces powstawania rzeczy, polegający na wyłanianiu się przeciwieństw.
ANAKSYMENES Z MILETU (ok. 385-ok. 525), filozof gr.; przedstawiciel jońskiej filozofii przyrody; kontynuator myśli Anaksymandra z Miletu; za prazasadę rzeczywistości (arche) uznawał nieskończone, wiecznie ruchliwe powietrze, z którego przez zagęszczenie i rozszerzanie powstają wszystkie rzeczy.
ANTYSTENES Z ATEN (ok. 436-ok. 366 p.n.e.), filozof gr.; uczeń Sokratesa; założyciel szkoły cyników; uważał, że najważniejszą rzeczą w życiu jest cnota, a wszystko inne, w tym wiedza, jest obojętne i konwencjonalne; twierdził, że cnota jest obojętnością wobec pozornych dóbr i niezależnością wobec losu; tych, którzy osiągnęli cnotę (np. Sokratesa) nazywał mędrcami.
ANZELM Z CANTERBURY, Anzelm z Aosty, święty (1033-1109), teolog i filozof, pochodzenia wł., benedyktyn; doktor Kościoła; arcybiskup Canterbury; jako twórca zasady „wiara szukająca rozumienia” jest uważany za ojca scholastyki; korzystając gł. z myśli św. Augustyna, starał się poprzez rozważania filoz. wyjaśniać prawdy wiary; w Proslogion sformułował tzw. dowód ontologiczny na istnienie Boga, oparty na pojęciu doskonałości; zajmował się także zagadnieniem nieśmiertelności duszy, nauką o grzechu pierworodnym; przeprowadził oryginalną interpretację odkupienia; Monologion. Proslogion (1076, 1077-78, wyd. pol. 1992), także autor medytacji rel. i modlitw.
ARYSTYP Z CYRENY (ok. 435-ok. 366 p.n.e.), filozof gr.; początkowo sofista, potem uczeń Sokratesa, uważany za założyciela szkoły → cyrenaików; głosił, że poznaniu ludzkiemu są dostępne jedynie własne stany, odczuwane jako przyjemne lub przykre, a nie obiektywnie istniejące rzeczy zewn.; dlatego dawał pierwszeństwo poznaniu prakt. przed teoret.; w etyce głosiłhedonizm, twierdząc, że jedynym dobrem są przyjemności rozumiane jako doznania cielesne.
DEMOKRYT Z ABDERY (ok. 460-ok. 370 p.n.e.), filozof gr.; twórca atomizmu; naturę pojmował jako ciągły ruch materialnych, niepodzielnych i wiecznych cząstek (atomów), których połączenie daje w efekcie różnorodne ciała; zwolennik determinizmu, uważał, że konkretny ruch ma zawsze konkretną przyczynę; sformułował teoriopoznawczą koncepcję tzw. idoli, tj. „odbitek” (obrazów) form rzeczy przenikających do narządów zmysłowych i umożliwiających poznanie; przedstawiciel mimetycznej teorii sztuki, do poglądów na kulturę wprowadził ideę rozwoju (jako realizacji potrzeb); uznawał więź społ. za wynik potrzeby wzajemnej pomocy i obrony, a państwo — za efekt potrzeby harmonizowania sprzecznych interesów jednostek; głosił etyczny postulat zachowania umiaru; niemal cały dorobek naukowy Demokryta z Abdery zaginął, ale poglądy jego wywarły wpływ na rozwój filoz. materializmu.
DESCARTES RENÉ, Kartezjusz (1596-1650), franc. filozof i matematyk; twórca kartezjanizmu; większość życia spędził w Holandii uciekając przed prześladowaniami ze strony Kościoła; głosił racjonalizm i sceptycyzm metodyczny; za przedmiot poznania filoz. uważał treści świadomości człowieka (antropocentryzm, subiektywizm), a za kryterium prawdy — jasność i wyraźność sądów; filozofia Descartes'a opierała się na pewności, że poznanie jest dostępne każdemu dobrze pokierowanemu rozumowi; podstawą systemu Descartes'a jest uznanie pewności istnienia własnej duszy ze względu na jej czynność myślenia (cogito ergo sum 'myślę, więc jestem'); Descartes przyjmował istnienie w duszy idei wrodzonych (natywizm), idea Boga jako bytu nieskończenie doskonałego wskazuje na samego Boga, który jest stwórcą świata i racją jego uporządkowania (mechanicyzm, determinizm) oraz gwarantem prawdziwości wiedzy ludzkiej; Descartes wskazywał na 2 substancje stworzone (poza Bogiem): dusze (substancje myślące) i ciała (substancje rozciągłe); człowiek jest skutkiem ich niewytłumaczalnego złożenia (dualizm); gł. dzieła filoz.: Rozprawa o metodzie (1637, wyd. pol. 1921), Medytacje o pierwszej filozofii... (1641, wyd. pol. t. 1-2 1958), Zasady filozofii (1644, wyd. pol. 1960). Swój dorobek w dziedzinie matematyki zawarł Descartes w traktacie La géométrie (1637); podał tam opis metody współrzędnych (kartezjański układ współrzędnych); rozwój idei Descartes doprowadził do powstania geometrii analitycznej, a badania geom. własności krzywych metodami algebraicznymi — do powstania rachunku różniczkowego i całkowego, a następnie geometrii różniczkowej; Descartes wprowadził wiele współcz. symboli mat., a także zapoczątkował badania nad równaniami algebraicznymi (m.in. sformułował twierdzenie Bézouta). Badania Descartes'a w zakresie fizyki dotyczyły gł. mechaniki i optyki geom.; wprowadził pojęcie pędu („siły” ruchu), sformułował zasadę zachowania pędu, którą jednak objaśniał niewłaściwie nie uwzględniając, że pęd jest wielkością wektorową; wysunął przypuszczenie że ciśnienie atmosf. zmniejsza się wraz ze wzrostem wysokości; 1638 sformułował prawo załamania światła (pierwszy na drodze mat.) oraz ideę eteru jako nośnika światła; objaśnił zjawisko tęczy.
EPIKUR (341-270 p.n.e.), filozof gr.; jeden z gł. przedstawicieli filozofii hellenizmu; twórca epikureizmu; filozofię dzielił na 3 części: fizykę (teorię przyrody), kanonikę (teorię poznania) i etykę (naukę o osiąganiu szczęścia); w etyce uznawał tożsamość dobra (przyjemności) i szczęścia oraz życia moralnego i życia szczęśliwego; za dostateczny warunek szczęścia uważał stan tzw. ataraksji, czyli braku cierpień i trosk, a za gł. źródło cierpienia — przesądy i obawy, takie jak strach przed bogami i śmiercią; w kanonice wyznawał zasady sensualizmu i empiryzmu; w fizyce rozwinął atomistykę Demokryta z Abdery; pojmował człowieka jako istotę zarazem biol. i społeczną.
FILON Z ALEKSANDRII (ok. 25 r. p.n.e.-przed 50 r. n.e.), żyd. filozof i teolog; autor synkretycznej doktryny powstałej z połączenia judaizmu (alegor. interpretacja Biblii) i filozofii gr. (zwł. platonizmu, neopitagoreizmu i stoicyzmu); w pismach filoz. rozważał wieczność świata, istnienie Opatrzności, wolność człowieka; w pismach egzegetycznych komentował cały Pięcioksiąg (m.in. opis stworzenia świata wyjaśniany w duchu kosmologii platońskiej i pitagorejskiej symboliki liczb, dzieje patriarchów jako symboli cnót); w pismach hist.-apologetycznych przedstawił rzym. prześladowania Żydów oraz życie esseńczyków; wpłynął na pisarzy wczesnochrześc., zwł. Klemensa Aleksandryjskiego i całą szkołę aleksandryjską.
HERAKLIT Z EFEZU (ok. 540-480 p.n.e.), filozof gr.; zw. ojcem dialektyki, przedstawiciel jońskiej filozofii przyrody; za zasadę rzeczy (arche) uważał ogień; twierdził, że gł. cechą rzeczywistości jest zmienność (gr. panta rhei 'wszystko płynie') i dlatego nie ma bytu, a tylko stawanie się; w konsekwencji wszystko jest względne, a świat jest odwiecznym procesem dialektycznej przemiany przeciwieństw („niepodobna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki”); Heraklit z Efezu, odrzucając ingerencję bogów w powstanie i losy Wszechświata, sądził, że rozum (logos) jest siłą kosm., której wszystko podlega; wypowiadał się krytycznie o poznaniu zmysłowym; w etyce głosił potrzebę istnienia przeciwieństw (np. dobra i zła).
KANT IMMANUEL (1724-1804), filozof niem.; 1770-96 prof. uniw. w Królewcu; twórca transcendentalnego idealizmu, zw. też krytycyzmem teoriopoznawczym. Rozpatrując charakter sądów mat., przyr. i metafizycznych, Kant podzielił wszelkie sądy na analit. i syntet. oraz na aprioryczne i aposterioryczne. Możliwość sądów syntet. a priori (występujących wg niego w matematyce i czystym przyrodoznawstwie) uzasadniał istnieniem w poznającym podmiocie apriorycznych form oglądu zmysłowego (czasu i przestrzeni) i kategorii intelektu (m.in. przyczyna, substancja, jedność, wielość) określanych łącznie ideami konstytutywnymi; organizują one materiał dany we wrażeniach i współtworzą doświadczenie poznawcze, którego przedmiotem są zjawiska (fenomenalizm) stanowiące przejaw niepoznawalnych „rzeczy samych w sobie”. Granice wszelkiego możliwego doświadczenia wyznaczają idee regulatywne rozumu (wszechświata, duszy i Boga), które same nie mogą być przedmiotem poznania.
KSENOFANES Z KOLOFONU (ok. 575-480 p.n.e.), filozof gr.; poprzednik → eleatów, na których poglądy wpłynął; głosił, że zasadą, z której powstały wszystkie rzeczy, jest Ziemia; występując przeciw politeizmowi i antropomorfizmowi rel. przyjmował, że jest tylko jedno bóstwo, któremu przypisywał niezmienność i wszechmoc; sądził, że wyniki poznania ludzkiego nie są pewne, tylko prawdopodobne, i że człowiek nigdy nie pozna całej prawdy.
PARMENIDES Z ELEI (ok. 540-ok. 470 p.n.e.), filozof gr.; twórca szkoły eleatów; przeciwstawiając się jońskiej filozofii przyrody, głosił teorię jedynego bytu (monizm), który jest wieczny (bez początku i bez końca), ciągły, niezmienny i niepodzielny; odróżniając poznanie zmysłowe i umysłowe, zdecydowanie opowiedział się za samodzielnością tego drugiego (racjonalizm), utożsamiając zarazem myśl i byt; wywarł wpływ na poglądy Platona.
PITAGORAS (ok. 572-ok. 497 p.n.e.), gr. matematyk i filozof z Samos; półlegendarny założyciel słynnej szkoły pitagorejczyków w Krotonie; ze względu na brak pism trudno odtworzyć poglądy P., któremu jego uczniowie chętnie przypisywali swoje koncepcje; P. jako inicjator rel.-etycznych zainteresowań pitagorejczyków jest uważany również za twórcę początków teorii liczb, autora twierdzenia P., koncepcji harmonii kosmosu.
PLOTYN (ok. 204-ok. 269), filozof gr.; twórca neoplatonizmu; twierdził, że jest tylko jeden byt, tzn. boska Jednia (monizm), która będąc absolutem w sposób konieczny wyłania z siebie (emanacja) — wg porządku stopni doskonałości — hipostazy: ducha, duszę i materię; P. przyjmował, że część duchowa człowieka jest uwikłana w przeciwstawną do niej cielesność, będącą powodem jego upadku i niedoskonałości (dualizm); głosił postulat powrotu ducha ludzkiego wzwyż, dokonującego się przez (możliwe dzięki surowej ascezie) intuicyjne poznanie Jedni i połączenie się z nią w ekstazie; sądził, że twórczość artyst. upodabnia człowieka do bóstwa; poza zwykłymi cnotami (tzw. obywatelskimi) wyróżniał cnoty oczyszczające i cnoty oczyszczonego umysłu; pisma P. zostały zebrane przez jego ucznia Porfiriusza z Tyru pod wspólnym tytułem Enneady (wyd. pol. 1959).
PROTAGORAS Z ABDERY (ok. 480-410 p.n.e.), filozof gr.; przedstawiciel pokolenia wczesnych sofistów; przyjmując zasadę, że „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy”, głosił relatywizm poznawczy i sensualizm; nauczał retoryki i dialektyki, dążąc do osiągnięcia zręczności (gr. euboulia) w przekonywaniu o słuszności dowolnego argumentu; za miernik ludzkiego postępowania przyjmował użyteczność (utylitaryzm); sądził, że prawo i umiejętności obywatelskie powstają dzięki tradycji i wychowawczej funkcji państwa; w kwestii wiary w bogów głosił agnostycyzm (o bogach nie można wiedzieć ani czy są, ani czy ich nie ma).
PYRRON Z ELIDY (ok. 365-ok. 275 p.n.e.), filozof gr.; twórca sceptycyzmu, założyciel szkoły filoz. w Elidzie; zwolennik myśli Demokryta z Abdery; w swych poglądach (znanych jedynie z relacji uczniów) pod wpływem ascetów ind. kładł nacisk na normatywny aspekt sceptycyzmu, głosząc dyrektywę „zawieszania sądów” w celu osiągnięcia niewzruszonego spokoju i obojętności.
SOLON (ok. 635-560 p.n.e.), ateński polityk i poeta; na przeł. 594 i 593 wybrano Solona na archonta, powierzając mu przeprowadzenie reformy państwa; uspokojeniu napięć społ. służyło tzw. strząśnięcie długów (umorzenie zaciągniętych długów) oraz zniesienie niewoli za długi; wprowadził, a raczej usankcjonował istniejący już podział obywateli na 4 klasy majątkowe, różnicując w zależności od zamożności ich prawa i obowiązki wobec państwa; przypisywano mu utworzenie sądów (heliaja) i Rady Czterystu oraz reformę miar i wag, a także, zupełnie niesłusznie, reformę monetarną; skodyfikował prawa, unieważniając większość przepisów Drakona.
TALES Z MILETU (ok. 620-ok. 540 p.n.e.), gr. filozof i matematyk; prawdopodobnie pierwszy uczony i filozof eur.; jeden z twórców → jońskiej filozofii przyrody; uznając wodę za początek wszystkiego, zapoczątkował filoz. poszukiwanie pierwszej zasady, z której powstała wszelka natura (gr. physis); podczas licznych podróży handl. zapoznał się z osiągnięciami matematyki i astronomii Egiptu, Fenicji i Babilonii. Talesowi przypisuje się podanie tzw. twierdzenia Talesa, a także przewidzenie zaćmienia Słońca na 585 r. p.n.e., zmierzenie wysokości piramid za pomocą cienia (na podstawie podobieństwa trójkątów), wykazanie, że średnica dzieli okrąg na połowy, a także — niekiedy — podanie twierdzenia o równości kątów przy podstawie trójkąta równoramiennego, twierdzenia o równości 2 trójkątów mających równe 1 bok i 2 kąty oraz odkrycie, że przy przecięciu się 2 prostych otrzymuje się równe kąty.
TOMASZ Z AKWINU, święty (ok. 1225-1274), wł. filozof i teolog, dominikanin; doktor Kościoła; kanonizowany 1323; twórca → tomizmu; 1252-67 oraz 1269-73 wykładowca Uniw. Paryskiego, a także studiów zakonnych we Włoszech i uniw. król. w Neapolu. Dokonał odróżnienia filozofii i teologii ze względu na odrębne przedmioty tych nauk. Filozofię ujmował jako dyscyplinę zajmującą się poznawanymi w sposób naturalny przez ludzki intelekt zasadami bytów; akcentował pierwszeństwo metafizyki wśród nauk teoret.; swoją oryginalną teorię bytu istniejącego sformułował w dyskusji z myślą Arystotelesa i Awicenny głosząc, że byt jednostkowy jest zbudowany z → istnienia jako aktu i → istoty jako możności (→ potencja); uważał, że istnienie Boga nie jest dla człowieka oczywiste i dochodzi się poznawczo do jego stwierdzenia przez wskazanie na zewn. przyczynę sprawczą aktów istnienia bytów (→ dowody na istnienie Boga); z perspektywy filoz. określał Boga jako proste w swej strukturze Istnienie Samoistne, będące jedynym stwórcą istnienia wszystkich rzeczy (→ kreacjonizm); rozważał także strukturę innych bytów istniejących, wśród których odróżniał ze względu na istotę: czysto niematerialne (→ anioł), wyłącznie materialne (np. roślina, zwierzę) i duchowo-materialne (człowiek); w koncepcji człowieka przyjmował: urealnienie jego istoty przez stworzony akt istnienia, jedność → formy substancjalnej człowieka będącej → duszą intelektualną, bezpośrednie zjednoczenie duszy z → materią jako podłożem ciała ludzkiego (→ hylemorfizm) oraz przynależność → intelektów (możnościowego i czynnego) do jednostkowej duszy jako jej władz. W związku z antropologią filozoficzną Tomasz z Akwinu szczegółowo opracował teorię poznania i postępowania oraz zagadnienia relacji osobowych, uczuć i sprawności ludzkich. W etyce głosił → eudajmonizm powiązany z eschatologią chrześc., gdzie szczęście człowieka pojmowane było jako oglądanie Boga. Sformułował teorię prawa i odróżnił jego gatunki (prawo wieczne, naturalne, stanowione i Boże). Wyjaśnienia filoz. były dla Tomasza z Akwinu metodą uzyskiwania precyzujących formuł teol., będących wyjaśniającym komentarzem → Objawienia; wykładając całokształt zagadnień doktrynalnych katolicyzmu w świetle Pisma Świętego i nauki ojców Kościoła sformułował nowe wyjaśnienia teol., m.in. dogmatów o → Trójcy Świętej i osobowej jedności Chrystusa, oraz podał naukę o realnej obecności Chrystusa w → Eucharystii, nazywając przemianę chleba i wina w Ciało i Krew przeistoczeniem (transsubstancjacją); rozważając strukturę życia nadprzyrodzonego człowieka rozwinął szeroko naukę o → łasce, → cnotach wlanych, darach → Ducha Świętego. Poglądy teologiczne Tomasza z Akwinu wpłynęły na dekrety soboru trydenckiego, a sam Tomasz z Akwinu został 1563 uznany za doktora Kościoła; od tego czasu doktryna Tomasza z Akwinu była wielokrotnie zalecana przez papieży (np. → Aeterni Patris) do użytku katol. uczelniom. Główne prace: syntezy teol. Scriptum super libros, Sententiarum, Suma teologiczna (wyd. pol. t. 1-26, 1962-86, t. 28-30, 1969-85, t. 32-34, 1982-86), Suma filozoficzna (wyd. pol. t. 1-4, 1930-33); dysputy akademickie De veritate, De potentia, De anima; komentarze do dzieł Arystotelesa i do Pisma Świętego, m.in. Wykład Listu do Rzymian (wyd. pol. 1987); traktaty O bycie i istocie (wyd. pol. 1981), O substancjach czystych (wyd. pol. w: Dzieła wybrane 1984); kazania (wyd. pol. pt. Wykład pacierza 1987).